ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ІІІ тарау ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1. Жұмыссыздық проблемасын шешудегі халықаралық тәжірибелер

Еңбек нарығының көптеген түрлерін жағдайға байланысты екі негізгі
типке жатқызуға болады: ішкі және сыртқы еңбек нарығы.
Сыртқы еңбек нарығы фирмалар, кәсіпорындар арасындағы еңбек
күшінің айналыс өрісін қамтиды және оның жұмыс істеуі олардың арасында
жұмыс күшін жұмылдыруды қарастырады.
Ішкі еңбек нарығы кадрлардың іште жоғары қызмет орнына және
разрядқа жылжуына негізделеді.
Барлық ұлттық экономикаларға еңбек өрісіне ішкі, сыртқы, бірінші және
екінші еңбек нарықтарының қатынасын жеңілдететін басқару стратегиясын
іздену тән. Нәтижесінде еңбек нарығын реттеу және жұмыс істеуінің ұлттық
үлгілері туындайды. Қазіргі жағдайда мәселе сыртқы еңбек нарығы және әр
түрлі елдердегі еңбек қатынастарының үлгісі туралы болады. Ішкі және сыртқы
еңбек нарығы, әрине, кез келген ұлттық экономикада көрініс алады, мұндағы
мәселе тек олардың институттарының ұлттық ерекшелігін бейнелейтін, еңбек
қатынастарын реттейтін ерекше шиеленісуі туралы болып отыр..
Қоғамда әлеуметтік-еңбектік қатынастардың қалыптасу үрдісі
маңыздылығы тарихи, экономикалық, әлеуметтік-мәдени және саяси талаппен
анықталатын көптеген факторлардың әсер ету жағдайында жүреді. Әр түрлі
елдердегі еңбек қатынастарының үлгісін талдай отырып, әлемдегі еңбек
қатынастарының үш үлгісін атап айтуға болады.
Европалық (немесе континентальды) үлгі қызметкердің құқықтық қорғанылуының
жоғары деңгейімен, еңбек құқығының қатаң нормаларымен, жұмыс орнын сақтап
қалуға бағытталған, салалық (аймақтық-салалық) тарифтік реттеумен, заңды
түрде орнатылған жалақының салыстырмалы жоғары деңгейімен және оның
дифференциациясының салыстырмалы төмен болуымен сипатталады. Бұл үлгі ХЕҰ
эксперттерімен бір идеал ретінде қарастырылады. Оған қарамастан бұл үлгі
жұмыссыздықтың өсуі (ЕҚ елдерінде оның деңгейі ОЭСР елдеріндегі орташа
деңгейден айтарлықтай жоғары және 1998 жылдың соңында 11,3%-ға дейін өсті),
еңбек нарығына жастар мен төмен квалификациялы адамдардың кіруі ауыр болуы,
еңбек ақысының ынталандырушы рөлінің әлсіреуі, экономикалық өсудің
төмендеуі арқылы көрініс алып отырған қауіпті күйзелістен өтуде.16
Англо-саксониялық (Ұлыбритания, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия)
үлгіге еңбек және азаматтық құқықтарының ұқсас болуы және жалға алу мен
жұмыстан босатуға қатысты жұмыс берушінің еркіндігі, сала немесе аймақ емес
кәсіпорын және фирма деңгейінде жеке келісім-шарттарының басым болуы, заңды
түрде орнатылған жалақының ең төменгі көрсеткішін қолдануға шектеу
қойылғанымен жалақының дифференциациясы өте жоғары болуы тән (жылдық табысы
500 мың долл. төмен кәсіпорындары үшін бұл минимум міндетті емес,
Ұлыбританияда еңбек ақысының минимумы 1997 жылы билікке лейбористік
партиясы келуімен ғана заңды түрде бекітілді).
Бұл үлгі жаңа жұмыс орнын біршама динамикалық түрде пайда болуына,
экономикалық өсудің жоғары қарқыны жағдайында жұмыссыздықтың төмендеуіне
жағдай жасайды. Бірақ, бұл үлгіде жұмыс істейтін кедейлердің тобы көп
болады, яғни олардың еңбек табысы минималды тұтыну стандартын қамтымайды
және кейде әлеуметтік жәрдемақыдан төмен болады.
Еңбек қатынастарының Қытай үлгісі екі секторлы болады және мемлекеттік
сектордағы социалистік-мемлекеттік еңбек қатынастарын қатаң реттеу типін
ерте капитализмге ұқсас қатынастар билейтін жеке және концессиялық
секторларда мүлдем құқықтық реттеудің жоқ болуымен үйлестіреді. Бұл үлгі
индустриализацияның алғашқы кезеңдерінде, авторитарлық саяси режимінде,
жұмысшылар қозғалысын жоққа шығаратын және артық еңбегі бар халықтың болуы
жағдайында тұрақты болады.
Арнайы әдебиеттерде және периодикалық басылымдарда бір елдің немесе
елдер тобының еңбек нарығының үлгілеріне, еңбек қатынастарына көп көңіл
бөлінеді. Батыс Европалық елдердің ішінде скандинавия елдерінің еңбек
қатынастарының үлгісі ерекше.
Еңбек нарығының скандинавиялық үлгісі, көбінесе швед үлгісі ретінде танымал
болған (Солтүстік Европа аймағы – Швеция, Норвегия, Дания, Исландия,
Финляндия), экономиканың әлеуметтік бағытталған үлгісінің өнегесі, орташа
еңбек ақы шартында мемлекеттік секторда бос жұмыс орнын жасау арқылы жалпы
барлық жұмысшыларды жұмыспен қамтамасыз етуге негізделген. Еңбек
нарығындағы мұндай саясат негізінде мемлекеттік қаражатқа негізделген, оның
тапшылығы орын алған жағдайда жұмыстан босату көрініс алады.
Сонымен бірге, скандинавия елдерінде соңғы кезде еңбек
өнімділігінің төмендеуі байқалады, ал бұл, көптеген ғалымдардың тұжырымы
бойынша, осы үлгінің тиімсіз екенін көрсетеді. Бірақ осыған қарамастан,
еңбек қатынастарының скандинавиялық үлгісінің ерекшеліктерін зерттеу
пайдасыз емес.
Осы ерекшеліктерге жатады:
1. Маңызды белгісі – әлеуметтік бағыт, мемлекеттің экономикаға, әсіресе,
әлеуметтік өріске, ықпал ету деңгейі өте жоғары. Батыс елдерінің ішінде
Скандинавия елдері көптеген параметрлер бойынша бірінші орында түр.
2. Мықты және беделді кәсіподақтар. Оларға өздеріне сай мықты кәсіпкерлер
одақтастықтары қарсы тұр.
3. Табыстарды теңестіру тұжырымын практикада жүзеге асыру нәтижесінде
мүліктік теңсіздікті бірте-бірте азайту.
4. Жұмысбастылық проблемасына ерекше көңіл бөлу (жұмыссыздықпен күресуде
Швеция, Норвегия, Исландия ең жоғары жетістіктерге қол жеткізді).
5. Еңбек және капитал арасында қатынас индустриалдық үлгі атты
бейбітшілік қағидасына негізделген.
6. Жоғары еңбек этикасы және кәсіпкерлік мәдениет, адамдардың оның
нәтижесін қадірлеу, еңбек іс-әрекетіне теріс ықпалы бар ереуілдерді
қажеттілігінен тыс пайдалануға психологиялық дайын болуы.
Әр елдің еңбек нарығы үлгісінің ерекшеліктері мен еңбек қатынастарын
реттейтін институттардың ұлттық өзгешелігі бар. Жапония және АҚШ үлгілері
сияқты бір біріне мүлдем ұқсамайтын екі қарама-қарсы ұлттық еңбек
нарықтарының үлгісін салыстыру көпшілікке белгілі.
Еңбек нарығының жапониялық үлгісіне келесі белгілер тән:
• Мықты мемлекеттік реттеу, әсіресе сыртқы экономикалық қатынастарды (шетел
азаматтарын мамандық бойынша дискриминациялау, яғни қысым көрсету);
• Еңбек капиталына ішкі фирмалық инвестицияның жоғары деңгейі тән дамыған
ішкі еңбек нарығы;
• ұжымдастық (ынтымақтастық негізінде "басқару", жұмысшылардың маңызды
бөлігі үшін "өмірлік жалдану" жүйесі қолданылады);
• жақсы әлеуметтік қорғау (фирмалар, корпорациялар өзінің жұмысшыларына
мықты қамқорлық білдіреді, оларды өмір бойы бағады).

Кесте 9. ОЭСР елдеріндегі жұмыссыздық (экономикалық белсенді халыққа % -қ
қатынасы)

1985-1996 1997 ж. 1998 ж. 1999 ж. 2000 ж.
жж.орташасы
Барлығы ОЭСР 7,0 7,2 7,1 6,8 6,5
Оның ішінде
АҚШ 6,2 4,9 4,5 4,2 4,0
Канада 9,5 9,2 8,3 7,6 6,9
Жапония 2,6 3,4 4,1 4,7 4,7
Мексика 3,8 3,7 3,2 3,2 --
ЕҚ 9,9 11,2 10,5 10,0 8,4
Германия 8,0 9,9 9,4 9,1 8,3
Франция 10,6 11,4 11,8 11,0 9,5
Ұлыбритания 8,8 6,9 6,2 5,9 5,5
Италия 10,3 12,3 11,9 11,1 10,5
Испания 19,7 20,8 17,4 15,8 14,2
Нидерланды 6,9 5,5 4,2 3,1 2,7
Швеция 4,5 9,9 8,3 7,0 5,9
Ирландия 15,0 9,9 8,3 7,0 5,9

Американың еңбек нарығындағы позитивті өзгерістерін айта отырып, 2000
жылдың басында АҚШ-ғы жұмыссыздық соңғы 30 жыл ішінде рекордтық төмен
деңгейге жетіп 4,0% құрады. Бірақ осымен қатар жұмыссыздық осы елдің
маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемасы болып табылады, әсіресе аз
ұлттар өкілдері мен төмен квалификациялы жұмысшылар үшін. Бірақ, еңбек
күші құрылымы өзгерген сайын жұмыссыздар құрамы да өзгереді: оның ішінде
физикалық еңбекпен айналыспайтындар үлесі (45%-дан жоғары) және материалдық
емес өндіріс пен қызмет саласындағы жұмысшылардың үлесі (55%-дан жоғары)
басымды болып келеді.
Американдық жұмыссыздықтың құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты
жасалатын қорытынды ретінде жұмыссыздар құрылымындағы жастардың (16-24 жас
аралығынада) үлес салмағы (1998 жылы 36% болды) жұмыс күшінің құрылымындағы
үлесімен (15,7%) салыстырғанда өте жоғары екенің атап кетуге болады. Көп
жағдайда АҚШ-тағы жұмыссыздықтың көлемі мен сипатына белгілі өзгерістер
ретінде экономикадағы негативты зардаптар әсер етеді. Жұмыссыздық
өндірістік және еңбек потенциалын толық пайдаланбауын білдіреді, бюджеттік
шығындарды ( жәрдем ақы төлеуге) көбейтеді, жұмыссыздар жанұялары мен
жалпы қоғамның әлеуметтік шығындарын жоғарлатады.
Американ экономистердің есебі бойынша жұмыссыздық өсімінің 60%
құрылымдық жұмыссыздыққа, ал 40% циклдық жұмыссыздыққа келеді.
Жалпы американдықтардың еңбек нарығының қызмет ету тәжиребесі нарық
экономикасының принциптеріне негізделе отырып, елдің ең маңызды
экономикалық ресурсы болып табылатын еңбек потенциалын рационалды
пайдалануды қамтамасыз етеді.26
Әлемнің көптеген елдерінде еңбек қатынастары мен еңбек нарығының
үлгілері аралық сипатта болады. Мысалы, амеркан үлгісі мен Ұлыбританияның
үлгісі бір-біріне жақын болады, ал Жапон үлгісі мен Онтүстік-шығыс
елдеріндегі еңбек нарығының үлгілеріне ұқсас болып келеді. Кейбір елдер
(Франция, Италия) ішкі еңбек нарығында еңбек қатынастарын мемлекеттік
реттеуді жүргізуге бейім, ал кейбіреулері (мысалы Ұлыбртания) сыртқы еңбек
нарғында реттеу жүргізуге бейім.
Глобализация секілді құбылыс технологиялардың дамуында (ең алдымен
ақпараттық және телекоммуникацияда) жаңа сапалы қарқынды өзгерістерге,
ұлттық шаруашылықтың әлемдік экономикаға интеграциялаудың жаңа
мүмкіншіліктеріне әкеледі. Бұл қажетті құбылыс, өйткені елдің өз бетінше
болуы ұлттық экономикалардың артта қалуы мен толықтырылмайтын шығындарға
әкеледі.
Соңғы жылдары глобализация, технологиялық өзгерістер мен еңбекті
ұйымдастыру нәтижесінде кәсіби жұмыс күшіне деген сұраныстың елеулі өсуін
байқауға болады. Бұл факторлар тығыз байланысты, жұмыс күшінің кәсіби
дайындығы мен мамандануын арттыруға нвестициялаудың мәнін артады. Кәсіби
дайындық жүйесіндегі өзгерістер қазіргі заманның даму талаптарына есепке
ала отырып, уақыттың өзгерістеріне сәйкес жүргізіледі.
Глобализация жағдайында кадрлардың мамандануы мен білім беру жүйесіне
нвестициялардың артып келе жатқан мағынасы Халықаралық еңбек ұйымының
1998-1999 жылдары жұмысбастылық туралы баяндамасында белгіленгедей бес
фактормен анықталады:
1) саяси либерализация мен кењейіп келе жатќан демократизация азаматтарѓа
ќоѓамныњ толыќ м‰шелері болып µзініњ ќ±ќыќтары мен міндеттерін сезінетін
м‰мкіндік беретін білім алудыњ рµлін к‰шейтеді;
2) шапшаң технологиялыќ µзгерістер білім беру мен кєсіби дайындыќтыњ едєуір
бай мазм±нын талап етеді, µмір бойы ењбек ету барысында ‰здіксіз білім
алып отырудыњ мањыздылыѓын к‰шейтеді;
3) жаћандану экономикасыныњ енуініњ к‰шеюі, білім алу жєне кєсіби дайындыќ
ж‰йесініњ ±лтыќ экономикалардыњ едєуір интернационалды, бєсекеге
ќабілетті жєне µнімді болуыныњ мањызды ќ±рамдас бµліктері болып
табылады;
4) халыќтыњ кейбір топтарыныњ єлеуметтік ыѓыстырылуына ыќпал ететін
факторлардыњ мањыздылыѓын сезіну єлеуметтік жєне экономикалыќ єлсіздікті
тµмендетуде білім алу мен квалификацияны жоѓарлату рµлініњ к‰шеюіне
єкеледі;
5) ењбек тиімділігін жоѓарлату экономикалыќ потенциалды к‰шейту ќ±ралы
ретінде єлсіз орындарды жою арќылы м‰мкін болады.
Ќазаќстан ‰лкен дєрежеде єлемдік шаруашылыќтыњ бір бµлігі болып
табылады. Сондыќтан, республикамыз жаћандану ‰рдісінен тыс ќала алмайды.
Б±л процестер елдіњ ж±мысбастылыќ µрісіндегі ±лттыќ м‰дделерін ќаншалыќты
ќозѓайтынын аныќтау керек.
Осы мєселе бойынша екі кµзќарас ќалыптасќан. Бірінші кµзќарас
бойынша.шетел капиталы мен шетел инвестициялары еліміздіњ єлемдік
экономикаѓа енуін к‰шейте т‰седі жєне біз м±ныњ болмасќа ќоймайтынымен
келісеміз. Екінші кµзќарас бойынша, жаћандану ±лттыќ экономиканы жойып,
ж±мыссыздыќтыњ µсуіне єкеліп соќтырады.
Єлеуметтік жауапкершілікке негізделген бірт±тас мемлекеттік
стратегияныњ ќажеттілігі айќын болып отыр. Б±л стратегия, бір жаѓынан
±лттыќ кєсіпорындарды бєсекеге ќабілетті µнім µндіруге ынталандыруы ќажет,
екінші жаѓынан ќолайлы жағдайѓа орналастырылѓан кєсіпорындар µндіретін
µнімніњ сандыќ емес сапалыќ параметрлеріне назар аударуы керек. Сондыќтан
импортыќ тауарлар бєсекесі ±лттыќ нарыќта саналыќ мµлшерде орын алуы керек.
Біраќ б±л мєселеніњ тек бір бµлігі ѓана. Оныњ екінші бµлігі
компьютеризацияныњ жања кезењі, интернеттіњ, телекоммуникацияныњ жаћан
ж‰йелері ќазіргі кезде экономикалыќ дамудыњ жања сатысына, жања ж‰мыс
орындары жєне жања мамандыќтардың пайда болуына єкеледі, басты кµрсеткіш
ретінде кєсіби мобильділік мен адаптивтікті ќойып ж±мысшылардың
квалификасын аныќтау тєсілін де µзгертті. Келесі кезекте белсенді жєне
жоѓары квалификациялы мамандарѓа баѓытталѓан ењбекті ±йымдастырудыњ жања
формаларына кµшу проблемалары болып отыр. Осымен ќатар жаћандану
дєуіріндегі еліміздіњ єлеуметтік-экономикалыќ дамуында нарыќтыќ
экономиканыњ ќазіргі тањдаѓы стандарттарымен бірге халыќтыњ тарихи
дєстүрлері, моральды-этикалыќ ењбек ќ±ндылыќтары да есепке алынуы ќажет.
Ќазаќстанда ќалыптасып келе жатќан ењбек нарыѓы кењес дєуіріндегі
ењбек ќатынастарыныњ даму ерешелігімен сипатталады. М±ндай ерекшеліктерге
келесіні жатќызуѓа болады:
Біріншіден экономиканыњ жоѓары дєрежеде монопольды болуы. Жєне де
монополизм бір зауыт – бір ќала жаѓдайын єкелетін µндіргіш к‰штердіњ
бµлінуімен бірге ж‰рді. Б±л кµп жаѓдайда шаѓын ќалаларға ќатысты еді.
Т±рѓын ‰й нарыѓыныњ жоќ болуы, басќа ќалаѓа кµшуге єкімшілік шектеулердіњ
болуы мен бірге ж‰рген монополизм ж±мыс к‰штерініњ мобильділігі нашар
болуына єкеліп соќтырды
Екіншіден, жалаќыны мемлекеттік реттеу, жєне кєсіпорын іс-єрекетініњ
нєтижесінен тєуілесіз болуына байланысты оныњ єлсіз дифференциациясыныњ
болуы. Нєтижесінде б±л ж±мысшыларды аќшалай емес марапаттау т‰рлерініњ кењ
спектірініњ пайда болуына єкелді. Оларѓа т±рѓын ‰й бµлу, бала баќшаны
пайдалану, жењілдік шарттпен тамаќтану, санаторий мен прафилакториийѓа
жењілдетілген жолдама алу, медициналыќ ќызмет кµрсету жєне т.б. жатады. Осы
игіліктерге ќол жеткізу белгілі бір ењбек ±жымында ж±мыс істеумен
байланысты еді, жєне б±л ж±мысшыны наќты ішкі ењбек нарыѓына байлап ќояды.
‡шіншіден, ж±мысшыларды даярлауѓа жєне ќайта даярлауѓа, ерекше ењбек
капиталыныњ ќ±рылуына ішкі фирмалыќ инвестициялардыњ жоѓары дењгейі.
Сонымен, КСРО-да 1980-ші ж..кєсіпорындарда, мекемелерде жєне ±йымдарда жыл
сайын ж±мысшылар мен ќызметкерлердіњ 40% мамандыќ алу жєне ќайта
маманданудан µтетін еді.
Тµртіншіден, іс-єрекетініњ мµлшері мен µрісіне байланыссыз
ж±мысшылырдыњ 100% кєсіподаќ м‰шесі болатын еді.
М±ныњ барлыѓы т‰пкі нєтижесінде Қазаќстан экономикасында реформаѓа
дейінгі ерекше ішкі ењбек нарыќтары ќалыптасты жєне басым болды, б±л
реформалар басталѓаннан кеінгі ж±мысшылардыњ бірте босап ќалу феноменін
жєне осындай µзгерістер ж‰ргізген Орталыќ жєне Шыѓыс Европа елдерімен
салыстырѓанда ±лттыњ ењбек нарыѓыныњ ерекшелігін жартылай т‰сіндіреді.

3.2. Қазақстан Республикасында жұмыссыздықтың әлеуметтік және
экономикалық зардаптары мен негізгі мәселелері

Бүгінгі таңда біз экономикалық өсу кезеңін бастан кешіріп отырмыз.
Экономиканық хал-ахуалының кіріктірілген көрсеткіштері немесе оның
макрокөрсеткіштері бізге жақсы мәлім. Бұлар, атап айтқанда жалпы ішкі өнім,
елдің оңды төлем балансына қол жетуі, қаржылық тұрақтылық, инфляция мен
жүмыссыздық деқгейінің төмендеуі. Бұған әкономиканың экстенсивті дамуының
нәтижесінде қол жетті. Ал дамудың басқа жолы еңбектің тиімділігі мен
өнімділігі критерийлеріне көшуді қалаймыз. Бұл мәселе үкіметтің 2003-2004
жылдарға арналған бағдарламасында алдыңғы қатарға шығып отыр. Бұл-өндіріс
шығындарының кемуіне, тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің өзіндік
құнының төмендеуіне, еңбекақының соған сәйкес өсуіне, сондай-ақ жалпы
сұраныстың, соның ішінде ішкі сұраныстың өсуіне жол ашатыны белгілі.
Бірақ біз, экономиканың шынайы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді
таңдап алмай жатып, әкономикалық өсімнің басқа критерийлеріне көшуге
дайынбыз ба?
Қазақстанның еңбек нарығында бүгінгі күнгі ең маңызды мәселелер — ол
халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық.Осы мәселелерді шешу үшін ең
алдымен еңбек нарығын жүйелі түрде талдап, сонан соң ондағы болып жатқан
өзгерістерді бағалап, әрбір аймақтың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып,
еңбек ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру қажет. Осыған байланысты
еңбекке жарамды жастағы халықты жұмыспен қамту және оны экономика
салаларында пайдалану бүгінгі күннің өзекті мәселелері. Нарықтық
экономиканың дәл қазіргі қалыптасқан жағдайына байланысты пайда болған
еңбек мәселелерін шешу үшін еңбек нарығының белсенді жұмыс істеуі үшін
қажетті барлық құралдарды іске қосу керек. Олар:
- еңбек ресурстарының ұдайы өсу процесінің мониторингісін құру
негізінде экономикалық белсенді халық санын, жұмыспен қамтылғандарды,
жұмыссыздарды есепке алу жүйесін жетілдіру, жасырын жұмыспен
қамтылғандарды;
- жасырын жұмыссыздарды өзіндік жұмыспен қамтылғандарды айқындау,
олардың еңбек табысы жөніндегі мәліметтерді анықтай отырып, салық жүйесін
жетілдіру; кіші және орта кәсіпкерлікті дамыту негізінде жаңа жүмыс
орындарын құру;
- жұмыссыздардың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, яғни кадрларды
дайындау және қайта дайындау, кәсіптік бағдар беру жүйелерін жетілдіру;
- жұмыссыздарды жұмыспен қамтудың жаңа икемді формаларына ынталандыру
қажет.
Ресми түрде тіркелмеген жұмыссыздардың саны мен өздігінше жұмыспен
қамтылғандардың саны көлеңкелі экономика мен жеке шаруашылықтар да басым
болып отыр. Оларды есепке алудың дұрыс жолға қойылмағандығынан жұмыспен
қамтылғандар туралы мәліметтер дәл болмайды. Ресми түрде еңбек табысы жоқ
жұмысшылардың басым көпшілігінің көлеңкелі табысы немесе жасырын жұмыс
орындары бар. Жұмыссыздарды есепке алу кезінде жұмыспен қамту
орталықтарында тек қана тіркелгендер жұмыссыз болып саналатындықтан, нақты
шын мәніндегі жұмыссыздар тіркелгендерден бірнеше есе көп болады.
Бүгінгі таңда біздің еліміздің өнеркәсібі ілуде бір болмаса сонау
кеңестік кезеңде салынған кәсіпорындардан тұрады. Өткен жылдардағы бүкіл
біздің саясатымыз олардың тұрақты жұмысын орнықтыруға, жекешелендіруге және
оларды жеке секторға енгізуге арналған. Алайда ендігі жерде мұның бәрі
жетімсіз. Экономикалық өсуді жеделдету, көбірек жұмыс орындарын құру, ең
жаңа технологияларды игеру, импорт алмастырумен айналысу үшін жаңа
кәсіпорындар салу керек. Қазіргі істеп тұрған жекешелендірілген
кәсіпорындардың менеджменті мен иелері мұндай міндеттерді шешуге бағыт
ұстанып отырған жоқ. Бізде осы кезге дейін бекітілген индустрия саясаты
жоқ, оны ойластыру талай жылдарға созылып кетті. Сыртқы нарықтың
тұрақсыздыгы қатты байқалып тұрған жағдайда мұндай саясат өте қажет. Ол осы
саясатты жүзеге асырудағы шағын бизнестің, сондай-ақ оны іске асырудың бір
құралы ретіндегі Мемлекеттік инвестициялық қордың рөлі мен орнын айқындауы
тиіс.
Республиканың Статистика жөніндегі агенттігінің ресми деректері
бойынша көп жылдар бойы жұмыссыздар деп жұмысқа орналасуын бақылайтын
органдарында есепке тұрған адамдар саны көрсетіліп ол жыл сайын 250 мың
адам немесе 3,4 4 пайыз шамасында болып келеді. Экономистердің есебі
бойынша жұмыссыздар саны кемінде 1,5 миллион адам деп бағаланды, ал
статистикалық органдар тек кейінгі 2-3 жылда ғана жұмыссыздардың екі түрлі
санын көрсете бастады. Өткен жылы республиканың статистика жөніндегі
агенттігі шығарған Қазақстандағы еңбек және халықтың жұмыспен қамтылуы
деген жинақта 1996 - 1999 жылдардағы (4 жылғы) жұмыссыздық мың екі түрлі
көрсеткіші берілді. Мысалы, жұмыссыздардың жалпы саны 1996 жылы 970,6 мың
адам, ол экономикалық белсенді халықтың 13 пайызын құрайды, ал 1999 жылы
тиісінше 950 мың адам және 13,5 пайыз.
Еңбек ресурстарының жалпы саны 2001 жылы 10,6549 мың адам екен. Яғни
республиканың барлық халқының 71,9 пайызы. Жұмыспен қамтылған халық саны
2001 жылы 6698,8 мың адам болған. Бұл экономикалық белсенді халықтың 89,6
пайызы. Жұмыссыздардың жалпы саны 780,3 мың адам, яғни
экономикалық белсенді халықтың 10,4 пайызы, бір қарағанда
жұмыссыздардың жалпы саны ( 780,3 ) да, олардың үлес салмағы да кейінгі
жылдары азая бастаған. Алайда әрбір оныншы адамның жұмыссыз отырғаны аса
зор әлеуметтік мәселе, жалданып жұмыс істейтін адам саны 3,863 мың , яғни
жұмыспен қамтылған халықтың 57,7 пайызы. 2835,5 мың адам өз бетімен жұмыс
істейді, яғни 42,3 пайыз. Осы соңғыларының 2609,6 мыңы қандай жұмыс тапса
сонымен жеке меншігіндегі қосалқы шаруашылығында шұғылданатындар.32
Жұмыссыздық деңгейін аймақтар бойынша 104% cалыстырғанда оның
төменгідей жұмыссыздық деңгейін аймақтар бойынша алып қарасақ, Павлодар
(9,2) облыстарында және Астана қаласында , ал жоғары деңгейі Қызылорда (
13,9) , Атырау ( 13,9) , Жамбыл ( 12,7) , Батыс Қазақстан (12,5 )
облыстарында байқалады.
Аймақтардағы жұмыссыздық деңгейін салыстырып қараған кезде екі деректі
ескерту қажет. Біріншіден, экономикалық белсенді емес халық деңгейіне, яғни
экономикалық белсенді және белсенді емес халықтың арақатынасы қандай
екеніне көңіл аударған жөн. Өйткені экономикалық белсенді емес халықтың
құрамына үй шаруасымен айналысатындар, біреудің қарамағындағылар кіретінін
ескерсек бұлар жұмыссыздар.
Екіншіден, жұмыспен қамтылған халықтың өзі де жалданып жұмыс
істейтіндер және өзін жұмыспен қамтығандар деп екіге бөлінеді, бұл екеуінің
ара салмағы әр аймақта әр түрлі. Ал өзін-өзі жұмыспен қамтитындардың
құрамында өз бетімен жұмыс істейтіндер бар, сонымен бірге ақы төленбейтін
отбасы қызметкерлері дейтіндер де бар, 2001 жылы республика бойынша өзіне-
өзі жұмыс тауып, өз бетімен жұмыс істеушілері мен жекеменшік қосалқы
шаруашылығымен шұғылданушылардың жалпы саны 778,7 мың, ал ақша алмай өз
отбасында жұмыс істейтіндер 70,4 мың болған.
Осы тұрғыдан қарасақ, Оңтүстік Қазақстан 2001 жылы жүмыссыздық деңгейі
11,5 пайыз болғанымен ( мұны орташа көрсеткішке жатқызуға болады), ондағы
жалданып жұмыс атқаратындар экономикалық белсенді емес халықтың үлес
салмағын, өз бетімен жұмыс істейтіндердің санын (200,5 мың адам) , яғни
бүкіл республикадағы осындай адамдардың 25,7 пайызы, осы облыста жұмыспен
қамтылды деп есептелетін барлық халықтың 26,8 пайызы, сондай-ақ ақы алмай
отбасы жұмысымен шұғылданатын адам санын ( 49 мың, яғни республикадағы
осындай адамдардың 69,6 пайызы ) ескерсек, жұмыспен қамтудың жайы осы
аймақта өте ауыр екені түсінікті.
Жұмыссыздық мәселесін толығырақ қарастыру мақсатында Алматы
қаласындағы жағдайға тоқталайық. Алматыда республика халқының 7,7 пайызы,
еңбек ресурстарының 8,4 пайызы, экономикалық белсенді және жұмыспен
қамтылған халықтың 7,4 пайызы, жалданып жұмыс істейтіндердің 10,1 пайызы
шоғырланған.
орындарында оқитындар, үй шаруасындағылар, зейнеткерлер денсаулығына
байланысты жұмыс істеуге жарамайтындар үлесі көп. Статистика жөніндегі
агенттіктің деректері бойынша 2001 жылы Алматыда 60 мың адам жұмыссыз
болды, жұмыссыздық деңгейі 10,8 пайыз. 2002 жылы сол 60 мыңнан тек 11425-і
ғана жұмысқа орналастыру органдарына өтініш берген. Сонда 48,6 мың адам
жұмыс сұрап тиісті органдарға келмеген.
Әдетте халықты жұмыспен қамту жүмыссыздықты азайту, туралы әңгіме
болғанда үкімет басшылары бұрындары әркім өзін-өзі жұмыспен қамтуы, өзін-
өзі асырауы, мемлекет, үкімет ешкімге де міндетті емес деген сыңай байқатса
қазір ең алдымен шағын және орта бизнесті дамыту қажет, осы ең басты бағыт
басты фактор дейтін болды. Шағын және орта бизнесте қазіргі кезде 1,5
миллион адам қызмет етеді дегелі екі жылдай болды және жақсы жетістік
ретінде жиі-жиі көлденең тартылады.
Статистика деректері бойынша республикада 2002 жылдың ақпан айының
басында бизнеспен айналысатын 103,7 мың шағын кәсіпорын (яғни 75 пайызы)
жұмыс істеп тұрғандар, соның ішінде 39,9 мыңы белсенді түрде жұмыс істеп
тұрғандар деп саналады. Алматы қаласында 34,4 мың шағын кәсіпорын (яғни
кәсіпорынның 33,1 пайызы ) тіркелген, одан жұмыс істейтіні 23,4 мың,
белсенді жұмыс істейтіні 11,9 мың.
Республика бойынша шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар саны
426,5 мың адам , оның 104,8 мыңы Алматы қаласында, Қарағанды қаласында 36,7
мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 32,5 мың адам деп көрсетілген. Солардың
140,6 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.