ҚАЗАҚ ТЕРМИНІ ЖАЙЛЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

«ҚАЗАҚ» ТЕРМИНІ ТУРАЛЫ

Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт бойы «қазақ» терминінің шығуын түсіңдіруге және оның семантикасын ашуға әрекет жасап келеді. Айтылған көзқарастар ауқымы өте кең, мейлінше иланымды ғылыми болжамдардан қиыннан қиыстырылып шығарылған этимологияларға дейін бар. Алайда, қазақ сөзін түсіндіретін түпкілікті пікірді, тегінде, әзірше ешкім айта алған жоқ.

Қазақстанның өз тәуелсіздігін алуына байланысты соңғы уақыттажалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне және атап айтқаңда қазақ терминіне ден қою едәуір арта түсті. Ғылыми басылымдар мен газет-журналдардың беттеріңде казактерминіне әйтеуір бір катысыбар жарияланымдар пайда бол-ды. Бірен-сарандарында ғана болмаса, оларда баяңдалған пікірлер өткен кез-дерде айтылған .

Қазақ атауының шығу тегі туралы мәселені шешкен кезде зерттеушілердің едәуір бөлігі тайпа атауына іздестіру жолына түсті. Алдын ала атап өткен жөн, бұл әдістемелік тәсіл, зерттеушілік практи-каның көрсетіп отырғаныңдай, салғастырылатын ұғымдардың жақыңдық дәрежесі туралы неғұрлым айқын тұжырымдар жасау үшін әлі де көп жеткіліксіз. Қазақ сөзіне үндес терминдерді ғалымдардың Қазақстан аумағы-нан едәуір алыс жерлерден тапқаны аз кездеспейді. Бұл орайда олардың этни--мәденисипаттағы жүйелі сәйкестіктерді анықтау қажетінен айналып өтілді.

Тарихнамада қабылданған ұқсастыру жөнінде мынадай негізгіболжамдар бар. Н. М. Карамзин мен А. Вамберидің ⁷² ізімен зерттеушілер кебінесеВизан-тия императоры Константин Багрянородныйдың (X ғасырдыңорта шені) Кав-каздың солтүстік-батысында жатқан «Казахия елі» депайтқан мәліметтерін келтіреді. Айтылуының үңдестігі негізінде авторлар «Казахия» терминінде қазақ этнонимі көрініс тапқан деп санайды. Сөйтіп осы негізде қазақ халқы X ғасырдан бастап белгілі болған деген түжырым жасалады. «Казахия» деп оқудың дұрыстығына қатысты біз түзету жасауға тиіспіз, ол мынадай: түпнұсқада (грекше) екінші сөзде «дзета» (з) емес, қайта «сигма» (с) берілген. Демек елдің атауы Касахия деп оқылуға тиіс. Константин Багрянородныйдың ха-барын түсіңдіре келіп, В. Минорский Касахия деп касогтар айтылып отырғанын әбден айқын көрсеткен ⁷³ . Казахия және қазақ халқы атауын ұқсас-тыру тарихшылардың қосымша материалдар, атап айтқанда, мұсылмандар дүниесінің жазбаша деректемелерінен алынған материалдар тарту мүмкіндігін кеңейтті. Мәселен, араб тарихшысы әрі географы әл-Масудидің (X ғ. ) «Китаб ат-танбих ва-ль-ишраф» деген шығармасында Кубань өзені ауданындағы кавказ халықтары мен тайпаларының атаулары арасында ка-шак этникалыққауымы - әл-касакия ⁷⁴ атап өтіледі. Көрнекті неміс шығы-станушысы И. Маркварт бұл екі терминнің бір ғана этнос-касогтардың ата-уын беретіндігін көрсетті ⁷⁵ . Кім жазғаны белгісіз парсы тілді «Худуд әл-алам» деген географиялық еңбектің (Хғ. ) алаңдар өлкесі туралы хабарлары да қара-стырылып отырған тақырып аясына жатады, онда Қара теңіз жағалауында орналасқан Касаг ⁷⁶ қаласы, әдебиетте жазылып жүргеніндей, этникалық қауым емес, нақ қала туралы деректер келтіріледі. Касогтар туралы орыс жылнамаларындада айтылады. «Повесть временных лет»шығармасында Ку-бань өзенінің оңтүстігінде орыс княздары Святослав (965 ж. ) пен Мстис-лавтың (1022 ж. ) касогтармен жүргізген соғыстары туралы ақпарат бар ⁷⁷ . Касог термині бірінші рет VIII ғасырдың аяғы - IX ғасырдың басыңда монах ауызға алынады. Бұл ақпардан касах, касахия, касак, кашак, касог атаулары алдыңғы орта ғасырлардағы белгілі бір шағын кавказ тайпасын (немесе тайпалар бірлестігін) білдірудің әр алуан түрлері болып табылады деген тұжырым шығады. Кавказтанушылар касогтарды (ертедегі грузин ескерткіштерінде кашаг түрінде белгілі) Кіші Азияның хет-то-несит дәуіріндегі каска/кашка этнониміменкөптен бері жақыңдастырып жүр. Осыдан касогтардың қазақтарға қосылысы туралы көзкарас қанша-лықты ақталған және дәлелденген деген заңды сұрақ туады. Қазақ этнонимінің касог, касахия (казахия?) атауымен байланысы туралы пікір -мейлінше декларативтік сипаттағы пікір, олардың арасыңда ешқаңдай та-рихи сәйкестік болмаса да, ол пікір сөздердің үңдестігінен туындайтын бол-жамға негізделген. Касогтар автохтондық кавказ тілдерінің біреуіңде сөйлейтін абхаз-адыгей тобының ерекше кіші тобына кірген. Тілі, шыққан тегі, тұрмыс жағдайы және дене тұрпатының ерекшеліктері жағынан олар-дың қазақтардан және олардың түркі тіддес ата-бабаларынан айырмашы-лығы күшті. Касогтардың этникалық бөліну процестері және соларға бай-ланысты Кавказданорта ғасырлар дәуірінде Қазақстан аумағына көшуі бай-қалған жоқ. Касогтардың көршілері Балқанға барып қоныс теуіп, оған қазіргі Болгария атағын берген ертедегі түркі тіддес бұлғарлардың тарихи аренада атқарғаны сияқты рөл оларға берілмеді. Сондықтан касогтардың қазақтар-мен байланысы туралы пікір ешқандай сын көтермейді.

Әдебиетте қазақ сөзін араб тарихшысы Ибн Асам әл-Куфи айтады-мыс деген (3. В. Тоганға сілтеме жасайтын көзқарас та бар. Біз денқойып отырған термин Арран мен Дағыстаңда хазарларға қарсысоғыс жүргізген араб қолбас-шысы Марванға арналған «Китаб әл- футух» тарихи шығармасында (IX ғасырдың аяғы - X ғасырдың басы) айтылады. Еңбектің түпнұсқасында бы-лай деп жазылған: «736 жылы Марван Касак (қазақ емес. - Ред. ) деп атала-тын жерде қыстап шықты, Кура өзенінен өтіп, Шаки қаласына беттеді» ⁷⁸ . Контекстен әл- Куфидің туыңдысында қазақ термині болмағаны, бірақ Үлкен Кавказдың таулы ауданында, Азербайжанның батысыңда орналасқ-ан Касак деген жердің аталатыны көрінеді. Касак және қазақтерминдерін VIII ғасырдағы хронологиялық проблемаларға байланысты ғана емес, сонымен бірге бір-бірінен алшақ жатқан тарихи, географиялық және шаруа-шылық-мәдени өлшемдер кешені бойынша да салғастыруға болмайды.

Фин алтайшысы Г. И. Рамстедке барып тірелетін тағы бір пайымдауды көрсете кетуге болады, ол қазақ терминін монғолдың «хасаг-терген» деген сөз тіркесінен шығарады. «Қасиетті жылнамада» (XIII ғ. ) айтылатын бұл қоссөзді ұғым арбаны білдірген ⁷⁹ . Иранист А. А. Семенов қолдаған бұл көзқа-растың еш дәлелі жоқ ⁸⁰ . Оның иланымды болмайтын себебі - синхроңдық тұрғыдан алғанда да, тарихи перспективасы тұрғысынан алғанда да «хасаг-терген» термині Қазақстанды мекендеген түркі тідділер арасында арбаның атауы ретінде көрініс таппаған ⁸¹ .

Енисейден табылған VIII ғасырдағы ертедегі түрік ескерткішінен В. В. Радлов «қазғақым оғлым» (менің асырап алған ұлдарым) ⁸² деген тіркесті оқыған. Сыртқы ұқсастығы жағынан ғана емес, соныменқатар «қазғақ» және «қазақ» терминдері мәндерінің жақыңцығы негізінде В. П. Юдин бұл сөздерді . Зерттеушініңпікірінше, «қазғақым» ұғымындағы «ғ» дыбысының VII-VIII ғасырларда түріктердің ауызекі сөзіңде қолданы-луы әбден мүмкін, ал кейініректе түсіп қалып, бұл сөздің қазақ түріне ие болуы ықтимал. Ол «қазғақ» түріндегі «қазақ» терминін кейіннен этника-лық мағынаға ие болған саяси мәні жағынан алып қараған ⁸³ Бұл көзқарас түркі тіддерінің тарихи фонетикасының зандылықтарымен үйлеспейтіндігі себепті ол бұдан кейін мамандар тобынан қолдау таппады.

Сонымен бірге нарративтік деректемелердің басқа материалдарынегізінде Қазақстан аумағы шегінде шоғырланған бірнешесалыстырулар жасадды. Олар-дың бірі үш қарлұқ тайпасының «хасактар» (хаски) деп оқылуы жөнінде И. Маркварт ⁸⁴ айтқан пікір болып табылады, зерттеушілер соңғыларын қазақ-тармен салыстырды. Бірқатар авторлар қазіргі кезде де осы көзқарасты ұста-нғанымен, оны дәлелденген деп санауға болмайды. Тоғыз қарлұқтайпасының атауларын XIII ғасырдағы парсы тілдес әдебиетші Ауфидің«Джавами әл-хи-каят ва лавами ар-риваят» антологиясының көрінеубұрмаланған мәтіні бой-ынша Маркварт ұсынғандай оқу алдын ала, сындарлы емес сипатта болды. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда мекендеген қарлұқ конфедерациясы тура-лы қарастырылып отырған мәліметтер IX-X ғасырларға жатады. Неғұрлым ертеректегі жазбаша ескерткіштерден, атап айтқанда, әл-Марвазидің арабша географиялық еңбегінен алынған материаддарға В. Минорскийдің текстоло-гиялық және салыстырмалы-тарихи таддау жолымен қарлұқтардың тайпалық кұрамы жөніндегі контекстің оқылуына елеулі түзетулер енгізді. Бұл ретте, «хасактардың» орнына «баскиль» деген негізделген коньюнктура енгізілді ⁸⁵ .

Араб саяхатшысы Әбу Дулафтың шығармасында «қазлақ» түрінде «қазақ» этнонимі айтылады деген пікірді көрінеу негізсіз деп санау керек. Әбу Дулаф X ғасырдың орта шенінде Қазақстан аумағы арқылы батысынан шығысына қарай Қытайға жол жүріп өткен. Түркі тайпаларына арналған «Рисалада» баяндалған орыс тіліне Н. Н. Пантусов аударды. Аударма мәтінінде «хазлақ» ⁸⁶ деген этникалық атау айтылған, ол исламдық «қазлақ» үшінпрототипке айналып, сонан соң бейнебір «қазақ» түрін алған. Сонымен бірге Н. Н. Пантусовтың «харлұқ» деудің орнына «хазлақ» сөзін дұрыс оқымағанын көрсете кету қажет, қарлұқ атауынын жазылуы орта ғасыр-лардағы араб әдебиетінде солай берілген. Сол арқылықарлұқтар мен қазақ-тар арасына тендік белгісі қойылған, бұл біліктілік емес.

Фирдоусидің (935-1020) «Шахнамасында» қазақхалқы және қазақхан-

дары туралы айтылғаны жөнінде А. Левшиннің пайымдауы негізінде кейбір ғалымдар қазак халқының құрылуын X ғасырға жатқызады ⁸⁷ . Солай бола тұрса да, ғылыми әдебиетте шығыстанушылар парсы авторының тарихи да-станында «қазақ» термині туралы ешқаңцай ақпарат жоқ екенін талай рет көрсетті. Бұл түсініспеушілікті түсіндіруге болады және оған кайран калуға болмайды, өйткені А. Левшин өз білімі қаншалықты мол болғанымен, қазақ-тар мен олардың ортасының тарихшысы, алайда ол парсы және араб тілдерін білмеген.

Сонымен, ұсынылатын болжамдардың көп жағдайларында салыстыруға келмейтін атаулар салыстырылды. Сонан соң, этнонимдер нақты-тарихи көзқарастардың бүкіл жиынтығында емес, қайта оқшау алып қарастырыл-ды. Соның ішіңде этникалық процестердің өзі - этностағы уақыт жағынан өзгерістер ескерілмеді. Әдетте, деректемелерде этнонимнің пайда болуы халықтың құрылу уақытымен сәйкес келе бермейді (қырғыз этнонимі мен қьірғыз халқын, түрікмен этнонимі мен түрікмен халқын, русьтер мен оры-старды және т. б. салыстырыңыз) . Зерттеу жұмыстарында этноним мен эт-ностың нақты-тарихи жағдайлардағы арақатынасы проблемаларын талдап шешу қажеттігін түсіну әсте де барлық уақытта бірдей бола бермейді. Ал белгілі бір этноним этностың (тайпаның, тайпалар одағының, халықтың, ұлттың) әр түрлі жай-күйін білдіре алады. Мәселен, бәз-баяғы бір этноним (қыпшақ) жағдайында III ғасырдан XIII ғасырға дейін қыпшақ этносы этни-калық дамудың әр түрлі бес жағдайыңда - Ішкі Азиядағы тайпадан Қазақ-стан аумағында қыпшақ халқы қалыптасуының аяқталу кезеңіне дейінгі жағдайда болды. XIII ғасырдағы монғол шапқыншылығы қыпшақ халқы-ның белгіленіп қалған құрылу процесін үзіп тастады. Монғолдарға дейінгі кезеңнен айырмашылығы, одан кейін кыпшақ коғамындағы тарихи процестің дамуы олардың өзінің этникалык қалыптасуы бойынша жүрмей, олардың бөлшектенуі, ең адцымен қазақ халқының, соңдай-ақ толып жатқ-ан өзге де түркі тілдес халықгардың кұрылуына қатысу арнасына түсті. Бұл кезеңде қыпшақтар этникалық дамудың еңді басқа бір таксономикалық деңгейінде болды. Сөйтіп қыпшақтардың тарихи құрылған этникалық қауымдары қыпшақтардың белгілі бір этнонимі жағдайындағы серпінділігі мен өзгеруі кезінде қалыптасты. Бір этнонимді басқаларымен салыстыру жай ғана декларациялауды емес, қайта асқан дәл зерттеулер жүргізуді сезсіз қажет етеді.

^« Қазақ» сөзінің өзі қыпшақтар мекендейтін аймақта пайда болған деп санауға барлық негіздер бар. Бірқатар түркологтардың пікірі бойынша, «қазақ» терминінің бастапқы таралған жері Шығыс Дешті Қыпшақпен бай-ланысты болған. Қыпшақтіліне тән осы фонетикалық ресімделуінде «қазақ» сөзінің пайда болуын А. Н. Самойлович уақыты жағынан ерте дегенде XI ғасырға жатқызған ⁸⁸ . Жазбаша әдебиетте «қазақ» термині 1245 жылы мамлюктік Египет мемлекетінің қыпшақтары ортасында жасалған араб-қыпшақ сөздігінде жазбаша деректемелер ішінде бірінші рет қодданылған деп саналып жүр. Онда «қазақ» сөзіне «еркін, кезбе» деген мән беріледі ⁸⁹ . Бұл семантика «қазақ» терминіне әлеуметтік мағына берілген және өз руы-нан, тайпасынан, мемлекетінен бөлініп шығьт, тіршілік құралдарын соғыс істеріне қатысу арқылы тапқан индивидтерді, адамдарды білдірген деп са-науға мүмкіндік берді және ол қазақшыландыру институтымен байланыс-тырылды. «Қазақ» ұғымының пайда болуы уақыты жағынан XIII ғасырдан неғұрлым ертерек кезге жатады деп санауға да болады, алайда жазбаша ескерткіштерде хронологияны нақтылайтын ешқандай да тікелей деректер жоқ. Айта кетелік, бұл жөнінде жанама мәліметтер бар.

Қазаққа айналу институт ретінде ауқымды, сатылы сипатта болды. Ол түркі тайпалары арасында да, араб Шығысының (су'луқ), Шығыс Европа-ның (норвег викингілері), Русь (бродниктер) және т. б. қоғамдарында да орын адды. Және де әрбір жағдайда осы әлеуметтік құбылыстың мәні бірдей болғанымен, терминологиялық өзіндік ерекшелігі байқалып отырды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.