Қазақ газеті және ХХ ғасыр басындағы көсемсөздің дамуы
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-Т‡РІК УНИВЕРСИТЕТІ
ИНЖЕНЕРЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақ газеті және ХХ ғасыр басындағы көсемсөздің дамуы
Ғылыми жетекшісі:
________________ Ә.Толысбаева
Орындаған студент:
_________________ Бұхарбаев Ж.
Бекітемін СҚӘ-416 тобының
студенті
Кафедра меңгерушісі ________
ф.ғ.д., доцент С.Ергөбек
Хаттама № _____
_____ _____________ 2009 ж.
КЕНТАУ- 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе (Жұмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .3-
5
І ТАРАУ
ХХ ғасыр баспасөзі және Қазақ газеті
1. ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы ... ... ... ... ... 6-
15
2. Қазақ газеті көтерген өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ..15-21
ІІ ТАРАУ
Қазақ газеті және көсемсөздің даму
мәселелері ... ... ... ... ... ..22- 47
Қорытынды
Қазақ газетінің, ХХ ғ.б. көсемсөздің қазақ баспасөзі мен
көсемсөзінің дамуындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48-50
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51-52
Кіріспе
(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)
Зерттеу жұмысының өзектілігі. XX ғасырдың басы - қазақ халқының
тарихында бүкіл қоғамдық ой-пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып, Ресей
патшалығы әдейі тұмшалаған ұлттық сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең.
Ендеше, осы тұста ұлттық сананың ең өнімді саласы - әдебиеттің, қоғамдық
сананың көрсеткіші - баспасөздің күрт алға басуы заңды нәрсе. Бұл кезеңде
Абайдың жалғасы Шәкәрім шығармашылығы өзінің шырқау биігіне көтерілсе,
Ахмет, Міржақып, Ғұмар, Сұлтанмахмұт, Мағжан тәрізді алыптар әдебиет
айдынына шығып, көркемдік сипаты соны дүниелері арқылы әдебиетіміздің жазба
түрін жаңа белестерге көтерді.
Сонымен қатар XX ғасырдың бас кезі қазақ өміріндегі азаттық жолындағы
күрестің, яғни, саяси-әлеуметтік қозғалыстың күрт дамып, құлаш жая бастаған
тұсы болып табылады. Себебі Ресей самодержавиесіндегі жалпы қоғамдық ой-
сананың дамуында бостандық идеясы белең алған 1905 жылғы революцияның
түпкір-түкпірге жеткен сарынынан еді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ ағартушылары мен ақын-жазушылары
аңсаған европалық ілім-білімге үндеу XX ғасырдың бас кезінде біршама
нәтижесін беріп, алдыңғы қатардағы азаматтарды, елді ояту, азаттыққа ұмтылу
мақсатына жетеледі. Осынау зиялылар арасында ел бағытын айқындар сара жолды
жаңылмай нұсқап, адастырмас даңғылға алып шығуға ұмтылған жаңа тұлғалар
қоғамдық өмір өрінде көріне бастады. Сол көшбастаушылардың ең басында -
Ахмет Байтұрсынов тұрады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ зиялыларының арасындағы күрескерлік бағытты
ұстанған саяси топтың көрнекті жетекшілершің бірі болуымен қатар өз
шығармаларында өршіл рух, өзгеше сарын танытқан қаламгер болды. Азаттық пен
бостандыққа бастайтын өткір қаруы - әрбір қазақ оқырманына түсінікті
өлеңдері мен мән-мағынасы терең көсемсөздік еңбектері.
Өз халқының азаттық күресіне жолбасшы болуға бекінген А.Байтұрсынов
1909 жылы шілденің бірі күні Т.Шыңғысовтың көрсетуімен тұтқындалып, Семей
түрмесінде бір жыл отырып, екі жылға дейін Қазақстанда тұру құқынан
айрылды. 1910 жылдың 9 наурызынан төңкеріске дейін Орынборды мекендеді. Осы
кезеңнен бастап оның ғылыми-ағартушылық, саяси-қайраткерлік, шығармашылық
еңбегі ерекше күшейе түседі. Ахаң өмірінің қиын да қызықты кезеңі
басталады. 1909 жылы Петербург қаласында 1901-1904 жылдары тәржімалаған
Қырық мысал атты өлеңдер жинағы шықты.
А.Байтұрсынов ұйымдастырған Қазақ атты тұңғыш биресми ұлттық
газеттің патша әкімшілігінің көңілінен шыға бермегендігін, қазақтың мұңын
мұңдап, жоғын жоқтаған сара жолы, өзіндік көзқарасы бар, саяси бедері
айқындалған беделді басылым екенін тарих растайды. Бұл шындықты
А.Байтұрсыновтың замандастары тап басып танып, айтып кеткен. Жазушы Мұхтар
Әуезов 1923 жылғы А.Байтұрсыновтың 50 жылдық мерейтойына орай жазылған
мақаласында Қазақ газетінің қазақ ұлтына жасаған қызметін Абайдың қазақ
әдебиетіне сіңірген еңбегіне пара-пар санайды.
1913 жылдың 2 ақпанынан 1918 жылдың 16 қыркүйегіне дейін шығып тұрған
Қазақ жаңа дәуірдің шежіресі десе болғандай. Оянған сана үніне айналған
газет өз тұсында ең көп таралған басылым болды. Мұның басты себебі қазақ
тарихының қилы-қилы кезеңдерінде замана ағымын, саясат аңғарын айнытпай
тануында.
Оян, Қазақ деп аттан салып, бостандық пен азаттықты аңсаған Ахмет
Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов сынды қыран ойлы қазақ
зиялыларының күш-жігері, қайраты мен табандылығының арқасында дүниеге
келген Қазақ ұзақ жылдар бойы ұраншыл айқайдың тоқпағында қалып, тапшыл
саясаттың тозағына қарылды. Ақ-қараны айыртпас солақай саясат дегеніне
жетіп, халық жауларының газетін 72 жыл бойы ел көзінен тысқары сананы
улаған тар қапаста ұстады. Кезінде ұлттың ар-намысына айналған, халқының
бағдар сілтер жарық жұлдызы бола білген газеттің жазығы ұлтымыздың шерлі
кезеңінің шежіресіне айналғандығында. Қазақтың кең даласын апай-топай етер
қара дауылдың алдын болжағандығында еді.
1916 жылы қан жылаған қазақ баласына (М. Әуезов) қамқор болып аман
сақтаудың қамы үшін шырылдаған Қазақ, 1917-1918 жылдардың аласапыранында
сарсаңға түскен елін жұмылдыруға ұмтылды. Қызыл судың тасқынына бөгет
болмақ ниеті оны тарихтың ақтаңдағына айналдырды. Бүгінгі ұрпақ атын енді
естіп, мәні мен маңызына тамсанып тұрған уақытта, өз заманының
энциклопедиялық басылымына айналған, бүгінгі қалың оқырман қызыға оқуға
қолы жетпес қасиетті Қазақты зерттеу құндылығы арта түспесе, кемімек
емес. Ендеше, 72 жылдай тек қара күйе жағылумен келген газеттің ақ-қарасын
айырып, тарихи-әлеуметтік орнын айқындау - уақыт сұранысы.
ХХ ғасыр басындағы ой-сананың оянуы мен дамуында мейлінше қуатты күшке
айналған, азаттық жолындағы күрес әдіс-тәсілін ұйымдастыру орталығы
іспеттес басылымның орны ерекше-ақ. Сондықтан оның бай материалын саралау,
жүйелеу, зерделеу қажет. Осының өзі тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың жаңалығы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ
баспасөзінің дамуындағы Қазақ газетінің орны жан-жақты сөз болады.
Сонымен бірге газеттің кезең әдебиетінің, көсемсөзінің дамуына еткен ықпалы
басты назарда болады.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр
басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің даму мәселелерін зерттеу арқылы
кезең баспасөзі мен әдебиет тарихы жөнінде теориялық, практикалық
мәліметтер бере алады.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – ХХ ғасыр
басындағы қазақ баспасөзі және Қазақ газеті, Қазақ газеті және
көсемсөздің даму мәселелерін талдау болса, осы мақсатқа сай мынадай
міндеттер көзделеді:
• ХХ ғ.б. қазақ баспасөзінің дамуы және сол үдерістегі Қазақ газетінің
орнын анықтау;
• Қазақ газеті көтерген өзекті мәселелерді саралау, анықтау;
• Қазақ газеті көтерген қазақ мәселелерін, ХХ ғасыр басындағы
көсемсөздің әдеби үдеріспен байланысын ашу, Қазақ және кезең
әдебиетінің даму ерекшеліктерін нақтылау;
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ХХ ғасыр баспасөзі және Қазақ газеті
1. ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы
Патшалық Рессейдің отарлық езгісінде қиын да күрделі өмір сүрген қазақ
халқының әлеуметтік тұрмысы XX ғасырдың басында қиын жағдайда болды.
Ұланғайыр өлкені мекендеген қазақтардың саяси сауатын ашу бірінші кезекте
тұрды. Сол себепті газет шығару, кітап бастыру міндеттері алдыңғы қатарға
шықты.
Жалпы ғасыр басындағы Ресейдің мұсылман оқығандары өздерін ел үшін
төрт іс тындыруға міндетті деп санады. Олар - ұлт тілін дамыту, мектеп ашу,
ұйым-қоғам құру және ұлт баспасөзін жасау. Осылардың алғашқы үшеуінің
үдесінен шығу мүмкін болғанымен, төртінші міндет қиынға соқты. Себебі,
мектеп ашу, сол негізде сауатты, бірақ бұлжымайтын империя патриотын
тәрбиелеу патшашылдық жүйенің мәдени міндетіне кіргенімен, мерзімді
басылымға келгенде жан саны жиырма миллион мұсылманның газет арқылы басы
бірігіп кетеді деп қорқып, бұл іске аса ынталы бола қоймады. Әйтсе де, ХІХ
ғасырдың алғашқы жартысынан бастап-ақ Ресей қол астындағы түрік жұртының
алдыңғы қатарлы оқыған азаматтары баспасөз ісіне ден қоя бастады. Іс
нәтижесіз де болған жоқ. Түрік халықтарының алғашқы газеттері де шыға
бастады. Бір жағынан бұл іске орыс патшалығы да біршама мүдделі болған
секілді. Мысалы, орыс патшалығының түрлі жарлықтары мен бұйрықтары т.т.
бұратана халықтарға да дер кезінде жетіп отыру керек еді. Насихат ісінің
кемдігінен үкіметтің шарапатты шараларының өзі төменгі елге кесапатты боп
жетіп, бейхабар жатқан елді дүрліктіріп кететін. Әрі патша ағзамның
жарлықтарын, түрлі бұйрықтарын кең түрде тарату, насихаттау керек болды.
Осыны ойлаған патша өкіметі өткен ғасырдың орта ортасынан бастап, бұратана
ұлттар үшін екі тілде газет шығаруға рұқсат бере бастады. Бұлардың мұсылман
ішіндегі ең ілгерісі - 20-30 жылдары Тифлисские ведомости газетіне
әзірбайжан тілінде қосымша боп шыққан Татар хабәрлары. 1838-1845 жылдары
осындай қосымша Тифлистегі Закавказский вестник газетінің де жанында
болған. Ал таза әзірбайжан тіліндегі газет Бақыда Г.Зардаби шығарған
Егінші (1875-1877) газетінен басталады. Бұдан соң осында Зия (1876-
1880), Зияи-Кавказие (1880-1884), Кешкүл (1884-1891) газеттері шығып
тұрды. 1891 жылы қаржы тапшылығынан және цензура қысымынан Кешкүл
жабылды, содан 1906 жылға дейін әзірбайжан тілінде шыққан басылым болмады.
1893 жылы Бақшасарайда Исмаил-бей Гаспралы орысша және түркі-осман
тілінде Тәржіман газетін шығара бастады. Ал қазақ тілінде 1870-1881
жылдар аралығында Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы
Түркістан уалаятының газеті, 1888-1902 жылдар аралығында Омбыда Дала
генерал-губернаторлығының органы Дала уалаятының газеті шығып тұрды.
Дала уалаятының газетінің 1902 ж. Сельскохозяйственный листокке
айналуымен бұратана ұлттардағы газет дәуірі бітеді. Ресейдегі мұсылман
қауымы жалғыз газетке - Бақшасарайдағы Тәржіманға қарап қалады. Сонымен
бірге, 1907жылы Қазақ ғазиті, 1911 жылы Қазақстан газеті, 1907 жылы
Үлфәт, 1913 жылы Ешім даласы секілді газеттер шыққанымен, олардың
шығармашылық өмірі көпке созылған емес. Бір-екі жылдың көлемінде түрлі
себептермен жабылып тынған.
Ресей отаршылдығының ортақ мұңын сөйлеген Исмайл Гаспралы (1851-1914)
алғашқы білімін мұсылман мектебінен алған, оқуын кейін орысша жалғастырған.
Ол Воронеж қаласындағы кадет корпусын, Москвадағы Милютин гимназиясында
оқыған. Литва татары Мұстафа Давыдовичпен дос болған. Бұлардың Түркиеге
барып, жас османдықтар әскерінде қызмет етпек ниеті жүзеге аспайды,
жандармдар қамауға алады. Исмаил Гаспринский 1868 жылы Бақшасарайға келіп,
медреседе орыс тілінен сабақ береді, батыс және орыс классиктерінің
шығармаларын көп оқиды. Ол 1872 жылы Францияға барады, онда орыс
мұхаджырларымен араласады, ұлы жазушы И.С. Тургеневтің хатшысы болып та
істейді. И.Гаспринскийдің Түркияға барыл, офицерлік атақ алмақ ниеті де
жүзеге аспайды, 1875 жылы Қырымға қайтуына тура келеді. Ендігі жерде ол
өзінің өмірлік тәжірибесі, Еуропа мемлекеттері мен османлы империясынан
алған әсерлері негізінде ой-пікірлерін қорытып жазуға бел байлайды. Оның
1885 жылы жазған Еуропа мәдениетіне бір назар деген рисалары (трактаты)
осылайша туған еді. Ол өзінің мақсат-мұратын еркін насихаттайтын газет
шығаруды көздейді. 1881 жылы Симферопольда орыс тілінде шығатын Таврияда
газетінде Орыс мұсылмандығы деген еңбегін бастырады. Тбилиси шаһарында
татар тілінде жеке парақтардан тұратын беттер жариялайды. 1882 жылы ол
Салнемеи Туркий, Мират Джедид деген трактаттарын шығарады. Зор жігер
мен дәйекті түрде талап етуінің арқасында Исмаил Гаспринский татар тілінде
газет шығаруға ресми рұқсат алады. Бірақ патшалық әкімшілік бұл газет татар
және орыс тілдерінде қатар шығатын болсын деп шарт қояды. Осылайша, қырым
татар тіліндегі тұңғыш газет - Терджиманның алғашқы саны 1883 жылы 22
сәуірде Бақшасарайда басылады. Бұл басылымның шығуы түрік халықтарының
мәдени тарихындағы ірі оқиға болды. Атап көрсетерлік бір мәселе - газеттің
тіл ерекшелігі. Исмаил Гаспринский бұл салада аса қызғылықгы бастама жасап,
оны орнықтыруға күш салады. Терджиманның тілі қырым татар лексикасына
негізделгенмен, онда османдық түрік тілінің элементтері де жиі қолданылатын
еді. Қыпшақ және оғыз тілдерінің заңдылықтарын біріктіруден туған осы бір
құрама тіл жалпы түрік оқушыларына түсінікті болатын. Түбі бірге туысқан
делінгенімен, тарихи замандарда бір-бірінен қонысы алшақтап, тілдік күрделі
айырмашылықтары пайда болған түрік халықтарының көпшілігі оқып түсінерлік
жазба, ортақ тіл жасау тәжірибесі осылайша сәтті басталған еді. Қазан
төңкерісінен бұрынғы кезеңде Ресей империясы көлемінде түрік тілдерінде
шыққан басылымдардың ішінде неғұрлым кең таралған да осы Тәржіман болуы
кездейсоқ емес. Газеттің Ресей қол астындағы түрік халықтарына ықпалы өте
зор болды. Олардың жадидтік қозғалыстары мен төте оқулары, баспасөз
саласындағы еңбектерінің дені Тәржіман тәжірибесінен туындап жатыр еді.
Сондықтан да Айқап журналының әрі шығарушысы, әрі редакторы болған ақын,
жазушы М.Сералин Исмайл-бей Гаспралыны түрік жұртының бірден-бір түрікшіл
ұлы азаматы ретінде танып, өзіне ұстаз тұтып, оның қайтыс болуына орай
Жуырда орны томастай өлім атты көлемді қазанама мақала жазып, Айқапта
жариялаған еді [1, 73].
1905 жылдан кейін патша ағзам уәде еткен сөз, баспасөз бостандығын
қалқан етіп, мұсылман оқығандары ұлт тілінде мерзімді басылым шығару
күресін бастады. Өйткені, ана тілінде шығатын тіл-құлақ болмайынша халықпен
бірге жасасып, біте қайнаса алмайтындықтан және ел үшін істелер іс, айтылар
сөз құр далбаса, құрғақ әуен болып қалатынын олар түсінді. Жырақ мұсылман
елдерінен келетін басылымдарды оқу, әрине, керек, бірақ бұл газет-журналдар
Ресей мұсылмандарының күнделікті талап-тілегіне жауап бере алмайтын.
Қазақ зиялылары алғашқы саяси күреске де баспасөз арқылы осы 1905
жылдары шыға бастады. Өз ұлттық басылымдары жоқ болғандықтан, алдымен
Ульфат, Пікір, Уақыт, Шора, т.б. татар журналдарында, Смена,
Омич, Голос степи, т. б. орыс газеттерінде көріне бастады. 1906 жылы
кадет партиясының съезіне қатысуға Петербургке келген қазақ оқығандары
осындағы қазақ зиялыларымен келісе отырып, қазақ баспасөз орталығын ашуға
ұйғарды.
Сөйтіп, 1907 жылы наурыздың 28 күні Мемлекеттік Думаның
депутаты, мұсылмандар партиясы жетекшілерінің бірі Шаһмардан Қощығұловтың
қолдауымен, Әбдірашид Ибрагимовтың басқаруымен Серке атты қазақтың төл
демократиялық газетінің алғашқы саны жарыққа шықты. Бұл газеттің
шығарылуына А.Байтұрсыновтың үзеңгілес інісі Міржақып Дулатов барынша ат
салысып, өзінің Жастарға өлеңін, Біздің мақсатымыз мақаласын
жариялады. Серкенің 2-саны жарық көрмей жатып, жабылып қалды. Оның басты
себебі Біздің мақсатымыз атты мақала деп есептейді [2, 9 б.]
зерттеушілер. Бар болғаны бір-ақ саны жарыққа шыққанымен, Серке қазақтың
бейресми, саяси бағыттағы демократиялық баспасөзінің тұңғыш бастау көзі
ретінде тарихтан өз орнын алуы керек.
Б. Кенжебаев бұл газет туралы мынандай деректер келтіреді:
Үлфат газетінің редакторының бірі Нажат (азаттық) деген жинаққа былай
деп жазды: 1905 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына арнап, қазақ
тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарар болды. Келесі жылы
март айының басында сол газеттің жариялауы шықты. Артынша, 28 мартта
бірінші саны шықты. Газет шыққан соң бірер күн өткеннен кейін, полиция
келіп, қала начальнигінің Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы
әмірін оқып, басқармада бар даналарын жинап алып, құлыптап кетті. Екінші
күні тиісті орындардан себебін сұрағанымызда олар: Серке газетіндегі
кейбір мақалаларда қазақ халқын орыс халқына қарсы үгіттеу бар. Содан
ұсталды деп жауап берді [3, 26-6.].
Дәл осы тұста (наурыз, 1907) Троицк қаласында Қырғыз газеті
шықты... Оны бастырушылар Ж.Андреев, И.Иманбаев, шығарушысы X.Шумов-
Сосновский болды [4, 277-6.]. Бұл да бір санынан кейін шығарылуын тоқтатты.
Бұдан соң оқыған қазақ жастары Дала газетін (Томскіде) шығаруға
әрекеттенді [5, 277-6.]. Бірақ, қазақ зиялыларының алғашқы әрекеттерінің
көбі сәтсіздікке ұрынып отырды. Мұның өзі патша әкімшілігінің жалпы
бұратана халықтар мәдениеті, олардың өркендеуі деген мәселеге тек
отаршылықтың озбыр саясаты тұрғысынан қарағандығының көрінісі болса керек.
Себебі бұл кезде жалғыз қазақ халқы емес, Россияға бағынышты өзге де
мұсылман елдері де зардап шегуде болатын. Бұған нақты дәлелдерді өзге
ұлттар баспасөз тарихын зерттеген еңбектерден кездестіруге болады. Мәселен
татар тілінде газет шығару мәселесін татар зиялылары 1808 жылдан бастап
патша әкімшілігі алдына қойып келе жатқанымен, алғашқы татар тіліндегі
газет 1905 жылғы революцияның тұсында ғана жарық көрді [6, 188-205.].
Жалпы ұлт аймақтарының баспасөз ісінің дамуына тек әкімшілік орындары
ғана емес, орыс зиялыларының миссионерлік идеяны көздеушілері де қарсылық
көрсетіп келді. Мысалы, Дала уалаяты газеті Акмолинские ведомости
газетіне қосымша ретінде алғаш қазақ тілінде жарық көргенде, миссионер
Ильминский Н. И. оған ашық қарсылық білдірген. Оның қасиетті синод обер-
прокурор К. П. Победоносцевқа (1827-1907) жазған хатында (16 декабрь, 1889)
ол қарсылығын былай дәлелдейді:Об особом Прибавлении к Акмолинским
ведомостям я давно писал Г.А.Колпаковскому, что эту газету надо ограничить
официальною лишь частью, а неофициальную часть лучше бы прекратить, ибо при
не умелых и необразованных переводах (в доказательство чего я привел ясные
примеры), требующих бдительного наблюдения и опытного руководства,
рискованно отваживаться на помещение трудных научных и политических
статей... Если нынешний степной генерал-губернатор более чем его
предшественник удосужится следить за киргизской газетой, он быть может,
благоустроит ее направление или ограничит ее содержание [7, 26-б].
Қазақ журналистикасы тарихындағы толыққанды басылым болып табылатын,
ұлтының бостандығы жолында табанды күрес жүргізген саяси орган ретінде
танылған баспасөз 1911 жылы дүниеге келді. 1911 жылдың 11 январында
Троицк қаласында қазақтың тұңғыщ ұлттық журналы Айқап жарыққа шықса, көп
ұзамай, алдымен Бөкей ордасында, 5-санынан бастап Орал қаласында шыға
бастаған Қазақстан газеті қазақ оқырмандарының қолына тиді (16 март).
Қазақстан газетінің 1911 жылдың 16 наурызынан 1913 жылдың шілдесіне дейін
18 саны жарық көрді. Газеттің шығуына тікелей септігін тигізіп, оның
шығарушысы ретінде танылған Шәңгерей Бөкеев, редакторы Елеусіз Бурин
болды.
Жалпы алғанда, Қазақстан газетінің көкейкесті арманы оның атынан да
көрініп тұрғандай. Бұл туралы зерттеуші X.Бекхожин: Газеттің Қазақстан
деп аталуында мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп, демократиялық
республика орнату идеясын аңғартады [8, 47-бет],- деп тұжырымдайды. Аз
уақыт шықса да баспасөздің газет ісіндегі көш бастаушысы ретінде танылған
бұл газет болашақтағы шынайы газеттің шығар күнін жақындата түсті.
1905 жылдан бастап қазақ даласын шарлаған төл баспасөз ашу идеясы
бірте-бірте жеңіске жетіп, шындыққа айнала бастады. Алғашқы әрекеттердің
сәтсіздікке ұшырауы күрескер-зиялыларды мойытудың орнына қайрай түскендей
болды. Мұның өзі олардың күрескерлік белсенділіктерінің белгісі еді.
Осынау идея тұтастығы мен берік бірлікті күрес нәтижесінде қазақ тарихында
елеулі еңбек атқарып, ұзақ ғұмыр сүрген қазақ баспасөзінің қос жарық
жұлдызы Айқап пен Қазақ дүниеге келді. Ғылыми айналымда Айқап туралы
бірқыдыру зерттеулер дүниеге келгенімен, Қазақ газеті ұзақ жылдар бойы
көзден таса қалып, зерттеу былай тұрсын, аты аталмай қалды. Басты себеп,
социализм жеңіске жеткен сайын тап күресі күшейе береді деген Сталин
теориясы біздің елімізде саяси қырағылықты шегіне жеткізді де, талай,
ғылыми, мәдени, әдеби қателіктерге ұрындырды, бүкіл идеологияның түтінін
басқа жаққа бұрып, жалған сөйлеуге, тарихты бұрмалауға апарып соқты. Оның
зардаптарын басқалармен қатар, Қазақстанның ғылымы мен тарихы көрді, тіпті
асырып жіберген кезіміз де жоқ емес [9, 122-6.],- дейді қателіктің түбірі
туралы әдебиетші Тұрсынбек Кәкішев.
Қазақ газетінің жарық көруі - ең алдымен, жоғарыда аты аталған қазақ
ұлтының өркендеуін өмірлік мақсатына айналдырған көрнекті қайраткерлер
Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовтардың тынымсыз
еңбек, риясыз күресінің нәтижесі.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ зиялылары арасындағы әр түрлі саяси
ағымдардың айырымын тану осы кезеңге арналған зерттеулерде әркелкі.
Мәселен, кеңес дәуірінің философ-тарихшысы К.Бейсенбиев жалпы осы дәуірге
тән идеялық ағым, саяси бағыттарды былайша жіктейді: По нашему мнению они
могут быть сформулированы и выражены в следующих идейно-политических
течениях: религиозно-мистическое, консервативно-буржуазное, прогрессивно-
буржуазное [10, 8-9]. Әлбетте ғалым пікірінде кеңестік дәуірдің саяси
салқыны жатқанын аңғару қиын емес. Сондықтан да осы бір кезеңді жан-жақты
зерттеуші ғалымдардың бірі - академик С.Зиманов бұл мәселеге өзгеше, шынайы
көзқарас білдіреді: Представить дореволюционное казахское общество
высокоразвитым в идейном отношении, нечего сказать, намерение благое.
Однако, нельзя отрываться от исторической действительности. Отдельные
оморфные идейные образования, слабые веяния различного толка и оттенка,
случайные суждения отдельных лиц нельзя выдавать за законченные
общественные, отличные друг от друга идейные течения [11, 88.],- деп бір
қайырып тастап, Национальную интеллигенцию занимали общепросветительские
идеи, общие идеи хозяйственного устройства и переустройства, идей
ограничения, произвола официальной администрации, которые имели не
групповое, не сословное, а преимущественно общенациональное значение [12,
45],- деп өзіндік көзқарасын түйіндейді. Әрине, пікірлердің дұрыс-
бұрыстығын аңдаудан бұрын, олардың жазылған кездеріне назар аударған жөн.
Тоқырау тұсында жарыққа шыққан бұл еңбектерде анықты айту, ақ-қараны айыру
қиын. Дегенмен, жалпы методологиялық ақиқат тұрғысынан келгенде, қос
пікірдің екіншісінің шындыққа жақындығы рас. Жаңа қалыптасып келе жатқан
қазақ зиялылары арасынан алғашқы пікірдегідей бірнеше идеялық-саяси
ағымдарға бөлу қайшылыққа ұрындырады. Ал екінші пікірдегі әр түрлі
бағыттағы топтардың болуы шындыққа жақын. Мінеки революция алдындағы
қазақ оқығандарының қимыл-әрекетімен жіті таныс, әрі тарихи оқиғаларға
аналитикалық талдау жасап, объективті пікір айта білер тарихшылар қазақ
қоғамындағы саяси-идеялық қозғалыста екі түрлі топтың болғандығын нақты
көрсетіп отыр. Мұны батысшылдық топтың басшыларының бірі Әлихан Бөкейханов
кезінде сөз арасында болса да ескертіп кеткен-ді. Саясат тамыршысы қазақ
зиялылары арасындағы топтардың бірте-бірте алшақтап бара жатқандығын жіті
аңғарып, 1910 жылдың өзінде мұның неге алып барып соғары жөнінде өзінің
ойын білдірді. Жақын болашақта, шамасы, далада, қазақ ортасында пайда бола
бастаған екі саяси ағымға сәйкес екі саяси партия ұйымдасып қалар. Олардың
бірі - діни-ұлттық деп аталуы мүмкін және оның мұраты қазақтарды басқа
мұсылмандармен діни тұрғыдан біріктіру болып табылады. Екіншісі -батыстық
бағыт, олар қазақ даласының болашағын кең мағынадағы батыстық мәдениетті
жүзеге асырумен байланыстырады. Алғашқысы, шамасы, үлгі ретінде мұсылман,
татар партияларын алар, ал екіншісі оппозициялық орыс партияларын, соның
ішіндегі халық бостандығы партиясын алар [13,59].
Алғашында олардың айтысы маңдайға біткен жалғыз журнал Айқап
беттерінде өрбіді. Бұл журнал 1911 жылдың қаңтарынан 1915 жылдың тамызына
дейін Троицк қаласында шығып тұрды. Оның барлығы 83 саны жарық көрді.
Редакторы - көрнекті ағартушы-демократ Мұқаметжан Сералин. Ол түрікшілдікті
жақтаған топ жағында тізгін ұстады.
Айқап бетіндегі түрлі айтыстар, батысшылдық топтың өз басылымын
ұйымдастыруға итермеледі. Және мұның қажеттілігінің екінші бір себебі,
Айқап журналының өз мүмкіндігінен туындайтын жартыайлық шабандылығында,
сондықтан да, өмірдегі өзгерістерге ілесе алмай қалып жатуында болса керек.
Қазақ осы олқылықтардың орнын толтырудағы жаңа бір қадам болуы тиіс еді.
Сондықтан да, батысшылдар идеялық-саяси бағыттарының мақсат-мәнін халыққа
толық жеткізу үшін халықтың көз-құлағына айналар, шын мәніндегі газетаны
шығаруды мақсат тұтты.
Жалпы Қазақ жарық көрген 1913 жылы қазақ ұлттық баспасөзі үшін жаңа
бір өрлеу жылы десе де болады. Қазақстан газеті қайта шыға бастаса, 1913
жылдың сентябрь айынан Петропавл қаласында екі тілде (қазақ, татар) Ешім
даласы газеті бір жылдай шығып тұрды. Бұл газет шағын көлемде, жетісіне үш
рет Ишимский край газетінің баспаханасында басылып тұрды [14, ЗЗ].
Яғни 1913 жылы қазақ оқырмандарына 4 басылым ой тастады: Айқап,
Қазақстан, Қазақ, Ешім даласы. Бұлардың ішіндегі беделдісі де, мол
тираждысы да Қазақ. Бұл газет қазақ зиялыларының 1905 ж. күресіне
адалдығын сақтаған, қазақ халқының ұлттық тұтастығын, ел мен жер бірлігін
жақтаған, сол арқылы бостандық жолындағы күрестен айнымаған басылым болды.
Яғни бұл басылымның төңірегіндегі зиялы қауым жалпыұлттық,
жалпыдемократиялық мақсаттарды жүзеге асыруға күш салды. Сондықтан да
Қазақ алғашқы бейресми жалпыұлттық саяси газет болып табылады.
Қазақ зиялыларының өзіндік баспасөзін өмірге келтіріп, сол арқылы
қазақ ұлтының көкейкесті мәселелерін көтеріп, газетті ұйымдастыру
орталығына айналдыруға ұмтылуы бірден-бір дұрыс бағыт, сара жол болды.
Қазақ халқының қоғамдық өмірінде, даму тарихында ерекше роль атқарған
Қазақ газеті 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласында Каримов,
Хусаиновтар баспаханасынан шықты. Жоғарыда аталғандай, газет саяси орган
болуымен қатар, қазақ мәдениеті, әдебиеті мен өнері, журналистикасының
дамуындағы үлкен бір биік белес болды. Қазақ - ұлт азаттығы мен мәдени-
ағарту жолында салиқалы қызмет атқарған, тұшымды ой, татымды пікірлерге жол
басшы, саяси үні батыл басылым.
Қазақ газетінің мезгілі ... қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін
өткізіп, ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін
бір жерге жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос
сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді...
Бұл тұтынған жолында Қазақ газеті өз міндетін дөп атқарды [15]. Қазақ
жетісіне бір рет апталық газет ретінде шығып тұрды. Басылымның Қазақ
аталуында екі түрлі мағына барлығы аңғарылады. Біріншіден, газет жалпы
ұлттық газет болғандықтан, мақсаты жері бөлшектеніп, елі бытырап жүрген
қазақ халқын топтастырып, бір ортаға біріктіру болғандықтан да ұлт атын
иемденіп Қазақ аталды. Екіншіден, кітәби, әдеби, ғылыми айналымда қазақ
атының өз аты аталмай, қырғыз аталып келгендігі белгілі, сондықтан, туған
халқының төл атын қайта оралту мақсатында, қазақ зиялылары өз баспасөзін
осылай атауды мақұл көрген. А.Байтұрсынов сөзімен айтсақ: Аталы
жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп, газетамыздың есімін
Қазақ қойдық [16, 11]. Мұның өзі газеттің символикалық белгілерінен де
көзге шалынады. Қазақтың бірінші бетінің оң жақ шекесіне қазақтың киіз
үйі, оның етегінде ірі араб графикасымен Қазақ деп жазылған. Газет үлкен
форматты, 4 бетті болып жарық көрген. Тұрақты айдарларының ішінде Ішкі
хабарлар, Сыртқы хабарлар, Басқармадан, Өлең-жыр үнемі сақталған,
кей-кейде Оқшау сөз айдарымен де мақалалар жарияланған, ал тарихи,
қоғамдық өзгерістерге байланысты Соғыс, Газеталардан деген айдарлары
болған. Сонымен қатар, келелі ойлар, кең толғаныстар бас мақалаларда
айтылып, оларда да көбіне саяси-әлеуметтік тақырыптар сөз болған. Ал
экономикалық, шаруашылық және мәдени-ағартушылық мәселелерін сөз етер
мақалалар бірнеше номерлерге жалғасып, сериялы түрде шығып отырған.
Қазақтың бірінші санында оқырманға арнап жазған Хурметлу оқушылар!
атты мақаласында Ахмет Байтұрсынов газеттің қоғам өмірінде атқарар айырықша
ролін айқындап өтеді. Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған:
Әуелі газета халықтың көзі, құлағы Һәм тілі. ...Бүтін дүния жүзіндегі
халықтар... газета арқылы... дүнияда болып жатқан істер, сөйленіп жатқан
сөздер - кімге пайдалы, кімге зарарлы екендігін күні-бұрын біліп, пайдалы
болса шаттанып, зарарлы болса сақтанып тұрады.
Екінші - газета жұрттың ылақбасына қызмет ететін нәрсе. ...жұрттың
білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері ...газета арқылы халықтың алдына
түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.
Үшінші - газета халыққа білім таратушы. ...Газетадан жұрт естімегенін
естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білім молайтып, ...парасаты
жетікпекші.
Төртінші - газета халықтың даушысы. Жұртым деп халықтың арын арлап,
зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтары газета арқылы халықтың сөзін
сөйлеп, файдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа
тырысады [17, 10]. Бұл бас мақала жалпы газеттің емес, тікелей Қазақ
атқарар, алға қойған орасан зор істердің қысқа бағдарламалық нұсқасы десе
болғандай. Сол тұстағы қазақ басына төнген үш қатер: жерден айрылу, бас
біріктірер саяси биліктен айрылу, не ана тілінде оқымай, не орыс тілінде
жарытып білім алмай, сарсаң күйге салып қойған патшалық саясат бүтіндей бір
халықтың ұлт ретінде жойылып кету тығырығына жеткізген болатын. Газет оның
соңғы үміті, соңғы тірегі еді. Сондықтан да А.Байтұрсынов Сөз қару:
...сөзін жұртты түзеуге жұмсай бастаған жұрттың өзі түзелуге бет алғанын
көріп тұрмыз,- деп жазды осы мақаласында.
Қазақ газетінің бас жазушысы (редакторы) Ахмет Байтұрсынов,
шығарушысы (издатель) Мұстафа Оразаев болды.
1.2 Қазақ газеті көтерген өзекті мәселелер
Қазақ - қоғамдық-саяси және әдеби газет, 1913 жылы 2 ақпаннан бастап
Орынборда аптасына бір рет, 1915 жылы аптасына екі рет шығып тұрған.
Таралымы 3000, кейбір мағлұматтарда 8000-ға жеткен. Бірінші редакторы -
белгілі ғалым, жазушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов, екінші редакторы
- қоғам қайраткері, жазушы Міржақып Дулатов, бастырушысы – Азамат
серіктігі. Хусаимов-Каримов баспаханасында басылып тұрған. Газеттің 1918
жылғы сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков. Барлығы 265 нөмірі жарық
көрді.
Газетте XX ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірінің
ең түйінді мәселелеріне, шаруашылық жайына, жер мәселесіне, басқа
елдермен қарым-қатынасына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санаға, тарих пен шежіреге арналған
Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, М.Жұмабаев пен С.Дөнентаев, Б.Майлин,
С.Торайғыров, Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б.Серікбаев, Р.Малабаев, К.Қоңыратбаев
сынды әдебиетіміздің дамуына үлесін қосқан ардақты ағаларымыздың ғылыми
шыгармалары, әңгіме, өлеңдері басылып, аудармалар туралы сын мақалалармен
қатар Л.Толстойдан, А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан
алғашқы аудармалар жарық көрді.
Қазақ алғашқы сандарының бірінде өзінің ұстанған жолын айқындап,
оқырмандарына мақсат-мүддесін нақтылап түсіндірді: Бұл газетаның мақсұты -
жұрт пайдасына көз болу, қазақ арасына өнер, ғылыми жайылуына басшылық ету,
басқа жұрттың халінен хабар беріп, таныстыру. Сол мақсаттарды орнына
келтіру үшін зәкүндерді, хакімдердің бұйрық-жарлықтарын білдіріп тұру,
Государственная Дума һәм Государственный совет жұмыстары турасында жете
хабар беріп тұру, ішкі һәм сыртқы хабарды жазып тұру, қазақтың бұрынғы және
бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда, жер-су, кесіп, егін-таран, мал шаруасы
жайынан кеңесу, оқу, оқыту, мектеп-медресе, школа, ғылым, өнер, тіл-әдебиет
турасында жөн көрсету, адам һәм мал дәрігерлігі жайынан жазу [18, 28].
Мақсұтнамадан ұғылатын жалпы жұрт пайдасына көз болуға ниеттенген
газеттің тақырып ауқымын шартты түрде үш желіге жіктеуге болады: саяси
әлеуметтік мәселелер, шаруашылық-экономикалық мәселелер және мәдени-
ағартушылық мәселелер. Яғни газет қазақ өмірінің бар саласындағы ділгір
мәселелерді көтеруге тырысқан. Газеттің осы мәселелерге қатысты жарық
көрген мақалаларын негізінен үш публицист жазып және дайындап отырғаны
талассыз шындық. Олар Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлихан
Бөкейханов. Қай-қайсы да кез келген тақырыпқа жаза алар хас шеберлер
болғанымен де, Әлихан көбінесе саяси-экономикалық, Ахмет-мәдени
ағартушылық, Міржақып әдебиет пен өнер мәселелеріне көбірек барғаны Қазақ
беттерін ақтарғанда көзге айқын түседі. Қазақтағы көптеген бас
мақалаларды А. Байтұрсынов жазған және бас жазушы ретінде қандай бір
мәселеде болмасын Ахмет өзіндік пікірін, өзіндік көзқарасын білдіріп,
газеттің бағдар-бағытын айқындап отырған. Оның кейінірек батысшылдық
тобының идеологы атануына себепші болған көбіне-көп осы Қазақтағы
мақалалары арқылы танылуы болса керек-ті [19, 44].
Қазақ газеті көтерген негізгі мәселенің бірі - ағартушылық мәселесі
болды. Өнер, білім жағынан қалың қазаққа бас-көз болды. Мысалы, Оқу
жайы, Қазақша оқу жайы атты мақалалар оқудың мән-жайын, маңызын
түсіндіріп, Қазақтың шаруасына, бір жақтан, надандықтан кемшілік келгенде,
екінші жақтан, білімсіздігін көріп тұрғандар басынып, елдігінен теңдігінен
қалдырып, тиісті сыбағасына қиянат істеп тұрғаны санасы бар қазаққа
ескерерлік іс еді. Бұл заманда қол жетпегендерді теңдікке жеткізетін,
әлсіздерге күш беретін өнер-білім, сол өнер-білімге мезгіл өтпей тұрғанда
үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмас едік, біз
де алдымызда бір жұрт екенімізді білдірер едік, орысша оқу орыс
қолтығында тұрған жұртқа керек, қазақша оқы, жаза білген соң, шама келсе
орысша да білу керек [20],- дейді. Газет 1913 жылы жарияланған
материалдарында оқудың мән-жайын, маңызын айтып көпке түсіндіруге тырысса,
екінші 1914 жылғы Бастауыш мектеп (№61), Мектеп керектері (№62), Оқу
мезгілі сияқты мақалаларында мектеп, медресе жайларын нақты көрсетіп,
мұқтаждарын айтады [21].
Қазақ бастауыш мектебі қандай болуы керек? және Ол мектептердің
қажеті не? деген сауалдарға қазақтың ұлы ағартушысы А.Байтұрсынов XX
ғасырдың басында-ақ: Правила бойынша, қазақ тілімен, қазақ әрпімен бастап
оқыт деп отырған балалардың ата-анасы жоқ, халықтың өз тілімен, өз әрпімен
оқығанын әкімдер жақтырмайтын болған соң, учителдер өз беттерімен ана
тілімен, ұлт әрпімен бастап оқытамыз дей қоймады. Сөйтіп, правила қағаз
жүзінде бар болса да, іс жүзінде жоқ. Бұл айтылғанның бәрі де хүкімет өз
пайдасын көздегендіктен істеліп тұрған жайлар. Бастауыш мектептер жалғыз
хүкімет пайдасы үшін болмай, халық пайдасы үшін де боларға керек. Хүкіметке
керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, әр
халыққа керегі өз діні, тілі, жазуы сақталу. Солай болған соң бастауыш
мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс болуға керек, яғни
қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек
[22],- деп жауап берген болатын.
Қазақ газеті - қоғамдық-саяси газет. Осыған орай редакция алқасының
үкімет саясатының жазылуына көп мән бергендігі байқалады. Ондағы басты
мақсат - қазаққа үкімет жайын, оның не екені, мүдделері түсіндіріліп,
жиылыс-мәжілістерімен таныстыру еді [Қазақ газеті. 1914, №62]. Мысалы,
Г.Дума (1915 жыл, №145), 23 қаңтар [Қазақ газеті. 1914, №62] (1913
жыл, №98), 30 қаңтар (1915 жыл, №100), Орынбор, 22 ақпан (1915 жыл),
Г.Дума ашылды (1916 жыл, №169), Г.Дума (1916 жыл, №179), Дума һәм
хүкімет (1916 жыл, №207) атты материалдарда мемлекеттік дума және кеңес
жұмыстары жөнінде жан-жақты түсінік берілген [23, 51].
Басылымда осы мақалалардың көпшілігін Ә.Бөкейханов Қыр баласы
деген бүркеншік атпен жазған. Мәселен, оның газеттің 1914 жылғы 49-
нөмірінде бүркеншік атпен жарияланған бір мақаласынан: Мұның ғылымды
кісілері неше түрлі закон жобасын кітап қылып басып шығарады, сөз білгіш
ғылымдының қызметі кітап басқан, шығын партияның байларынікі. Г.Думаға
партия атынан бұл партияның депутаттары қанша закон жобасын кіргізеді. Осы
закон жобасынын бәрін жалғыз депутаттар емес, Г.Думада жоқ, сыртта жүрген
партияның ғылымды білгіші қосылып жазады. Жұма сайын Г.Думада қарайтын
кезекті закон жобаларын депутаттар пара жарыс қылып, қарап өтеді. Осы пара
жарыста тағы білгіш, ғылымды партияның кісісі болады. Оны былай істеу
керек деп ақыл береді [Қазақ газеті. 1913, №55].
Өзге мақалаларда Дума кеңесінде қаралған басты мәселелердің бірі -
соғыс барысы, қару-жарақ жайы сөз болады. Мәселен, газет 6 тамызда болған
дума ақсақалдарының кеңесіндегі Дума таралуға тиіс пе, жоқ па? деген
жайдың тексерілгенін айта келіп, әр түрлі партия өкілдерінің сөздерін
қысқаша түрде беріп отырған. Төрағаның көпшілік думаны таратпау керектігін,
үдету жағында болғанын мағлұм етеді, әрі кеңес қаулысының мынадай: 1)
табысқа қарай салық салу; 2) мемлекеттік банкінің правосын арттыру; 3)
босқындарға жәрдем; 4) екінші разряд опалчиндерді соғысқа алу және т.б.
жобаларды қабылдау туралы тоқтамға келгенін жазады (Қазақ газеті. 1914,
№54).
Қазақтың ерекше атап өтерлік тағы да бір маңызды қызметі оның
денсаулық мәселесіне ыждағатпен ден қоюын айтар едік. XIX ғасырдың соңы
мен XX ғасырдың басында қазақ жерін оба ауруы меңдеп, адамдардың набыт
болғаны белгілі. Осы орайда газет жұмысына Ахмет, Әлиханмен бірдей ат
салысқан публицист МДулатов денсаулық, оның ішінде халықты апатқа ұшыратқан
оба ауруына байланысты Чума жайынан (1913 жыл, №55), Чума сиезінен
(1914 жыл, №54) атты материалдар жариялап, қазақ халқының қайғылы қасіретін
былай деп көрсетеді: Орал облысындағы қазақтың саны 6 жүз мың, неше жүз
шақырым жерге жайылған осынша халыққа хүкіметтің қойғаны 3 дәрігер. Бәлкім
үштен де кем болар еді, егер Орал облысында мұнан бұрын чума болып
шошытпаған болса. Жаздыгүні басталған дертті хакімдер қазанның аяғында
білді, сонда да чумаға қарсы қару қылуы чума қазақ жерінен казак-орыс
(Калмыков) жеріне ойысып бара жатқан соң болды деуге болады деп өкіметтің
қандай жағдайда ғана істі қолға ала бастағанын айтады.
Одан әрі автор: Санитар отряд келгенше дерт 14 орында білініп,
айналасы 80 шақырымдық қазақ даласына жайылып кеткен. Сол жерлік
хакімдердің бар күштерін жұмсаған нәрсесі казак-орыс жеріне дертті жібермеу
болғаны, сол үшін білініп тұрған жерлерді айнала қаматып, күзеттіріп
қойғанын жасырмайды. Дертке қарсы тұруға жіберген 4 дәрігер еш
көмекшілерсіз, құралсыз. Бұл төрт доктордың екеуі қазақ, екеуі орыс: Халел
Досмұхаметов, Даулетия Бағалиев, Кольцов пен Калинин.
Оба әуелі басталып, күшті болған жері Есентөбені қоныс қылып отырған
қазақтың жартысын қырып бітті. 306 адамның 154-і ғана тірі. Одан дерт
Тұмантөбеге жалғасып, мұнда 33 кісі, әрі Калмыковқа ауысып, мұнда 13 кісі
өлген. Үш күннің ішінде Есентөбеде 120 қазақ өліп, бұларды көметін кісі
болмай қалған деп ашына әңгімелейді.
Бұл патша саясатының шет аймақтарда тұратын ұлттарға жасап отырған
кезекті қысастығының бірі еді. Міне, Қазақ газеті осының бәрін қорқып,
үрікпестен ашық жазып, халықтың санасын оятуға күш салды.
Халқымыздың тарихында әлі күнге дейін толық шешімін таппай келе жатқан
ақтаңдақтардың бірі - патша үкіметінің 1916 жылғы бұратана халықтардан
солдат алу мәселесі болып табылады. Міне, Қазақтың ұлтшыл-байшыл
атанып, ұзақ жылдар бойы қараланып келуі осындай жайларға да байланысты
болатын.
Қазақ баспасөзін зерттеуші Қ.Бекқожин Мектеп баспасынан 1981 жылы
жарық көрген Қазақ баспасөзі тарихының очеркі атты еңбегінде басылымның
жарық көру мақсатын - Троицк қаласында шығып тұрған прогресшіл бағыттағы
Айқап журналына кереғар бағыт ұстанушы орган ретінде бағаласа [24],
1982 жылы қалың оқырман қолына тиіп, күні кешеге дейін академиялық еңбек
болып саналып келген Қазақ ССР тарихында [25, 459]: ...1916 жылы 25
июньде тылдағы жұмыстарға мобилизациялау туралы патшаның указы
жарияланысымен-ақ қазақтың буржуазиялық ұлтшылдарының лидерлері бірқатар
кеңестер өткізіп, оларда патша өкімет орындарына көмек көрсету белгіленді.
Патша әкімшілігінің рұқсаты бойынша 1916 жылы 7 августа Торғайда
Қазақстанның бес облысы - Ақмола, Жетісу, Семей, Орал және Торғай облыстары
өкілдерінің кеңесі шақырылды. Кеңесте феодалдық-рулық жоғарғы топ
көтерілісшілер қоэғалысына өздерінің дұшпандықпен қарайтынын және
патшаның жігіттерді тылдағы жұмысқа мобилизациялау туралы указын
қолдайтынын мәлімдеді. Дін басшылары да қолдап шықты,- дей келіп, Қазақ
газетінің 1916 жылғы 8-шілде нөмірінен Патшаның бұйрығы - ақиқат,
сондықтан оған қарсы тұруға болмайды... Сол себептен де біз патшаның
бұйрығын орындамай отыра алмаймыз деген цитатасын келтіреді. Аңдап
қарасақ, бұл қызыл империяның ыңғайына қарай жазылған алдамшы тарих
беттері екендігін көрсетеді. Өйткені Қазақтың патшаның бұл бұйрығын
алақай салып, қуана қарсы алмағандығына оның бетінде жарияланған түрлі
материалдарды оқи отырып көз жеткізуімізге болады. Мысалы, газеттің 1916
жылғы 207-нөміріңде жарияланған мына екі мақалаға назар аударып көрейікші.
Алғашқы мақала Торғай облысы Ырғыз һәм Торғай уездерінің бас хүкіметінің
бұйрығы деп аталады. Онда, 25 июньде шыққан патша жарлығы бойынша
мемлекеттегі бұрын ғаскерлік қызметінен азат бұратана халықтар соғыс
желкесіндегі жұмысқа шақырылды.
Бұратаналардың көбі, патша жарлығына сөзсіз көніп, кісілерді беріп те
қойды. Дәл осы күні он мыңдаған сарт, бурят, қазақ жігіттері соғыс
желкесіндегі жұмысқа кірісіп, ондағы майданға керек солдаттарды босатты.
Жалғыз-ақ кейбір бұратаналар, олардың ішінде патша пәрменімен менің
қол астыма тапсырылған Ырғыз һәм Торғай уездерінің қазақтары шақыруға
ризалығымен өздері ғана келіспеулерімен қоймай, өзгелерді де қорқытып, күш
жұмсап, мемлекет борышыи өтеуге жібермей қойды. Патша жарлығына мойын
ұсынбаған қазақтарды табуға һәм лайықты жазаларын беруге қам қылынды. Ал
желіккен ағайындарынан қорыққандығынан ғана шақыруға келмеген қазақтар енді
тоқтаусыз төменгі көрсетілген орындардың біріне қаралуға келсін деп
бұйырамын.
Кісі беріп бірудің ең ақырғы срогы 15 январь 1917 жыл, 15 январьдан
кейін шақыруға келмеген еркек жанның бірі қалмай жасын айыру үшін қаралады
һәм жасы 19 бен 31 арасында болып шақыруға келмегендер ауру-сауына қарамай
тегіс сотқа беріледі. Патша жарлығын орындамағаны үшін.
Қаралатын жерлер Ырғыз, Торғай қалалары һәм Шалқар поселкесі. Ырғыз
һәм Торғай уездерінің іс хакімі: генерал-лейтенант Тулин,- деп қол
қойылған.
Екінші мақала Торғай һәм Ырғыз уезінің халқына! деп берілген. Мұнда
Өздеріңе мағлұм, Россия қол астындағы ғаскерлік қызметінен азат
халықтарды, оның ішінде -біздің қазақ халқын соғыс жұмысына алуға 25
июньде патша жарлығы шыққаннан бері бес ай өтті. Сонан бері бұл халықтардың
көбі келіп кісілерін берді. Бірсыпыра халықтар, мысалы Түркістан
сарттары әуелдегі кезде шошынып, бізді жұмысқа алмайды, солдатқа алады деп
көнбей қарсылық қылды. Бұл қарсылық қылғандарды аз күннің ішінде ғаскер
шығып, қуғынға ұшыратты. Жизақ деген жердің 20 мың халқы жоқ болды. Тірі
қалғандары босып кетті. Мал-мүлік, шаруадан айырылды. Жетім-жесір шулап
қалды, жер-суы қазынаға кетті. Сөйткенменен, бұл Түркістан халқы да
патшаның құрығынан құтыла алмай, ақырында көнді, жігітерін берді.
Жетісуға қараған қырғыз халқы да көнбейміз деп, тау-тасқа, сай-салаға
паналап қашты, ақырында олар да бүліншілікке ұшырап, бұл күнде қырғынға
ұшырап жатыр. Бұл елдердің бүлік басылары да военный сотқа беріліп, асылды,
атылды. Биыл күзде көнбей жанжал шығарған Түркістан сарттары һәм Жетісу
қырғыздарынан алынған жігіттер бұл күнде міндеттерін Орынборда өтеп жатыр.
Ақмола, Семей облыстарының кейбір уездерінде қазақтар шошынып қашқанмен,
елге ғаскер көп күш жұмсайтынын көрген соң, текке жүрмелік, қатын-баланың
көз жасына қалмалық, жазықсыз қан төктірмелік, бәрібір құтыла алмаспыз деп
олардың көнгендігі бізге белгілі болып отыр.
Қазақ газеті ХХ ғасыр басындағы қазақ халқы өміріне қатысты саяси,
әлеуметтік, мәдени т.б. мәселелеріне өзінің үлесін қосты. Кеңес дәуірінде
Қазақ газетіне қатысты айтылған екі мәселе сыни тұрғыда сөз болды.
Біріншісі – қазақ жерінің мәселесі. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қазақ даласына орыс мұжықтарының қоныстануы қазақтың шұрайлы
жерлерінің тартып алынуы арқылы жүргізілді. Шұрайлы қоныстан айрылған қазақ
малы жұтқа жиі ұшырап ел кедейлене бастады. Осы үдеріс ХХ ғасыр басында
онан әрі күшейді. Қазақ даласына қоныс аударушылар миллиондап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-Т‡РІК УНИВЕРСИТЕТІ
ИНЖЕНЕРЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақ газеті және ХХ ғасыр басындағы көсемсөздің дамуы
Ғылыми жетекшісі:
________________ Ә.Толысбаева
Орындаған студент:
_________________ Бұхарбаев Ж.
Бекітемін СҚӘ-416 тобының
студенті
Кафедра меңгерушісі ________
ф.ғ.д., доцент С.Ергөбек
Хаттама № _____
_____ _____________ 2009 ж.
КЕНТАУ- 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе (Жұмыстың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .3-
5
І ТАРАУ
ХХ ғасыр баспасөзі және Қазақ газеті
1. ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы ... ... ... ... ... 6-
15
2. Қазақ газеті көтерген өзекті
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ..15-21
ІІ ТАРАУ
Қазақ газеті және көсемсөздің даму
мәселелері ... ... ... ... ... ..22- 47
Қорытынды
Қазақ газетінің, ХХ ғ.б. көсемсөздің қазақ баспасөзі мен
көсемсөзінің дамуындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48-50
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51-52
Кіріспе
(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)
Зерттеу жұмысының өзектілігі. XX ғасырдың басы - қазақ халқының
тарихында бүкіл қоғамдық ой-пікірдің өрлеуіне мүмкіндік туып, Ресей
патшалығы әдейі тұмшалаған ұлттық сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең.
Ендеше, осы тұста ұлттық сананың ең өнімді саласы - әдебиеттің, қоғамдық
сананың көрсеткіші - баспасөздің күрт алға басуы заңды нәрсе. Бұл кезеңде
Абайдың жалғасы Шәкәрім шығармашылығы өзінің шырқау биігіне көтерілсе,
Ахмет, Міржақып, Ғұмар, Сұлтанмахмұт, Мағжан тәрізді алыптар әдебиет
айдынына шығып, көркемдік сипаты соны дүниелері арқылы әдебиетіміздің жазба
түрін жаңа белестерге көтерді.
Сонымен қатар XX ғасырдың бас кезі қазақ өміріндегі азаттық жолындағы
күрестің, яғни, саяси-әлеуметтік қозғалыстың күрт дамып, құлаш жая бастаған
тұсы болып табылады. Себебі Ресей самодержавиесіндегі жалпы қоғамдық ой-
сананың дамуында бостандық идеясы белең алған 1905 жылғы революцияның
түпкір-түкпірге жеткен сарынынан еді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ ағартушылары мен ақын-жазушылары
аңсаған европалық ілім-білімге үндеу XX ғасырдың бас кезінде біршама
нәтижесін беріп, алдыңғы қатардағы азаматтарды, елді ояту, азаттыққа ұмтылу
мақсатына жетеледі. Осынау зиялылар арасында ел бағытын айқындар сара жолды
жаңылмай нұсқап, адастырмас даңғылға алып шығуға ұмтылған жаңа тұлғалар
қоғамдық өмір өрінде көріне бастады. Сол көшбастаушылардың ең басында -
Ахмет Байтұрсынов тұрады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ зиялыларының арасындағы күрескерлік бағытты
ұстанған саяси топтың көрнекті жетекшілершің бірі болуымен қатар өз
шығармаларында өршіл рух, өзгеше сарын танытқан қаламгер болды. Азаттық пен
бостандыққа бастайтын өткір қаруы - әрбір қазақ оқырманына түсінікті
өлеңдері мен мән-мағынасы терең көсемсөздік еңбектері.
Өз халқының азаттық күресіне жолбасшы болуға бекінген А.Байтұрсынов
1909 жылы шілденің бірі күні Т.Шыңғысовтың көрсетуімен тұтқындалып, Семей
түрмесінде бір жыл отырып, екі жылға дейін Қазақстанда тұру құқынан
айрылды. 1910 жылдың 9 наурызынан төңкеріске дейін Орынборды мекендеді. Осы
кезеңнен бастап оның ғылыми-ағартушылық, саяси-қайраткерлік, шығармашылық
еңбегі ерекше күшейе түседі. Ахаң өмірінің қиын да қызықты кезеңі
басталады. 1909 жылы Петербург қаласында 1901-1904 жылдары тәржімалаған
Қырық мысал атты өлеңдер жинағы шықты.
А.Байтұрсынов ұйымдастырған Қазақ атты тұңғыш биресми ұлттық
газеттің патша әкімшілігінің көңілінен шыға бермегендігін, қазақтың мұңын
мұңдап, жоғын жоқтаған сара жолы, өзіндік көзқарасы бар, саяси бедері
айқындалған беделді басылым екенін тарих растайды. Бұл шындықты
А.Байтұрсыновтың замандастары тап басып танып, айтып кеткен. Жазушы Мұхтар
Әуезов 1923 жылғы А.Байтұрсыновтың 50 жылдық мерейтойына орай жазылған
мақаласында Қазақ газетінің қазақ ұлтына жасаған қызметін Абайдың қазақ
әдебиетіне сіңірген еңбегіне пара-пар санайды.
1913 жылдың 2 ақпанынан 1918 жылдың 16 қыркүйегіне дейін шығып тұрған
Қазақ жаңа дәуірдің шежіресі десе болғандай. Оянған сана үніне айналған
газет өз тұсында ең көп таралған басылым болды. Мұның басты себебі қазақ
тарихының қилы-қилы кезеңдерінде замана ағымын, саясат аңғарын айнытпай
тануында.
Оян, Қазақ деп аттан салып, бостандық пен азаттықты аңсаған Ахмет
Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов сынды қыран ойлы қазақ
зиялыларының күш-жігері, қайраты мен табандылығының арқасында дүниеге
келген Қазақ ұзақ жылдар бойы ұраншыл айқайдың тоқпағында қалып, тапшыл
саясаттың тозағына қарылды. Ақ-қараны айыртпас солақай саясат дегеніне
жетіп, халық жауларының газетін 72 жыл бойы ел көзінен тысқары сананы
улаған тар қапаста ұстады. Кезінде ұлттың ар-намысына айналған, халқының
бағдар сілтер жарық жұлдызы бола білген газеттің жазығы ұлтымыздың шерлі
кезеңінің шежіресіне айналғандығында. Қазақтың кең даласын апай-топай етер
қара дауылдың алдын болжағандығында еді.
1916 жылы қан жылаған қазақ баласына (М. Әуезов) қамқор болып аман
сақтаудың қамы үшін шырылдаған Қазақ, 1917-1918 жылдардың аласапыранында
сарсаңға түскен елін жұмылдыруға ұмтылды. Қызыл судың тасқынына бөгет
болмақ ниеті оны тарихтың ақтаңдағына айналдырды. Бүгінгі ұрпақ атын енді
естіп, мәні мен маңызына тамсанып тұрған уақытта, өз заманының
энциклопедиялық басылымына айналған, бүгінгі қалың оқырман қызыға оқуға
қолы жетпес қасиетті Қазақты зерттеу құндылығы арта түспесе, кемімек
емес. Ендеше, 72 жылдай тек қара күйе жағылумен келген газеттің ақ-қарасын
айырып, тарихи-әлеуметтік орнын айқындау - уақыт сұранысы.
ХХ ғасыр басындағы ой-сананың оянуы мен дамуында мейлінше қуатты күшке
айналған, азаттық жолындағы күрес әдіс-тәсілін ұйымдастыру орталығы
іспеттес басылымның орны ерекше-ақ. Сондықтан оның бай материалын саралау,
жүйелеу, зерделеу қажет. Осының өзі тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың жаңалығы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ
баспасөзінің дамуындағы Қазақ газетінің орны жан-жақты сөз болады.
Сонымен бірге газеттің кезең әдебиетінің, көсемсөзінің дамуына еткен ықпалы
басты назарда болады.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр
басындағы қазақ баспасөзі мен әдебиетінің даму мәселелерін зерттеу арқылы
кезең баспасөзі мен әдебиет тарихы жөнінде теориялық, практикалық
мәліметтер бере алады.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – ХХ ғасыр
басындағы қазақ баспасөзі және Қазақ газеті, Қазақ газеті және
көсемсөздің даму мәселелерін талдау болса, осы мақсатқа сай мынадай
міндеттер көзделеді:
• ХХ ғ.б. қазақ баспасөзінің дамуы және сол үдерістегі Қазақ газетінің
орнын анықтау;
• Қазақ газеті көтерген өзекті мәселелерді саралау, анықтау;
• Қазақ газеті көтерген қазақ мәселелерін, ХХ ғасыр басындағы
көсемсөздің әдеби үдеріспен байланысын ашу, Қазақ және кезең
әдебиетінің даму ерекшеліктерін нақтылау;
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ХХ ғасыр баспасөзі және Қазақ газеті
1. ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің дамуы
Патшалық Рессейдің отарлық езгісінде қиын да күрделі өмір сүрген қазақ
халқының әлеуметтік тұрмысы XX ғасырдың басында қиын жағдайда болды.
Ұланғайыр өлкені мекендеген қазақтардың саяси сауатын ашу бірінші кезекте
тұрды. Сол себепті газет шығару, кітап бастыру міндеттері алдыңғы қатарға
шықты.
Жалпы ғасыр басындағы Ресейдің мұсылман оқығандары өздерін ел үшін
төрт іс тындыруға міндетті деп санады. Олар - ұлт тілін дамыту, мектеп ашу,
ұйым-қоғам құру және ұлт баспасөзін жасау. Осылардың алғашқы үшеуінің
үдесінен шығу мүмкін болғанымен, төртінші міндет қиынға соқты. Себебі,
мектеп ашу, сол негізде сауатты, бірақ бұлжымайтын империя патриотын
тәрбиелеу патшашылдық жүйенің мәдени міндетіне кіргенімен, мерзімді
басылымға келгенде жан саны жиырма миллион мұсылманның газет арқылы басы
бірігіп кетеді деп қорқып, бұл іске аса ынталы бола қоймады. Әйтсе де, ХІХ
ғасырдың алғашқы жартысынан бастап-ақ Ресей қол астындағы түрік жұртының
алдыңғы қатарлы оқыған азаматтары баспасөз ісіне ден қоя бастады. Іс
нәтижесіз де болған жоқ. Түрік халықтарының алғашқы газеттері де шыға
бастады. Бір жағынан бұл іске орыс патшалығы да біршама мүдделі болған
секілді. Мысалы, орыс патшалығының түрлі жарлықтары мен бұйрықтары т.т.
бұратана халықтарға да дер кезінде жетіп отыру керек еді. Насихат ісінің
кемдігінен үкіметтің шарапатты шараларының өзі төменгі елге кесапатты боп
жетіп, бейхабар жатқан елді дүрліктіріп кететін. Әрі патша ағзамның
жарлықтарын, түрлі бұйрықтарын кең түрде тарату, насихаттау керек болды.
Осыны ойлаған патша өкіметі өткен ғасырдың орта ортасынан бастап, бұратана
ұлттар үшін екі тілде газет шығаруға рұқсат бере бастады. Бұлардың мұсылман
ішіндегі ең ілгерісі - 20-30 жылдары Тифлисские ведомости газетіне
әзірбайжан тілінде қосымша боп шыққан Татар хабәрлары. 1838-1845 жылдары
осындай қосымша Тифлистегі Закавказский вестник газетінің де жанында
болған. Ал таза әзірбайжан тіліндегі газет Бақыда Г.Зардаби шығарған
Егінші (1875-1877) газетінен басталады. Бұдан соң осында Зия (1876-
1880), Зияи-Кавказие (1880-1884), Кешкүл (1884-1891) газеттері шығып
тұрды. 1891 жылы қаржы тапшылығынан және цензура қысымынан Кешкүл
жабылды, содан 1906 жылға дейін әзірбайжан тілінде шыққан басылым болмады.
1893 жылы Бақшасарайда Исмаил-бей Гаспралы орысша және түркі-осман
тілінде Тәржіман газетін шығара бастады. Ал қазақ тілінде 1870-1881
жылдар аралығында Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы
Түркістан уалаятының газеті, 1888-1902 жылдар аралығында Омбыда Дала
генерал-губернаторлығының органы Дала уалаятының газеті шығып тұрды.
Дала уалаятының газетінің 1902 ж. Сельскохозяйственный листокке
айналуымен бұратана ұлттардағы газет дәуірі бітеді. Ресейдегі мұсылман
қауымы жалғыз газетке - Бақшасарайдағы Тәржіманға қарап қалады. Сонымен
бірге, 1907жылы Қазақ ғазиті, 1911 жылы Қазақстан газеті, 1907 жылы
Үлфәт, 1913 жылы Ешім даласы секілді газеттер шыққанымен, олардың
шығармашылық өмірі көпке созылған емес. Бір-екі жылдың көлемінде түрлі
себептермен жабылып тынған.
Ресей отаршылдығының ортақ мұңын сөйлеген Исмайл Гаспралы (1851-1914)
алғашқы білімін мұсылман мектебінен алған, оқуын кейін орысша жалғастырған.
Ол Воронеж қаласындағы кадет корпусын, Москвадағы Милютин гимназиясында
оқыған. Литва татары Мұстафа Давыдовичпен дос болған. Бұлардың Түркиеге
барып, жас османдықтар әскерінде қызмет етпек ниеті жүзеге аспайды,
жандармдар қамауға алады. Исмаил Гаспринский 1868 жылы Бақшасарайға келіп,
медреседе орыс тілінен сабақ береді, батыс және орыс классиктерінің
шығармаларын көп оқиды. Ол 1872 жылы Францияға барады, онда орыс
мұхаджырларымен араласады, ұлы жазушы И.С. Тургеневтің хатшысы болып та
істейді. И.Гаспринскийдің Түркияға барыл, офицерлік атақ алмақ ниеті де
жүзеге аспайды, 1875 жылы Қырымға қайтуына тура келеді. Ендігі жерде ол
өзінің өмірлік тәжірибесі, Еуропа мемлекеттері мен османлы империясынан
алған әсерлері негізінде ой-пікірлерін қорытып жазуға бел байлайды. Оның
1885 жылы жазған Еуропа мәдениетіне бір назар деген рисалары (трактаты)
осылайша туған еді. Ол өзінің мақсат-мұратын еркін насихаттайтын газет
шығаруды көздейді. 1881 жылы Симферопольда орыс тілінде шығатын Таврияда
газетінде Орыс мұсылмандығы деген еңбегін бастырады. Тбилиси шаһарында
татар тілінде жеке парақтардан тұратын беттер жариялайды. 1882 жылы ол
Салнемеи Туркий, Мират Джедид деген трактаттарын шығарады. Зор жігер
мен дәйекті түрде талап етуінің арқасында Исмаил Гаспринский татар тілінде
газет шығаруға ресми рұқсат алады. Бірақ патшалық әкімшілік бұл газет татар
және орыс тілдерінде қатар шығатын болсын деп шарт қояды. Осылайша, қырым
татар тіліндегі тұңғыш газет - Терджиманның алғашқы саны 1883 жылы 22
сәуірде Бақшасарайда басылады. Бұл басылымның шығуы түрік халықтарының
мәдени тарихындағы ірі оқиға болды. Атап көрсетерлік бір мәселе - газеттің
тіл ерекшелігі. Исмаил Гаспринский бұл салада аса қызғылықгы бастама жасап,
оны орнықтыруға күш салады. Терджиманның тілі қырым татар лексикасына
негізделгенмен, онда османдық түрік тілінің элементтері де жиі қолданылатын
еді. Қыпшақ және оғыз тілдерінің заңдылықтарын біріктіруден туған осы бір
құрама тіл жалпы түрік оқушыларына түсінікті болатын. Түбі бірге туысқан
делінгенімен, тарихи замандарда бір-бірінен қонысы алшақтап, тілдік күрделі
айырмашылықтары пайда болған түрік халықтарының көпшілігі оқып түсінерлік
жазба, ортақ тіл жасау тәжірибесі осылайша сәтті басталған еді. Қазан
төңкерісінен бұрынғы кезеңде Ресей империясы көлемінде түрік тілдерінде
шыққан басылымдардың ішінде неғұрлым кең таралған да осы Тәржіман болуы
кездейсоқ емес. Газеттің Ресей қол астындағы түрік халықтарына ықпалы өте
зор болды. Олардың жадидтік қозғалыстары мен төте оқулары, баспасөз
саласындағы еңбектерінің дені Тәржіман тәжірибесінен туындап жатыр еді.
Сондықтан да Айқап журналының әрі шығарушысы, әрі редакторы болған ақын,
жазушы М.Сералин Исмайл-бей Гаспралыны түрік жұртының бірден-бір түрікшіл
ұлы азаматы ретінде танып, өзіне ұстаз тұтып, оның қайтыс болуына орай
Жуырда орны томастай өлім атты көлемді қазанама мақала жазып, Айқапта
жариялаған еді [1, 73].
1905 жылдан кейін патша ағзам уәде еткен сөз, баспасөз бостандығын
қалқан етіп, мұсылман оқығандары ұлт тілінде мерзімді басылым шығару
күресін бастады. Өйткені, ана тілінде шығатын тіл-құлақ болмайынша халықпен
бірге жасасып, біте қайнаса алмайтындықтан және ел үшін істелер іс, айтылар
сөз құр далбаса, құрғақ әуен болып қалатынын олар түсінді. Жырақ мұсылман
елдерінен келетін басылымдарды оқу, әрине, керек, бірақ бұл газет-журналдар
Ресей мұсылмандарының күнделікті талап-тілегіне жауап бере алмайтын.
Қазақ зиялылары алғашқы саяси күреске де баспасөз арқылы осы 1905
жылдары шыға бастады. Өз ұлттық басылымдары жоқ болғандықтан, алдымен
Ульфат, Пікір, Уақыт, Шора, т.б. татар журналдарында, Смена,
Омич, Голос степи, т. б. орыс газеттерінде көріне бастады. 1906 жылы
кадет партиясының съезіне қатысуға Петербургке келген қазақ оқығандары
осындағы қазақ зиялыларымен келісе отырып, қазақ баспасөз орталығын ашуға
ұйғарды.
Сөйтіп, 1907 жылы наурыздың 28 күні Мемлекеттік Думаның
депутаты, мұсылмандар партиясы жетекшілерінің бірі Шаһмардан Қощығұловтың
қолдауымен, Әбдірашид Ибрагимовтың басқаруымен Серке атты қазақтың төл
демократиялық газетінің алғашқы саны жарыққа шықты. Бұл газеттің
шығарылуына А.Байтұрсыновтың үзеңгілес інісі Міржақып Дулатов барынша ат
салысып, өзінің Жастарға өлеңін, Біздің мақсатымыз мақаласын
жариялады. Серкенің 2-саны жарық көрмей жатып, жабылып қалды. Оның басты
себебі Біздің мақсатымыз атты мақала деп есептейді [2, 9 б.]
зерттеушілер. Бар болғаны бір-ақ саны жарыққа шыққанымен, Серке қазақтың
бейресми, саяси бағыттағы демократиялық баспасөзінің тұңғыш бастау көзі
ретінде тарихтан өз орнын алуы керек.
Б. Кенжебаев бұл газет туралы мынандай деректер келтіреді:
Үлфат газетінің редакторының бірі Нажат (азаттық) деген жинаққа былай
деп жазды: 1905 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына арнап, қазақ
тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарар болды. Келесі жылы
март айының басында сол газеттің жариялауы шықты. Артынша, 28 мартта
бірінші саны шықты. Газет шыққан соң бірер күн өткеннен кейін, полиция
келіп, қала начальнигінің Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы
әмірін оқып, басқармада бар даналарын жинап алып, құлыптап кетті. Екінші
күні тиісті орындардан себебін сұрағанымызда олар: Серке газетіндегі
кейбір мақалаларда қазақ халқын орыс халқына қарсы үгіттеу бар. Содан
ұсталды деп жауап берді [3, 26-6.].
Дәл осы тұста (наурыз, 1907) Троицк қаласында Қырғыз газеті
шықты... Оны бастырушылар Ж.Андреев, И.Иманбаев, шығарушысы X.Шумов-
Сосновский болды [4, 277-6.]. Бұл да бір санынан кейін шығарылуын тоқтатты.
Бұдан соң оқыған қазақ жастары Дала газетін (Томскіде) шығаруға
әрекеттенді [5, 277-6.]. Бірақ, қазақ зиялыларының алғашқы әрекеттерінің
көбі сәтсіздікке ұрынып отырды. Мұның өзі патша әкімшілігінің жалпы
бұратана халықтар мәдениеті, олардың өркендеуі деген мәселеге тек
отаршылықтың озбыр саясаты тұрғысынан қарағандығының көрінісі болса керек.
Себебі бұл кезде жалғыз қазақ халқы емес, Россияға бағынышты өзге де
мұсылман елдері де зардап шегуде болатын. Бұған нақты дәлелдерді өзге
ұлттар баспасөз тарихын зерттеген еңбектерден кездестіруге болады. Мәселен
татар тілінде газет шығару мәселесін татар зиялылары 1808 жылдан бастап
патша әкімшілігі алдына қойып келе жатқанымен, алғашқы татар тіліндегі
газет 1905 жылғы революцияның тұсында ғана жарық көрді [6, 188-205.].
Жалпы ұлт аймақтарының баспасөз ісінің дамуына тек әкімшілік орындары
ғана емес, орыс зиялыларының миссионерлік идеяны көздеушілері де қарсылық
көрсетіп келді. Мысалы, Дала уалаяты газеті Акмолинские ведомости
газетіне қосымша ретінде алғаш қазақ тілінде жарық көргенде, миссионер
Ильминский Н. И. оған ашық қарсылық білдірген. Оның қасиетті синод обер-
прокурор К. П. Победоносцевқа (1827-1907) жазған хатында (16 декабрь, 1889)
ол қарсылығын былай дәлелдейді:Об особом Прибавлении к Акмолинским
ведомостям я давно писал Г.А.Колпаковскому, что эту газету надо ограничить
официальною лишь частью, а неофициальную часть лучше бы прекратить, ибо при
не умелых и необразованных переводах (в доказательство чего я привел ясные
примеры), требующих бдительного наблюдения и опытного руководства,
рискованно отваживаться на помещение трудных научных и политических
статей... Если нынешний степной генерал-губернатор более чем его
предшественник удосужится следить за киргизской газетой, он быть может,
благоустроит ее направление или ограничит ее содержание [7, 26-б].
Қазақ журналистикасы тарихындағы толыққанды басылым болып табылатын,
ұлтының бостандығы жолында табанды күрес жүргізген саяси орган ретінде
танылған баспасөз 1911 жылы дүниеге келді. 1911 жылдың 11 январында
Троицк қаласында қазақтың тұңғыщ ұлттық журналы Айқап жарыққа шықса, көп
ұзамай, алдымен Бөкей ордасында, 5-санынан бастап Орал қаласында шыға
бастаған Қазақстан газеті қазақ оқырмандарының қолына тиді (16 март).
Қазақстан газетінің 1911 жылдың 16 наурызынан 1913 жылдың шілдесіне дейін
18 саны жарық көрді. Газеттің шығуына тікелей септігін тигізіп, оның
шығарушысы ретінде танылған Шәңгерей Бөкеев, редакторы Елеусіз Бурин
болды.
Жалпы алғанда, Қазақстан газетінің көкейкесті арманы оның атынан да
көрініп тұрғандай. Бұл туралы зерттеуші X.Бекхожин: Газеттің Қазақстан
деп аталуында мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп, демократиялық
республика орнату идеясын аңғартады [8, 47-бет],- деп тұжырымдайды. Аз
уақыт шықса да баспасөздің газет ісіндегі көш бастаушысы ретінде танылған
бұл газет болашақтағы шынайы газеттің шығар күнін жақындата түсті.
1905 жылдан бастап қазақ даласын шарлаған төл баспасөз ашу идеясы
бірте-бірте жеңіске жетіп, шындыққа айнала бастады. Алғашқы әрекеттердің
сәтсіздікке ұшырауы күрескер-зиялыларды мойытудың орнына қайрай түскендей
болды. Мұның өзі олардың күрескерлік белсенділіктерінің белгісі еді.
Осынау идея тұтастығы мен берік бірлікті күрес нәтижесінде қазақ тарихында
елеулі еңбек атқарып, ұзақ ғұмыр сүрген қазақ баспасөзінің қос жарық
жұлдызы Айқап пен Қазақ дүниеге келді. Ғылыми айналымда Айқап туралы
бірқыдыру зерттеулер дүниеге келгенімен, Қазақ газеті ұзақ жылдар бойы
көзден таса қалып, зерттеу былай тұрсын, аты аталмай қалды. Басты себеп,
социализм жеңіске жеткен сайын тап күресі күшейе береді деген Сталин
теориясы біздің елімізде саяси қырағылықты шегіне жеткізді де, талай,
ғылыми, мәдени, әдеби қателіктерге ұрындырды, бүкіл идеологияның түтінін
басқа жаққа бұрып, жалған сөйлеуге, тарихты бұрмалауға апарып соқты. Оның
зардаптарын басқалармен қатар, Қазақстанның ғылымы мен тарихы көрді, тіпті
асырып жіберген кезіміз де жоқ емес [9, 122-6.],- дейді қателіктің түбірі
туралы әдебиетші Тұрсынбек Кәкішев.
Қазақ газетінің жарық көруі - ең алдымен, жоғарыда аты аталған қазақ
ұлтының өркендеуін өмірлік мақсатына айналдырған көрнекті қайраткерлер
Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовтардың тынымсыз
еңбек, риясыз күресінің нәтижесі.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ зиялылары арасындағы әр түрлі саяси
ағымдардың айырымын тану осы кезеңге арналған зерттеулерде әркелкі.
Мәселен, кеңес дәуірінің философ-тарихшысы К.Бейсенбиев жалпы осы дәуірге
тән идеялық ағым, саяси бағыттарды былайша жіктейді: По нашему мнению они
могут быть сформулированы и выражены в следующих идейно-политических
течениях: религиозно-мистическое, консервативно-буржуазное, прогрессивно-
буржуазное [10, 8-9]. Әлбетте ғалым пікірінде кеңестік дәуірдің саяси
салқыны жатқанын аңғару қиын емес. Сондықтан да осы бір кезеңді жан-жақты
зерттеуші ғалымдардың бірі - академик С.Зиманов бұл мәселеге өзгеше, шынайы
көзқарас білдіреді: Представить дореволюционное казахское общество
высокоразвитым в идейном отношении, нечего сказать, намерение благое.
Однако, нельзя отрываться от исторической действительности. Отдельные
оморфные идейные образования, слабые веяния различного толка и оттенка,
случайные суждения отдельных лиц нельзя выдавать за законченные
общественные, отличные друг от друга идейные течения [11, 88.],- деп бір
қайырып тастап, Национальную интеллигенцию занимали общепросветительские
идеи, общие идеи хозяйственного устройства и переустройства, идей
ограничения, произвола официальной администрации, которые имели не
групповое, не сословное, а преимущественно общенациональное значение [12,
45],- деп өзіндік көзқарасын түйіндейді. Әрине, пікірлердің дұрыс-
бұрыстығын аңдаудан бұрын, олардың жазылған кездеріне назар аударған жөн.
Тоқырау тұсында жарыққа шыққан бұл еңбектерде анықты айту, ақ-қараны айыру
қиын. Дегенмен, жалпы методологиялық ақиқат тұрғысынан келгенде, қос
пікірдің екіншісінің шындыққа жақындығы рас. Жаңа қалыптасып келе жатқан
қазақ зиялылары арасынан алғашқы пікірдегідей бірнеше идеялық-саяси
ағымдарға бөлу қайшылыққа ұрындырады. Ал екінші пікірдегі әр түрлі
бағыттағы топтардың болуы шындыққа жақын. Мінеки революция алдындағы
қазақ оқығандарының қимыл-әрекетімен жіті таныс, әрі тарихи оқиғаларға
аналитикалық талдау жасап, объективті пікір айта білер тарихшылар қазақ
қоғамындағы саяси-идеялық қозғалыста екі түрлі топтың болғандығын нақты
көрсетіп отыр. Мұны батысшылдық топтың басшыларының бірі Әлихан Бөкейханов
кезінде сөз арасында болса да ескертіп кеткен-ді. Саясат тамыршысы қазақ
зиялылары арасындағы топтардың бірте-бірте алшақтап бара жатқандығын жіті
аңғарып, 1910 жылдың өзінде мұның неге алып барып соғары жөнінде өзінің
ойын білдірді. Жақын болашақта, шамасы, далада, қазақ ортасында пайда бола
бастаған екі саяси ағымға сәйкес екі саяси партия ұйымдасып қалар. Олардың
бірі - діни-ұлттық деп аталуы мүмкін және оның мұраты қазақтарды басқа
мұсылмандармен діни тұрғыдан біріктіру болып табылады. Екіншісі -батыстық
бағыт, олар қазақ даласының болашағын кең мағынадағы батыстық мәдениетті
жүзеге асырумен байланыстырады. Алғашқысы, шамасы, үлгі ретінде мұсылман,
татар партияларын алар, ал екіншісі оппозициялық орыс партияларын, соның
ішіндегі халық бостандығы партиясын алар [13,59].
Алғашында олардың айтысы маңдайға біткен жалғыз журнал Айқап
беттерінде өрбіді. Бұл журнал 1911 жылдың қаңтарынан 1915 жылдың тамызына
дейін Троицк қаласында шығып тұрды. Оның барлығы 83 саны жарық көрді.
Редакторы - көрнекті ағартушы-демократ Мұқаметжан Сералин. Ол түрікшілдікті
жақтаған топ жағында тізгін ұстады.
Айқап бетіндегі түрлі айтыстар, батысшылдық топтың өз басылымын
ұйымдастыруға итермеледі. Және мұның қажеттілігінің екінші бір себебі,
Айқап журналының өз мүмкіндігінен туындайтын жартыайлық шабандылығында,
сондықтан да, өмірдегі өзгерістерге ілесе алмай қалып жатуында болса керек.
Қазақ осы олқылықтардың орнын толтырудағы жаңа бір қадам болуы тиіс еді.
Сондықтан да, батысшылдар идеялық-саяси бағыттарының мақсат-мәнін халыққа
толық жеткізу үшін халықтың көз-құлағына айналар, шын мәніндегі газетаны
шығаруды мақсат тұтты.
Жалпы Қазақ жарық көрген 1913 жылы қазақ ұлттық баспасөзі үшін жаңа
бір өрлеу жылы десе де болады. Қазақстан газеті қайта шыға бастаса, 1913
жылдың сентябрь айынан Петропавл қаласында екі тілде (қазақ, татар) Ешім
даласы газеті бір жылдай шығып тұрды. Бұл газет шағын көлемде, жетісіне үш
рет Ишимский край газетінің баспаханасында басылып тұрды [14, ЗЗ].
Яғни 1913 жылы қазақ оқырмандарына 4 басылым ой тастады: Айқап,
Қазақстан, Қазақ, Ешім даласы. Бұлардың ішіндегі беделдісі де, мол
тираждысы да Қазақ. Бұл газет қазақ зиялыларының 1905 ж. күресіне
адалдығын сақтаған, қазақ халқының ұлттық тұтастығын, ел мен жер бірлігін
жақтаған, сол арқылы бостандық жолындағы күрестен айнымаған басылым болды.
Яғни бұл басылымның төңірегіндегі зиялы қауым жалпыұлттық,
жалпыдемократиялық мақсаттарды жүзеге асыруға күш салды. Сондықтан да
Қазақ алғашқы бейресми жалпыұлттық саяси газет болып табылады.
Қазақ зиялыларының өзіндік баспасөзін өмірге келтіріп, сол арқылы
қазақ ұлтының көкейкесті мәселелерін көтеріп, газетті ұйымдастыру
орталығына айналдыруға ұмтылуы бірден-бір дұрыс бағыт, сара жол болды.
Қазақ халқының қоғамдық өмірінде, даму тарихында ерекше роль атқарған
Қазақ газеті 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласында Каримов,
Хусаиновтар баспаханасынан шықты. Жоғарыда аталғандай, газет саяси орган
болуымен қатар, қазақ мәдениеті, әдебиеті мен өнері, журналистикасының
дамуындағы үлкен бір биік белес болды. Қазақ - ұлт азаттығы мен мәдени-
ағарту жолында салиқалы қызмет атқарған, тұшымды ой, татымды пікірлерге жол
басшы, саяси үні батыл басылым.
Қазақ газетінің мезгілі ... қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін
өткізіп, ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін
бір жерге жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос
сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді...
Бұл тұтынған жолында Қазақ газеті өз міндетін дөп атқарды [15]. Қазақ
жетісіне бір рет апталық газет ретінде шығып тұрды. Басылымның Қазақ
аталуында екі түрлі мағына барлығы аңғарылады. Біріншіден, газет жалпы
ұлттық газет болғандықтан, мақсаты жері бөлшектеніп, елі бытырап жүрген
қазақ халқын топтастырып, бір ортаға біріктіру болғандықтан да ұлт атын
иемденіп Қазақ аталды. Екіншіден, кітәби, әдеби, ғылыми айналымда қазақ
атының өз аты аталмай, қырғыз аталып келгендігі белгілі, сондықтан, туған
халқының төл атын қайта оралту мақсатында, қазақ зиялылары өз баспасөзін
осылай атауды мақұл көрген. А.Байтұрсынов сөзімен айтсақ: Аталы
жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп, газетамыздың есімін
Қазақ қойдық [16, 11]. Мұның өзі газеттің символикалық белгілерінен де
көзге шалынады. Қазақтың бірінші бетінің оң жақ шекесіне қазақтың киіз
үйі, оның етегінде ірі араб графикасымен Қазақ деп жазылған. Газет үлкен
форматты, 4 бетті болып жарық көрген. Тұрақты айдарларының ішінде Ішкі
хабарлар, Сыртқы хабарлар, Басқармадан, Өлең-жыр үнемі сақталған,
кей-кейде Оқшау сөз айдарымен де мақалалар жарияланған, ал тарихи,
қоғамдық өзгерістерге байланысты Соғыс, Газеталардан деген айдарлары
болған. Сонымен қатар, келелі ойлар, кең толғаныстар бас мақалаларда
айтылып, оларда да көбіне саяси-әлеуметтік тақырыптар сөз болған. Ал
экономикалық, шаруашылық және мәдени-ағартушылық мәселелерін сөз етер
мақалалар бірнеше номерлерге жалғасып, сериялы түрде шығып отырған.
Қазақтың бірінші санында оқырманға арнап жазған Хурметлу оқушылар!
атты мақаласында Ахмет Байтұрсынов газеттің қоғам өмірінде атқарар айырықша
ролін айқындап өтеді. Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған:
Әуелі газета халықтың көзі, құлағы Һәм тілі. ...Бүтін дүния жүзіндегі
халықтар... газета арқылы... дүнияда болып жатқан істер, сөйленіп жатқан
сөздер - кімге пайдалы, кімге зарарлы екендігін күні-бұрын біліп, пайдалы
болса шаттанып, зарарлы болса сақтанып тұрады.
Екінші - газета жұрттың ылақбасына қызмет ететін нәрсе. ...жұрттың
білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері ...газета арқылы халықтың алдына
түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.
Үшінші - газета халыққа білім таратушы. ...Газетадан жұрт естімегенін
естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білім молайтып, ...парасаты
жетікпекші.
Төртінші - газета халықтың даушысы. Жұртым деп халықтың арын арлап,
зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтары газета арқылы халықтың сөзін
сөйлеп, файдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа
тырысады [17, 10]. Бұл бас мақала жалпы газеттің емес, тікелей Қазақ
атқарар, алға қойған орасан зор істердің қысқа бағдарламалық нұсқасы десе
болғандай. Сол тұстағы қазақ басына төнген үш қатер: жерден айрылу, бас
біріктірер саяси биліктен айрылу, не ана тілінде оқымай, не орыс тілінде
жарытып білім алмай, сарсаң күйге салып қойған патшалық саясат бүтіндей бір
халықтың ұлт ретінде жойылып кету тығырығына жеткізген болатын. Газет оның
соңғы үміті, соңғы тірегі еді. Сондықтан да А.Байтұрсынов Сөз қару:
...сөзін жұртты түзеуге жұмсай бастаған жұрттың өзі түзелуге бет алғанын
көріп тұрмыз,- деп жазды осы мақаласында.
Қазақ газетінің бас жазушысы (редакторы) Ахмет Байтұрсынов,
шығарушысы (издатель) Мұстафа Оразаев болды.
1.2 Қазақ газеті көтерген өзекті мәселелер
Қазақ - қоғамдық-саяси және әдеби газет, 1913 жылы 2 ақпаннан бастап
Орынборда аптасына бір рет, 1915 жылы аптасына екі рет шығып тұрған.
Таралымы 3000, кейбір мағлұматтарда 8000-ға жеткен. Бірінші редакторы -
белгілі ғалым, жазушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов, екінші редакторы
- қоғам қайраткері, жазушы Міржақып Дулатов, бастырушысы – Азамат
серіктігі. Хусаимов-Каримов баспаханасында басылып тұрған. Газеттің 1918
жылғы сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков. Барлығы 265 нөмірі жарық
көрді.
Газетте XX ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірінің
ең түйінді мәселелеріне, шаруашылық жайына, жер мәселесіне, басқа
елдермен қарым-қатынасына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санаға, тарих пен шежіреге арналған
Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, М.Жұмабаев пен С.Дөнентаев, Б.Майлин,
С.Торайғыров, Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б.Серікбаев, Р.Малабаев, К.Қоңыратбаев
сынды әдебиетіміздің дамуына үлесін қосқан ардақты ағаларымыздың ғылыми
шыгармалары, әңгіме, өлеңдері басылып, аудармалар туралы сын мақалалармен
қатар Л.Толстойдан, А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан
алғашқы аудармалар жарық көрді.
Қазақ алғашқы сандарының бірінде өзінің ұстанған жолын айқындап,
оқырмандарына мақсат-мүддесін нақтылап түсіндірді: Бұл газетаның мақсұты -
жұрт пайдасына көз болу, қазақ арасына өнер, ғылыми жайылуына басшылық ету,
басқа жұрттың халінен хабар беріп, таныстыру. Сол мақсаттарды орнына
келтіру үшін зәкүндерді, хакімдердің бұйрық-жарлықтарын білдіріп тұру,
Государственная Дума һәм Государственный совет жұмыстары турасында жете
хабар беріп тұру, ішкі һәм сыртқы хабарды жазып тұру, қазақтың бұрынғы және
бүгінгі жайын жазу, күнелту, сауда, жер-су, кесіп, егін-таран, мал шаруасы
жайынан кеңесу, оқу, оқыту, мектеп-медресе, школа, ғылым, өнер, тіл-әдебиет
турасында жөн көрсету, адам һәм мал дәрігерлігі жайынан жазу [18, 28].
Мақсұтнамадан ұғылатын жалпы жұрт пайдасына көз болуға ниеттенген
газеттің тақырып ауқымын шартты түрде үш желіге жіктеуге болады: саяси
әлеуметтік мәселелер, шаруашылық-экономикалық мәселелер және мәдени-
ағартушылық мәселелер. Яғни газет қазақ өмірінің бар саласындағы ділгір
мәселелерді көтеруге тырысқан. Газеттің осы мәселелерге қатысты жарық
көрген мақалаларын негізінен үш публицист жазып және дайындап отырғаны
талассыз шындық. Олар Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлихан
Бөкейханов. Қай-қайсы да кез келген тақырыпқа жаза алар хас шеберлер
болғанымен де, Әлихан көбінесе саяси-экономикалық, Ахмет-мәдени
ағартушылық, Міржақып әдебиет пен өнер мәселелеріне көбірек барғаны Қазақ
беттерін ақтарғанда көзге айқын түседі. Қазақтағы көптеген бас
мақалаларды А. Байтұрсынов жазған және бас жазушы ретінде қандай бір
мәселеде болмасын Ахмет өзіндік пікірін, өзіндік көзқарасын білдіріп,
газеттің бағдар-бағытын айқындап отырған. Оның кейінірек батысшылдық
тобының идеологы атануына себепші болған көбіне-көп осы Қазақтағы
мақалалары арқылы танылуы болса керек-ті [19, 44].
Қазақ газеті көтерген негізгі мәселенің бірі - ағартушылық мәселесі
болды. Өнер, білім жағынан қалың қазаққа бас-көз болды. Мысалы, Оқу
жайы, Қазақша оқу жайы атты мақалалар оқудың мән-жайын, маңызын
түсіндіріп, Қазақтың шаруасына, бір жақтан, надандықтан кемшілік келгенде,
екінші жақтан, білімсіздігін көріп тұрғандар басынып, елдігінен теңдігінен
қалдырып, тиісті сыбағасына қиянат істеп тұрғаны санасы бар қазаққа
ескерерлік іс еді. Бұл заманда қол жетпегендерді теңдікке жеткізетін,
әлсіздерге күш беретін өнер-білім, сол өнер-білімге мезгіл өтпей тұрғанда
үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмас едік, біз
де алдымызда бір жұрт екенімізді білдірер едік, орысша оқу орыс
қолтығында тұрған жұртқа керек, қазақша оқы, жаза білген соң, шама келсе
орысша да білу керек [20],- дейді. Газет 1913 жылы жарияланған
материалдарында оқудың мән-жайын, маңызын айтып көпке түсіндіруге тырысса,
екінші 1914 жылғы Бастауыш мектеп (№61), Мектеп керектері (№62), Оқу
мезгілі сияқты мақалаларында мектеп, медресе жайларын нақты көрсетіп,
мұқтаждарын айтады [21].
Қазақ бастауыш мектебі қандай болуы керек? және Ол мектептердің
қажеті не? деген сауалдарға қазақтың ұлы ағартушысы А.Байтұрсынов XX
ғасырдың басында-ақ: Правила бойынша, қазақ тілімен, қазақ әрпімен бастап
оқыт деп отырған балалардың ата-анасы жоқ, халықтың өз тілімен, өз әрпімен
оқығанын әкімдер жақтырмайтын болған соң, учителдер өз беттерімен ана
тілімен, ұлт әрпімен бастап оқытамыз дей қоймады. Сөйтіп, правила қағаз
жүзінде бар болса да, іс жүзінде жоқ. Бұл айтылғанның бәрі де хүкімет өз
пайдасын көздегендіктен істеліп тұрған жайлар. Бастауыш мектептер жалғыз
хүкімет пайдасы үшін болмай, халық пайдасы үшін де боларға керек. Хүкіметке
керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, әр
халыққа керегі өз діні, тілі, жазуы сақталу. Солай болған соң бастауыш
мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс болуға керек, яғни
қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек
[22],- деп жауап берген болатын.
Қазақ газеті - қоғамдық-саяси газет. Осыған орай редакция алқасының
үкімет саясатының жазылуына көп мән бергендігі байқалады. Ондағы басты
мақсат - қазаққа үкімет жайын, оның не екені, мүдделері түсіндіріліп,
жиылыс-мәжілістерімен таныстыру еді [Қазақ газеті. 1914, №62]. Мысалы,
Г.Дума (1915 жыл, №145), 23 қаңтар [Қазақ газеті. 1914, №62] (1913
жыл, №98), 30 қаңтар (1915 жыл, №100), Орынбор, 22 ақпан (1915 жыл),
Г.Дума ашылды (1916 жыл, №169), Г.Дума (1916 жыл, №179), Дума һәм
хүкімет (1916 жыл, №207) атты материалдарда мемлекеттік дума және кеңес
жұмыстары жөнінде жан-жақты түсінік берілген [23, 51].
Басылымда осы мақалалардың көпшілігін Ә.Бөкейханов Қыр баласы
деген бүркеншік атпен жазған. Мәселен, оның газеттің 1914 жылғы 49-
нөмірінде бүркеншік атпен жарияланған бір мақаласынан: Мұның ғылымды
кісілері неше түрлі закон жобасын кітап қылып басып шығарады, сөз білгіш
ғылымдының қызметі кітап басқан, шығын партияның байларынікі. Г.Думаға
партия атынан бұл партияның депутаттары қанша закон жобасын кіргізеді. Осы
закон жобасынын бәрін жалғыз депутаттар емес, Г.Думада жоқ, сыртта жүрген
партияның ғылымды білгіші қосылып жазады. Жұма сайын Г.Думада қарайтын
кезекті закон жобаларын депутаттар пара жарыс қылып, қарап өтеді. Осы пара
жарыста тағы білгіш, ғылымды партияның кісісі болады. Оны былай істеу
керек деп ақыл береді [Қазақ газеті. 1913, №55].
Өзге мақалаларда Дума кеңесінде қаралған басты мәселелердің бірі -
соғыс барысы, қару-жарақ жайы сөз болады. Мәселен, газет 6 тамызда болған
дума ақсақалдарының кеңесіндегі Дума таралуға тиіс пе, жоқ па? деген
жайдың тексерілгенін айта келіп, әр түрлі партия өкілдерінің сөздерін
қысқаша түрде беріп отырған. Төрағаның көпшілік думаны таратпау керектігін,
үдету жағында болғанын мағлұм етеді, әрі кеңес қаулысының мынадай: 1)
табысқа қарай салық салу; 2) мемлекеттік банкінің правосын арттыру; 3)
босқындарға жәрдем; 4) екінші разряд опалчиндерді соғысқа алу және т.б.
жобаларды қабылдау туралы тоқтамға келгенін жазады (Қазақ газеті. 1914,
№54).
Қазақтың ерекше атап өтерлік тағы да бір маңызды қызметі оның
денсаулық мәселесіне ыждағатпен ден қоюын айтар едік. XIX ғасырдың соңы
мен XX ғасырдың басында қазақ жерін оба ауруы меңдеп, адамдардың набыт
болғаны белгілі. Осы орайда газет жұмысына Ахмет, Әлиханмен бірдей ат
салысқан публицист МДулатов денсаулық, оның ішінде халықты апатқа ұшыратқан
оба ауруына байланысты Чума жайынан (1913 жыл, №55), Чума сиезінен
(1914 жыл, №54) атты материалдар жариялап, қазақ халқының қайғылы қасіретін
былай деп көрсетеді: Орал облысындағы қазақтың саны 6 жүз мың, неше жүз
шақырым жерге жайылған осынша халыққа хүкіметтің қойғаны 3 дәрігер. Бәлкім
үштен де кем болар еді, егер Орал облысында мұнан бұрын чума болып
шошытпаған болса. Жаздыгүні басталған дертті хакімдер қазанның аяғында
білді, сонда да чумаға қарсы қару қылуы чума қазақ жерінен казак-орыс
(Калмыков) жеріне ойысып бара жатқан соң болды деуге болады деп өкіметтің
қандай жағдайда ғана істі қолға ала бастағанын айтады.
Одан әрі автор: Санитар отряд келгенше дерт 14 орында білініп,
айналасы 80 шақырымдық қазақ даласына жайылып кеткен. Сол жерлік
хакімдердің бар күштерін жұмсаған нәрсесі казак-орыс жеріне дертті жібермеу
болғаны, сол үшін білініп тұрған жерлерді айнала қаматып, күзеттіріп
қойғанын жасырмайды. Дертке қарсы тұруға жіберген 4 дәрігер еш
көмекшілерсіз, құралсыз. Бұл төрт доктордың екеуі қазақ, екеуі орыс: Халел
Досмұхаметов, Даулетия Бағалиев, Кольцов пен Калинин.
Оба әуелі басталып, күшті болған жері Есентөбені қоныс қылып отырған
қазақтың жартысын қырып бітті. 306 адамның 154-і ғана тірі. Одан дерт
Тұмантөбеге жалғасып, мұнда 33 кісі, әрі Калмыковқа ауысып, мұнда 13 кісі
өлген. Үш күннің ішінде Есентөбеде 120 қазақ өліп, бұларды көметін кісі
болмай қалған деп ашына әңгімелейді.
Бұл патша саясатының шет аймақтарда тұратын ұлттарға жасап отырған
кезекті қысастығының бірі еді. Міне, Қазақ газеті осының бәрін қорқып,
үрікпестен ашық жазып, халықтың санасын оятуға күш салды.
Халқымыздың тарихында әлі күнге дейін толық шешімін таппай келе жатқан
ақтаңдақтардың бірі - патша үкіметінің 1916 жылғы бұратана халықтардан
солдат алу мәселесі болып табылады. Міне, Қазақтың ұлтшыл-байшыл
атанып, ұзақ жылдар бойы қараланып келуі осындай жайларға да байланысты
болатын.
Қазақ баспасөзін зерттеуші Қ.Бекқожин Мектеп баспасынан 1981 жылы
жарық көрген Қазақ баспасөзі тарихының очеркі атты еңбегінде басылымның
жарық көру мақсатын - Троицк қаласында шығып тұрған прогресшіл бағыттағы
Айқап журналына кереғар бағыт ұстанушы орган ретінде бағаласа [24],
1982 жылы қалың оқырман қолына тиіп, күні кешеге дейін академиялық еңбек
болып саналып келген Қазақ ССР тарихында [25, 459]: ...1916 жылы 25
июньде тылдағы жұмыстарға мобилизациялау туралы патшаның указы
жарияланысымен-ақ қазақтың буржуазиялық ұлтшылдарының лидерлері бірқатар
кеңестер өткізіп, оларда патша өкімет орындарына көмек көрсету белгіленді.
Патша әкімшілігінің рұқсаты бойынша 1916 жылы 7 августа Торғайда
Қазақстанның бес облысы - Ақмола, Жетісу, Семей, Орал және Торғай облыстары
өкілдерінің кеңесі шақырылды. Кеңесте феодалдық-рулық жоғарғы топ
көтерілісшілер қоэғалысына өздерінің дұшпандықпен қарайтынын және
патшаның жігіттерді тылдағы жұмысқа мобилизациялау туралы указын
қолдайтынын мәлімдеді. Дін басшылары да қолдап шықты,- дей келіп, Қазақ
газетінің 1916 жылғы 8-шілде нөмірінен Патшаның бұйрығы - ақиқат,
сондықтан оған қарсы тұруға болмайды... Сол себептен де біз патшаның
бұйрығын орындамай отыра алмаймыз деген цитатасын келтіреді. Аңдап
қарасақ, бұл қызыл империяның ыңғайына қарай жазылған алдамшы тарих
беттері екендігін көрсетеді. Өйткені Қазақтың патшаның бұл бұйрығын
алақай салып, қуана қарсы алмағандығына оның бетінде жарияланған түрлі
материалдарды оқи отырып көз жеткізуімізге болады. Мысалы, газеттің 1916
жылғы 207-нөміріңде жарияланған мына екі мақалаға назар аударып көрейікші.
Алғашқы мақала Торғай облысы Ырғыз һәм Торғай уездерінің бас хүкіметінің
бұйрығы деп аталады. Онда, 25 июньде шыққан патша жарлығы бойынша
мемлекеттегі бұрын ғаскерлік қызметінен азат бұратана халықтар соғыс
желкесіндегі жұмысқа шақырылды.
Бұратаналардың көбі, патша жарлығына сөзсіз көніп, кісілерді беріп те
қойды. Дәл осы күні он мыңдаған сарт, бурят, қазақ жігіттері соғыс
желкесіндегі жұмысқа кірісіп, ондағы майданға керек солдаттарды босатты.
Жалғыз-ақ кейбір бұратаналар, олардың ішінде патша пәрменімен менің
қол астыма тапсырылған Ырғыз һәм Торғай уездерінің қазақтары шақыруға
ризалығымен өздері ғана келіспеулерімен қоймай, өзгелерді де қорқытып, күш
жұмсап, мемлекет борышыи өтеуге жібермей қойды. Патша жарлығына мойын
ұсынбаған қазақтарды табуға һәм лайықты жазаларын беруге қам қылынды. Ал
желіккен ағайындарынан қорыққандығынан ғана шақыруға келмеген қазақтар енді
тоқтаусыз төменгі көрсетілген орындардың біріне қаралуға келсін деп
бұйырамын.
Кісі беріп бірудің ең ақырғы срогы 15 январь 1917 жыл, 15 январьдан
кейін шақыруға келмеген еркек жанның бірі қалмай жасын айыру үшін қаралады
һәм жасы 19 бен 31 арасында болып шақыруға келмегендер ауру-сауына қарамай
тегіс сотқа беріледі. Патша жарлығын орындамағаны үшін.
Қаралатын жерлер Ырғыз, Торғай қалалары һәм Шалқар поселкесі. Ырғыз
һәм Торғай уездерінің іс хакімі: генерал-лейтенант Тулин,- деп қол
қойылған.
Екінші мақала Торғай һәм Ырғыз уезінің халқына! деп берілген. Мұнда
Өздеріңе мағлұм, Россия қол астындағы ғаскерлік қызметінен азат
халықтарды, оның ішінде -біздің қазақ халқын соғыс жұмысына алуға 25
июньде патша жарлығы шыққаннан бері бес ай өтті. Сонан бері бұл халықтардың
көбі келіп кісілерін берді. Бірсыпыра халықтар, мысалы Түркістан
сарттары әуелдегі кезде шошынып, бізді жұмысқа алмайды, солдатқа алады деп
көнбей қарсылық қылды. Бұл қарсылық қылғандарды аз күннің ішінде ғаскер
шығып, қуғынға ұшыратты. Жизақ деген жердің 20 мың халқы жоқ болды. Тірі
қалғандары босып кетті. Мал-мүлік, шаруадан айырылды. Жетім-жесір шулап
қалды, жер-суы қазынаға кетті. Сөйткенменен, бұл Түркістан халқы да
патшаның құрығынан құтыла алмай, ақырында көнді, жігітерін берді.
Жетісуға қараған қырғыз халқы да көнбейміз деп, тау-тасқа, сай-салаға
паналап қашты, ақырында олар да бүліншілікке ұшырап, бұл күнде қырғынға
ұшырап жатыр. Бұл елдердің бүлік басылары да военный сотқа беріліп, асылды,
атылды. Биыл күзде көнбей жанжал шығарған Түркістан сарттары һәм Жетісу
қырғыздарынан алынған жігіттер бұл күнде міндеттерін Орынборда өтеп жатыр.
Ақмола, Семей облыстарының кейбір уездерінде қазақтар шошынып қашқанмен,
елге ғаскер көп күш жұмсайтынын көрген соң, текке жүрмелік, қатын-баланың
көз жасына қалмалық, жазықсыз қан төктірмелік, бәрібір құтыла алмаспыз деп
олардың көнгендігі бізге белгілі болып отыр.
Қазақ газеті ХХ ғасыр басындағы қазақ халқы өміріне қатысты саяси,
әлеуметтік, мәдени т.б. мәселелеріне өзінің үлесін қосты. Кеңес дәуірінде
Қазақ газетіне қатысты айтылған екі мәселе сыни тұрғыда сөз болды.
Біріншісі – қазақ жерінің мәселесі. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап қазақ даласына орыс мұжықтарының қоныстануы қазақтың шұрайлы
жерлерінің тартып алынуы арқылы жүргізілді. Шұрайлы қоныстан айрылған қазақ
малы жұтқа жиі ұшырап ел кедейлене бастады. Осы үдеріс ХХ ғасыр басында
онан әрі күшейді. Қазақ даласына қоныс аударушылар миллиондап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz