Қазақстан Республикасы ӨНЕРКӘСІБІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасы
ӨНЕРКӘСІБІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Орындаған 4 курс
студенті ______________ М.А. Жанаев
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент _____________ Г.С. Смағұлова
Норма бақылаушы
аға оқытушы _____________ М.С. Заурбеков
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор ______________ К.Е. Кубаев
АЛМАТЫ, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ӨНЕРКӘСІПТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Экономикадағы өнеркәсіп саласының алатын орны
мен маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік өндірістің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Өнеркәсіпті мемлекеттік реттеудің мәні мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ..19
2. ӨНЕРКӘСІПТІК САЯСАТ ЭКОНОМИКА ӨРЛЕУІНІҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Өнеркәсіптік саясаттың құрылуының мәні, түрлері және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2 Өнеркәсіптік саясатты жүргізудің әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . .29
2.3 Қазақстан Республикасындағы индустриалдық- инновациялық саясаты:
қалыптасу мәселелері мен даму
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ..36
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРКӘСІПТІК
САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ..45
3.1 Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік кешенді реттеудің негізгі
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2 Өнеркәсіп саласының бәсекелестік артықшылықтары және бәсекелестік
ортаны қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Өнеркәсіп кешенінің құрылымдық дамуын реттеудің мемлекеттік
әкімшілік және институционалдық
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл
міндеттер тұр. Қазақстанда әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің
қатарына кіру үшін барлық алғышарттар бар. ҚР Президенті үстіміздегі жылдың
1-ші наурызындағы Қазақстан халқына Жолдауында осы мақсатқа жетуге
мүмкіндік беретін стратегияның басымдықтарын атап берді. Бұл міндетті
орындау үшін және шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде 2015 жылға
дейінгі Индустриялық - инновациялық даму стратегиясы әзірленді. Оны іске
асыру ел экономикасын қарқынды дамытуға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан
алғанда өнеркәсіп саласының көздеген мақсатқа жетуде атқаратын рөлі ерекше.
Кез-келген елдің экономикалық өмірінде өнеркәсіп сияқты материалдық
өндіріс саласы үлкен рөл атқаратыны барлығына мәлім. Сондықтан оның
динамикалық дамуындағы қозғалысын тұрақтандырудағы ел үшін тиімді бағытты
таңдау кез-келген ұлттық экономикадағы мемлекеттік реттеудің бірінші
кезектегі міндеті болып табылады.
Өнеркәсіптің ішінде болып жатқан дезинтеграция және басқа да жағымсыз
тенденциялар процесіндегі шикізаттық және өңдеуші салалардың ерекше дамуы
нәтижесінде салалық құрылымда прогрессиялық қиындық туып отырған
Қазақстан өнеркәсіп кешенінің дағдарыстық жағдайы Қазақстан Республикасының
экономикасын реформалауының баяулатып және тиімді нарықтық жүйе құру
мүмкіндігін төмендетуде.
Сонымен қатар ұзақ уақыттық даму перспективалары және реформалау
әдістемелері мен формаларын анықтау, Қазақстан өнеркәсібінің техника-
технологиялық жағдайына көп көңіл бөлу қажеттілігі мемлекеттің сәйкес
келетін ұлттық өнеркәсіптік саясатты қалыптастыруды меңзейді, өйткені
бұндай саясаттың барлық әлеуметтік-экономикалық жүйенің динамизмін
қамтамасыз ететін мүмкін емес.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін
отандық өнеркәсіп салалары дамуы қажет. Экономиканы көтерудің ең басты тез
және тиімді жолы – ол өнеркәсіп саласын жеделдетіп дамыту және оның
тиімділігін жоғарылату, яғни кез-келген экономиканың қарқынды дамуының
алғышарттарының бірі - өнеркәсіптік секторлардың үдемелі дамуы 1.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
өнеркәсіптік кешеннің қалыптасуының теориялық және практикалық
қажеттіліктерінің негізгі және Қазақстан Республикасындағы қазіргі нарықтық
экономикадағы өнеркәсіпті мемлекеттік реттеу жолдары мен құралдарын
анықтау.
Бұл мақсат келесідей міндеттерді шешуде көздейді:
• Өнеркәсіптік саясат категориясының мәнін және оның республика
экономикасын реформалаудағы маңыздылығын анықтау;
• Өнеркәсіптік саясатты жүзеге асырудың негізні құралы ретінде
өнеркәсіпті басқаруды жетілдірудің мүмкін боларлық жолдарын
көрсету, әсіресе өңдеуші салаларды;
• Жеке сектор мен мемлекет арасындағы қаржы қатынастар жүйесінің
жеке заңнамалық құқықтарының рөлі мен мәнін қарастыру.
Бітіру жұмысының негізгі мазмұны.
Жұмыстың негізгі бөлімдерінде мақсатты бағытты түрде қойылған
міндеттер шешіледі. Бірінші бөлімде – өнеркәсіп жүйесінің мемлекеттік
реттеудің теориялық проблемалары әлеуметтік-экономикалық жүйеге
негізделген өнеркәсіптің маңыздылығына бағытталған.
Сонымен қатар бірінші бөлімде тәуелсіздік жылдарындағы өнеркәсіптік
дағдарыспен оның негізгі себептері және қазіргі жағдайдағы өнеркәсіп
деңгейіне анализ жасаған. Сондай-ақ осы саланы мемлекет тұрғысынан реттеу
қажеттілігі көрсетілген.
Екінші бөлімде – өнеркәсіптік саясат және оның экономика өміріндегі
рөлі. Өнеркәсіптік саясаттың жариялық негіздерімен оның қалыптасуындағы
әлемдік тәжірибелер қарастырылған және Қазақстан Респубдликасындағы
өнеркәсіптік саясаттың негізгі жағдайы, жүргізілу әдістері мен формалары,
жетілдіру жолдары айқындалып көрсетілген.
Үшінші бөлімде – Қазақстандағы өнеркәсіптік кешенді реттеудің негізгі
бағыттары, - өнеркәсіптік саланы мемлекеттік реттеудің негізгі формалары,
атап айтқанда өнеркәсіптік заңнамаларға, қаржы-несие саясатына және отандық
тауарлар мен қызметтердің сапасы, бәсеке қабілеттілігіне басты көңіл
бөлінді.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру тетіктері, яғни
өнеркәсіптік кешен құрылымының дамуын реттеудің мемлекеттік әкімшілік және
институционалдық жетістіктері ерекшеленіп отыр. Яғни мемлекеттік атқарушы
органдар және даму институттары. Сондай-ақ осы мәселелер бойынша өзіндік
анализдерімен ұсыныстар келтірілген.
Мәселенің зерттелу жағдайы. Қазақстан Республикасының экономикалық
әдебиеттерінде өнеркәсіп және өнеркәсіптік саясаттың дамуының мәселелерімен
жуырда ғана көңіл аударыла бастады және әзірше тиімді өнеркәсіптік саясат
концепциясының негізі әлі жетік қалыптаспаған. Бұл оның рөлі мен мәнінің,
мақсатты талаптар, әсер ету объектісі мен субъектісі, сондай-ақ
экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі қолданылатын қаражат
ерекшеліктерін белсене түсінбеушілікке негізделеді.
Алайда Қазақстанның өнеркәсіптік кешенінің қазіргі жағдайын қызыға
тұжырымдаған авторлар жұмысын атап өту қажет. Олар, А.Т. Әшімбаева, Ж.Х.
Давильбекова, А.К. Кошанов, Е.Б. Жатқанбаев және т.б.
Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік саясатының қалыптасу
мәселелеріне А.К. Канатчинов, А.А. Катенов және т.б. жұмыстары бағытталған.
1. ӨНЕРКӘСІПТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикадағы өнеркәсіп саласының алатын орны мен маңыздылығы
Кез келген елдің экономикалық жағдайы көбіне оның өнеркәсіп саласының
даму деңгейіне байланысты. Өндіріс жағдайымен даму динамикасы халықтың
қажеттелігін қанағаттандыра алатын экономикалық тәуелсіздіктің нығаюы,
ұлттық қауіпсіздік, әлемдік экономикалық тең құқылы және өзара тиімді
шарттарда интеграциялау шараларындағы стратегиялық және тактикалық
міндеттерді нәтижелі орындау мүмкіндігінің кепілі бола алады.
Ұлттық экономикадағы өнеркәсіптік кешеннің мәні мен ролі келесі
факторлармен анықталады.
Біріншіден, өнеркәсіптік өндіріс объективті түрде ішкі тұтынумен
экспорттық барлық тауарлық массасының, жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) құрылымының
негізгі қайнар көзі болып табылады. Тұрақты дамушы елдер экономикасында
өнеркәсіптік сектор елдің ЖҰӨ-нің 40 пайызына жуығын өндіреді және
өнеркәсіптік өндірістің қарқынды өсімі алдағы жылдарға ЖҰӨ өнімнің оң
серпіні мен мақсатты көрсеткіштерге айқындаушы фактор болады. Ал бұрынғы
Кеңес экономикасында, 90-жылдың басында бұл көрсеткіш 60 пайызға жуығын
құрады. Сонымен қатар тұрақты дамушы елдер экономикасында және тұрақты
жұмыс істейтін кәсіпорындар жұмыс бастылықты қамтамасыз етеді және ол
сәйкесінше әлеуметтік меселелердің шешімін табады. Ондағы жұмысбастылық
халықтың жалпы еңбекке қабілетті тұрғындарының 40 пайызын құрайды.
Екіншіден, өнеркәсіп экономиканың маңызды саласы ретінде ол барлық
қалған салалармен қоғамдық өндіріс аумағын индустриализациялаудың шешуші
фактор болып табылады. Олардың техникалық-технологиялық деңгейін, ғылыми
техникалық базасы мен салааралық кешен жағдайын анықтайды. Сонымен қатар
өнеркәсіп секторы бюджеттің негізгі салық төлеушісі болып табылады.
Үшіншіден, көп салалы өнеркәсіптік сектор барлық басқа салалар мен
қоғамдық өндіріс аумағының өнімдері мен қызметтерінің негізгі тұтынушысы
бола отырып, қоғамда сұранысқа төменқабілеттілігін туғызады және жылдам
дамудың арқасында ЖҰӨ-нің өсімін реттейді.
Мемлекет экономикасының аяғынан тік тұрып, көштен қалмауы үшін
индустриялық – инновациялық стратегияны ту етп алға ұстаудың жеткіліксіз
екені, өндіріс пен өнеркәсіпке сапалы ғылыми жобаларды енгізбейінше бұл
саланың алға баспайтыны әлемдегі инновациясы жақсы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесінен байқалар еді. Қазақстанның экономикасы салмақты елдердң
қатарынан табылуы үшін Үкімет мемлекетіміздің ұлттық инновациялық жүйесін
дамыту қажеттігін айтып, былтыр жазда дабыл қаққан болатын. Осы мәселеге
қатысты Үкімет отырыстарының бірінде Даниял Ахметов еліміздің индустриалық
инновациялық стратегиясын ұлттық инновациялық жүйені қалыптастырмайынша,
жүзеге асыру қиын соғатынын айтып, Қазақстандағы инновациялық қызметтің
барлық нысандары көптеген елдермен салыстырғанда кейін қалып қойғанын сынға
алған-ды. Оның айқын дәлелі ретінде инновациялық даму инфрақұрылымдары –
технопарктер мен инновациялық орталықтардың енд ғана құрылып жатғанын және
қаржылық құрылымдарының мүлде дамымағанын, сондай-ақ, іс жүзінде бірде –бір
венгурлық қордың құрылмағанын мысалға келтіреді.
Ал, Индустрия және сауда министрлігі тарапынан ұлттық инновациялық
жүйенің негізгі құрамдауыштары - ғылыми әлеуетті дамытуға қаржының
жеткіліксіз бөлінетіні, инновациялық орталықтар мен технопарктар
құрылғанымен, инновациялық кәсіпорындар және инновациялық менеджерлердің
жоқтығын жеткізіп, осы мәселелердің ұлттық инновациялық жүйенің дамуын
тежеп отырғаны айтылған еді. 2
Индустриялық - инновациялық стратегияның ұлттық инновациялық жүйені
құрмай іске асыру ауыр болатынын бағамдаған Үкімет 2005-інші жылға арналған
бюджеттік бағдарламада өндірістегі ғылымның дамуына баса көңіл бөліп,
ұлттық инновациялық жүйені құру туралы бағдарламаны 2004-інші жылдың соңына
дейін әзірлеу туралы тиісті органдарға тапсырма берді. Соған сәйкес,
Индустрия және сауда, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрліктері мен
Қазақстанның инновациялық қоры Ақ-ы мен Инжиринг және технологиялар
трансферті АҚ-ы сынды даму институтары бірлесіп жұмыс тобын құрып,
еліміздің 2005-2015 жылдарға арналған Ұлттық инновациялық жүйесін
қалыптастыру және дамудың мемлекеттік бағдарламасының жобасын әзірлеп, оны
былтыр күзде Үкіметке ұсынды. Ал, желтоқсан айының соңына таман атқарушы
билік бағдарламаны мақұлдады.
Бағдарламада нендей жайттар қарастырылған, ол несімен ерекшеленеді?
Сөз жоқ ағымдығы мыңжылдық инновация және ақпараттық технологиялар
дәуірі болмақ. Дамушы елдердің көпшілігі, тіпт дамыған мемлекеттердің өзі
әлемдік экономикада жетекш орынға шығып, өзгелерден озу үшін ұлттық
инновациялық жобаларын дамытада қыруар жұмыстар атқаруда. Болашағы зор
ғылыми жаңалықтарды өндіріске енгізіп, ғалымдарының ынталы жұмыс істеуіне
жағдай жасауда. Яғни, дүниенің кілті ғылым мен білімде деген қағиданың жыл
өткен сайын мәнін жоғалтпай, керісінше, жаңа сипатқа ие болғанын сөзбен
емес, іспен дәлелдеуде. Жаһандану дәуірінде мықты мемлекет болу үшн тіл,
дін сынды ұлттық ұлт екенін айғақтайтын маңызды өлшемдермен қоса, оның
салмағын көрсететін экономикасының да мықты болуы шарт. 3
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі – мемлекет өндірісінің түрлі
салаларындағы әлеуеті және халқының әл-ауқатының деңгейімен өлшенеді.
Елбасының өткен жылғы Қазақстан халқына арнаған Бәсекеге қабілетті
мемлекет, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт Жолдауында
айтылған міндеттердің түп төркіні ең алдымен қазақтың, Қазақстан халқының
бақуатты ғұмыр кешуі үшін нарықты экономика заманында озғанды қуып жетіп,
қуып жеткенді басып озуға бағытталған стратегия екені анық. Экономиканы
мығым ету үшін осы саланың түрлі секторларында атқарылып жатқан жұмыстармен
қоса өндіріс пен өнеркәсіпке жан бітіріп, аяғынан тік тұрғызу қажет. Олай
ету үшін сапалы идеялар мен ғылыми жобаларды аталған саларға көптеп
енгізіп, жұмыс істету аса маңызды. Мұндай жобалар бізде бар, тіпті көп деп
айтсақ та болады. Тек оны дер кезінде қолданып, мемлекет мүддесі, ұлт
игілігі үшін пайдалану кемшін түсіп жатқаны рас. Мамандардың айтуынша,
ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру және дамыту бағдарламасы осы
олқылықтардың орнын толтыру мақсатында жасалған.
Бағдарламаны әзірлеген арнайы жұмыс тобының өкілдері технологиясы
жақсы дамыған, инновациялық инфрақұрылым қалыптасқан Сингапур, Қытай,
Германия, АҚШ және басқа да мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенді. Олардың
бірқатарына сапар жасап, көздерімен көргендерін, көңілдеріне түйгендерін
ортақ жүйеге келтіріп, сұрыптаудан өткізген. Әрине, бағдарламаны
әзірлегенде, ең алдымен еліміздің экономика саласындағы жеке мүмкіндіктері
назардан тыс қалмағаны ақиқат. Алдағы он жылда Қазақстанның жаңа
экономикасының негізін құруға бағытталған бұл бағдарламада ең алдымен қолға
алынуы тиіс басым бағыттар белгіленген. Әлемдік тәжірибеде инновациялық
жүйенің белгілі бір элементтерден тұратыны белгілі. Осыны ескере отырып,
бізде жасалған бағдарламада мамандар төрт негізгі элеметке – елдің ғылыми –
техникалық әлеуетіне, инновациялық кәсіпкерлігіне, инновациялық
инфрақұрылымы және қаржылық инфрақұрылымына ерекше көңіл бөлді. Ал, аталға
элементтердің өзара тиімді әрекет етуін қамтамасыз ету үшін бұл мемлекеттік
басқару жүйесі көлемінде қамтылатын болыр келісілді. Қазақстанның ғаламдық
мәселелерге араласуы және оның шешудегі қабілеттлігі мемлекеттің
инновациялық дамуынсыз іске асуы мүмкін емес. Бағдарламаның идеологиясы
ғылымды нақты өндіріс үшін жұмыс жасауға шақырады. Яғни, бағдарлама
елімізде ғылыми идеялар мен ұсыныстардың өндіріс пен өнеркәсіпке өнгізілуін
ынталандыруды қамтамасыз етіп, ұлттық – инновациялық жүйені қалыптастыруға
бағытталған. Мамандар пікірінше, діттеген мақсатқа жету үшін ғылыми
жобалардың авторларына белгілі бір деңгейде еркіндік берген жөн.
Біз экономикалық маңызы бар саланы дамытуда Кеңес одағы кезінде
қалыптасқан кейбір үрдістерден әлі арыла алмай жүрміз. Мәселен, одақ
кезінде өндіріске жіберілген ғылыми жобалардың басым көпшілігін мемлекет
қаржыландыратын. Нәтижесінде, жоба кейін өндіріс пен өнеркәсіпке енгізіліп,
нақты өмірде жұмыс жасай бастаған жағдайда қаржы бөлгендіктен ғана ол
мемлекет меншігінде қалып қоятын. Дәл осы үрдіс Қазақстанда әлі де болса
басым. Бұл жұмысқа жеке секторларды жұмылдырмайынша, нарық заманында
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мүмкін емес. Экономикалық
жетістіктер жіті зерттеуді қажет етеді. Сондықтан, ғылыми жобаларды 100%
мемлекет тарапынан қаржыландандыруға шектеу қою заман идеяларының пайдасын
көру үшін ғылыми жобаларға мемлекеттен бөлінетін қаржыны 50% асырмаған жөн
деп санайды. Бұл өз кезегінде жеке секторлардың өндіріске енгізілуге
құлшынып тұрға идеялар мен жобаларға қызығушылығын тудырып, оған қаржылық
жағынан қолдау көрсетуге ынталандырады. Осылайша, ұжымдаса жұмыс істеуден
жоба авторы мен оған қаржы салған кәсіпкер немесе бизнесменнің де қомақты
пайда табуына мүмкіндік бар.
Алайда, бір өкініштісі, біздегі жеке секторлар ғылыми жобаларды тек
мемлекет қаржыландыруы тиіс деген қасаң түсініктен әлі арылмай келеді.
Олардың ұғымында ғылыми жобалардың болашағына күмәнмен қарап, өзіне және
қоғамға пайда әкелетін идеяға үрке қараушылық басым. Тәуекелге бару жағы
кемшін. Сондықтан, еліміз экономикасының іргесі берік әрі бәсекеге
қабілетті болуы үшін Еуропа мен Азияның бірқатар дамыған елдеріндегі
тәжірибенің бізге пайдалы тұсын алып, ғылыми жобаларды жеке секторлардың
қаржыландыруына көңіл бөлуіміз керек. Яғни, ғылым өндіріс
үшін формуласын жүзеге асыру үшін мемлекет пен жеке сектор бірлесіп жұмыс
жасауы тиіс. Бұған ведомствалық мүдделерді, яғни, бір жүріп екі асауға
дағдыланғандарды араластырудың қажеті жоқ. Бұл дегеніміз – жобалармен
кәсіби мамандардың жұмыс істеуіне мүмкіндік беру.
Атап өтер жайт, еліміз тәуелсіздік алған 90-шы жылдың басынан бері
өнеркәсіп пен өндірісте салмақты инновациялық жаңалықтар болмады. Яғни,
ғалымдарымыздардың идеялары өндірісітік тәжірибеде сыналмады. Мұның басты
себебі – бізде ғылыми идеяларды коммерцияландыру жүйесі әлі жасалмаған. Ал,
бағдарламаны осы кемшіліктерді жою мақсатында істеліп отырған алғашқы
маңызды қадамдардың бірі деп қарастыруға болады. Мамандар, ғылыми жобалар
мен деяларды коммерциландырудың алғашқы кезеңде тиімді болмауы мүмкін
екенін, алайда, уақыт өте келе бұл іс міндетті түрде өз жемісін беретін
айтуда. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру
мақсатында осы жолмен жүру келер ұрпақ болашағы үшін қажет дүние.
1.2 Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік өндірістің қазіргі жағдайы
Кеңес одағының ыдырауымен сәйкесінше келген ауыр өнеркәсіптің өніміне
сұраныстың күрт төмендеп кетуі 1991 жылы экономикалық дағдарысқа әкелді, ол
1994 жылға дейін жалғасып, 1998 жылы мұнайдың әлемдік бағасының төмендеуі
мен Ресейдегі тамыз қаржы дағдарысының салдарынан ел экономикасы тағы бір
құлдырау қиыншылығын бастан өткізді. Осыдан кейін 2000-2001 жылы мұнай
бағасының өсуімен, 1999 жылғы девальвациясы мен берекелі егістіктің
арқасында бірқатар дүмпу байқалды.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі өнеркәсіптік жағдайының құлдырауы мен
оның негізгі себептеріне сипаттама берсек.
1992 жылы өндірістік өнім көлемі 15%-ға төмендеді: жеңіл
өнеркәсіптікте 22%, ал ауыр өнеркәсіптікте 11%. Оның жекелеген
салаларындағы құлдырау деңгейі әртүрлі болды. Мысалы: ауыр өнеркәсіптіктегі
түсті металл өнімінің көлемі 4%-ға құлдыраса химиялық өнеркәсіптікте ол 27%
көрсетті.
1993 жылы өнеркәсіптің құлдырауы тұрақты деңгейде болды. 1992 жылмен
салыстырғанда өнеркәсіптік өнім өндірісі 16,1% -ға қысқарды және ол
өнеркәсіптің барлық салаларында көрініс алды. Ол жылу энергетика секторында
– 10,3%, қара металлургияда – 23,1 % , мұнай өндіруші секторда – 18,9 %,
химиялық және мұнайхимияда – 44,9%, құрылыс материалдар өнеркәсіптіктерінде
– 31,8%. Нәтежиесінде, өнім өндірудегі құлдыраудың жалпы көлемндегі
химиялық және мұнайхимиялық өнеркәсіптік үлесі - 19,7%, қара металлургия
– 19,2%, тамақ өнеркәсіптік – 13,4%, мұнай өндірісі, машина құру және
құрылы материалдарының үлесі 8-9% -ды құрады.
Өнеркәсіптік өндіріс динамикасы кестеде көрсетілгендей, 1990 жылмен
салыстырғанда химия және мұнайхимия (1993 жылы өндіріс деңгейі 37,9%
құрады), тамақ өндірісі (55,6% - негізінде 1992 жылғы 27%-ға тең болған
терең құлдыраудан) және құрылыс материалдарының өндірістерде ең көп
құлдырау қарқыны білінеді. 1994 жылдарда осы салалардағы қарқын басыңқы
болды.
Инвестиция қысқаруының себебінен машина мен құрал саймандар өндірісі
18%-ға төмендеді. Құрылыс жұмыстарының тоқырау себебінен құрылыс
материалдарының өндірісін жекелеп қарастырсақ, цемент бойынша - 38% ( 1992
жылғы 15%-дың құлдырауымен салыстырғанда), кірпіш 41% (1992 жылғы 8%) және
блок конструкциясы 27% (1992 жылғы 25%-ға) төмендеді. Энергетика саласында
өнеркәсіптік тұтынушылардың сұранысының төмендеуінен 1993 жылы
электроэнергияның өнім көлемі 6%-ға, көмір өндіру 12% және мұнай өндіру мен
табиғи газ 11% және 13%-ға сәйкесінше төмендеді. Ресейден ішкі мұнай
тасымалының бұзылуынан өндірілген мұнай өндірісінің көлемі 1992 жылмен
салыстырғанда 9%-ға қысқарды.
1993 жылы осы жаппай құлдырау тенденциясындағы жалғыз ерекшелік батыс
рыногына шығу үшін төмендеген валюта курсы мен бағаның арқасында түсті
металлургия болды. Айрықша жоғарғы көрсеткіштер: 20% және 6% өскен мырыш
пен цинк өндірісі болды.
Жалпы жүйені жекелеп алып қарастырсақ осы үш жылда көп көлемде зиян
шеккендер: жылу – энергетика секторында – кокс көмірі (1990 жылмен
салыстырғанда 1993 жылы өсу қарқыны 72,8%-ды құрады); металлургияда – темір
және марганцева рудалары (55,1% және 52,7% сәйкесінше); машина құрылысында
– бульдозерлер (31,8%); экскаваторлар (29,6%) және тракторлар (13,8%);
өнеркәсіптік құрылысында – трубалар мен асбоцементтік муфтар (20,9%);
тұтыну секторында – жібек маталар (20,2%), кожа аяқкиімдер (37%) және сырт
киімдер (39,7%).
Өндіріс құрылысына әсері және микроэкономикалық көрініс. Он жылдық
басынан бері өндіріс көлемі үш есеге төмендеді, қазір өтпелі кезеңдегі
экономиканың құрылымдық қайта құрылысына және әлеуметтік қорғау деңгейін
қамтамасыз етуге қаржыландыру ресурстары санының әлде қайда төмен
нәтежиесінде микроэкономикалық көрсеткіштер күрт төмендеп, инфляция өсіп,
халықтың өмір сүру деңгейі нашарлап кетті.
Халықаралық валюта қоры (МВФ) берген бағасы бойынша 1993 жылы жиынтық
өнім оның алдындағы жылмен (14 - 15%) салыстырғанда шамамен 16%-ға
төмендеді, оның ішінде ауылшаруашылық өндіріс көлемі 9,8%, құрылыс - 25%,
транспорттық жалпы шығарылған өнімі – 31,6% құлдырады. Өндірістік өнімінің
жаппай қысқаруы мен рынок жағдайының әлсіреуі ұлттық табыстың одан әрі
төмендеуіне әкелді. Ол 1993 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 14,8%, ал
1990 жылмен салыстырғанда 37,9%-ды құрады.
Өнеркәсіптік қысым, инфляция, бағаның 19,7 есеге көтерілуі салдарынан
1993 жылы бөлшек тауар айналымы 1993 жылға шаққанда 24,7% және 1992 жылмен
салыстырғанда 62% тең болды.
Өнеркәсіптің барлық салаларындағы өндірістің төмендігімен баға
либеразациясы мемлекеттік кәсіпорынның халықтың қаржы жағдайына кері әсерін
тигізді. 1990 жылы қосылған құн дефляторының динамикасы ішкі баға
динамикасына айтарлықтай ауытқып кетті, осының салдарынан жалпы ішкі табыс
көлемі ЖІӨ көлемінен әлдеқайда тез төмендеп кетті.
Өнеркәсіптің одан арғы құлдырауы инвестицияның белсенділіктің одан ары
төмендеуімен сайма сай келді. Табыстың төмендеуі, салыстырмалы бағалардан
тұрақсыздық қаржылық қызмет құнының өсуі кәсіпорын қаржыларындағы
қысымшылықпен ұштасты. Кәсіпорындар негізгі инвестициялық қорларға
инвестицияның қысқартып немесе кешіктіріп жатты. 1990 жылы көрсетілген
инвестиция көлемі 10%-ға төмендеді. Жалпылай алғанда бұл жылы бюджет
тапшылығының 1992 жылғы 7% -дан 1993 жылғы 3% -ға дейінгі төмендеудің
салдарынан мемлекеттік капитал салымдары 26%-ға қысқарды. 1993 жылы барлық
қаржы көздерінің арқасында алдындағы жылдың 56,8%-ң деңгейіне ғана сәйкес
келетін 4,6 млрд. теңгені құрады.
Осының барлығының салдарынан 1990 жылы негізгі капиталға капитал
салымы 31% -ға төмендеді. Қазіргі таңда өнеркәсіптегі ең өткір мәселе төлем
қабілеттілігінің төмендеуі болып отыр. Республика кәсіпорындары негізгі
қысқа мерзімдік банктік кредиттермен толатын айналым қаражатының тапшылығын
көруде. 1993 жылы кәсіпорындар мен ұйымдардың кредиттік қарыздары 9,3 млрд.
теңгені (1996 жылғы бұл шамамен 30 млрд – тан астам теңгені) құрады. Осыған
байланысты 1993 жылғы кредиттік эмиссия алдындағы жылмен салыстырғанда 14
есеге өсті және оның тек 7%-ы ғана өндіріс дамуына бағытталды.
1993 жылы Қазақстанда 2083 пайдасыз кәсіпорындар есебі жалпы
өндірістің 15%-ын (1992 жылмен салыстырғанда 24%-ға өсті) құрады. Оның
ішінде ең көп қалыптасқан көмір өндірісі 6 бірлік (энергетикалық көмір
өндіру аймақтарында) химия, металлургиялық секторда 6 кәсіпорындар; машина
құрылыс секторында – 3.
Өнеркәсіптің құлдырауы өз соңынан жұмыссыздық мәселесін туғызды. Әлі
күнге дейін жұмыссыздықты жою маңызды болып отыр. Басқа салаларға қарағанда
жұмыссыздар масштабы аз болды, дегенмен сол кездегі тіркелген жұмыссыз саны
17 есеге өсіп кетті. Оның ішінде жұмысбастылықты қысқарту өнеркәсіп
салаларында ауқымды орын алды: 1992 - 1993 жылдармен салыстырғанда 1991 –
1992 жылдары 8,5%-ға төмендеді. 1993 -1994 жылдары тұрақсыз жұмыс
кәсіпорындар саны күрт ұлғайып кетті. Біртіндеп жұмыстарын тоқтата бастаған
кәсіпорындар саны 3 – 3,5, шығынсыз іс – сапарларға кеткен жұмысбастылар
саны 2,6 – 3,3 есені құрады. 3
1- кесте. Өнеркәсіп саласының дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 1991 1996 2000 2004 2005
Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі 27,2 21,2 33,2 30,7 29,3
үлесі, %-бен
Өнеркәсіп кәсіпорындары 19393 17156 14326 13343 13177
мен өндірістердің саны
Өнеркәсіп өндірісінің 85,4 719,1 1798,3 2000,2 2336,9
көлемі, млрд. теңге
Өнеркәсіп өндірісінің 100,3 115,5 113,8 110,5
нақты көлемінің индексі,
өткен жылға %-бен 99,1 48,2 58,0 66,0 72,5
1990 жылға %-бен 99,1 100,3 120,7 137,4 151,8
Өндіруші кәсіпорындар 293,1 123,8 138,0 100,3 100,3
бағасының индексі, өткен
жылға %-бен
Өнеркәсіп бойынша салық 14071,9 62255 358164 298770 401087
салынғанға дейінгі
жиынтық табыс (залал),
млн. теңге
Негізгі қызметтен алынған13231,7 67151 356077 288244 402210
табыс (залал), млн. теңге
Өнеркәсіптің пайдалылық 22,9 11,3 26,5 20,0 23,0
(залалдылық) деңгейі,
%-бен
Өнеркәсіптік-өндірістік 1385 915,6 653,8 664,5 671,2
қызметкерлер саны, мың
адам
Өткен жылға %-бен 101,9 89,3 97,8 101,6 101,0
Өнеркәсіптің 534,3 10198 20647 23760 26226
өнеркәсіптік-өндірістік
қызметкерлерінің орташа
айлық жалақысы, теңге
Негізгі капиталға 5625 65782 385940 550583 587953
инвестициялар, млн. теңге
1991 – 1996 жылдардың деректері “Халық шаруашылығы салаларының
бүкілодақтық жіктеуіші” (ХШСБЖ) бойынша келтірілген. 2000 – 2005 жылдардың
деректері “Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші” (ЭҚЖЖ) бойынша
келтірілді.
Соңғы жылдардағы Қазақстан экономикасының дамуының “микроэкономикалық
қорытындысы” осындай біртұтас түрде болды. Сонымен бірге қалыптасқан
жағдайдағы өнеркәсіп елдің құлдырауы негізгі анықтаушы рөлде болды.
Өндірістің негізгі түрлерінің төмендеуі өндіріс құрылымына кері әсерін
тигізді. Басқа шаралармен шығындалған экономикалық “либерализация” отандық
өнеркәсіпті прогрессивті құрылымдық қорғанысқа жақындатқанның орнына
алыстатып жіберді. Орталықталған инвестицияның қысқару процесі өндіріс
қысқаруы сияқты селективті емес жалпылама сипатта болғандықтан мемлекет
құрылымдық саясаттық артықшылығы нәтежиеге аспады. Жалпы экономиканың және
өнеркәсіптің технологиялық және азық – түліктік құрылымы прогрессияланбайды
керісінше оның одан ары қарай шикізаттық салаға қарай қиындай түседі.
Жағдай одан ары ушыға түсуде: барлық өндірістің потенциалы бұзылып,
өндіріс құрылымында регрессивті қозғалыстар байқала бастады. Дайын өнім
әсіресе ғылыми сиымды және халық тұтынатын тауарлар өндіретін
технологиялық, индустриалды өндіріспен оның салаларының сыбағалы салмағы
күрт түсіп кеткен кезде өндіруші, жылу салаларының үлесі орташа есеппен 3 –
5% көтеріліп кетті. 1990 жылдармен салыстырғанда 1993 жылы машина жасау
үлесі – 2 есеге дейін, химия және мұнайхимия – 2 пунктке, ал жеңіл
өнеркәсіп – 1990 жылы 15,7%-дан 6,7 % -ды құрады.
Мұндай жағдай Қазақстанда өнеркәсіптерінде төмендегі себептерге
байланысты орын алды: бұлардың ең негізгісі объективті, бірінші себебі бір
экономиканың және қаржылық кеңістік үлкен КСРО одағының құлауы одан
кейінгілері ішкі нарықтық тарылығы және шашырап кетуі, бірлеспеген
экономика; рыноктармен өнеркәсіп өндірісінің жоғары монополизациаланғаны;
техника – технологиялық орта; негізгі өндіріс қаражатының физикалық және
моральді тозды. Екінші деңгейлі факторларға төлем дағдарысы, бағаның шектен
тыс өсуі мен сатып алу қабілеттілігінің жетіспеушілігі жатты. Сонымен қоса
келесідегідей себептерді атап өтсек. 10
Біріншіден, қаржылық, баланстық үйлесімді, ұлттық валютаның курсын
нығайту мен инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ету үшін жүргізілген
макроэкономикалық шаралар кәсіпорындардың төлемдік қабілетіне кері әсерін
тигізді.
Екіншіден, осы кәсіпорындардың өнімін тұтынатын Қазақстан мен ТМД
елдерінің тұрғындарының да төлемдік қабілеті күрт төмендеп кетті.
Үшіншіден, экономиканы либерализациялау Қытай және басқа да елдердің
арзан тауарларына Қазақстандық ішкі рынокті ашып берді.
Төртіншіден, салықтардың ауырпалығына бас көтере алмаған Қазақстандық
кәсіпорындар бәсекелестікке шыдамайтын тауарларды өндіруді қамтамасыз ете
алмады.
Бесіншіден, өндірістің құлдырауы өнеркәсіп салаларында жұмыс істейтін
еңбекшілердің санының азаюына алып кеп соқты. Ең жоғары азаю қарқыны өңдеу
салаларында – жеңі өнеркәсіпте, машина жасау және металл өңдеуде, құрылыс
материалдары өндірісінде болды.
Бұл көрсетілгендер негізгі себептердің бір бөлігі ғана...
2-кесте. Өнеркәсіп өнімінің негізгі түрлерін өндіру индекстері
өткен жылға пайызбен
Көрсеткіштер 1991 ж. 1996 2000 ж. 2004 ж. 2005 ж.
ж.
Көмір 99,2 92,2 128,3 105,7 93,2
Мұнай, газ конденсатын 102,8 111,2 117,2 113,5 117,9
қоса
Табиғи газ 110,8 110,3 116,8 100,6 121,6
Ірі қара мал, шошқа, 94,1 63,3 85,6 96,2 90,6
ешкі, жылқы еті мен
тағамдық ішек-қарыны және
құс еті
Сары май 89,4 50,3 121,5 139,3 148,2
Өңделген сұйық сүт және 93,7 89,5 121,4 99,0 112,9
кілегей
Өсімдік майы 106,8 94,1 66,6 142,9 105,9
Қант 92,5 127,1 122,4 123,9 112,7
Маталар 76,5 91,1 54,4 145,5 193,1
Цемент 91,3 62,9 140,2 172,7 104,9
Темір мен болаттан жайпақ95,3 106,3 115,3 99,9 103,3
илек
Өңделмеген мырыш 83,6 100,5 105,6 105,5 103,4
Дайындама түріндегі 90,9 104,5 109,1 107,8 106,4
тазартылған мыс
Электр энергиясы 98,4 88,6 108,7 107,3 105,3
10 жыл бұрын Қазақстан саясат сферасындағы демократия элементтері
барлық бұрыңғы кеңес одағы республикаларындағыдай жеке меншік пен нарық
қатынасынан бұрын пайда болып, әрекет ете бастады.
Сондықтан, саяси либерализм мен экономикалық либерализмнің арақатынасы
ескеріле отырып, тиімді экономикалық жетістіктерге қол жеткізу аясында
біздің еліміз бірқатар маңызды қадамдар жасады: кең көлемді жекешелендіру
жүргізу, мүлде жаңа салық жүйесінің негізін құру, отандық кәсіпкерліктің
құрылуына қолайлы жағдай жасау, әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне
қадам басу, ауылдардағы экономикалық қатынастарды қайта құру, ұлттық қарулы
күштер мен шетелдерде елшілік құрудан бастап мемлекеттік құрылымдарға
өзгертулер енгізілді.
Өткен 10 жыл Қазақстанның жаңа бет – бейнесін айқындайтын мұндай
жетістіктердің қатарына республика экономикасының негізі болып табылады.
Шикізат өндіру мен өңдеуді қатар дамытып келе жатқанын қосуға болады.
1991 жылы табысты экономиканың жаңа моделін құру (шаруашылық есебі,
кооператив) процестері қарастырыла бастады. Социализм экономикасына тән
емес инфляция ұғымы ерекше орын алды. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндіру
мен өңдеу салаларындағы жалпы көлемдік арақатынасы 11% пен 89% сәйкес
келді.
3-кесте. Негізгі капиталға инвестицияларды қаржыландыру көздері
пайызбен
Көрсеткіштер 1995 ж.1998 2000 ж. 2004 ж. 2005 ж.
ж.
Негізгі капиталға 100 100 100 100 100
инвестициялар - барлығы
соның ішінде есебінен:
бюджеттік қаражат 5 15 16 18 12
кәсіпорындар мен 92 58 54 51 49
ұйымдардың меншікті
қаражаты
халық қаражаты 1 2 3 2 3
шетелдік инвесторлар 2 25 27 29 36
қаражаты
3-кесте деректері негізгі капиталға салынған инвестициялардың
қаржыландыру көздері бойынша шетелдік инвесторлардың қаражатының жылдан
жылға артып отырғандығын дәлелдейді. Өнеркәсіптің шикізат салаларына
шетелдік инвестицияларды тарту және қаржы саласында құрылымдық –
институционалдық өзгерістерді жүзеге асыру жөнінде мемлекеттік саясаттың
жүргізілуіне байланысты Қазақстан экономикасының дамуында ілгерілеу
байқалуда, елде өмір сүру деңгей жоғарылауда және ұзақ мерзмді кезеңде
индустриялық сервистік – технологиялық даму сатысына өтуге мүмкіндік
беретін қаржы ресурстары жинақталуда.
Бүгінгі таңда Қазақстанды әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикадағы
мемлекет ретінде мойындап отырғанын атап өту керек, ол ТМД елдерінің ішінде
бірінші болып инвестициялық ел рейтингіне ие болды.
Дүниежүзілік Банк Қазақстанды әлемдегі инвестиция салуға ең тартымды
20 елдің қатарына қосты. 1993 жылдан бастап тікелей шетелдік
инвестициялардың бүкіл көлемі 50 млрд. АҚШ долларына жуықтады. Елімізге
шетелдік инвестициялар ағымының динамикасы тұрақты түрде ұлғайып келеді:
егер 2003 жылы 5 млрд. АҚШ долларына жуық инвестиция тартылса, 2005 жылы
оның көлемі 1,5 есе ұлғайып 6,4 млрд АҚШ долларын құрады. Қазіргі уақытта
әлемнің 60-тан астам елі Қазақстан экономикасына өздерінің қаржы
ресурстарын бағыттап отыр.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан жаһандық экономикада әлемдік
тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түсті, жерде сирек кездесетін және
қымбат металдар мен уран өнімдерінен астық экспортының келешегі бар.
Қазақстанда пайдалы қазбалардың ірі қорларының болуы оның салыстырмалы
экономикалық артықшылығы болып табылатындықтан, ол қазіргі уақытта
классикалық экономика сценарийі бойынша дамуда.
Өндірістің және шикізат ресурстары экспортының қарқынды дамуы
экономикаға экономикалық дағдарыстан шығып, соңғы үш жылда экономикалық
өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Стратегиялық тұрғыдан алғанда қабылданған үлгіге сәйкес Қазақстан
бәсекелестікке және әлемнің барлық елдерімен өзара тиімді ынтымақтастық
орнатуға негізделген тауарларды, қызметтерді, капиталды және жұмыс күшін
экспорттауға бағдарланған ашық экономикалы ел ретінде қалыптасады.
2001- 2002 жылдары ішінде ЖІӨ-нің орташа жылдық өсу қарқыны 11,5%
құрады. 2010 жылы ЖІӨ екі есе ұлғайту үшін оның орташа жылдық өсу қарқыны
7,2% болуы керек.5
Реформа жылдарында көрсеткендей экономикалық қайта құру кезінде
экономикалық әр – түрлі құрылымдарында трасформациялық процестер біркелкі
өткен жоқ. Өндіруші өнеркәсіпте тұтынушы нарығы мен қаржыландыру көзі
тұрақсыз болды. Осылайша отандық өндірушілер мен инвесторлардың назары
Қазақстанның табиғи – ресурстың потенциалына ауды. Өндіруші өнеркәсіп
шетелдік капиталды тарту орталығы болып, кәсіпкерлік ортаның құрылуына және
елдің мемлекеттік бюджеттің құрылуына үлесін қосты. Қазіргі уақытта мұнай –
газ секторына тартылған шетелдік инвестицияның 60%-ы салынып отыр.
Шикізаттық сектор шетелдік инвестицияны негізгі тартушы күш болып
отыр. Ол негізгі салық төлеуші, металлургиялық өнеркәсіп пен мұнай – газ
кәсіпорындарының жетекшісі болып табылады. Өндіруші кәсіпорындар мен қайта
өңдеуші салаларға ішкі қаржыландыруға сүйенуге тура келеді.
Отандық инвестицияны тарту үшін экономиканың нақты бір секторының
дамуына және өсу стратегиясы құрылған, әбден өңделген жоба болу керек.
Мемлекеттік бағдарламалар мен заңдар қатарының қабылдауына (шағын және орта
бизнесті қолдау, ірі кәсіпорындардың қайта құрылуы демонополизация, ауылды
жандандыру, импортқа шектеу қою бойынша бағдарламалар) орай экономикалық
процесстердің жағымдылығы күшейіп, отандық тауар өндірушілер өнімін жіберу,
жұмыс орындары көбейе түсті.
Көптеген өңдеуші салалар және қайта өңдеуші кәсіпорындар пайдасыз,
бюджетке пайдасыз, бюджетке түсетін салық көлемі аз өнеркәсіптік өндірістің
өндірмейтін салаларының көлемінің өскенімен (мыс 2003 жылы 2002 жылға
қарағанда 29,8% -ға, ал 2004 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 110,5%-ды
құрады) өңдеуші өнеркәсіптің өңдеуші салалары өте әлсіз, тіпті қызмет
етпейді. Осыған орай республикада өндірістің ауыр салмақты құрылымдарын
диверсификациялауға өңдеуші және қайта өңдеуші өндірістердің үлесін өсіруге
бағытталған өнеркәсіптік саяат дайындалуда. Қазастанның қаржылық
тұрақтылыққа әлемдік экономика тәжірибесін серіктесу тәсілі арқылы қол
жеткізуді, өнеркәсіптің өндірістік көтерілуі шетелдік тәжірибені қолданумен
қатар қормен артықшылықтарды максималды қолдануға басқарудың тиімді тәсілін
таңдау үшін біздің еліміздің ерекшеліктерін ескеру қажет.
Терең экономикалық дағдарыты басынан кешіп және тұрақты экономика құру
жолындағы экономикасы жабық типті елдердің мәселелері өнеркәсіптік өндіріс
мәселелерін әлемдік шаруашылық байланыстары тенденциясы есепке ала отырып
шешу керек.
Еуразия материгінің орталық бөлігінде орналасқан біздің мемлекетімізге
жекелеген өнім түрлерін өндіру үшін оның географиялық орналасуы тиімсіз
болғандықтан кейбір салалардың іс - әрекетін қарастыру керек.
Экономиканың либерализациясы өткізу нарығында тек экспортқа
бағытталған өнеркәсіптік мұнай – газ, металлургиялық, электроэнергетика
салаларында шығын болған жоқ.
Қазақстанның өнеркәсіптік өнімнің көлемінің жартысынан астамы тау
кешені кәсіпорындары (шикі мұнай мен газ) мен (металлургиялық және метал
өңдеу) өңдеуші өнеркәсіптердің үлесіне тиіп отыр. (кесте 1)
Сонымен, 2002 жылы өнеркәсіптің өндіріс көлемі 2291993 млн. теңгені
(2001 жылы – 2000233 млн. теңге) құрады. Өндіруші өнеркәсіп бойынша ең
жоғарғы өндіру көлемін отын – энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіру
кәсіпорыны алып отыр – 1,072942 млн. теңге өңдеуші өнеркәсіп салаларында
металлургиялық өнеркәсіптің өндіру көлемі жоғары – 306931 теңге және азық
түлік өнімін өндіру – 278776 теңге.
Сонымен, 2002 жылы өнеркәсіптің өндіріс көлемі 2291993 млн. теңгені
(2001 жылы – 2000233 млн. теңге) құрады. Өндіруші өнеркәсіп бойынша ең
жоғарғы өндіру көлемін отын – энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіру
кәсіпорыны алып отыр – 1,072942 млн. теңге өңдеуші өнеркәсіп салаларында
металлургиялық өнеркәсіптің өндіру көлемі жоғары – 306931 теңге және азық
түлік өнімін өндіру – 278776 теңге.
4-кесте. Қазақстан Республикасындағы экономикалық қызмет түрлері бойынша
өнеркәсіптің өндіріс көлемі.
Мерзімі 1998 1999 2000 2004 2005
Барлық өнеркәсіп 808044 1142768 1792260 2000233 229199
Оның ішінде таукен 196016 412681 799991 886559 107294
өнеркәсібі
Өңдеуші өнеркәсібі 445022 577736 835773 937170 101883
Электроэнергия, газ 167006 152350 162497 176505 200214
және суды өндіру мен
бөлу
Сонымен, 2005 жылы өнеркәсіптің өндіріс көлемі 2291993 млн. теңгені
(2004 жылы – 2000233 млн. теңге) құрады. Өндіруші өнеркәсіп бойынша ең
жоғарғы өндіру көлемін отын – энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіру
кәсіпорыны алып отыр – 1,072942 млн. теңге өңдеуші өнеркәсіп салаларында
металлургиялық өнеркәсіптің өндіру көлемі жоғары – 306931 теңге және азық
түлік өнімін өндіру – 278776 теңге. 6
Электроэнергиясын газ және суды өндіру немесе бөлу саласында жоғары
көлемді электроэнергиясын өндіруші кәсіпорынын көрсетіп отыр – 118364 млн.
теңге. Мемлекеттік бюджеттің табыс көзінің толығуының негізгі күші бұл
шикізат саласы мен сауда – саттық кешені. Салық пен өтемақыны төлей отырып,
төлемқабілеттігі сұранысының өсуін қамтамасыз етуі.
Қазақстан экономикасының дамуы, 1998 жылдан бастап толығымен тұрақты
жағымды динамикасымен сипатталады. Жалпы ішкі өнімнің өсуі экономиканың
базалық саласы өнеркәсіптің өсу қорқынына негізделген.
Өндірілген ЖІӨ-нің өсу қарқыны 2005 жылы нақты мәліметтер бойынша
109,5%-ті құрады. Сонымен, өнеркәсіп өндірісінің өсуі 2005 жылдың аяғында
2004 жылмен салыстырғанда 9,8%-ті құрады. Жоғары өсу қарқыны таукен
өнеркәсібінен байқалады. Жылдың қорытындысы бойынша салаларда өнім өндіру
14,7% құрады. Бұл табиғи газды (жанғыш) 25,4% -ке, шикі мұнай мен ілеспелі
(попутная) газды 17,3% -ке, темір рудасын 15,34%, түсті металдар рудасын
7,1% -ке өсіру есебімен қамтамасыз етілді.
Өңдеуші өнеркәсіпте өндіру көлемі 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда
7,7% -ке өсті. Машина құрастырудан басқа, барлық салаларда өндіру көлемін
жоғарылатуға қол жеткізді.
Өңдеуші өнеркәсіптің көлемінің 40% -ымен жоғарысын металлургия; 13
ауылшаруашылық өнімін өндіру, 2005 жылы қаңтар – желтоқсандағы және 2005
жылдың сол кезеңіндегі физикалық индекс көлемі сәйкесінше 106,4 немесе
110,1%-ды құрады. Тері өндіру айтарлықтай өсті олардан жасалған бұйымдар
(1,4есеге), ағаш өңдеу мен ағаштан бұйым өндіру (1,3 есеге), текстильді
және тігін өнеркәсібінде (1,2 есеге), химилық өнеркәсібінде 13,9%-ға артты.
Азық – түлік өнімдерін өндіру ? (10,8%-ға); мұнай өнімдері 9,5%-ға, басқа
металл емес минералдыңқ өнімдер (8,8%-ға), қара металлургия өнімдері (7,8%
-ға), түсті металл өндіру 4,9%; целлюлозды қағаз өнеркәсібіеде және баспа
ісінде (2,3%) өсті.
Қара металлургия өндіру көлемі шойын, болат, темірден жасалған жазық
прокаттер және өнімнің басқа түрлерін жіберу есебімен кеңейіп отыр.
Балшық, мырыш, свинец және басқа шикізат түрлерін өндіру, түсті
металдар қорытып өндірді.
Су, газ және электроэнергияны өндіру мен бөлудегі физикалық индекс
көлемі 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 98% құрайды. Бұл аймақтағы
кәсіпорындардың жылу энергиясын өндіруінің төмендеуінен болып отыр. Сонымен
қатар, Республикадағы электроэнергияны өндіру 2002 жылы 2001 жылдан 5,6%-ға
артық, яғни 58,5 млрд. кВтс құрады.
Жағымды экономикалық тенденцияның құрылуына энерготасымалдауға әлемдік
жоғарғы бағаның сақталуымен сипатталатын сыртқы экономикалық конъюктураның
жағымдылығы айтарлықтай мөлшерде қамтамасыз етілді.
Экономиканың капитал сыйымдылығы болып үнемі өнеркәсіп саналатынын
айта кету керек. Инвестицияның сомасының жартысынан артығы негізгі капитал
өнеркәсіпті дамытуға жұмсалады. Сонымен, экономикалық өнеркәсптік саласына
812,5 млрд. теңге (инвестицияның жалпы үлесінің 68%). Оның ішінде 56,6%-ы
таукен, 8,4% - өңдеуші өнеркәсіпке, 11,1% көлік және байланысқа. Шетелдік
инвестицияның айтарлықтай көлемі (89%). Таукен өнеркәсіп кәсіпорындарының
негізгі құралдарына жұмсалады.
Жоғарыда атап айтқандай, Республиканың негізгі экспорттық тауары –
мұнай өнімі. 2005 жылы Қазақстан экспортының 61%-ын мұнай өнімі құрады.
Өткен жылы 35,9 млн. тонна мұнай мен газ конденсаты 4,5 млрд. долларға
сатылды, соның ішінде 27,8 млн. тонна алыс шет мемлекеттерге (77,3%
экспорттың жалпы көлемінен) сатылды.
Бүгінгі күні елімізде өндірілген мұнай көлемінің 20%-ы қайта өңделеді.
Мұнай компаниялары мұнайды шикі күйінде экспорттайды, себебі өңделген мұнай
құны арзан. Мұнай компанияларға салынатын инвестиция өте жоғары, әрі
экологияға зиян келтіретін кәсіпорындардың салық көлемі де жоғары.
2001 жылға дейінгі мұнай қайта өңдеуші заводтарды дамыту бағытына
республиканың ішкі тұтынуын мұнай өнімінің барлық түрі бойынша толық
қамтамасыз ету жатады. Бұл импорт көлемінің ақырындап қысқаруына және ішкі
нарыққа өткізлетін мұнай өнімінің сапасын арттырады.
Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорынында 60%-ға жуық өнеркәсіп - өндірстік
жұмысшылар еңбек етуде. Өңдеуші өнеркәсіптегі жұмысшылардың 13 бөлігінен
астамы ауылшаруашылық өнімін қайта өңдеу кәсіпорындарына және сусын мен
табак өнімдерінен бастап азық – түлік өнімін өндіруге бейімделген.
2005 жылы ауылшаруашылық өнімі 306,9 млрд. теңгеге қайта жасалды.
Соның ішінде азық – түлік өнімін өндіру 278,8 млрд. теңгені немесе 2001
жылға 11,08%-ды құрады. Рентабельді өндіріс деңгейі – 4,9%-ға өсті, 2001
жылы ол 2,8% деңгейінде болған.
Азық – түлік өнеркәсіп өнімін жіберуді 5000-нан астам кәсіпорын
олардың арасында әрбір үшіншісі “Өнеркәсіп” қызмет түріне негізделген.
Республикалық барлық өнеркәсіптік өндірістің көлемінің 12%-ын немесе
өңдеуші өнеркәсіптің ¼-ін көбісін аталған саланың кәсіпорындары өндіреді.
Азық – түлік өнеркәсіп өнімінің ауқымды көлемін Алматы қаласының және
Алматы облысының кәсіпорындары жібереді; олардың үлесіне салада өндірілген
барлық өнімнің 30%-ы, 35%-дан жоғары Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай,
Оңтүстік Қазақстан (әрқайсысына 7 – 12%-дан) облыстарына тиесілі.
Өндіріс көлемінің өсу қарқыны, сапалы жақсарту және азық – түлік
өнімінің ассортименті ішкі нарықтағы сауда – саттық пен ары қарай импорт
алмастырудың нығаюына жағымды әсер етеді.
Нарықты қайта құру процесі елде экономиканың өнеркәсіп секторында
құрылымдық өзгеруге әкелді. Бұрыңғы Одақтың бір республикасы ретінде
Қазақстан бірден нарық механизмін құра алған жоқ. Өйткені халықшаруашылық
кешені шығынсыз болмады. Республикалық өндірісі шикізат бағытына
маманданса, өнеркәсіпті дамыту приоритетіне экспортқа бағытталған
салаларға – отын энергетикалық және таукен жатты. Өнеркәсіп құрылымындағы
дифферанциалданған бастама өңдеуші және қайта өңдеуші өндірістердің
жұмысына кері әсер етті, жеңіл, химиялық өнеркәсіптер, құрылыс
материалдарын өндіруші кәсіпорындар шұғыл құлдырауды басынан өткерді. 1998
жылдан бастап елде жағымды макроэкономикалық тенденция байқалады,
экономиканың іскер белсенділігі жанданып, өңдеуші өнеркәсіп салаларында
өндірудің өсуі байқалған (ауылшаруашылық шикізатын қайта өңдеу және азық –
түлік өнімін өндіру, ағаш өңдеуші және химиялық өнеркәсіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстан Республикасы
ӨНЕРКӘСІБІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Орындаған 4 курс
студенті ______________ М.А. Жанаев
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент _____________ Г.С. Смағұлова
Норма бақылаушы
аға оқытушы _____________ М.С. Заурбеков
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор ______________ К.Е. Кубаев
АЛМАТЫ, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ӨНЕРКӘСІПТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Экономикадағы өнеркәсіп саласының алатын орны
мен маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік өндірістің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Өнеркәсіпті мемлекеттік реттеудің мәні мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ..19
2. ӨНЕРКӘСІПТІК САЯСАТ ЭКОНОМИКА ӨРЛЕУІНІҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Өнеркәсіптік саясаттың құрылуының мәні, түрлері және
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2 Өнеркәсіптік саясатты жүргізудің әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . .29
2.3 Қазақстан Республикасындағы индустриалдық- инновациялық саясаты:
қалыптасу мәселелері мен даму
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ..36
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРКӘСІПТІК
САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ..45
3.1 Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік кешенді реттеудің негізгі
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2 Өнеркәсіп саласының бәсекелестік артықшылықтары және бәсекелестік
ортаны қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Өнеркәсіп кешенінің құрылымдық дамуын реттеудің мемлекеттік
әкімшілік және институционалдық
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..76
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Бүгінде еліміздің алдында жаңа, өршіл
міндеттер тұр. Қазақстанда әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елінің
қатарына кіру үшін барлық алғышарттар бар. ҚР Президенті үстіміздегі жылдың
1-ші наурызындағы Қазақстан халқына Жолдауында осы мақсатқа жетуге
мүмкіндік беретін стратегияның басымдықтарын атап берді. Бұл міндетті
орындау үшін және шикізаттық бағыттан арылу үшін елімізде 2015 жылға
дейінгі Индустриялық - инновациялық даму стратегиясы әзірленді. Оны іске
асыру ел экономикасын қарқынды дамытуға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан
алғанда өнеркәсіп саласының көздеген мақсатқа жетуде атқаратын рөлі ерекше.
Кез-келген елдің экономикалық өмірінде өнеркәсіп сияқты материалдық
өндіріс саласы үлкен рөл атқаратыны барлығына мәлім. Сондықтан оның
динамикалық дамуындағы қозғалысын тұрақтандырудағы ел үшін тиімді бағытты
таңдау кез-келген ұлттық экономикадағы мемлекеттік реттеудің бірінші
кезектегі міндеті болып табылады.
Өнеркәсіптің ішінде болып жатқан дезинтеграция және басқа да жағымсыз
тенденциялар процесіндегі шикізаттық және өңдеуші салалардың ерекше дамуы
нәтижесінде салалық құрылымда прогрессиялық қиындық туып отырған
Қазақстан өнеркәсіп кешенінің дағдарыстық жағдайы Қазақстан Республикасының
экономикасын реформалауының баяулатып және тиімді нарықтық жүйе құру
мүмкіндігін төмендетуде.
Сонымен қатар ұзақ уақыттық даму перспективалары және реформалау
әдістемелері мен формаларын анықтау, Қазақстан өнеркәсібінің техника-
технологиялық жағдайына көп көңіл бөлу қажеттілігі мемлекеттің сәйкес
келетін ұлттық өнеркәсіптік саясатты қалыптастыруды меңзейді, өйткені
бұндай саясаттың барлық әлеуметтік-экономикалық жүйенің динамизмін
қамтамасыз ететін мүмкін емес.
Қазақстан экономикасының тұрақты, қарқынды экономикалық өсуі үшін
отандық өнеркәсіп салалары дамуы қажет. Экономиканы көтерудің ең басты тез
және тиімді жолы – ол өнеркәсіп саласын жеделдетіп дамыту және оның
тиімділігін жоғарылату, яғни кез-келген экономиканың қарқынды дамуының
алғышарттарының бірі - өнеркәсіптік секторлардың үдемелі дамуы 1.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -
өнеркәсіптік кешеннің қалыптасуының теориялық және практикалық
қажеттіліктерінің негізгі және Қазақстан Республикасындағы қазіргі нарықтық
экономикадағы өнеркәсіпті мемлекеттік реттеу жолдары мен құралдарын
анықтау.
Бұл мақсат келесідей міндеттерді шешуде көздейді:
• Өнеркәсіптік саясат категориясының мәнін және оның республика
экономикасын реформалаудағы маңыздылығын анықтау;
• Өнеркәсіптік саясатты жүзеге асырудың негізні құралы ретінде
өнеркәсіпті басқаруды жетілдірудің мүмкін боларлық жолдарын
көрсету, әсіресе өңдеуші салаларды;
• Жеке сектор мен мемлекет арасындағы қаржы қатынастар жүйесінің
жеке заңнамалық құқықтарының рөлі мен мәнін қарастыру.
Бітіру жұмысының негізгі мазмұны.
Жұмыстың негізгі бөлімдерінде мақсатты бағытты түрде қойылған
міндеттер шешіледі. Бірінші бөлімде – өнеркәсіп жүйесінің мемлекеттік
реттеудің теориялық проблемалары әлеуметтік-экономикалық жүйеге
негізделген өнеркәсіптің маңыздылығына бағытталған.
Сонымен қатар бірінші бөлімде тәуелсіздік жылдарындағы өнеркәсіптік
дағдарыспен оның негізгі себептері және қазіргі жағдайдағы өнеркәсіп
деңгейіне анализ жасаған. Сондай-ақ осы саланы мемлекет тұрғысынан реттеу
қажеттілігі көрсетілген.
Екінші бөлімде – өнеркәсіптік саясат және оның экономика өміріндегі
рөлі. Өнеркәсіптік саясаттың жариялық негіздерімен оның қалыптасуындағы
әлемдік тәжірибелер қарастырылған және Қазақстан Респубдликасындағы
өнеркәсіптік саясаттың негізгі жағдайы, жүргізілу әдістері мен формалары,
жетілдіру жолдары айқындалып көрсетілген.
Үшінші бөлімде – Қазақстандағы өнеркәсіптік кешенді реттеудің негізгі
бағыттары, - өнеркәсіптік саланы мемлекеттік реттеудің негізгі формалары,
атап айтқанда өнеркәсіптік заңнамаларға, қаржы-несие саясатына және отандық
тауарлар мен қызметтердің сапасы, бәсеке қабілеттілігіне басты көңіл
бөлінді.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру тетіктері, яғни
өнеркәсіптік кешен құрылымының дамуын реттеудің мемлекеттік әкімшілік және
институционалдық жетістіктері ерекшеленіп отыр. Яғни мемлекеттік атқарушы
органдар және даму институттары. Сондай-ақ осы мәселелер бойынша өзіндік
анализдерімен ұсыныстар келтірілген.
Мәселенің зерттелу жағдайы. Қазақстан Республикасының экономикалық
әдебиеттерінде өнеркәсіп және өнеркәсіптік саясаттың дамуының мәселелерімен
жуырда ғана көңіл аударыла бастады және әзірше тиімді өнеркәсіптік саясат
концепциясының негізі әлі жетік қалыптаспаған. Бұл оның рөлі мен мәнінің,
мақсатты талаптар, әсер ету объектісі мен субъектісі, сондай-ақ
экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі қолданылатын қаражат
ерекшеліктерін белсене түсінбеушілікке негізделеді.
Алайда Қазақстанның өнеркәсіптік кешенінің қазіргі жағдайын қызыға
тұжырымдаған авторлар жұмысын атап өту қажет. Олар, А.Т. Әшімбаева, Ж.Х.
Давильбекова, А.К. Кошанов, Е.Б. Жатқанбаев және т.б.
Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік саясатының қалыптасу
мәселелеріне А.К. Канатчинов, А.А. Катенов және т.б. жұмыстары бағытталған.
1. ӨНЕРКӘСІПТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикадағы өнеркәсіп саласының алатын орны мен маңыздылығы
Кез келген елдің экономикалық жағдайы көбіне оның өнеркәсіп саласының
даму деңгейіне байланысты. Өндіріс жағдайымен даму динамикасы халықтың
қажеттелігін қанағаттандыра алатын экономикалық тәуелсіздіктің нығаюы,
ұлттық қауіпсіздік, әлемдік экономикалық тең құқылы және өзара тиімді
шарттарда интеграциялау шараларындағы стратегиялық және тактикалық
міндеттерді нәтижелі орындау мүмкіндігінің кепілі бола алады.
Ұлттық экономикадағы өнеркәсіптік кешеннің мәні мен ролі келесі
факторлармен анықталады.
Біріншіден, өнеркәсіптік өндіріс объективті түрде ішкі тұтынумен
экспорттық барлық тауарлық массасының, жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) құрылымының
негізгі қайнар көзі болып табылады. Тұрақты дамушы елдер экономикасында
өнеркәсіптік сектор елдің ЖҰӨ-нің 40 пайызына жуығын өндіреді және
өнеркәсіптік өндірістің қарқынды өсімі алдағы жылдарға ЖҰӨ өнімнің оң
серпіні мен мақсатты көрсеткіштерге айқындаушы фактор болады. Ал бұрынғы
Кеңес экономикасында, 90-жылдың басында бұл көрсеткіш 60 пайызға жуығын
құрады. Сонымен қатар тұрақты дамушы елдер экономикасында және тұрақты
жұмыс істейтін кәсіпорындар жұмыс бастылықты қамтамасыз етеді және ол
сәйкесінше әлеуметтік меселелердің шешімін табады. Ондағы жұмысбастылық
халықтың жалпы еңбекке қабілетті тұрғындарының 40 пайызын құрайды.
Екіншіден, өнеркәсіп экономиканың маңызды саласы ретінде ол барлық
қалған салалармен қоғамдық өндіріс аумағын индустриализациялаудың шешуші
фактор болып табылады. Олардың техникалық-технологиялық деңгейін, ғылыми
техникалық базасы мен салааралық кешен жағдайын анықтайды. Сонымен қатар
өнеркәсіп секторы бюджеттің негізгі салық төлеушісі болып табылады.
Үшіншіден, көп салалы өнеркәсіптік сектор барлық басқа салалар мен
қоғамдық өндіріс аумағының өнімдері мен қызметтерінің негізгі тұтынушысы
бола отырып, қоғамда сұранысқа төменқабілеттілігін туғызады және жылдам
дамудың арқасында ЖҰӨ-нің өсімін реттейді.
Мемлекет экономикасының аяғынан тік тұрып, көштен қалмауы үшін
индустриялық – инновациялық стратегияны ту етп алға ұстаудың жеткіліксіз
екені, өндіріс пен өнеркәсіпке сапалы ғылыми жобаларды енгізбейінше бұл
саланың алға баспайтыны әлемдегі инновациясы жақсы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесінен байқалар еді. Қазақстанның экономикасы салмақты елдердң
қатарынан табылуы үшін Үкімет мемлекетіміздің ұлттық инновациялық жүйесін
дамыту қажеттігін айтып, былтыр жазда дабыл қаққан болатын. Осы мәселеге
қатысты Үкімет отырыстарының бірінде Даниял Ахметов еліміздің индустриалық
инновациялық стратегиясын ұлттық инновациялық жүйені қалыптастырмайынша,
жүзеге асыру қиын соғатынын айтып, Қазақстандағы инновациялық қызметтің
барлық нысандары көптеген елдермен салыстырғанда кейін қалып қойғанын сынға
алған-ды. Оның айқын дәлелі ретінде инновациялық даму инфрақұрылымдары –
технопарктер мен инновациялық орталықтардың енд ғана құрылып жатғанын және
қаржылық құрылымдарының мүлде дамымағанын, сондай-ақ, іс жүзінде бірде –бір
венгурлық қордың құрылмағанын мысалға келтіреді.
Ал, Индустрия және сауда министрлігі тарапынан ұлттық инновациялық
жүйенің негізгі құрамдауыштары - ғылыми әлеуетті дамытуға қаржының
жеткіліксіз бөлінетіні, инновациялық орталықтар мен технопарктар
құрылғанымен, инновациялық кәсіпорындар және инновациялық менеджерлердің
жоқтығын жеткізіп, осы мәселелердің ұлттық инновациялық жүйенің дамуын
тежеп отырғаны айтылған еді. 2
Индустриялық - инновациялық стратегияның ұлттық инновациялық жүйені
құрмай іске асыру ауыр болатынын бағамдаған Үкімет 2005-інші жылға арналған
бюджеттік бағдарламада өндірістегі ғылымның дамуына баса көңіл бөліп,
ұлттық инновациялық жүйені құру туралы бағдарламаны 2004-інші жылдың соңына
дейін әзірлеу туралы тиісті органдарға тапсырма берді. Соған сәйкес,
Индустрия және сауда, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрліктері мен
Қазақстанның инновациялық қоры Ақ-ы мен Инжиринг және технологиялар
трансферті АҚ-ы сынды даму институтары бірлесіп жұмыс тобын құрып,
еліміздің 2005-2015 жылдарға арналған Ұлттық инновациялық жүйесін
қалыптастыру және дамудың мемлекеттік бағдарламасының жобасын әзірлеп, оны
былтыр күзде Үкіметке ұсынды. Ал, желтоқсан айының соңына таман атқарушы
билік бағдарламаны мақұлдады.
Бағдарламада нендей жайттар қарастырылған, ол несімен ерекшеленеді?
Сөз жоқ ағымдығы мыңжылдық инновация және ақпараттық технологиялар
дәуірі болмақ. Дамушы елдердің көпшілігі, тіпт дамыған мемлекеттердің өзі
әлемдік экономикада жетекш орынға шығып, өзгелерден озу үшін ұлттық
инновациялық жобаларын дамытада қыруар жұмыстар атқаруда. Болашағы зор
ғылыми жаңалықтарды өндіріске енгізіп, ғалымдарының ынталы жұмыс істеуіне
жағдай жасауда. Яғни, дүниенің кілті ғылым мен білімде деген қағиданың жыл
өткен сайын мәнін жоғалтпай, керісінше, жаңа сипатқа ие болғанын сөзбен
емес, іспен дәлелдеуде. Жаһандану дәуірінде мықты мемлекет болу үшн тіл,
дін сынды ұлттық ұлт екенін айғақтайтын маңызды өлшемдермен қоса, оның
салмағын көрсететін экономикасының да мықты болуы шарт. 3
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі – мемлекет өндірісінің түрлі
салаларындағы әлеуеті және халқының әл-ауқатының деңгейімен өлшенеді.
Елбасының өткен жылғы Қазақстан халқына арнаған Бәсекеге қабілетті
мемлекет, бәсекеге қабілетті экономика, бәсекеге қабілетті ұлт Жолдауында
айтылған міндеттердің түп төркіні ең алдымен қазақтың, Қазақстан халқының
бақуатты ғұмыр кешуі үшін нарықты экономика заманында озғанды қуып жетіп,
қуып жеткенді басып озуға бағытталған стратегия екені анық. Экономиканы
мығым ету үшін осы саланың түрлі секторларында атқарылып жатқан жұмыстармен
қоса өндіріс пен өнеркәсіпке жан бітіріп, аяғынан тік тұрғызу қажет. Олай
ету үшін сапалы идеялар мен ғылыми жобаларды аталған саларға көптеп
енгізіп, жұмыс істету аса маңызды. Мұндай жобалар бізде бар, тіпті көп деп
айтсақ та болады. Тек оны дер кезінде қолданып, мемлекет мүддесі, ұлт
игілігі үшін пайдалану кемшін түсіп жатқаны рас. Мамандардың айтуынша,
ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру және дамыту бағдарламасы осы
олқылықтардың орнын толтыру мақсатында жасалған.
Бағдарламаны әзірлеген арнайы жұмыс тобының өкілдері технологиясы
жақсы дамыған, инновациялық инфрақұрылым қалыптасқан Сингапур, Қытай,
Германия, АҚШ және басқа да мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенді. Олардың
бірқатарына сапар жасап, көздерімен көргендерін, көңілдеріне түйгендерін
ортақ жүйеге келтіріп, сұрыптаудан өткізген. Әрине, бағдарламаны
әзірлегенде, ең алдымен еліміздің экономика саласындағы жеке мүмкіндіктері
назардан тыс қалмағаны ақиқат. Алдағы он жылда Қазақстанның жаңа
экономикасының негізін құруға бағытталған бұл бағдарламада ең алдымен қолға
алынуы тиіс басым бағыттар белгіленген. Әлемдік тәжірибеде инновациялық
жүйенің белгілі бір элементтерден тұратыны белгілі. Осыны ескере отырып,
бізде жасалған бағдарламада мамандар төрт негізгі элеметке – елдің ғылыми –
техникалық әлеуетіне, инновациялық кәсіпкерлігіне, инновациялық
инфрақұрылымы және қаржылық инфрақұрылымына ерекше көңіл бөлді. Ал, аталға
элементтердің өзара тиімді әрекет етуін қамтамасыз ету үшін бұл мемлекеттік
басқару жүйесі көлемінде қамтылатын болыр келісілді. Қазақстанның ғаламдық
мәселелерге араласуы және оның шешудегі қабілеттлігі мемлекеттің
инновациялық дамуынсыз іске асуы мүмкін емес. Бағдарламаның идеологиясы
ғылымды нақты өндіріс үшін жұмыс жасауға шақырады. Яғни, бағдарлама
елімізде ғылыми идеялар мен ұсыныстардың өндіріс пен өнеркәсіпке өнгізілуін
ынталандыруды қамтамасыз етіп, ұлттық – инновациялық жүйені қалыптастыруға
бағытталған. Мамандар пікірінше, діттеген мақсатқа жету үшін ғылыми
жобалардың авторларына белгілі бір деңгейде еркіндік берген жөн.
Біз экономикалық маңызы бар саланы дамытуда Кеңес одағы кезінде
қалыптасқан кейбір үрдістерден әлі арыла алмай жүрміз. Мәселен, одақ
кезінде өндіріске жіберілген ғылыми жобалардың басым көпшілігін мемлекет
қаржыландыратын. Нәтижесінде, жоба кейін өндіріс пен өнеркәсіпке енгізіліп,
нақты өмірде жұмыс жасай бастаған жағдайда қаржы бөлгендіктен ғана ол
мемлекет меншігінде қалып қоятын. Дәл осы үрдіс Қазақстанда әлі де болса
басым. Бұл жұмысқа жеке секторларды жұмылдырмайынша, нарық заманында
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мүмкін емес. Экономикалық
жетістіктер жіті зерттеуді қажет етеді. Сондықтан, ғылыми жобаларды 100%
мемлекет тарапынан қаржыландандыруға шектеу қою заман идеяларының пайдасын
көру үшін ғылыми жобаларға мемлекеттен бөлінетін қаржыны 50% асырмаған жөн
деп санайды. Бұл өз кезегінде жеке секторлардың өндіріске енгізілуге
құлшынып тұрға идеялар мен жобаларға қызығушылығын тудырып, оған қаржылық
жағынан қолдау көрсетуге ынталандырады. Осылайша, ұжымдаса жұмыс істеуден
жоба авторы мен оған қаржы салған кәсіпкер немесе бизнесменнің де қомақты
пайда табуына мүмкіндік бар.
Алайда, бір өкініштісі, біздегі жеке секторлар ғылыми жобаларды тек
мемлекет қаржыландыруы тиіс деген қасаң түсініктен әлі арылмай келеді.
Олардың ұғымында ғылыми жобалардың болашағына күмәнмен қарап, өзіне және
қоғамға пайда әкелетін идеяға үрке қараушылық басым. Тәуекелге бару жағы
кемшін. Сондықтан, еліміз экономикасының іргесі берік әрі бәсекеге
қабілетті болуы үшін Еуропа мен Азияның бірқатар дамыған елдеріндегі
тәжірибенің бізге пайдалы тұсын алып, ғылыми жобаларды жеке секторлардың
қаржыландыруына көңіл бөлуіміз керек. Яғни, ғылым өндіріс
үшін формуласын жүзеге асыру үшін мемлекет пен жеке сектор бірлесіп жұмыс
жасауы тиіс. Бұған ведомствалық мүдделерді, яғни, бір жүріп екі асауға
дағдыланғандарды араластырудың қажеті жоқ. Бұл дегеніміз – жобалармен
кәсіби мамандардың жұмыс істеуіне мүмкіндік беру.
Атап өтер жайт, еліміз тәуелсіздік алған 90-шы жылдың басынан бері
өнеркәсіп пен өндірісте салмақты инновациялық жаңалықтар болмады. Яғни,
ғалымдарымыздардың идеялары өндірісітік тәжірибеде сыналмады. Мұның басты
себебі – бізде ғылыми идеяларды коммерцияландыру жүйесі әлі жасалмаған. Ал,
бағдарламаны осы кемшіліктерді жою мақсатында істеліп отырған алғашқы
маңызды қадамдардың бірі деп қарастыруға болады. Мамандар, ғылыми жобалар
мен деяларды коммерциландырудың алғашқы кезеңде тиімді болмауы мүмкін
екенін, алайда, уақыт өте келе бұл іс міндетті түрде өз жемісін беретін
айтуда. Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру
мақсатында осы жолмен жүру келер ұрпақ болашағы үшін қажет дүние.
1.2 Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік өндірістің қазіргі жағдайы
Кеңес одағының ыдырауымен сәйкесінше келген ауыр өнеркәсіптің өніміне
сұраныстың күрт төмендеп кетуі 1991 жылы экономикалық дағдарысқа әкелді, ол
1994 жылға дейін жалғасып, 1998 жылы мұнайдың әлемдік бағасының төмендеуі
мен Ресейдегі тамыз қаржы дағдарысының салдарынан ел экономикасы тағы бір
құлдырау қиыншылығын бастан өткізді. Осыдан кейін 2000-2001 жылы мұнай
бағасының өсуімен, 1999 жылғы девальвациясы мен берекелі егістіктің
арқасында бірқатар дүмпу байқалды.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі өнеркәсіптік жағдайының құлдырауы мен
оның негізгі себептеріне сипаттама берсек.
1992 жылы өндірістік өнім көлемі 15%-ға төмендеді: жеңіл
өнеркәсіптікте 22%, ал ауыр өнеркәсіптікте 11%. Оның жекелеген
салаларындағы құлдырау деңгейі әртүрлі болды. Мысалы: ауыр өнеркәсіптіктегі
түсті металл өнімінің көлемі 4%-ға құлдыраса химиялық өнеркәсіптікте ол 27%
көрсетті.
1993 жылы өнеркәсіптің құлдырауы тұрақты деңгейде болды. 1992 жылмен
салыстырғанда өнеркәсіптік өнім өндірісі 16,1% -ға қысқарды және ол
өнеркәсіптің барлық салаларында көрініс алды. Ол жылу энергетика секторында
– 10,3%, қара металлургияда – 23,1 % , мұнай өндіруші секторда – 18,9 %,
химиялық және мұнайхимияда – 44,9%, құрылыс материалдар өнеркәсіптіктерінде
– 31,8%. Нәтежиесінде, өнім өндірудегі құлдыраудың жалпы көлемндегі
химиялық және мұнайхимиялық өнеркәсіптік үлесі - 19,7%, қара металлургия
– 19,2%, тамақ өнеркәсіптік – 13,4%, мұнай өндірісі, машина құру және
құрылы материалдарының үлесі 8-9% -ды құрады.
Өнеркәсіптік өндіріс динамикасы кестеде көрсетілгендей, 1990 жылмен
салыстырғанда химия және мұнайхимия (1993 жылы өндіріс деңгейі 37,9%
құрады), тамақ өндірісі (55,6% - негізінде 1992 жылғы 27%-ға тең болған
терең құлдыраудан) және құрылыс материалдарының өндірістерде ең көп
құлдырау қарқыны білінеді. 1994 жылдарда осы салалардағы қарқын басыңқы
болды.
Инвестиция қысқаруының себебінен машина мен құрал саймандар өндірісі
18%-ға төмендеді. Құрылыс жұмыстарының тоқырау себебінен құрылыс
материалдарының өндірісін жекелеп қарастырсақ, цемент бойынша - 38% ( 1992
жылғы 15%-дың құлдырауымен салыстырғанда), кірпіш 41% (1992 жылғы 8%) және
блок конструкциясы 27% (1992 жылғы 25%-ға) төмендеді. Энергетика саласында
өнеркәсіптік тұтынушылардың сұранысының төмендеуінен 1993 жылы
электроэнергияның өнім көлемі 6%-ға, көмір өндіру 12% және мұнай өндіру мен
табиғи газ 11% және 13%-ға сәйкесінше төмендеді. Ресейден ішкі мұнай
тасымалының бұзылуынан өндірілген мұнай өндірісінің көлемі 1992 жылмен
салыстырғанда 9%-ға қысқарды.
1993 жылы осы жаппай құлдырау тенденциясындағы жалғыз ерекшелік батыс
рыногына шығу үшін төмендеген валюта курсы мен бағаның арқасында түсті
металлургия болды. Айрықша жоғарғы көрсеткіштер: 20% және 6% өскен мырыш
пен цинк өндірісі болды.
Жалпы жүйені жекелеп алып қарастырсақ осы үш жылда көп көлемде зиян
шеккендер: жылу – энергетика секторында – кокс көмірі (1990 жылмен
салыстырғанда 1993 жылы өсу қарқыны 72,8%-ды құрады); металлургияда – темір
және марганцева рудалары (55,1% және 52,7% сәйкесінше); машина құрылысында
– бульдозерлер (31,8%); экскаваторлар (29,6%) және тракторлар (13,8%);
өнеркәсіптік құрылысында – трубалар мен асбоцементтік муфтар (20,9%);
тұтыну секторында – жібек маталар (20,2%), кожа аяқкиімдер (37%) және сырт
киімдер (39,7%).
Өндіріс құрылысына әсері және микроэкономикалық көрініс. Он жылдық
басынан бері өндіріс көлемі үш есеге төмендеді, қазір өтпелі кезеңдегі
экономиканың құрылымдық қайта құрылысына және әлеуметтік қорғау деңгейін
қамтамасыз етуге қаржыландыру ресурстары санының әлде қайда төмен
нәтежиесінде микроэкономикалық көрсеткіштер күрт төмендеп, инфляция өсіп,
халықтың өмір сүру деңгейі нашарлап кетті.
Халықаралық валюта қоры (МВФ) берген бағасы бойынша 1993 жылы жиынтық
өнім оның алдындағы жылмен (14 - 15%) салыстырғанда шамамен 16%-ға
төмендеді, оның ішінде ауылшаруашылық өндіріс көлемі 9,8%, құрылыс - 25%,
транспорттық жалпы шығарылған өнімі – 31,6% құлдырады. Өндірістік өнімінің
жаппай қысқаруы мен рынок жағдайының әлсіреуі ұлттық табыстың одан әрі
төмендеуіне әкелді. Ол 1993 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 14,8%, ал
1990 жылмен салыстырғанда 37,9%-ды құрады.
Өнеркәсіптік қысым, инфляция, бағаның 19,7 есеге көтерілуі салдарынан
1993 жылы бөлшек тауар айналымы 1993 жылға шаққанда 24,7% және 1992 жылмен
салыстырғанда 62% тең болды.
Өнеркәсіптің барлық салаларындағы өндірістің төмендігімен баға
либеразациясы мемлекеттік кәсіпорынның халықтың қаржы жағдайына кері әсерін
тигізді. 1990 жылы қосылған құн дефляторының динамикасы ішкі баға
динамикасына айтарлықтай ауытқып кетті, осының салдарынан жалпы ішкі табыс
көлемі ЖІӨ көлемінен әлдеқайда тез төмендеп кетті.
Өнеркәсіптің одан арғы құлдырауы инвестицияның белсенділіктің одан ары
төмендеуімен сайма сай келді. Табыстың төмендеуі, салыстырмалы бағалардан
тұрақсыздық қаржылық қызмет құнының өсуі кәсіпорын қаржыларындағы
қысымшылықпен ұштасты. Кәсіпорындар негізгі инвестициялық қорларға
инвестицияның қысқартып немесе кешіктіріп жатты. 1990 жылы көрсетілген
инвестиция көлемі 10%-ға төмендеді. Жалпылай алғанда бұл жылы бюджет
тапшылығының 1992 жылғы 7% -дан 1993 жылғы 3% -ға дейінгі төмендеудің
салдарынан мемлекеттік капитал салымдары 26%-ға қысқарды. 1993 жылы барлық
қаржы көздерінің арқасында алдындағы жылдың 56,8%-ң деңгейіне ғана сәйкес
келетін 4,6 млрд. теңгені құрады.
Осының барлығының салдарынан 1990 жылы негізгі капиталға капитал
салымы 31% -ға төмендеді. Қазіргі таңда өнеркәсіптегі ең өткір мәселе төлем
қабілеттілігінің төмендеуі болып отыр. Республика кәсіпорындары негізгі
қысқа мерзімдік банктік кредиттермен толатын айналым қаражатының тапшылығын
көруде. 1993 жылы кәсіпорындар мен ұйымдардың кредиттік қарыздары 9,3 млрд.
теңгені (1996 жылғы бұл шамамен 30 млрд – тан астам теңгені) құрады. Осыған
байланысты 1993 жылғы кредиттік эмиссия алдындағы жылмен салыстырғанда 14
есеге өсті және оның тек 7%-ы ғана өндіріс дамуына бағытталды.
1993 жылы Қазақстанда 2083 пайдасыз кәсіпорындар есебі жалпы
өндірістің 15%-ын (1992 жылмен салыстырғанда 24%-ға өсті) құрады. Оның
ішінде ең көп қалыптасқан көмір өндірісі 6 бірлік (энергетикалық көмір
өндіру аймақтарында) химия, металлургиялық секторда 6 кәсіпорындар; машина
құрылыс секторында – 3.
Өнеркәсіптің құлдырауы өз соңынан жұмыссыздық мәселесін туғызды. Әлі
күнге дейін жұмыссыздықты жою маңызды болып отыр. Басқа салаларға қарағанда
жұмыссыздар масштабы аз болды, дегенмен сол кездегі тіркелген жұмыссыз саны
17 есеге өсіп кетті. Оның ішінде жұмысбастылықты қысқарту өнеркәсіп
салаларында ауқымды орын алды: 1992 - 1993 жылдармен салыстырғанда 1991 –
1992 жылдары 8,5%-ға төмендеді. 1993 -1994 жылдары тұрақсыз жұмыс
кәсіпорындар саны күрт ұлғайып кетті. Біртіндеп жұмыстарын тоқтата бастаған
кәсіпорындар саны 3 – 3,5, шығынсыз іс – сапарларға кеткен жұмысбастылар
саны 2,6 – 3,3 есені құрады. 3
1- кесте. Өнеркәсіп саласының дамуының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 1991 1996 2000 2004 2005
Өнеркәсіптің ЖІӨ-дегі 27,2 21,2 33,2 30,7 29,3
үлесі, %-бен
Өнеркәсіп кәсіпорындары 19393 17156 14326 13343 13177
мен өндірістердің саны
Өнеркәсіп өндірісінің 85,4 719,1 1798,3 2000,2 2336,9
көлемі, млрд. теңге
Өнеркәсіп өндірісінің 100,3 115,5 113,8 110,5
нақты көлемінің индексі,
өткен жылға %-бен 99,1 48,2 58,0 66,0 72,5
1990 жылға %-бен 99,1 100,3 120,7 137,4 151,8
Өндіруші кәсіпорындар 293,1 123,8 138,0 100,3 100,3
бағасының индексі, өткен
жылға %-бен
Өнеркәсіп бойынша салық 14071,9 62255 358164 298770 401087
салынғанға дейінгі
жиынтық табыс (залал),
млн. теңге
Негізгі қызметтен алынған13231,7 67151 356077 288244 402210
табыс (залал), млн. теңге
Өнеркәсіптің пайдалылық 22,9 11,3 26,5 20,0 23,0
(залалдылық) деңгейі,
%-бен
Өнеркәсіптік-өндірістік 1385 915,6 653,8 664,5 671,2
қызметкерлер саны, мың
адам
Өткен жылға %-бен 101,9 89,3 97,8 101,6 101,0
Өнеркәсіптің 534,3 10198 20647 23760 26226
өнеркәсіптік-өндірістік
қызметкерлерінің орташа
айлық жалақысы, теңге
Негізгі капиталға 5625 65782 385940 550583 587953
инвестициялар, млн. теңге
1991 – 1996 жылдардың деректері “Халық шаруашылығы салаларының
бүкілодақтық жіктеуіші” (ХШСБЖ) бойынша келтірілген. 2000 – 2005 жылдардың
деректері “Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуіші” (ЭҚЖЖ) бойынша
келтірілді.
Соңғы жылдардағы Қазақстан экономикасының дамуының “микроэкономикалық
қорытындысы” осындай біртұтас түрде болды. Сонымен бірге қалыптасқан
жағдайдағы өнеркәсіп елдің құлдырауы негізгі анықтаушы рөлде болды.
Өндірістің негізгі түрлерінің төмендеуі өндіріс құрылымына кері әсерін
тигізді. Басқа шаралармен шығындалған экономикалық “либерализация” отандық
өнеркәсіпті прогрессивті құрылымдық қорғанысқа жақындатқанның орнына
алыстатып жіберді. Орталықталған инвестицияның қысқару процесі өндіріс
қысқаруы сияқты селективті емес жалпылама сипатта болғандықтан мемлекет
құрылымдық саясаттық артықшылығы нәтежиеге аспады. Жалпы экономиканың және
өнеркәсіптің технологиялық және азық – түліктік құрылымы прогрессияланбайды
керісінше оның одан ары қарай шикізаттық салаға қарай қиындай түседі.
Жағдай одан ары ушыға түсуде: барлық өндірістің потенциалы бұзылып,
өндіріс құрылымында регрессивті қозғалыстар байқала бастады. Дайын өнім
әсіресе ғылыми сиымды және халық тұтынатын тауарлар өндіретін
технологиялық, индустриалды өндіріспен оның салаларының сыбағалы салмағы
күрт түсіп кеткен кезде өндіруші, жылу салаларының үлесі орташа есеппен 3 –
5% көтеріліп кетті. 1990 жылдармен салыстырғанда 1993 жылы машина жасау
үлесі – 2 есеге дейін, химия және мұнайхимия – 2 пунктке, ал жеңіл
өнеркәсіп – 1990 жылы 15,7%-дан 6,7 % -ды құрады.
Мұндай жағдай Қазақстанда өнеркәсіптерінде төмендегі себептерге
байланысты орын алды: бұлардың ең негізгісі объективті, бірінші себебі бір
экономиканың және қаржылық кеңістік үлкен КСРО одағының құлауы одан
кейінгілері ішкі нарықтық тарылығы және шашырап кетуі, бірлеспеген
экономика; рыноктармен өнеркәсіп өндірісінің жоғары монополизациаланғаны;
техника – технологиялық орта; негізгі өндіріс қаражатының физикалық және
моральді тозды. Екінші деңгейлі факторларға төлем дағдарысы, бағаның шектен
тыс өсуі мен сатып алу қабілеттілігінің жетіспеушілігі жатты. Сонымен қоса
келесідегідей себептерді атап өтсек. 10
Біріншіден, қаржылық, баланстық үйлесімді, ұлттық валютаның курсын
нығайту мен инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ету үшін жүргізілген
макроэкономикалық шаралар кәсіпорындардың төлемдік қабілетіне кері әсерін
тигізді.
Екіншіден, осы кәсіпорындардың өнімін тұтынатын Қазақстан мен ТМД
елдерінің тұрғындарының да төлемдік қабілеті күрт төмендеп кетті.
Үшіншіден, экономиканы либерализациялау Қытай және басқа да елдердің
арзан тауарларына Қазақстандық ішкі рынокті ашып берді.
Төртіншіден, салықтардың ауырпалығына бас көтере алмаған Қазақстандық
кәсіпорындар бәсекелестікке шыдамайтын тауарларды өндіруді қамтамасыз ете
алмады.
Бесіншіден, өндірістің құлдырауы өнеркәсіп салаларында жұмыс істейтін
еңбекшілердің санының азаюына алып кеп соқты. Ең жоғары азаю қарқыны өңдеу
салаларында – жеңі өнеркәсіпте, машина жасау және металл өңдеуде, құрылыс
материалдары өндірісінде болды.
Бұл көрсетілгендер негізгі себептердің бір бөлігі ғана...
2-кесте. Өнеркәсіп өнімінің негізгі түрлерін өндіру индекстері
өткен жылға пайызбен
Көрсеткіштер 1991 ж. 1996 2000 ж. 2004 ж. 2005 ж.
ж.
Көмір 99,2 92,2 128,3 105,7 93,2
Мұнай, газ конденсатын 102,8 111,2 117,2 113,5 117,9
қоса
Табиғи газ 110,8 110,3 116,8 100,6 121,6
Ірі қара мал, шошқа, 94,1 63,3 85,6 96,2 90,6
ешкі, жылқы еті мен
тағамдық ішек-қарыны және
құс еті
Сары май 89,4 50,3 121,5 139,3 148,2
Өңделген сұйық сүт және 93,7 89,5 121,4 99,0 112,9
кілегей
Өсімдік майы 106,8 94,1 66,6 142,9 105,9
Қант 92,5 127,1 122,4 123,9 112,7
Маталар 76,5 91,1 54,4 145,5 193,1
Цемент 91,3 62,9 140,2 172,7 104,9
Темір мен болаттан жайпақ95,3 106,3 115,3 99,9 103,3
илек
Өңделмеген мырыш 83,6 100,5 105,6 105,5 103,4
Дайындама түріндегі 90,9 104,5 109,1 107,8 106,4
тазартылған мыс
Электр энергиясы 98,4 88,6 108,7 107,3 105,3
10 жыл бұрын Қазақстан саясат сферасындағы демократия элементтері
барлық бұрыңғы кеңес одағы республикаларындағыдай жеке меншік пен нарық
қатынасынан бұрын пайда болып, әрекет ете бастады.
Сондықтан, саяси либерализм мен экономикалық либерализмнің арақатынасы
ескеріле отырып, тиімді экономикалық жетістіктерге қол жеткізу аясында
біздің еліміз бірқатар маңызды қадамдар жасады: кең көлемді жекешелендіру
жүргізу, мүлде жаңа салық жүйесінің негізін құру, отандық кәсіпкерліктің
құрылуына қолайлы жағдай жасау, әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне
қадам басу, ауылдардағы экономикалық қатынастарды қайта құру, ұлттық қарулы
күштер мен шетелдерде елшілік құрудан бастап мемлекеттік құрылымдарға
өзгертулер енгізілді.
Өткен 10 жыл Қазақстанның жаңа бет – бейнесін айқындайтын мұндай
жетістіктердің қатарына республика экономикасының негізі болып табылады.
Шикізат өндіру мен өңдеуді қатар дамытып келе жатқанын қосуға болады.
1991 жылы табысты экономиканың жаңа моделін құру (шаруашылық есебі,
кооператив) процестері қарастырыла бастады. Социализм экономикасына тән
емес инфляция ұғымы ерекше орын алды. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндіру
мен өңдеу салаларындағы жалпы көлемдік арақатынасы 11% пен 89% сәйкес
келді.
3-кесте. Негізгі капиталға инвестицияларды қаржыландыру көздері
пайызбен
Көрсеткіштер 1995 ж.1998 2000 ж. 2004 ж. 2005 ж.
ж.
Негізгі капиталға 100 100 100 100 100
инвестициялар - барлығы
соның ішінде есебінен:
бюджеттік қаражат 5 15 16 18 12
кәсіпорындар мен 92 58 54 51 49
ұйымдардың меншікті
қаражаты
халық қаражаты 1 2 3 2 3
шетелдік инвесторлар 2 25 27 29 36
қаражаты
3-кесте деректері негізгі капиталға салынған инвестициялардың
қаржыландыру көздері бойынша шетелдік инвесторлардың қаражатының жылдан
жылға артып отырғандығын дәлелдейді. Өнеркәсіптің шикізат салаларына
шетелдік инвестицияларды тарту және қаржы саласында құрылымдық –
институционалдық өзгерістерді жүзеге асыру жөнінде мемлекеттік саясаттың
жүргізілуіне байланысты Қазақстан экономикасының дамуында ілгерілеу
байқалуда, елде өмір сүру деңгей жоғарылауда және ұзақ мерзмді кезеңде
индустриялық сервистік – технологиялық даму сатысына өтуге мүмкіндік
беретін қаржы ресурстары жинақталуда.
Бүгінгі таңда Қазақстанды әлемдік қоғамдастық нарықтық экономикадағы
мемлекет ретінде мойындап отырғанын атап өту керек, ол ТМД елдерінің ішінде
бірінші болып инвестициялық ел рейтингіне ие болды.
Дүниежүзілік Банк Қазақстанды әлемдегі инвестиция салуға ең тартымды
20 елдің қатарына қосты. 1993 жылдан бастап тікелей шетелдік
инвестициялардың бүкіл көлемі 50 млрд. АҚШ долларына жуықтады. Елімізге
шетелдік инвестициялар ағымының динамикасы тұрақты түрде ұлғайып келеді:
егер 2003 жылы 5 млрд. АҚШ долларына жуық инвестиция тартылса, 2005 жылы
оның көлемі 1,5 есе ұлғайып 6,4 млрд АҚШ долларын құрады. Қазіргі уақытта
әлемнің 60-тан астам елі Қазақстан экономикасына өздерінің қаржы
ресурстарын бағыттап отыр.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан жаһандық экономикада әлемдік
тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түсті, жерде сирек кездесетін және
қымбат металдар мен уран өнімдерінен астық экспортының келешегі бар.
Қазақстанда пайдалы қазбалардың ірі қорларының болуы оның салыстырмалы
экономикалық артықшылығы болып табылатындықтан, ол қазіргі уақытта
классикалық экономика сценарийі бойынша дамуда.
Өндірістің және шикізат ресурстары экспортының қарқынды дамуы
экономикаға экономикалық дағдарыстан шығып, соңғы үш жылда экономикалық
өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Стратегиялық тұрғыдан алғанда қабылданған үлгіге сәйкес Қазақстан
бәсекелестікке және әлемнің барлық елдерімен өзара тиімді ынтымақтастық
орнатуға негізделген тауарларды, қызметтерді, капиталды және жұмыс күшін
экспорттауға бағдарланған ашық экономикалы ел ретінде қалыптасады.
2001- 2002 жылдары ішінде ЖІӨ-нің орташа жылдық өсу қарқыны 11,5%
құрады. 2010 жылы ЖІӨ екі есе ұлғайту үшін оның орташа жылдық өсу қарқыны
7,2% болуы керек.5
Реформа жылдарында көрсеткендей экономикалық қайта құру кезінде
экономикалық әр – түрлі құрылымдарында трасформациялық процестер біркелкі
өткен жоқ. Өндіруші өнеркәсіпте тұтынушы нарығы мен қаржыландыру көзі
тұрақсыз болды. Осылайша отандық өндірушілер мен инвесторлардың назары
Қазақстанның табиғи – ресурстың потенциалына ауды. Өндіруші өнеркәсіп
шетелдік капиталды тарту орталығы болып, кәсіпкерлік ортаның құрылуына және
елдің мемлекеттік бюджеттің құрылуына үлесін қосты. Қазіргі уақытта мұнай –
газ секторына тартылған шетелдік инвестицияның 60%-ы салынып отыр.
Шикізаттық сектор шетелдік инвестицияны негізгі тартушы күш болып
отыр. Ол негізгі салық төлеуші, металлургиялық өнеркәсіп пен мұнай – газ
кәсіпорындарының жетекшісі болып табылады. Өндіруші кәсіпорындар мен қайта
өңдеуші салаларға ішкі қаржыландыруға сүйенуге тура келеді.
Отандық инвестицияны тарту үшін экономиканың нақты бір секторының
дамуына және өсу стратегиясы құрылған, әбден өңделген жоба болу керек.
Мемлекеттік бағдарламалар мен заңдар қатарының қабылдауына (шағын және орта
бизнесті қолдау, ірі кәсіпорындардың қайта құрылуы демонополизация, ауылды
жандандыру, импортқа шектеу қою бойынша бағдарламалар) орай экономикалық
процесстердің жағымдылығы күшейіп, отандық тауар өндірушілер өнімін жіберу,
жұмыс орындары көбейе түсті.
Көптеген өңдеуші салалар және қайта өңдеуші кәсіпорындар пайдасыз,
бюджетке пайдасыз, бюджетке түсетін салық көлемі аз өнеркәсіптік өндірістің
өндірмейтін салаларының көлемінің өскенімен (мыс 2003 жылы 2002 жылға
қарағанда 29,8% -ға, ал 2004 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 110,5%-ды
құрады) өңдеуші өнеркәсіптің өңдеуші салалары өте әлсіз, тіпті қызмет
етпейді. Осыған орай республикада өндірістің ауыр салмақты құрылымдарын
диверсификациялауға өңдеуші және қайта өңдеуші өндірістердің үлесін өсіруге
бағытталған өнеркәсіптік саяат дайындалуда. Қазастанның қаржылық
тұрақтылыққа әлемдік экономика тәжірибесін серіктесу тәсілі арқылы қол
жеткізуді, өнеркәсіптің өндірістік көтерілуі шетелдік тәжірибені қолданумен
қатар қормен артықшылықтарды максималды қолдануға басқарудың тиімді тәсілін
таңдау үшін біздің еліміздің ерекшеліктерін ескеру қажет.
Терең экономикалық дағдарыты басынан кешіп және тұрақты экономика құру
жолындағы экономикасы жабық типті елдердің мәселелері өнеркәсіптік өндіріс
мәселелерін әлемдік шаруашылық байланыстары тенденциясы есепке ала отырып
шешу керек.
Еуразия материгінің орталық бөлігінде орналасқан біздің мемлекетімізге
жекелеген өнім түрлерін өндіру үшін оның географиялық орналасуы тиімсіз
болғандықтан кейбір салалардың іс - әрекетін қарастыру керек.
Экономиканың либерализациясы өткізу нарығында тек экспортқа
бағытталған өнеркәсіптік мұнай – газ, металлургиялық, электроэнергетика
салаларында шығын болған жоқ.
Қазақстанның өнеркәсіптік өнімнің көлемінің жартысынан астамы тау
кешені кәсіпорындары (шикі мұнай мен газ) мен (металлургиялық және метал
өңдеу) өңдеуші өнеркәсіптердің үлесіне тиіп отыр. (кесте 1)
Сонымен, 2002 жылы өнеркәсіптің өндіріс көлемі 2291993 млн. теңгені
(2001 жылы – 2000233 млн. теңге) құрады. Өндіруші өнеркәсіп бойынша ең
жоғарғы өндіру көлемін отын – энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіру
кәсіпорыны алып отыр – 1,072942 млн. теңге өңдеуші өнеркәсіп салаларында
металлургиялық өнеркәсіптің өндіру көлемі жоғары – 306931 теңге және азық
түлік өнімін өндіру – 278776 теңге.
Сонымен, 2002 жылы өнеркәсіптің өндіріс көлемі 2291993 млн. теңгені
(2001 жылы – 2000233 млн. теңге) құрады. Өндіруші өнеркәсіп бойынша ең
жоғарғы өндіру көлемін отын – энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіру
кәсіпорыны алып отыр – 1,072942 млн. теңге өңдеуші өнеркәсіп салаларында
металлургиялық өнеркәсіптің өндіру көлемі жоғары – 306931 теңге және азық
түлік өнімін өндіру – 278776 теңге.
4-кесте. Қазақстан Республикасындағы экономикалық қызмет түрлері бойынша
өнеркәсіптің өндіріс көлемі.
Мерзімі 1998 1999 2000 2004 2005
Барлық өнеркәсіп 808044 1142768 1792260 2000233 229199
Оның ішінде таукен 196016 412681 799991 886559 107294
өнеркәсібі
Өңдеуші өнеркәсібі 445022 577736 835773 937170 101883
Электроэнергия, газ 167006 152350 162497 176505 200214
және суды өндіру мен
бөлу
Сонымен, 2005 жылы өнеркәсіптің өндіріс көлемі 2291993 млн. теңгені
(2004 жылы – 2000233 млн. теңге) құрады. Өндіруші өнеркәсіп бойынша ең
жоғарғы өндіру көлемін отын – энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіру
кәсіпорыны алып отыр – 1,072942 млн. теңге өңдеуші өнеркәсіп салаларында
металлургиялық өнеркәсіптің өндіру көлемі жоғары – 306931 теңге және азық
түлік өнімін өндіру – 278776 теңге. 6
Электроэнергиясын газ және суды өндіру немесе бөлу саласында жоғары
көлемді электроэнергиясын өндіруші кәсіпорынын көрсетіп отыр – 118364 млн.
теңге. Мемлекеттік бюджеттің табыс көзінің толығуының негізгі күші бұл
шикізат саласы мен сауда – саттық кешені. Салық пен өтемақыны төлей отырып,
төлемқабілеттігі сұранысының өсуін қамтамасыз етуі.
Қазақстан экономикасының дамуы, 1998 жылдан бастап толығымен тұрақты
жағымды динамикасымен сипатталады. Жалпы ішкі өнімнің өсуі экономиканың
базалық саласы өнеркәсіптің өсу қорқынына негізделген.
Өндірілген ЖІӨ-нің өсу қарқыны 2005 жылы нақты мәліметтер бойынша
109,5%-ті құрады. Сонымен, өнеркәсіп өндірісінің өсуі 2005 жылдың аяғында
2004 жылмен салыстырғанда 9,8%-ті құрады. Жоғары өсу қарқыны таукен
өнеркәсібінен байқалады. Жылдың қорытындысы бойынша салаларда өнім өндіру
14,7% құрады. Бұл табиғи газды (жанғыш) 25,4% -ке, шикі мұнай мен ілеспелі
(попутная) газды 17,3% -ке, темір рудасын 15,34%, түсті металдар рудасын
7,1% -ке өсіру есебімен қамтамасыз етілді.
Өңдеуші өнеркәсіпте өндіру көлемі 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда
7,7% -ке өсті. Машина құрастырудан басқа, барлық салаларда өндіру көлемін
жоғарылатуға қол жеткізді.
Өңдеуші өнеркәсіптің көлемінің 40% -ымен жоғарысын металлургия; 13
ауылшаруашылық өнімін өндіру, 2005 жылы қаңтар – желтоқсандағы және 2005
жылдың сол кезеңіндегі физикалық индекс көлемі сәйкесінше 106,4 немесе
110,1%-ды құрады. Тері өндіру айтарлықтай өсті олардан жасалған бұйымдар
(1,4есеге), ағаш өңдеу мен ағаштан бұйым өндіру (1,3 есеге), текстильді
және тігін өнеркәсібінде (1,2 есеге), химилық өнеркәсібінде 13,9%-ға артты.
Азық – түлік өнімдерін өндіру ? (10,8%-ға); мұнай өнімдері 9,5%-ға, басқа
металл емес минералдыңқ өнімдер (8,8%-ға), қара металлургия өнімдері (7,8%
-ға), түсті металл өндіру 4,9%; целлюлозды қағаз өнеркәсібіеде және баспа
ісінде (2,3%) өсті.
Қара металлургия өндіру көлемі шойын, болат, темірден жасалған жазық
прокаттер және өнімнің басқа түрлерін жіберу есебімен кеңейіп отыр.
Балшық, мырыш, свинец және басқа шикізат түрлерін өндіру, түсті
металдар қорытып өндірді.
Су, газ және электроэнергияны өндіру мен бөлудегі физикалық индекс
көлемі 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 98% құрайды. Бұл аймақтағы
кәсіпорындардың жылу энергиясын өндіруінің төмендеуінен болып отыр. Сонымен
қатар, Республикадағы электроэнергияны өндіру 2002 жылы 2001 жылдан 5,6%-ға
артық, яғни 58,5 млрд. кВтс құрады.
Жағымды экономикалық тенденцияның құрылуына энерготасымалдауға әлемдік
жоғарғы бағаның сақталуымен сипатталатын сыртқы экономикалық конъюктураның
жағымдылығы айтарлықтай мөлшерде қамтамасыз етілді.
Экономиканың капитал сыйымдылығы болып үнемі өнеркәсіп саналатынын
айта кету керек. Инвестицияның сомасының жартысынан артығы негізгі капитал
өнеркәсіпті дамытуға жұмсалады. Сонымен, экономикалық өнеркәсптік саласына
812,5 млрд. теңге (инвестицияның жалпы үлесінің 68%). Оның ішінде 56,6%-ы
таукен, 8,4% - өңдеуші өнеркәсіпке, 11,1% көлік және байланысқа. Шетелдік
инвестицияның айтарлықтай көлемі (89%). Таукен өнеркәсіп кәсіпорындарының
негізгі құралдарына жұмсалады.
Жоғарыда атап айтқандай, Республиканың негізгі экспорттық тауары –
мұнай өнімі. 2005 жылы Қазақстан экспортының 61%-ын мұнай өнімі құрады.
Өткен жылы 35,9 млн. тонна мұнай мен газ конденсаты 4,5 млрд. долларға
сатылды, соның ішінде 27,8 млн. тонна алыс шет мемлекеттерге (77,3%
экспорттың жалпы көлемінен) сатылды.
Бүгінгі күні елімізде өндірілген мұнай көлемінің 20%-ы қайта өңделеді.
Мұнай компаниялары мұнайды шикі күйінде экспорттайды, себебі өңделген мұнай
құны арзан. Мұнай компанияларға салынатын инвестиция өте жоғары, әрі
экологияға зиян келтіретін кәсіпорындардың салық көлемі де жоғары.
2001 жылға дейінгі мұнай қайта өңдеуші заводтарды дамыту бағытына
республиканың ішкі тұтынуын мұнай өнімінің барлық түрі бойынша толық
қамтамасыз ету жатады. Бұл импорт көлемінің ақырындап қысқаруына және ішкі
нарыққа өткізлетін мұнай өнімінің сапасын арттырады.
Өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорынында 60%-ға жуық өнеркәсіп - өндірстік
жұмысшылар еңбек етуде. Өңдеуші өнеркәсіптегі жұмысшылардың 13 бөлігінен
астамы ауылшаруашылық өнімін қайта өңдеу кәсіпорындарына және сусын мен
табак өнімдерінен бастап азық – түлік өнімін өндіруге бейімделген.
2005 жылы ауылшаруашылық өнімі 306,9 млрд. теңгеге қайта жасалды.
Соның ішінде азық – түлік өнімін өндіру 278,8 млрд. теңгені немесе 2001
жылға 11,08%-ды құрады. Рентабельді өндіріс деңгейі – 4,9%-ға өсті, 2001
жылы ол 2,8% деңгейінде болған.
Азық – түлік өнеркәсіп өнімін жіберуді 5000-нан астам кәсіпорын
олардың арасында әрбір үшіншісі “Өнеркәсіп” қызмет түріне негізделген.
Республикалық барлық өнеркәсіптік өндірістің көлемінің 12%-ын немесе
өңдеуші өнеркәсіптің ¼-ін көбісін аталған саланың кәсіпорындары өндіреді.
Азық – түлік өнеркәсіп өнімінің ауқымды көлемін Алматы қаласының және
Алматы облысының кәсіпорындары жібереді; олардың үлесіне салада өндірілген
барлық өнімнің 30%-ы, 35%-дан жоғары Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай,
Оңтүстік Қазақстан (әрқайсысына 7 – 12%-дан) облыстарына тиесілі.
Өндіріс көлемінің өсу қарқыны, сапалы жақсарту және азық – түлік
өнімінің ассортименті ішкі нарықтағы сауда – саттық пен ары қарай импорт
алмастырудың нығаюына жағымды әсер етеді.
Нарықты қайта құру процесі елде экономиканың өнеркәсіп секторында
құрылымдық өзгеруге әкелді. Бұрыңғы Одақтың бір республикасы ретінде
Қазақстан бірден нарық механизмін құра алған жоқ. Өйткені халықшаруашылық
кешені шығынсыз болмады. Республикалық өндірісі шикізат бағытына
маманданса, өнеркәсіпті дамыту приоритетіне экспортқа бағытталған
салаларға – отын энергетикалық және таукен жатты. Өнеркәсіп құрылымындағы
дифферанциалданған бастама өңдеуші және қайта өңдеуші өндірістердің
жұмысына кері әсер етті, жеңіл, химиялық өнеркәсіптер, құрылыс
материалдарын өндіруші кәсіпорындар шұғыл құлдырауды басынан өткерді. 1998
жылдан бастап елде жағымды макроэкономикалық тенденция байқалады,
экономиканың іскер белсенділігі жанданып, өңдеуші өнеркәсіп салаларында
өндірудің өсуі байқалған (ауылшаруашылық шикізатын қайта өңдеу және азық –
түлік өнімін өндіру, ағаш өңдеуші және химиялық өнеркәсіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz