Монополия
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 . Монополия мәні, пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Монополия түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Монополистің өнім көлемін белгілеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.4. Нарықты монополиялаудың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу ... ... ..16
2.2. Монополияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3. Қазақстан республикасындағы монополиялық жағдай ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 . Монополия мәні, пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Монополия түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Монополистің өнім көлемін белгілеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.4. Нарықты монополиялаудың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу ... ... ..16
2.2. Монополияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3. Қазақстан республикасындағы монополиялық жағдай ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
КIРIСПЕ
«Монополия» терминi бiр немесе шектелген саны бар сатушылар нарығын сипаттау үшiн қолданылады. Монополия бәсекелестердi ығыстырып, өз көшiн арттырады және сатып алушыларға таңдау мүмкiндiгiн қалдырмайды. Сонымен бiрге ол ұсыныс көлемiн анықтап, бағаларды белгiлеу арқылы нарыққа өз ережелерiн қояды. Монополия еркiн бәсекелестiгi бар нарыққа қарама - қарсы түрде жүргiзiледi. Артықшылық тұтынушыға емес, өндiрушiге берiледi, себебi ол өнiмге бағаларды белгiлейдi. Баға мен пайда бәсекелестерден жоғары болып, қоғам және жеке топтар үшiн өте ауыр жағдай тудырады. Сфера және аймақ, кәсiпорындар арасындағы ресурстарды қайта бөлу механизмнің тиiмдiлiгi бұзылады, экономикалық еркiндiк болмайды, тұтынушылар үшiн де. Тарихи кезеңде әр елдің экономикасына монополияның әр түрлері құрылды: Табиғи монополия және жасанды монополия. Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияға жатады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің антимонополиялық қызметінің басты міндеті:
- табиғи монополия субъектінің қызметін реттеу;
- монополиялық биліктің күшейіп, еркінсуіне жол бермеу, ескерту жасау;
- мемлекеттік кәсіпорындар мен органдардың ақылы қызмет көрсету ретін бақылау;
- сәйкес құқықтық, нормативтерді әзірлеу.
Табиғи монополия субъектісі жылына бір реттен аз емес өзінің амортизациялық қоры туралы есеп беруі керек.
Нарықтық қатынастарда, табиғи монополияны мемлекет реттеу керек. Президент жарлығымен Қазақстан Республикасында 1998 жылдың шілдесінде “Табиғи монополия туралы” заң шықты. Табиғи монополияны түсіндіретін, оның қызмет етуін реттейтін көптеген құқытықты-нормативті актілер жасалды.
Монополияның мәні және пайда болу себептері
Монополия (грек тілінде – moons – жалғыз, polio – сатамын) жеке өндіруші тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемділікке жеткен кезде пайда болады.
Монополия – нарықтық құрылым, онда салаға іс–жүзіне кіре алмайтын тосқауылдар бар, мұнда тек бір ғана ірі өндіруші – фирма болады.
Монополияның мақсаты – нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы етіп орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылымын ұсынады.
Буржуазиялық қоғам екi сатылы шаруашылық:
а) Еркiн бәсеке капитализмi, бұл ХҮІІ – ХlХ ғасырлар арасы.
б) Монополистiк капитализмi, бұл ХХ ғасырдың басынан осы уақыт iшiнде.
Жалпы капитализм өзiнiң даму жолында шаруашылықтың үш кезең түрiнен өттi. Олар: а) жай, қарапайым кооперация; б) мануфактуралық; в) мәшинелендiрiлген фабрика.
Жай, қарапайым кооперациялық шаруашылық. Мұнда капиталист – кәсiпорын иесi – бiр түрлi жұмысты орындайтын көп адамдарды өзiнiң бақылауында бiрлестiрiп, жұмыс жасатқызады, ол бiр адамның шамасы келмейтiн жұмысты орындауға мүмкiндiк тудырады.
Мануфактуралық шаруашылық. Бұл Батыс Еуропа елдерiнде ХҮІІ ғасырдың ортасынан ХҮІІІ ғасырдың екiншi жартысына дейiн орын алды. Бұл да еңбек кооперациясы, бiрақ мұнда заттың, өнiмнiң элементтерi өндiрiледi еңбек бөлiнiсi арқылы. Әрбір жұмысшылар тобы ақырғы өнiмнiң тек бiр ғана бөлшегiн жасайды (мәшиненiң тек дөңгелектерiн, моторын, тағы басқа) өндiрiс, еңбек мамандырылады, ол олардың тиiмдiлiгiн жоғарлатады.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс. ХҮІІІ ғасырдың соңында, ХlХ ғасырдың ортасында Батыс Еуропада, Америка құрама Штатында өнеркәсiптiк революция болып, соның нәтижесiнде қолөнерлiк техниканың және қол еңбектiң орнына әр түрлi мәшинелер келедi.
Кәсiпорындарда ендi, қарапайым болмаса, қиын мәшинелер адамның бақылауымен жұмыс iстейтiн болды. Мұны фабрика деп атайтын болды.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс - техникалық төңкерiстiң негiзi болды. ХlХ ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында электротехникада (будың орнына электрқуаты), мәшине жасау саласында (iшкi жануға негiзделiнген қозғағыш, мотор – автомобиль, самолет), химиялық өнеркәсiпте төңкерiс болды.
Сонымен, ХIХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында буржуазиялық қоғам монополистiк сатысына өтедi. Бұл жаңа белес, жаңа жағдай сол кездегi ғылыми ойлардың назарынан тыс қалған жоқ. Тiптi бiр-бiрiне қарсы келетін өткiр көзқарастар, ғылыми тартыстар, ойлар болды. Солардың бiрi В.И.Лениннiң «Империализм – капитализмнiң жоғары сатысы» атты кiтапшасы (1917ж). Онда монополизмге (империализмге) жан-жақты және обьективтi саяси-экономикалық талдау жасап, өмiр шындығына сай келетiн бағалы тұжырымдар берiлген.
Монополизм – жеке қоғамдық экономикалық формация емес, капитализмнiң жоғары сапалы сатысы және жалғасы. Капитализмнiң барлық қасиеттерiн бойына жинақтайды, экономикалық заңдарда жаңа жағдайға бейiмдеп пайдаланады.
Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының нөтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және нарықта үстемдiгiн, өздерiнiң үстемдi билiгiн жүргiз бастады, өйткенi iрi кәсiпорындары өнiм өндiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды, яғни белгiлi бiр өнiмдi-тауарды өндiретiн және оны сататын тек бiр болмаса 2-3 ғана кәсiпорындар. Ал өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпрындарының құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп болған және бәсекелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi, мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындар. Олардың пайда болуы жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп болған.
«Монополия» терминi бiр немесе шектелген саны бар сатушылар нарығын сипаттау үшiн қолданылады. Монополия бәсекелестердi ығыстырып, өз көшiн арттырады және сатып алушыларға таңдау мүмкiндiгiн қалдырмайды. Сонымен бiрге ол ұсыныс көлемiн анықтап, бағаларды белгiлеу арқылы нарыққа өз ережелерiн қояды. Монополия еркiн бәсекелестiгi бар нарыққа қарама - қарсы түрде жүргiзiледi. Артықшылық тұтынушыға емес, өндiрушiге берiледi, себебi ол өнiмге бағаларды белгiлейдi. Баға мен пайда бәсекелестерден жоғары болып, қоғам және жеке топтар үшiн өте ауыр жағдай тудырады. Сфера және аймақ, кәсiпорындар арасындағы ресурстарды қайта бөлу механизмнің тиiмдiлiгi бұзылады, экономикалық еркiндiк болмайды, тұтынушылар үшiн де. Тарихи кезеңде әр елдің экономикасына монополияның әр түрлері құрылды: Табиғи монополия және жасанды монополия. Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияға жатады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің антимонополиялық қызметінің басты міндеті:
- табиғи монополия субъектінің қызметін реттеу;
- монополиялық биліктің күшейіп, еркінсуіне жол бермеу, ескерту жасау;
- мемлекеттік кәсіпорындар мен органдардың ақылы қызмет көрсету ретін бақылау;
- сәйкес құқықтық, нормативтерді әзірлеу.
Табиғи монополия субъектісі жылына бір реттен аз емес өзінің амортизациялық қоры туралы есеп беруі керек.
Нарықтық қатынастарда, табиғи монополияны мемлекет реттеу керек. Президент жарлығымен Қазақстан Республикасында 1998 жылдың шілдесінде “Табиғи монополия туралы” заң шықты. Табиғи монополияны түсіндіретін, оның қызмет етуін реттейтін көптеген құқытықты-нормативті актілер жасалды.
Монополияның мәні және пайда болу себептері
Монополия (грек тілінде – moons – жалғыз, polio – сатамын) жеке өндіруші тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемділікке жеткен кезде пайда болады.
Монополия – нарықтық құрылым, онда салаға іс–жүзіне кіре алмайтын тосқауылдар бар, мұнда тек бір ғана ірі өндіруші – фирма болады.
Монополияның мақсаты – нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы етіп орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылымын ұсынады.
Буржуазиялық қоғам екi сатылы шаруашылық:
а) Еркiн бәсеке капитализмi, бұл ХҮІІ – ХlХ ғасырлар арасы.
б) Монополистiк капитализмi, бұл ХХ ғасырдың басынан осы уақыт iшiнде.
Жалпы капитализм өзiнiң даму жолында шаруашылықтың үш кезең түрiнен өттi. Олар: а) жай, қарапайым кооперация; б) мануфактуралық; в) мәшинелендiрiлген фабрика.
Жай, қарапайым кооперациялық шаруашылық. Мұнда капиталист – кәсiпорын иесi – бiр түрлi жұмысты орындайтын көп адамдарды өзiнiң бақылауында бiрлестiрiп, жұмыс жасатқызады, ол бiр адамның шамасы келмейтiн жұмысты орындауға мүмкiндiк тудырады.
Мануфактуралық шаруашылық. Бұл Батыс Еуропа елдерiнде ХҮІІ ғасырдың ортасынан ХҮІІІ ғасырдың екiншi жартысына дейiн орын алды. Бұл да еңбек кооперациясы, бiрақ мұнда заттың, өнiмнiң элементтерi өндiрiледi еңбек бөлiнiсi арқылы. Әрбір жұмысшылар тобы ақырғы өнiмнiң тек бiр ғана бөлшегiн жасайды (мәшиненiң тек дөңгелектерiн, моторын, тағы басқа) өндiрiс, еңбек мамандырылады, ол олардың тиiмдiлiгiн жоғарлатады.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс. ХҮІІІ ғасырдың соңында, ХlХ ғасырдың ортасында Батыс Еуропада, Америка құрама Штатында өнеркәсiптiк революция болып, соның нәтижесiнде қолөнерлiк техниканың және қол еңбектiң орнына әр түрлi мәшинелер келедi.
Кәсiпорындарда ендi, қарапайым болмаса, қиын мәшинелер адамның бақылауымен жұмыс iстейтiн болды. Мұны фабрика деп атайтын болды.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс - техникалық төңкерiстiң негiзi болды. ХlХ ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында электротехникада (будың орнына электрқуаты), мәшине жасау саласында (iшкi жануға негiзделiнген қозғағыш, мотор – автомобиль, самолет), химиялық өнеркәсiпте төңкерiс болды.
Сонымен, ХIХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында буржуазиялық қоғам монополистiк сатысына өтедi. Бұл жаңа белес, жаңа жағдай сол кездегi ғылыми ойлардың назарынан тыс қалған жоқ. Тiптi бiр-бiрiне қарсы келетін өткiр көзқарастар, ғылыми тартыстар, ойлар болды. Солардың бiрi В.И.Лениннiң «Империализм – капитализмнiң жоғары сатысы» атты кiтапшасы (1917ж). Онда монополизмге (империализмге) жан-жақты және обьективтi саяси-экономикалық талдау жасап, өмiр шындығына сай келетiн бағалы тұжырымдар берiлген.
Монополизм – жеке қоғамдық экономикалық формация емес, капитализмнiң жоғары сапалы сатысы және жалғасы. Капитализмнiң барлық қасиеттерiн бойына жинақтайды, экономикалық заңдарда жаңа жағдайға бейiмдеп пайдаланады.
Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының нөтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және нарықта үстемдiгiн, өздерiнiң үстемдi билiгiн жүргiз бастады, өйткенi iрi кәсiпорындары өнiм өндiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды, яғни белгiлi бiр өнiмдi-тауарды өндiретiн және оны сататын тек бiр болмаса 2-3 ғана кәсiпорындар. Ал өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпрындарының құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп болған және бәсекелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi, мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындар. Олардың пайда болуы жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп болған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
1. «Государство и бизнес» 3-ші кітап, 2 бөлім, Алматы, 2002 ж. Мамыров Н.К, Саханова А.Н, Ахметов Ш.С
2. «Экономика Казахстана» Каз.,» 1997 ж. С. Г. Майдыров.
3. «Экономическая теория» М.,» 1999 ж. А. С. Буланова.
4. «Микроэкономика» 1997 ж. Н. А. Фроловой.
5. «Экономика» 1999 ж. С. Фишер, Дорнбуш Шмаленди.
6. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы Бердалиев К.Б., Алматы: Экономика, 2001. – 45-67 беттер.
7. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы Укибаева Г.К., Карибжанова С.А., Жезказган 2003 жыл.
8. Экономиканы мемлектік реттеу. Оқу құралы Маденов С.М., Жезказган 1998 жыл.
9. Государственное регулирование экономики Алембаев А.А., Караганда 1998 жыл.
10. Дубов И.А. Законодательная инициатива: проблемы и пути совершенствования // Государство и право 1999 год №3.
11. Региональная социально-экономическая система. Алембаев А.А., Караганда 2002 год.
12. Развитие региональной системы. Алембаев А.А., Алматы 2002 год.
13. Государство и бизнес. Мамыров Н.К., Алматы 2002 год.
14. Основы современного государства и права Казахстана. Дуйсенбаев Н.Л., Алматы 2001 год.
1. «Государство и бизнес» 3-ші кітап, 2 бөлім, Алматы, 2002 ж. Мамыров Н.К, Саханова А.Н, Ахметов Ш.С
2. «Экономика Казахстана» Каз.,» 1997 ж. С. Г. Майдыров.
3. «Экономическая теория» М.,» 1999 ж. А. С. Буланова.
4. «Микроэкономика» 1997 ж. Н. А. Фроловой.
5. «Экономика» 1999 ж. С. Фишер, Дорнбуш Шмаленди.
6. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы Бердалиев К.Б., Алматы: Экономика, 2001. – 45-67 беттер.
7. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы Укибаева Г.К., Карибжанова С.А., Жезказган 2003 жыл.
8. Экономиканы мемлектік реттеу. Оқу құралы Маденов С.М., Жезказган 1998 жыл.
9. Государственное регулирование экономики Алембаев А.А., Караганда 1998 жыл.
10. Дубов И.А. Законодательная инициатива: проблемы и пути совершенствования // Государство и право 1999 год №3.
11. Региональная социально-экономическая система. Алембаев А.А., Караганда 2002 год.
12. Развитие региональной системы. Алембаев А.А., Алматы 2002 год.
13. Государство и бизнес. Мамыров Н.К., Алматы 2002 год.
14. Основы современного государства и права Казахстана. Дуйсенбаев Н.Л., Алматы 2001 год.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС УНИВЕРСИТЕТІ
Менеджмент кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Монополия мәні, пайда болу себептері,
ұйымдық-экономикалық формалары
Орындаған студент : Амантұрлы Айнұр
Амантұрлықызы 119гр. Есеп және аудит
Тексерген: Азимбекова Айгерим Канатовна
Алматы, 2010
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. . Монополия мәні, пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...4
1.2. Монополия
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3. Монополистің өнім көлемін
белгілеуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 13
1.4. Нарықты монополиялаудың
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..16
2.1. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу ... ... ..16
2.2. Монополияға қарсы
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .18
2.3. Қазақстан республикасындағы монополиялық жағдай ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .27
Кiрiспе
Монополия терминi бiр немесе шектелген саны бар сатушылар
нарығын сипаттау үшiн қолданылады. Монополия бәсекелестердi ығыстырып, өз
көшiн арттырады және сатып алушыларға таңдау мүмкiндiгiн қалдырмайды.
Сонымен бiрге ол ұсыныс көлемiн анықтап, бағаларды белгiлеу арқылы нарыққа
өз ережелерiн қояды. Монополия еркiн бәсекелестiгi бар нарыққа қарама -
қарсы түрде жүргiзiледi. Артықшылық тұтынушыға емес, өндiрушiге берiледi,
себебi ол өнiмге бағаларды белгiлейдi. Баға мен пайда бәсекелестерден
жоғары болып, қоғам және жеке топтар үшiн өте ауыр жағдай тудырады. Сфера
және аймақ, кәсiпорындар арасындағы ресурстарды қайта бөлу механизмнің
тиiмдiлiгi бұзылады, экономикалық еркiндiк болмайды, тұтынушылар үшiн де.
Тарихи кезеңде әр елдің экономикасына монополияның әр түрлері құрылды:
Табиғи монополия және жасанды монополия. Қазақстан Республикасындағы табиғи
монополияға жатады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің антимонополиялық қызметінің
басты міндеті:
- табиғи монополия субъектінің қызметін реттеу;
- монополиялық биліктің күшейіп, еркінсуіне жол бермеу, ескерту жасау;
- мемлекеттік кәсіпорындар мен органдардың ақылы қызмет көрсету ретін
бақылау;
- сәйкес құқықтық, нормативтерді әзірлеу.
Табиғи монополия субъектісі жылына бір реттен аз емес өзінің
амортизациялық қоры туралы есеп беруі керек.
Нарықтық қатынастарда, табиғи монополияны мемлекет реттеу керек.
Президент жарлығымен Қазақстан Республикасында 1998 жылдың шілдесінде
“Табиғи монополия туралы” заң шықты. Табиғи монополияны түсіндіретін, оның
қызмет етуін реттейтін көптеген құқытықты-нормативті актілер жасалды.
Монополияның мәні және пайда болу себептері
Монополия (грек тілінде – moons – жалғыз, polio – сатамын) жеке
өндіруші тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемділікке жеткен кезде
пайда болады.
Монополия – нарықтық құрылым, онда салаға іс–жүзіне кіре алмайтын
тосқауылдар бар, мұнда тек бір ғана ірі өндіруші – фирма болады.
Монополияның мақсаты – нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы
мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы етіп орташадан
жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылымын ұсынады.
Буржуазиялық қоғам екi сатылы шаруашылық:
а) Еркiн бәсеке капитализмi, бұл ХҮІІ – ХlХ ғасырлар арасы.
б) Монополистiк капитализмi, бұл ХХ ғасырдың басынан осы уақыт iшiнде.
Жалпы капитализм өзiнiң даму жолында шаруашылықтың үш кезең түрiнен
өттi. Олар: а) жай, қарапайым кооперация; б) мануфактуралық; в)
мәшинелендiрiлген фабрика.
Жай, қарапайым кооперациялық шаруашылық. Мұнда капиталист – кәсiпорын
иесi – бiр түрлi жұмысты орындайтын көп адамдарды өзiнiң бақылауында
бiрлестiрiп, жұмыс жасатқызады, ол бiр адамның шамасы келмейтiн жұмысты
орындауға мүмкiндiк тудырады.
Мануфактуралық шаруашылық. Бұл Батыс Еуропа елдерiнде ХҮІІ ғасырдың
ортасынан ХҮІІІ ғасырдың екiншi жартысына дейiн орын алды. Бұл да еңбек
кооперациясы, бiрақ мұнда заттың, өнiмнiң элементтерi өндiрiледi еңбек
бөлiнiсi арқылы. Әрбір жұмысшылар тобы ақырғы өнiмнiң тек бiр ғана бөлшегiн
жасайды (мәшиненiң тек дөңгелектерiн, моторын, тағы басқа) өндiрiс, еңбек
мамандырылады, ол олардың тиiмдiлiгiн жоғарлатады.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс. ХҮІІІ ғасырдың соңында, ХlХ ғасырдың
ортасында Батыс Еуропада, Америка құрама Штатында өнеркәсiптiк революция
болып, соның нәтижесiнде қолөнерлiк техниканың және қол еңбектiң орнына әр
түрлi мәшинелер келедi.
Кәсiпорындарда ендi, қарапайым болмаса, қиын мәшинелер адамның
бақылауымен жұмыс iстейтiн болды. Мұны фабрика деп атайтын болды.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс - техникалық төңкерiстiң негiзi болды. ХlХ
ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында электротехникада (будың орнына
электрқуаты), мәшине жасау саласында (iшкi жануға негiзделiнген қозғағыш,
мотор – автомобиль, самолет), химиялық өнеркәсiпте төңкерiс болды.
Сонымен, ХIХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында буржуазиялық қоғам
монополистiк сатысына өтедi. Бұл жаңа белес, жаңа жағдай сол кездегi ғылыми
ойлардың назарынан тыс қалған жоқ. Тiптi бiр-бiрiне қарсы келетін өткiр
көзқарастар, ғылыми тартыстар, ойлар болды. Солардың бiрi В.И.Лениннiң
Империализм – капитализмнiң жоғары сатысы атты кiтапшасы (1917ж). Онда
монополизмге (империализмге) жан-жақты және обьективтi саяси-экономикалық
талдау жасап, өмiр шындығына сай келетiн бағалы тұжырымдар берiлген.
Монополизм – жеке қоғамдық экономикалық формация емес, капитализмнiң
жоғары сапалы сатысы және жалғасы. Капитализмнiң барлық қасиеттерiн бойына
жинақтайды, экономикалық заңдарда жаңа жағдайға бейiмдеп пайдаланады.
Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының
нөтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және
нарықта үстемдiгiн, өздерiнiң үстемдi билiгiн жүргiз бастады, өйткенi iрi
кәсiпорындары өнiм өндiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды,
яғни белгiлi бiр өнiмдi-тауарды өндiретiн және оны сататын тек бiр болмаса
2-3 ғана кәсiпорындар. Ал өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпрындарының
құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп
болған және бәсекелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi,
мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындар. Олардың пайда болуы
жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп
болған.
Монополия түрлері
Монополияның түрлерi. Тарихи кезеңде әр елдiң экономикасына
монополияның әр түрлерi құрылды:
а) Табиғи монополия. Сирек және орны толтырылмайтын өндiрiс
элементтерiне бiр ғана субьектiнiң ие болып пайдалануы. Мысалы, жер
қойнауының пайдалы қазбалары: сирек металлдар, құнарлы жерлер. Мұндай
монополия тұрақты болады. Қазақстанда табиғи монополияға жатады: халыққа
коммуналды қызмет (сумен, газбен, электр күшiмеен, жылумен қамтамасыз ету),
темiржол, әуе жолы, энергетиканың обьектiлерi. Мұнайды, мұнай өнiмiн,
газды тасу, байланыс қызметi, қорғаныс кәсiпорындарының кешенi, ядролық
кәсiпорын, уландыратын, нашақорлық заттар, қымбат бағалы заттар, қымбат
бағалы металлдар.
Бұл субьектiлердi мемлекет монополияға қарсы және баға туралы саясатқа
сәйкес қатаң бақылайды және реттеу шараларын жүргiзедi.
б) жасанды монополия – бiреулердiң қолында белгiлi бір өнiмнiң тек
нарығы, болмаса, тек өндiрiс және сату нарығы болады. Бұл кездейсоқ,
тұрақты және жалпыға бiрдей болуы мүмкiн.
Кездейсоқ монополия сатушыға, болмаса, сатып алушыға болады, ұсыныс пен
сұраныстың уақытша тиiмдiлік қатынастары болғанда, болмаса, өнiмдi өндiрiп
сату үшiн өте қолайлы жағдай, мүмкiншiлiк болса (озық технология, техника,
жұмыс күшi). Бiрақ, бәсекелестiң салдарынан бұл экономикалық тиiмдiлік
артықшылық тұрақты болмайды.
Тұрақты монополия болатындар – iрi кәсiпорындар, өндiрiстi , тауарларды
өткiзу нарығын өздерiне қаратқан. Мысалы, ағылшынның Ост–Инд, Германияның
Ганза компаниялары.
ХIХ ғасырдың аяғында тұрақты монополияның кеңiнен дамыған түрлерi:
картельдер, синдикаттар, трестер, концерндер, конгломераттар.
Картель – бұл өнеркәсiптiң бұл саласындағы бiрнеше кәсiпорындарының
одағы. Бұған қатысушылар құрал- жабдыққа және өнiмге өздерi ие, өздерiнiң
меншiгiнде болады. Өнiмдi нарықта өздерi өткiзедi, сатады, бiрақ жалпы
өндiрiлетiн өнiмдегi әр қайсысының үлесi (квота), сату бағасы, сататын
нарығы, тағы басқа туралы өзара келiсiм болады.
Синдикат – бұл бiр түрлi өнiм шығаратын бiрнеше кәсiпорындардың
бiрлестiгi. Мұнда шаруашылыққа кезектi материалдық жағдайлар, ресурстар әр
қайсысының өз меншiгiнде қалады, ал дайын өнiмдi өткiзетiн жалпы ортақ
сауда кәсiпорыны ұйымдастырылып, тауарды сол сатады.
Трест – бұл монополияда құрал–жабдық, дайын өнiм, осыған
қатынасушылардың бiрiктiрiлген, ортақ меншiгi болып саналады
Концерн – бұл сөз жүзiнде бiрiне – бiр тәуелсiз кәсiпорындардың және
банктердiң одағы (өнеркәсiп, сауда,көлiк). Мұнда бас фирма басқаларына
қаржылық бақылау жүргiзедi.
Конгломерат – қаржы орталығы бір, бірақ, жалпы технологиясы кіріккен әр
түрлі фирма, салалардың ұйымдық формалары кіретін монополия.
Жалпыға бiрдей монополия формасы осы ХХ ғасырдың екiншi жартысында
пайда болды. Мұнда халық шаруашылығы барлық жағынан да кәсiпкерлердiң
бiрлестiгiне бағындыру (мемлекеттiң көмегiмен) негiзiнде құралған.
Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып
саналады. Мұнда мемлекеттiң көмегiмен құралған. Бiрлестiктер көп нарықта
негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып саналады. Мұнда мемлекеттiң өзi
iрi монополия болады. (әскери - өнеркөсiп кешенi).
Қалыптасқан, әдеттен шаруашылықта, қоғамда кездеседi – монополия – жеке
өзi сатып алушының нарығы. Кейбiр экономиканың маңызды секторын қолдау
саясатында, мысалы, ауыл – шаруашылық өнiмiн мемлекет өзi сатып алады.
Екi жақты монополия – белгiлi бiр нарықта тауарды әкелiп сатушы мен
бiрiккен сатып алушылардың қарсыласуы.
Капиталистiк экономиканы монополияндыру өндiрiстiк ғылыми – техникалық
прогресстiң ықпалымен шоғырландырудың нәтижесiнде. Бiрақ, кейiнгi уақытта
ғылыми - техникалық революция басқа да үрдiс (тенденция) тудырды – ол шағын
және орташа техникалық жоғарғы класстық кәсiпорындардың рөлiн жоғарылату.
Дамыған елдерде шаруашылықтың 70-80% шағын және орташа кәсiпорындар
құрайды. Америка Құрама Штатында Шағын бизнесті ұлттық өнiмнiң жартысына
жақынын өндiредi. Жаңа технология мұнда өндiрiсте тез және көп енгiзiледi
және қолданылады. Қазақстан Республикасында да қазiргi уақытта шағын және
орташа кәсiпорын құруға молынан мүмкiншiлiк берiлiп отыр.
Монополия бәсекелiктi жоймайды, тек тәсiлдерiн өзгертедi. Жетiлмеген
бәсекелiк болады, жетілмеген бәсеке деп – еркін бәсеке шарттарының кем
дегенде біреуі орындалмайтын нарықты атайды. Жетiлмеген бәсекелiктiң үш
түрi болады; а) монополия бәсеке; б) олигополия; в) таза монополия (өнiмдi
дифференциялау).
Монополиялық бәсеке кезінде нарықта сатушылар мен сатып алушылардың саны
бірнешеу болады. Бірақ, жаңа құбылыс – өнімнің саралануы, пайда болады
яғни, өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып
тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер: өнімнің жоғары сапасы, әдемі
орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары
деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.
Олигополиялық бәсеке дегеніміз– бірнеше фирма үстемдік ететін нарық (грек
тілінде – moons – жалғыз, polio – сатамын). Оған біртекті немесе әр түрлі
өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі – баға лидердің принципі бойынша
бекітіледі. Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы нарықтағы мықты
фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.
Олигополиялық бәсекелік жүріс–тұрыстың модельдерін пайдалануға мүмкіндік
береді, яғни, олигополистер бір–бірімен келісімге келуге, олар
бәсекелестердің жүріс–тұрысын алдын–ала білуге тырысады, сөйтіп қандай да
болса бір экономикалық қауымдастыққа мүше болып кіреді.
Олигополияға қарама–қайшы құбылыс олигопсония болып табылады. Ол нарықта
бірнеше сатушының емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырады, яғни,
тұтынушылар нарығының монополиясы белең алады.
Таза монополия нарықта ешқандай бәсекелессіз бір ғана сатушы болған кезде
пайда болады. Оның ерекшелігі–сатушы өз бағасын өте кең түрде бағалай
алады, ал барынша жоғары баға тек төлем қабілетіне сұраныспен шектеледі.
Кейбір жағдайда нарықта тек бір ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп
аталады.(жалғыз сатып аламын). Өнiмдi дифференциялау дегенiмiз- әрбiр
тауардың орнын басарлық, оның бәсекелігiнде болатын басқа тауар –
субститут барлығы.
Жалпы бұрынғы бытыраңқы, еркiн бәсекенiң орнына жекелеген салалардың,
ұлттық шаруашылықтың шеңберiнде және бүкiл дүниежүзiлiк шаруашылық
көлемiнде монополиялардың арасындағы бәсекелiк орналасады. Оның негiзгi
мақсаты – басқаларға қарағанда пайданы көбiрек табу.
Қазiргi уақытта бәсеке күресi дүниежүзiлiк нарықта айрықша
шиеленесуде. Мысалы, АҚШ-пен Жапония арасы. Монополизмді бәсекелiк күрестiң
жаңа әдiстерi пайда болуда. Монополизмге дейiн бағалық бәсеке болды, яғни
бәсекелiктiң бағасынан гөрi төмен баға қою арқылы бағаны түсiрiп, оны
нарықтан ағыстыру. Бұл монополизм уақытында сирек болатын құбылыс. Ендi
монополиялар тәуекелдiгiнен бағаны өзгерткеннен гөрi өндiрiстiк қуаттардың
өнiм шығаруын азайтып, не көбейтiп амал қолданылады. Тiптi дағдарыстар
кезiнде де бағалар бiршама тұрақты күйiнде қалады да, экономикалық өрлеулер
кезеңiнде артады.
Бірақ, баға бәсекесі мүлдем болмайды деген сөз емес. Ол көбінесе,
жасырын түрде болады, яғни өнім нарық құжаттарында жарияланған бағалардан
біршама төмен бағамен өткізіледі.
Монополистік бәсекеде өнімнің сапасын арттырудың, сатып алушыларға
кепілдіктер беріп, қызмет көрсетудің маңызы арта түсуде. Бұл ғылыми –
техникалық прогресспен объективті түрде байланысты. Оның іс - қарқыны
олардың бәсекелік қабілетінің шешуші шарты.
Әр алуан жаңалықтар енгізу бәсекелік күресте аса күшті қару болып отыр.
Бәсекелеліктің түрлері.
1. Сала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып, ерекше
шиеленіседі.
2. Сала аралық бәсеке күрес жойылмайды, өршеленеді. Мысалы,
тұтынушылардың доллары үшін және капиталды пайда аз беретін
саладан оны көп жоғары беретін салада пайдалану үшін.
3. Монополиялар бөгде – аутсайдер деп аталатын, яғни монополдық
бірлестікке кірмеген кәсіпорындармен үнемі күресте болады. Күрестің
айласы, жауыздық әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып,
бөгделерді құртып жібереді
4. Орта пайда алу мақсатындағы бәсеке күресімен қатар үстем пайда үшін
күрес тоқталмайды.
5. Бәсеке ұлттық нарықта ғана емес әлемдік нарықта болады.
6. Монополиялардың бірімен бірінің күресі әрдайым қауіпті сипатта
болады. Бір саладағы монополиялар, саланы бүтіндей қожалығына
айналдыру, тек өз үстемдігін жүргізу үшін күреседі.
Монополистік шаруашылықтағы бәсекенің мәні - монополдық үстемеден
жоғары пайда түсіру. Монополиялардың өзара бәсекелестіктің түрлері бірнеше:
қарсыласушыны шикізатсыз өткізетін нарықсыз, несиесіз қалдыру. Қарсыласушы
жұтағанша бағаны төмендету, сосын қайтадан көтеру. Бәсекелесушінің
кәсіпорынын өртеп жіберу, мамандарды өзіне тарту, қаржыдан жайсыздандыру,
үкімет тапсырмасы үшін күрес тағы басқа.
Монополия экономикалық тұрғыдан өзінің үстемдігін монополиялық бағада,
монополиялық пайдада жүзеге асырады.
Монополиялардың қолына орасан зор күш-қуат жинақталу арқасында, олар
ішкі салалық бәсекені тежей алады және өз өніміне қойылатын баға жөнінде
нарыққа белгілі бір шекке дейін өз дегенін орындаттыра алады.
Монополиялық баға дегеніміз - монополияның жеке дара немесе көбінде
басқа концерндермен мәмілесіп қоятын бағасы. Әдетте, бұл бағалар тауардың
нақтылы құнынан да және өндіріс бағаларынан да жоғары болып келеді, ал
қоғамдық құнынан төмен болады.
Монополиялық баға екі түрде болады.
Біріншісі – монополиялық жоғары баға. Бұл жоғарғы бағамен монополиялық
кәсіпорын өзі ғана өндіріп, өзі белгілеген жоғарғы бағамен сатады. Бұл
тауарды басқа кәсіпорындар өндірмейді. Сондықтан тұтынушылар, оның бағасы
жоғары болса да, алуға мәжбүр болады.
Екіншісі – монополиялық төменгі баға. Бұл тауарларды өндіруге қажетті
материалдардың, шикізаттың, бөлшектердің бағасы. Оны сатушылар шағын
кәсіпорындар, ал сатып алушылар тек бір-екі монополиялық кәсіпорындар. Олар
осы жағдайды пайдаланып, төмен бағамен өздеріне керекті материалдарды
алады. Ал бұлар алмаса сатушылардың заттары өтпей қалады. Ол өндірістің
тоқтауына апарады.
Монополиялық бағалар дәрежесіне сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынастары
әсер етеді. Алайда, монополистер сұраныс төмендеп кеткен жағдайдың өзінде
де тауарлардың бағасын жоғары ұстай алады. Өйткені, бағаның тиісті дәрежесі
келісім - шарт жасау арқылы іске асады. Баға қоюдың Басшылық жүйесі ең
ірі компанияның қолына көшеді. Дегенмен, бұған қауіп төндіретіндер бар-
олар келісімге келмеген бөгде фирмалар.
Монополиялардың өздері сатып алатын тауарлардың (бөлшектер, шикізат,
материалдар) бағасы, әдетте, монополиялық төмен бағалар болады. Бірақ мұның
да шегі бар. Ол мұндай тауарларды сататын шағын кәсіпорындардың
капиталдардың ұдайы өндірілуі қамтамасыз етіліп тұруы қажет, яғни бұдан
төмен болмауы керек. Алайда монополиялық бағалар да өзгереді. Оның негізі-
тауар құнының өзгеруі.
Монополдық пайда – ол монополдық жоғары бағамен тауардың құнының
(болмаса тепе-тең баға) айырмасы. Мұнда сатып алушылар өзінің әдеттегі
табысының бір бөлігін монополияның пайдасына жібереді. Оның негізі –
жолдама жұмысшылардың еңбегімен жасалатын қосымша құн.
Монополдық жоғарғы пайданың жолдары:
- жұмысшыларға төмен жалақы төлеу, оларға қажетті тауарларды жоғарғы
бағамен сату;
- монополдық кәсіпорындарда еңбек өнімділігін жоғарылату;
- монополиялардың шетке капитал шығару арқылы сол елдерде өндірілетін
құн.
Монополияның әлеуметтік-экономикалық салдары.
- Көтерме пайданы монополдық кәсіпорындар, өндірілетін тауарлардың
сапасын жоғарылатпай – ақ, жоғары монополдық бағамен табады. Ол
үшін олар тек бағаның деңгейі туралы келіссе болғаны. Бұл
техникалық және басқадай прогресске экономикалық қызықтыруды
қолдауы керек еткізбейді, уақытша болса да, мұнда тоқыраулық жағдай
туғызады. Бірақ та, күрделі инновация (өндірісті жақсарту) жасайтын
тек ірі бизнес.
- Тауарларға сұранысты көбейту үшін монополиялар өнімінің өндіру
көлемін әдейі, жасанды түрде азайтады.
- Сатылатын тауарларға монополдық жоғары баға қою - инфляция болудың
және қарапайым халықтың өмір тұрмысының төмендеуінің басты себебі
болып саналады.
- Монополия белгілі бір өнімді тек өзі ғана сатып алушы болуға
тырысады. Кейбір уақытта ол өзі сатып алатын заттарға алуды жасанды
түрде азайту арқылы сатушылардың өнім ұсынушы монополдық сұраныстан
арттырады. Бұл олардың сататын өнімдеріне монополдық төмен баға
қоюға мүмкіндік туғызады. Бұл бағаның деңгейі қоғамдық қажетті
еңбек шығынынан төмен болады.
- Монополия сатылатын және сатып алатын тауарлардың бағаларының
айырмашылығының жоғарылай беруіне ықпал жасайды. Оны бағаның
қайшысы деп атайды. Мұның мәні – ауыл–шаруашылық өнімдерінің
бағасы өнеркәсіп өнімдерінің бағасынан төмен болуы. Бұл Қазақстанда
да орын алады, шаруашылықты индустрияландыру және техникалық қайта
қаруландыру кезеңінен бері.
Монополистің өнім көлемін белгілеуі
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақсаты
– пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист жалғыз
өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз шешімі
бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің сұраныс
қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да, монополист
төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта арттыруы мүмкін.
Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін болғандықтан,
тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсетеді. Демек, монополиялық
фирманың сұраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп табылады. Өнім
бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама болады және өндіріс
көлемінің функциясын көрсетеді:
P=P(Q)
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
π = TR–TC = p(Q)xQ – TC(Q)
Енді Пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз:
dπdQ = dTRdQ – dTCdQ = MR – MC = 0
немесе MC = MR.
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (MC) шекті түсімге
(MR) тең болғанда ғана ең көп болатынын көреміз.
Өндірушінің жалпы түсімі TR = P(Q)·Q формуласы бойынша анықталатынын біле
отырып, шекті түсімді есептеп шығарамыз:
MR = dTRdQ = dPdQ ∙Q + P = P∙ [dPP ∙ QdQ + 1] (3)
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:
E = dQdP ∙ PQ немесе 1E = dPdQ ∙ QP
(4)
Және оны (3) формулаға қойып, есептеу арқылы шекті түсімді MR=P∙(1E+1)
табамыз.
Бұдан, пайданы мейлінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС УНИВЕРСИТЕТІ
Менеджмент кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Монополия мәні, пайда болу себептері,
ұйымдық-экономикалық формалары
Орындаған студент : Амантұрлы Айнұр
Амантұрлықызы 119гр. Есеп және аудит
Тексерген: Азимбекова Айгерим Канатовна
Алматы, 2010
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. . Монополия мәні, пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...4
1.2. Монополия
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3. Монополистің өнім көлемін
белгілеуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 13
1.4. Нарықты монополиялаудың
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..16
2.1. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу ... ... ..16
2.2. Монополияға қарсы
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .18
2.3. Қазақстан республикасындағы монополиялық жағдай ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .26
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .27
Кiрiспе
Монополия терминi бiр немесе шектелген саны бар сатушылар
нарығын сипаттау үшiн қолданылады. Монополия бәсекелестердi ығыстырып, өз
көшiн арттырады және сатып алушыларға таңдау мүмкiндiгiн қалдырмайды.
Сонымен бiрге ол ұсыныс көлемiн анықтап, бағаларды белгiлеу арқылы нарыққа
өз ережелерiн қояды. Монополия еркiн бәсекелестiгi бар нарыққа қарама -
қарсы түрде жүргiзiледi. Артықшылық тұтынушыға емес, өндiрушiге берiледi,
себебi ол өнiмге бағаларды белгiлейдi. Баға мен пайда бәсекелестерден
жоғары болып, қоғам және жеке топтар үшiн өте ауыр жағдай тудырады. Сфера
және аймақ, кәсiпорындар арасындағы ресурстарды қайта бөлу механизмнің
тиiмдiлiгi бұзылады, экономикалық еркiндiк болмайды, тұтынушылар үшiн де.
Тарихи кезеңде әр елдің экономикасына монополияның әр түрлері құрылды:
Табиғи монополия және жасанды монополия. Қазақстан Республикасындағы табиғи
монополияға жатады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің антимонополиялық қызметінің
басты міндеті:
- табиғи монополия субъектінің қызметін реттеу;
- монополиялық биліктің күшейіп, еркінсуіне жол бермеу, ескерту жасау;
- мемлекеттік кәсіпорындар мен органдардың ақылы қызмет көрсету ретін
бақылау;
- сәйкес құқықтық, нормативтерді әзірлеу.
Табиғи монополия субъектісі жылына бір реттен аз емес өзінің
амортизациялық қоры туралы есеп беруі керек.
Нарықтық қатынастарда, табиғи монополияны мемлекет реттеу керек.
Президент жарлығымен Қазақстан Республикасында 1998 жылдың шілдесінде
“Табиғи монополия туралы” заң шықты. Табиғи монополияны түсіндіретін, оның
қызмет етуін реттейтін көптеген құқытықты-нормативті актілер жасалды.
Монополияның мәні және пайда болу себептері
Монополия (грек тілінде – moons – жалғыз, polio – сатамын) жеке
өндіруші тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемділікке жеткен кезде
пайда болады.
Монополия – нарықтық құрылым, онда салаға іс–жүзіне кіре алмайтын
тосқауылдар бар, мұнда тек бір ғана ірі өндіруші – фирма болады.
Монополияның мақсаты – нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы
мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы етіп орташадан
жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылымын ұсынады.
Буржуазиялық қоғам екi сатылы шаруашылық:
а) Еркiн бәсеке капитализмi, бұл ХҮІІ – ХlХ ғасырлар арасы.
б) Монополистiк капитализмi, бұл ХХ ғасырдың басынан осы уақыт iшiнде.
Жалпы капитализм өзiнiң даму жолында шаруашылықтың үш кезең түрiнен
өттi. Олар: а) жай, қарапайым кооперация; б) мануфактуралық; в)
мәшинелендiрiлген фабрика.
Жай, қарапайым кооперациялық шаруашылық. Мұнда капиталист – кәсiпорын
иесi – бiр түрлi жұмысты орындайтын көп адамдарды өзiнiң бақылауында
бiрлестiрiп, жұмыс жасатқызады, ол бiр адамның шамасы келмейтiн жұмысты
орындауға мүмкiндiк тудырады.
Мануфактуралық шаруашылық. Бұл Батыс Еуропа елдерiнде ХҮІІ ғасырдың
ортасынан ХҮІІІ ғасырдың екiншi жартысына дейiн орын алды. Бұл да еңбек
кооперациясы, бiрақ мұнда заттың, өнiмнiң элементтерi өндiрiледi еңбек
бөлiнiсi арқылы. Әрбір жұмысшылар тобы ақырғы өнiмнiң тек бiр ғана бөлшегiн
жасайды (мәшиненiң тек дөңгелектерiн, моторын, тағы басқа) өндiрiс, еңбек
мамандырылады, ол олардың тиiмдiлiгiн жоғарлатады.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс. ХҮІІІ ғасырдың соңында, ХlХ ғасырдың
ортасында Батыс Еуропада, Америка құрама Штатында өнеркәсiптiк революция
болып, соның нәтижесiнде қолөнерлiк техниканың және қол еңбектiң орнына әр
түрлi мәшинелер келедi.
Кәсiпорындарда ендi, қарапайым болмаса, қиын мәшинелер адамның
бақылауымен жұмыс iстейтiн болды. Мұны фабрика деп атайтын болды.
Мәшинелендiрiлген өндiрiс - техникалық төңкерiстiң негiзi болды. ХlХ
ғасырдың соңында, ХХ ғасырдың басында электротехникада (будың орнына
электрқуаты), мәшине жасау саласында (iшкi жануға негiзделiнген қозғағыш,
мотор – автомобиль, самолет), химиялық өнеркәсiпте төңкерiс болды.
Сонымен, ХIХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында буржуазиялық қоғам
монополистiк сатысына өтедi. Бұл жаңа белес, жаңа жағдай сол кездегi ғылыми
ойлардың назарынан тыс қалған жоқ. Тiптi бiр-бiрiне қарсы келетін өткiр
көзқарастар, ғылыми тартыстар, ойлар болды. Солардың бiрi В.И.Лениннiң
Империализм – капитализмнiң жоғары сатысы атты кiтапшасы (1917ж). Онда
монополизмге (империализмге) жан-жақты және обьективтi саяси-экономикалық
талдау жасап, өмiр шындығына сай келетiн бағалы тұжырымдар берiлген.
Монополизм – жеке қоғамдық экономикалық формация емес, капитализмнiң
жоғары сапалы сатысы және жалғасы. Капитализмнiң барлық қасиеттерiн бойына
жинақтайды, экономикалық заңдарда жаңа жағдайға бейiмдеп пайдаланады.
Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының
нөтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және
нарықта үстемдiгiн, өздерiнiң үстемдi билiгiн жүргiз бастады, өйткенi iрi
кәсiпорындары өнiм өндiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды,
яғни белгiлi бiр өнiмдi-тауарды өндiретiн және оны сататын тек бiр болмаса
2-3 ғана кәсiпорындар. Ал өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпрындарының
құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп
болған және бәсекелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi,
мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындар. Олардың пайда болуы
жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп
болған.
Монополия түрлері
Монополияның түрлерi. Тарихи кезеңде әр елдiң экономикасына
монополияның әр түрлерi құрылды:
а) Табиғи монополия. Сирек және орны толтырылмайтын өндiрiс
элементтерiне бiр ғана субьектiнiң ие болып пайдалануы. Мысалы, жер
қойнауының пайдалы қазбалары: сирек металлдар, құнарлы жерлер. Мұндай
монополия тұрақты болады. Қазақстанда табиғи монополияға жатады: халыққа
коммуналды қызмет (сумен, газбен, электр күшiмеен, жылумен қамтамасыз ету),
темiржол, әуе жолы, энергетиканың обьектiлерi. Мұнайды, мұнай өнiмiн,
газды тасу, байланыс қызметi, қорғаныс кәсiпорындарының кешенi, ядролық
кәсiпорын, уландыратын, нашақорлық заттар, қымбат бағалы заттар, қымбат
бағалы металлдар.
Бұл субьектiлердi мемлекет монополияға қарсы және баға туралы саясатқа
сәйкес қатаң бақылайды және реттеу шараларын жүргiзедi.
б) жасанды монополия – бiреулердiң қолында белгiлi бір өнiмнiң тек
нарығы, болмаса, тек өндiрiс және сату нарығы болады. Бұл кездейсоқ,
тұрақты және жалпыға бiрдей болуы мүмкiн.
Кездейсоқ монополия сатушыға, болмаса, сатып алушыға болады, ұсыныс пен
сұраныстың уақытша тиiмдiлік қатынастары болғанда, болмаса, өнiмдi өндiрiп
сату үшiн өте қолайлы жағдай, мүмкiншiлiк болса (озық технология, техника,
жұмыс күшi). Бiрақ, бәсекелестiң салдарынан бұл экономикалық тиiмдiлік
артықшылық тұрақты болмайды.
Тұрақты монополия болатындар – iрi кәсiпорындар, өндiрiстi , тауарларды
өткiзу нарығын өздерiне қаратқан. Мысалы, ағылшынның Ост–Инд, Германияның
Ганза компаниялары.
ХIХ ғасырдың аяғында тұрақты монополияның кеңiнен дамыған түрлерi:
картельдер, синдикаттар, трестер, концерндер, конгломераттар.
Картель – бұл өнеркәсiптiң бұл саласындағы бiрнеше кәсiпорындарының
одағы. Бұған қатысушылар құрал- жабдыққа және өнiмге өздерi ие, өздерiнiң
меншiгiнде болады. Өнiмдi нарықта өздерi өткiзедi, сатады, бiрақ жалпы
өндiрiлетiн өнiмдегi әр қайсысының үлесi (квота), сату бағасы, сататын
нарығы, тағы басқа туралы өзара келiсiм болады.
Синдикат – бұл бiр түрлi өнiм шығаратын бiрнеше кәсiпорындардың
бiрлестiгi. Мұнда шаруашылыққа кезектi материалдық жағдайлар, ресурстар әр
қайсысының өз меншiгiнде қалады, ал дайын өнiмдi өткiзетiн жалпы ортақ
сауда кәсiпорыны ұйымдастырылып, тауарды сол сатады.
Трест – бұл монополияда құрал–жабдық, дайын өнiм, осыған
қатынасушылардың бiрiктiрiлген, ортақ меншiгi болып саналады
Концерн – бұл сөз жүзiнде бiрiне – бiр тәуелсiз кәсiпорындардың және
банктердiң одағы (өнеркәсiп, сауда,көлiк). Мұнда бас фирма басқаларына
қаржылық бақылау жүргiзедi.
Конгломерат – қаржы орталығы бір, бірақ, жалпы технологиясы кіріккен әр
түрлі фирма, салалардың ұйымдық формалары кіретін монополия.
Жалпыға бiрдей монополия формасы осы ХХ ғасырдың екiншi жартысында
пайда болды. Мұнда халық шаруашылығы барлық жағынан да кәсiпкерлердiң
бiрлестiгiне бағындыру (мемлекеттiң көмегiмен) негiзiнде құралған.
Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып
саналады. Мұнда мемлекеттiң көмегiмен құралған. Бiрлестiктер көп нарықта
негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып саналады. Мұнда мемлекеттiң өзi
iрi монополия болады. (әскери - өнеркөсiп кешенi).
Қалыптасқан, әдеттен шаруашылықта, қоғамда кездеседi – монополия – жеке
өзi сатып алушының нарығы. Кейбiр экономиканың маңызды секторын қолдау
саясатында, мысалы, ауыл – шаруашылық өнiмiн мемлекет өзi сатып алады.
Екi жақты монополия – белгiлi бiр нарықта тауарды әкелiп сатушы мен
бiрiккен сатып алушылардың қарсыласуы.
Капиталистiк экономиканы монополияндыру өндiрiстiк ғылыми – техникалық
прогресстiң ықпалымен шоғырландырудың нәтижесiнде. Бiрақ, кейiнгi уақытта
ғылыми - техникалық революция басқа да үрдiс (тенденция) тудырды – ол шағын
және орташа техникалық жоғарғы класстық кәсiпорындардың рөлiн жоғарылату.
Дамыған елдерде шаруашылықтың 70-80% шағын және орташа кәсiпорындар
құрайды. Америка Құрама Штатында Шағын бизнесті ұлттық өнiмнiң жартысына
жақынын өндiредi. Жаңа технология мұнда өндiрiсте тез және көп енгiзiледi
және қолданылады. Қазақстан Республикасында да қазiргi уақытта шағын және
орташа кәсiпорын құруға молынан мүмкiншiлiк берiлiп отыр.
Монополия бәсекелiктi жоймайды, тек тәсiлдерiн өзгертедi. Жетiлмеген
бәсекелiк болады, жетілмеген бәсеке деп – еркін бәсеке шарттарының кем
дегенде біреуі орындалмайтын нарықты атайды. Жетiлмеген бәсекелiктiң үш
түрi болады; а) монополия бәсеке; б) олигополия; в) таза монополия (өнiмдi
дифференциялау).
Монополиялық бәсеке кезінде нарықта сатушылар мен сатып алушылардың саны
бірнешеу болады. Бірақ, жаңа құбылыс – өнімнің саралануы, пайда болады
яғни, өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып
тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер: өнімнің жоғары сапасы, әдемі
орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары
деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.
Олигополиялық бәсеке дегеніміз– бірнеше фирма үстемдік ететін нарық (грек
тілінде – moons – жалғыз, polio – сатамын). Оған біртекті немесе әр түрлі
өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі – баға лидердің принципі бойынша
бекітіледі. Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы нарықтағы мықты
фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.
Олигополиялық бәсекелік жүріс–тұрыстың модельдерін пайдалануға мүмкіндік
береді, яғни, олигополистер бір–бірімен келісімге келуге, олар
бәсекелестердің жүріс–тұрысын алдын–ала білуге тырысады, сөйтіп қандай да
болса бір экономикалық қауымдастыққа мүше болып кіреді.
Олигополияға қарама–қайшы құбылыс олигопсония болып табылады. Ол нарықта
бірнеше сатушының емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырады, яғни,
тұтынушылар нарығының монополиясы белең алады.
Таза монополия нарықта ешқандай бәсекелессіз бір ғана сатушы болған кезде
пайда болады. Оның ерекшелігі–сатушы өз бағасын өте кең түрде бағалай
алады, ал барынша жоғары баға тек төлем қабілетіне сұраныспен шектеледі.
Кейбір жағдайда нарықта тек бір ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп
аталады.(жалғыз сатып аламын). Өнiмдi дифференциялау дегенiмiз- әрбiр
тауардың орнын басарлық, оның бәсекелігiнде болатын басқа тауар –
субститут барлығы.
Жалпы бұрынғы бытыраңқы, еркiн бәсекенiң орнына жекелеген салалардың,
ұлттық шаруашылықтың шеңберiнде және бүкiл дүниежүзiлiк шаруашылық
көлемiнде монополиялардың арасындағы бәсекелiк орналасады. Оның негiзгi
мақсаты – басқаларға қарағанда пайданы көбiрек табу.
Қазiргi уақытта бәсеке күресi дүниежүзiлiк нарықта айрықша
шиеленесуде. Мысалы, АҚШ-пен Жапония арасы. Монополизмді бәсекелiк күрестiң
жаңа әдiстерi пайда болуда. Монополизмге дейiн бағалық бәсеке болды, яғни
бәсекелiктiң бағасынан гөрi төмен баға қою арқылы бағаны түсiрiп, оны
нарықтан ағыстыру. Бұл монополизм уақытында сирек болатын құбылыс. Ендi
монополиялар тәуекелдiгiнен бағаны өзгерткеннен гөрi өндiрiстiк қуаттардың
өнiм шығаруын азайтып, не көбейтiп амал қолданылады. Тiптi дағдарыстар
кезiнде де бағалар бiршама тұрақты күйiнде қалады да, экономикалық өрлеулер
кезеңiнде артады.
Бірақ, баға бәсекесі мүлдем болмайды деген сөз емес. Ол көбінесе,
жасырын түрде болады, яғни өнім нарық құжаттарында жарияланған бағалардан
біршама төмен бағамен өткізіледі.
Монополистік бәсекеде өнімнің сапасын арттырудың, сатып алушыларға
кепілдіктер беріп, қызмет көрсетудің маңызы арта түсуде. Бұл ғылыми –
техникалық прогресспен объективті түрде байланысты. Оның іс - қарқыны
олардың бәсекелік қабілетінің шешуші шарты.
Әр алуан жаңалықтар енгізу бәсекелік күресте аса күшті қару болып отыр.
Бәсекелеліктің түрлері.
1. Сала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып, ерекше
шиеленіседі.
2. Сала аралық бәсеке күрес жойылмайды, өршеленеді. Мысалы,
тұтынушылардың доллары үшін және капиталды пайда аз беретін
саладан оны көп жоғары беретін салада пайдалану үшін.
3. Монополиялар бөгде – аутсайдер деп аталатын, яғни монополдық
бірлестікке кірмеген кәсіпорындармен үнемі күресте болады. Күрестің
айласы, жауыздық әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып,
бөгделерді құртып жібереді
4. Орта пайда алу мақсатындағы бәсеке күресімен қатар үстем пайда үшін
күрес тоқталмайды.
5. Бәсеке ұлттық нарықта ғана емес әлемдік нарықта болады.
6. Монополиялардың бірімен бірінің күресі әрдайым қауіпті сипатта
болады. Бір саладағы монополиялар, саланы бүтіндей қожалығына
айналдыру, тек өз үстемдігін жүргізу үшін күреседі.
Монополистік шаруашылықтағы бәсекенің мәні - монополдық үстемеден
жоғары пайда түсіру. Монополиялардың өзара бәсекелестіктің түрлері бірнеше:
қарсыласушыны шикізатсыз өткізетін нарықсыз, несиесіз қалдыру. Қарсыласушы
жұтағанша бағаны төмендету, сосын қайтадан көтеру. Бәсекелесушінің
кәсіпорынын өртеп жіберу, мамандарды өзіне тарту, қаржыдан жайсыздандыру,
үкімет тапсырмасы үшін күрес тағы басқа.
Монополия экономикалық тұрғыдан өзінің үстемдігін монополиялық бағада,
монополиялық пайдада жүзеге асырады.
Монополиялардың қолына орасан зор күш-қуат жинақталу арқасында, олар
ішкі салалық бәсекені тежей алады және өз өніміне қойылатын баға жөнінде
нарыққа белгілі бір шекке дейін өз дегенін орындаттыра алады.
Монополиялық баға дегеніміз - монополияның жеке дара немесе көбінде
басқа концерндермен мәмілесіп қоятын бағасы. Әдетте, бұл бағалар тауардың
нақтылы құнынан да және өндіріс бағаларынан да жоғары болып келеді, ал
қоғамдық құнынан төмен болады.
Монополиялық баға екі түрде болады.
Біріншісі – монополиялық жоғары баға. Бұл жоғарғы бағамен монополиялық
кәсіпорын өзі ғана өндіріп, өзі белгілеген жоғарғы бағамен сатады. Бұл
тауарды басқа кәсіпорындар өндірмейді. Сондықтан тұтынушылар, оның бағасы
жоғары болса да, алуға мәжбүр болады.
Екіншісі – монополиялық төменгі баға. Бұл тауарларды өндіруге қажетті
материалдардың, шикізаттың, бөлшектердің бағасы. Оны сатушылар шағын
кәсіпорындар, ал сатып алушылар тек бір-екі монополиялық кәсіпорындар. Олар
осы жағдайды пайдаланып, төмен бағамен өздеріне керекті материалдарды
алады. Ал бұлар алмаса сатушылардың заттары өтпей қалады. Ол өндірістің
тоқтауына апарады.
Монополиялық бағалар дәрежесіне сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынастары
әсер етеді. Алайда, монополистер сұраныс төмендеп кеткен жағдайдың өзінде
де тауарлардың бағасын жоғары ұстай алады. Өйткені, бағаның тиісті дәрежесі
келісім - шарт жасау арқылы іске асады. Баға қоюдың Басшылық жүйесі ең
ірі компанияның қолына көшеді. Дегенмен, бұған қауіп төндіретіндер бар-
олар келісімге келмеген бөгде фирмалар.
Монополиялардың өздері сатып алатын тауарлардың (бөлшектер, шикізат,
материалдар) бағасы, әдетте, монополиялық төмен бағалар болады. Бірақ мұның
да шегі бар. Ол мұндай тауарларды сататын шағын кәсіпорындардың
капиталдардың ұдайы өндірілуі қамтамасыз етіліп тұруы қажет, яғни бұдан
төмен болмауы керек. Алайда монополиялық бағалар да өзгереді. Оның негізі-
тауар құнының өзгеруі.
Монополдық пайда – ол монополдық жоғары бағамен тауардың құнының
(болмаса тепе-тең баға) айырмасы. Мұнда сатып алушылар өзінің әдеттегі
табысының бір бөлігін монополияның пайдасына жібереді. Оның негізі –
жолдама жұмысшылардың еңбегімен жасалатын қосымша құн.
Монополдық жоғарғы пайданың жолдары:
- жұмысшыларға төмен жалақы төлеу, оларға қажетті тауарларды жоғарғы
бағамен сату;
- монополдық кәсіпорындарда еңбек өнімділігін жоғарылату;
- монополиялардың шетке капитал шығару арқылы сол елдерде өндірілетін
құн.
Монополияның әлеуметтік-экономикалық салдары.
- Көтерме пайданы монополдық кәсіпорындар, өндірілетін тауарлардың
сапасын жоғарылатпай – ақ, жоғары монополдық бағамен табады. Ол
үшін олар тек бағаның деңгейі туралы келіссе болғаны. Бұл
техникалық және басқадай прогресске экономикалық қызықтыруды
қолдауы керек еткізбейді, уақытша болса да, мұнда тоқыраулық жағдай
туғызады. Бірақ та, күрделі инновация (өндірісті жақсарту) жасайтын
тек ірі бизнес.
- Тауарларға сұранысты көбейту үшін монополиялар өнімінің өндіру
көлемін әдейі, жасанды түрде азайтады.
- Сатылатын тауарларға монополдық жоғары баға қою - инфляция болудың
және қарапайым халықтың өмір тұрмысының төмендеуінің басты себебі
болып саналады.
- Монополия белгілі бір өнімді тек өзі ғана сатып алушы болуға
тырысады. Кейбір уақытта ол өзі сатып алатын заттарға алуды жасанды
түрде азайту арқылы сатушылардың өнім ұсынушы монополдық сұраныстан
арттырады. Бұл олардың сататын өнімдеріне монополдық төмен баға
қоюға мүмкіндік туғызады. Бұл бағаның деңгейі қоғамдық қажетті
еңбек шығынынан төмен болады.
- Монополия сатылатын және сатып алатын тауарлардың бағаларының
айырмашылығының жоғарылай беруіне ықпал жасайды. Оны бағаның
қайшысы деп атайды. Мұның мәні – ауыл–шаруашылық өнімдерінің
бағасы өнеркәсіп өнімдерінің бағасынан төмен болуы. Бұл Қазақстанда
да орын алады, шаруашылықты индустрияландыру және техникалық қайта
қаруландыру кезеңінен бері.
Монополистің өнім көлемін белгілеуі
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақсаты
– пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист жалғыз
өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз шешімі
бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің сұраныс
қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да, монополист
төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта арттыруы мүмкін.
Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін болғандықтан,
тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсетеді. Демек, монополиялық
фирманың сұраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп табылады. Өнім
бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама болады және өндіріс
көлемінің функциясын көрсетеді:
P=P(Q)
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
π = TR–TC = p(Q)xQ – TC(Q)
Енді Пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз:
dπdQ = dTRdQ – dTCdQ = MR – MC = 0
немесе MC = MR.
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (MC) шекті түсімге
(MR) тең болғанда ғана ең көп болатынын көреміз.
Өндірушінің жалпы түсімі TR = P(Q)·Q формуласы бойынша анықталатынын біле
отырып, шекті түсімді есептеп шығарамыз:
MR = dTRdQ = dPdQ ∙Q + P = P∙ [dPP ∙ QdQ + 1] (3)
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:
E = dQdP ∙ PQ немесе 1E = dPdQ ∙ QP
(4)
Және оны (3) формулаға қойып, есептеу арқылы шекті түсімді MR=P∙(1E+1)
табамыз.
Бұдан, пайданы мейлінше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz