Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту

Мазмұны:
Кіріспе 3
1 Еңбек нарығы
1.1. Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс 5
1.2. Жұмыссыздық құрамы, түрлері мен себептері 9
2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының ерекшелігі
2.1. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту және 15
еңбек нарығы
2.2. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту, 18
жұмыссыздық деңгейін талдау
3 Ұдайы өндіріс жүйесіндегі қазіргі еңбек нарығы.
3.1. Қазақстан Республикасында еңбек нарығын мемлекеттік 23
реттеудің негізгі бағыттары.
3.2. Қазақстан Республикасы тұрғындарын еңбекпен қамту 26
мәселелері және оны шешу жолдары
Қорытынды 29
Падаланылған әдебиеттер 33

Кіріспе
Жұмыссыздық- экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихында ең өткір мәселенің бірі.
Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға , мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми-техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жерде жұмыссыздықтың көбеюі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы коғам үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып кана коймай, өзінін абыройын да жоғалтады. ІІІетелде жұмыстан айырылуды психологиялык зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады.
Үкімет талай жылдан бері экономикалық өсімнің макроэкономикалық факторларын бағалау кезінде жұмыспен қамту мәселесіне енжар қарап келді. Әлеуметтік - экономикалық дамудың макроэкономикалық бағдарламаларының әртүрлі нүсқалары, әдетте, жалпы ішкі өнімнің өзгеруіне, инвестицияның мөлшеріне, электр қуатын жеткізушілер бағасының өсу серпініне, Халықаралык валюта қоры кредиттерінің алынуына немесе алынбауына байланысты есептеледі.
Еңбектің халықаралық ұйымының анықтамасына сәйкес жұмыссыз деп саналады, егер:
1.Еңбекке жарамды әрі қабілетті жасқа жеткенде.
2.Тұрақты жұмысы болмаса.
3.Еңбек биржасында тіркелген болса.
Жұмыссыздық деңгейі халықтың еңбекке жармады бөлігі мен жұмыссыздар санының қатынасына тең.
Мемлекеттің міндеті- жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейінің табиғи дең-гейден асып кетпеуін бақылау болып табылады.
2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының “Қазастан Республикасындағы еңбек туралы” жаңа Заңы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының “Халықтың жұмыспен қамтылу туралы” және басқа заңдары күшіне енді. Ол заңдар азаматтардың ҚР-дағы Еңбек еріктілігіне деген конституциялық құқықтарын жүзеге асыру барысында туындайрын еңбек қатынастарымен, жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау шараларымен қоса халықтың жұмыспен қамтылуы сферасындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазіргі кезде, әсіресе, экономиканың әлеуметтік емес секторларында еңбек қорғаудағы, шеккен зияндарды қайтарудағы, мертігу немесе кәсіптік сырқытқы ұшырағандағы көптеген жұмыскерлер құқығының бұзылулуры әдетке айналып барады.
Курстық жұмыстың мақсаты жұмыссыздықың мәні және себептері, оның түрлері туралы оқып-білу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жұмыссыздық, оның түрлері ,себебі туралы оқып-білу;
- Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы, жұмыссыздық деңгейі туралы оқып-білу; Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықпен күрес саясаты туралы оқып-білу.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Әкімбекова Ш. Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері // Жаршы.- 2005.- №5.- Б.4-6
2 Әлім Қ. Жұмыссыздық және жұмыс жайы // Егемен Қазақстан .- 2007.- 1 қаңтар.- Б.4
3 Ниязбекова Р. Еңбек ресурстарының аймақтық ерекшеліктерінің құрылуы // Жаршы.- 2005.- №10.- Б.1-6
4 Мұхамедова Ә.О. Еңбек нарқының негізгі көрсеткіштері жайлы түсінік // Жаршы.- 2003.- №6.- б.3-6
5 Райханұлы Н. Әлеуметтік жағдайдың әлеуеті қандай // Ақиқат.- 2003.- №10.- б.25-30
6 Үсенова Г. Жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу // Ақиқат.- 2003.- №2.- б. 29-35
7 Хамбар Б. Жастар еңбек нарығында // Саясат.- 2005.- №9.- Б.57-62
8 Жұмақанов Б.Қ. Еңбек ресурстары әлеуметтік-экономикалық категория // Жаршы .- 2003.- №6.- Б.9-11
9 Көшенова Б. Ақша.Несие. Банктер .- Алматы, 2000.- 328 б.
11 Қожамбетов Б. Басты мақсатымыз – жұмыссыздықты жою // Дидар .- 2004 .- 7 ақпан.- Б.1-2
12 Мұхамадиев Ә. Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері жайлы түсінік // Жаршы .- 2003.- №6.- Б.3-5
13 Ниязбекова Р. Еңбек ресурстарының аймақтық ерекшеліктерінің құрылуы // Жаршы .- 2005.- №10.- Б.3-6
14 Тұрапбайұлы А. Алдағы жылғы инфляция // Егемен Қазақстан .- 2004.- 2 қараша .- Б.1-2
15 Үсенова Г. Жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу // Ақиқат .- 2003.- №2.- Б.29-34
16 Фискалдық саясатқа ұстамдылық монетарлық саясатқа қатаңдық қажет // Егемен Қазақстан.- 2006.- 19 сәуір.- б.1-2
17 Ілиясов Қ. Қаржы .- Алматы, 2005.- 552 б.
18 Экономикалық теория негіздері: оқулық .- Алматы, 1999.- 523 б.
19 Экономикалық саясаттар: лекциялар .- Алматы, 2002.- 170 б.
20 Экономикалық теория негіздері :Оқулық .- Алматы, 2005.- 328 б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе
3

1 Еңбек нарығы
1. Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
5
2. Жұмыссыздық құрамы, түрлері мен себептері
9
2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының ерекшелігі
2.1. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту және
15
еңбек нарығы
2.2. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту,
18
жұмыссыздық деңгейін талдау
3 Ұдайы өндіріс жүйесіндегі қазіргі еңбек нарығы.
3.1. Қазақстан Республикасында еңбек нарығын мемлекеттік
23
реттеудің негізгі бағыттары.
3.2. Қазақстан Республикасы тұрғындарын еңбекпен қамту
26
мәселелері және оны шешу жолдары
Қорытынды
29
Падаланылған әдебиеттер
33

Кіріспе

Жұмыссыздық- экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихында
ең өткір мәселенің бірі.
Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге
жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға , мүмкіндік жасайтын немесе
оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми-техникалық прогрестің
салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде
көбейеді. Нарық жоқ жерде жұмыссыздықтың көбеюі мемлекеттің өндіргіш
күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы коғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып кана коймай, өзінін абыройын да
жоғалтады. ІІІетелде жұмыстан айырылуды психологиялык зақым ретінде
бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде
қаралады.
Үкімет талай жылдан бері экономикалық өсімнің макроэкономикалық
факторларын бағалау кезінде жұмыспен қамту мәселесіне енжар қарап келді.
Әлеуметтік - экономикалық дамудың макроэкономикалық бағдарламаларының
әртүрлі нүсқалары, әдетте, жалпы ішкі өнімнің өзгеруіне, инвестицияның
мөлшеріне, электр қуатын жеткізушілер бағасының өсу серпініне, Халықаралык
валюта қоры кредиттерінің алынуына немесе алынбауына байланысты есептеледі.

Еңбектің халықаралық ұйымының анықтамасына сәйкес жұмыссыз деп
саналады, егер:
1.Еңбекке жарамды әрі қабілетті жасқа жеткенде.
2.Тұрақты жұмысы болмаса.
3.Еңбек биржасында тіркелген болса.
Жұмыссыздық деңгейі халықтың еңбекке жармады бөлігі мен жұмыссыздар
санының қатынасына тең.
Мемлекеттің міндеті- жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейінің табиғи дең-
гейден асып кетпеуін бақылау болып табылады.

2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
“Қазастан Республикасындағы еңбек туралы” жаңа Заңы, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының “Халықтың жұмыспен қамтылу туралы” және басқа заңдары
күшіне енді. Ол заңдар азаматтардың ҚР-дағы Еңбек еріктілігіне деген
конституциялық құқықтарын жүзеге асыру барысында туындайрын еңбек
қатынастарымен, жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау шараларымен қоса халықтың
жұмыспен қамтылуы сферасындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазіргі кезде, әсіресе, экономиканың әлеуметтік емес секторларында еңбек
қорғаудағы, шеккен зияндарды қайтарудағы, мертігу немесе кәсіптік
сырқытқы ұшырағандағы көптеген жұмыскерлер құқығының бұзылулуры әдетке
айналып барады.
Курстық жұмыстың мақсаты жұмыссыздықың мәні және себептері, оның
түрлері туралы оқып-білу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жұмыссыздық, оның түрлері ,себебі туралы оқып-білу;
- Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы, жұмыссыздық деңгейі туралы
оқып-білу; Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықпен күрес саясаты
туралы оқып-білу.

1. Еңбек нарығы
1.1. Еңбек нарығындағы сұраныс пен
ұсыныс.
Жұмыс күшіне деген сұраныстың қалыптасуы жұмыс берушінің
талаптары мен мүдделігіне бағынады. Ал жұмыс берушінің мақсаты- өзі
басқарып отырған кәсіпорынның пайда табу үшін бәсекеге қабілетіне
қамтамасыз ету.
Жұмыс күшіне деген сұранысты қалыптастыру саясатының бірінші және
негізгі бағыты- жұмыс орындарын ашу, қажетсіз немесе тиімсіз дегенін
жою. Бұл шаралар жергілікті және аймақтық билік органдарының қолдауымен
ең алдымен тұтыну тауарларын өндіру және қызмет көрсету саласына қажет
қаржыны тарту үшін жүзеге асырылады.
Екінші бағыт- кәсіпкерлікті дамыту негізінде жұмыс орындарын ашу.
Осы тұрғыдан қарағанда шағын кәсіпорындар тиімді. Мысалы, АҚШ-та он жаңа
жұмыс орынның сегізі шағын кәсіпорын есебінен ашылады ( белгілі бөлігі
қысқа мерзімді жұмыс орындары екені де атап айтылады).
Жаңа кәсіпорындармен қатар жұмыс күшіне деген сұранысты арттыруға
жұмыс істеп тұрған ірі кәсіпорындарды жекешелендіру және құрылымдық
бөлімшелерін дербес кәсіпорынға айналдыру барысында ішкі кәсіпкерліктің
дамуы да өзінің оң ықпалын тигізеді. Ол ар құрылтайшылары және
деңгеушілерімен орнаған экономикалық байланыстан тыс сыртқы тапсырыстар
арқылы өз қызметінің ауқымын кеңейтеді.
Үшінші бағыт- ақысы төленетін қоғамдық жұмыс ұйымдастыру. Бұл
шетелдік тәжірибеден келген ұғым жұмыссыздарға жергілікті басқару
органдарының қарауындағы объектілерде қызмет көрсету, жөндеу, тазалау,
құрылыс жүргізуімен жұмыс беруді білдіреді. Қоғамдық жұмыстардың ауқымы
мен нақты түрлерін осындай жұмысқа мұқтаж адамдардың құрамы және еңбек
нарығындағы жағдай белгілейді. Бұл бағыт қайсібір қызметті жүзеге асыру
үшін қажет жұмыс күшіне деген жасанды емес , нақты сұраныс болса тиімді
де тартымды болуы мүмкін, өйткені жұмыс орындары еңбекке қабілетті
халықты жұмыспен қамту үшін ғана емес, қоғамның жұмыс пен қызметтерге,
объектілерге, қанағаттандыру мақсатымен іске асырылады.
Төртінші бағыт - еңбек ету мүмкіндіктері шектеулі адамдарға арналған
жұмыс орындарын ашу. Әлеуметтік бағыты айқын болғанымен, жұмыс күшіне
деген сұраныстың мәні сақталады, тек бұйымдар мен қызмет түрлеріне
тапсырыс берілгенде оны істейтін адамдың мүмкіндіктері шектеулі екендігі
ескерілуі тиіс. Бұл сонымен қатар мүгедектерге еңбек етуге, еңбек ету
құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан аталған жұмыс
орындарын өз бастамасымен немесе өнімнің белгілі бөлігін өткізуден
түскен пайданы салықтан босату жеңілдігі пайдаланып ашқан кәсіпорындарды
қолдау саясаты жүргізілуі тиіс.
Жұмыс күшінің ұсынымы қалыптасуы жұмысшының талаптары мен
мүдделерін білдіреді. Ал оның ең басты мақсаты-мазмұны, еңбек шарттары
және ақысын қанағаттандыратын жұмыс табу.
Жұмыс күші ұсынымын қалыптастыру саясатының бірінші және негізгі
бағыты- қызметкерлердің және олардың құрамын қалыптастыру мәселесіне
байланысты. Жоғарыда қаралған құралдар мен әдістерді қолдану арқылы
жұмысшылардың жеке қабілеттерін жетілдіру және қолдану, дамыту, кәсіби
біліктілігінің деңгейі тұрғысынан жұмыс күшінің санын арттыру.Әсіресе
кәсіпкер , менеджер, маркетинг бойынша маман және нарықтық
инфрақұрылымның басқа қызметкерлерін даярлау және олардың біліктілігін
көтеру ісіне баса назар аударылуы тиіс.
Екінші бағыт- өзін-өзі жұмыспен қамту тауарларын өндіру және қызмет
көрсету бойынша жұмысшының өз бастамасымен жүзеге асырылатын жеке еңбек
қызметімен байланысты.Мұндайда өзін-өзі жұмыспен қамтуға кәсіпкерліктің
жеке нысаны деп қараған жөн, мұнда кәсіпкер де , жұмысшы бір адам,
сұраным мен ұсыным функциялары біріккен. Өзін-өзі жұмыспен қамтуды
қолдану шаралары кәсіпкерлікпен бірдей салық салуды жеңілдетеді және
қажетті өндіріс құралдарын сатып алу үшін несие беруді талап етеді.
Үшінші бағыт-жұмыс бағытын реттеу. Әлемде қалыптасқан жұмыс уақытын
қысқарту тенденциясы жұмыспен қамтылуды азайтуға әкеп соғатын саясатты
қолайсыз деп есептелмеуге тиіс екендігін көрсетеді. Осы мәселені шешу
барысында еңбек ұсынысына ықпал ететін басқа факторлармен қатар
жұмысшының бос уақыты және арасындағыбос емес уақытты бөлуге беретін
салыстырмалы мәні ескеріледі. Сонымен қатар жұмыс уақытын қысқарту және
бос уақытты арттыру саясаты қарама-қарсы тенденциялық-қосымша жұмыспен
қамтылудың дамуына кедергі болуға тиіс емес. Бұл жұмысшыға бір
кәсіпорындағы негізгі жұмысынан тыс осы немесе басқа кәсіпорында қосымша
еңбек ақы алу мақсатында жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Төртінші бағыт- жұмысшылар мен жұмыс берушілердің талап – мүдделерін
үйлестіру үшін миграциялық процестерді реттеу. Осымен байланысты жұмыс
күшінің ұтқырлығы кәсіпорындағы технологиямен ұйымдастыру әдістері,
өндірілетін өнімнің өзгеруіне байланысты өз жұмысындағы өзгерістерге
қабілетті және дайын екендігін білдіреді, сондай-ақ бұл ішкі еңбек
нарығында осындай өзгерістерді ынталандыру саясатын көрсетеді. Осы
саясатта ішкі еңбек нарығындағы саясатпен үйлестіру жұмыс күші
ұтқырлығын тұрақты ауыстырмай, ауыл, қала, облыс ауқымында реттеуге
мүмкіндік береді. Миграциялық процесстерді білім және басқару органдары
тарапынан жұмыспен қамтылу қызметтерімен бірігіп реттеу жұмыс орнын
ауыстыру қоныс аударуды талап ететін жағдайды жүзеге асырылады.
Еңбек нарығындағы ұсыным мен сұраным арасындағы дисбаланс (теңсіздік)
толық және тиімді қамтылу шарттарынан ауытқу барын көрсетеді.Ұсыным
сұранымнан асса ашық жұмыссыздық болады, ал сұраным ұсыным мен нақты
талаптан асқан жағдайда жасырын жұмыссыздық орын алады. Демек, жұмыспен
қамтылу және жұмыссыздық бір-бірімен байланысты әлеуметтік-экономикалық
категориялар. Олардың арақатысы еңбек нарықтарындағы саясаттың толық
сипаттамасын береді. Және жұмыспен қамтылуда , жұмыссыздық та сұраныс
субъектілері – жұмыс берушілері бастамасымен, ұсыным субъектілері –
жұмысшылардың бастамасымен пайда болатынын ескеру қажет.
Еңбекке жинақталған сұраныс жетілген бәсеке рыногында жеке
фирмалардың еңбегіне сұранысты жинақтау жолымен анықталады. Ал, фирма
қанша жұмысшы санын жалдау керектігі сұрағын шешеді, еңбекке сұраныс
бағасын, яғни еңбек ақысын анықтайды.

Жалақы
Ставкасы сұраныс

Жұмысбастылық
көлемі (сурет 10)
Жалақы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшері арасындағы тәуелділік
еңбекке сұраныс қисығы бір қалыпты азаю сызығын береді.
Еңбекке жинақталған ұсыныс халық санымен анықталады, ондағы халықтың
еңбекке жарамды бөлігі, орта сағат санымен, бір жылдық істеген жұмысшы
жұмысы, жұмысшының еңбек сапасы жақтарын қамтиды.(сурет10)
жалақы
ставкасы

еңбек ұсынысы

жұмысбастылық көлемі
1.2. Жұмыссыздық құрамы, түрлері мен себептері

Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін
арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға ,
мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми-техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жерде жұмыссыздықтың
көбеюі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық
саясаты болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың мынадай түрлері бар:
1 Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппарата артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады.
2 Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден
басқа жерге жұмыс ізденумен ауысуын айтамыз.
1. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы; бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өңдеу өнеркәсәбінде т.б.
2. Құрылымдық жұмыссыздық өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде болады:
жеке саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы жабу
мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.
Технологиялық жұмыссыздық адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі
біліктілікті өзгертуді нсмесе басқа мамандықты игеруді талап етеді.
Циклдық жұмыссыздық — өндірістің құлдырауынан туыңдайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып,
шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын
қарастырады. Мысалы. АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойьшша
комиссиясының жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың
әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Экономистер барлық
жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп карайды. Жұмыссыздықтың
бірінші тобына - жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын
жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші
тобына — жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондык,
құрылымдық, технологиялық және баска түрлерін жатқызамыз.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы коғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып кана коймай, өзінің абыройын да
жоғалтады. ІІІетелде жұмыстан айырылуды психологиялык зақым ретінде
бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде
қаралады.
Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен аныкталады:
ЖД ( ЖС ( 100

ЖК

Мұндағы – ЖД – жұмыссыздық деңгейі
ЖС – жұмыссыздар саны
ЖК – жұмыс күшінің саны

Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді;

инфляцияның өсуіне ықпал жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың
бір бөлігі өнім өндіруге қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен
камтылмағандықтан ақшалай жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік
бюджеттің шығыс бөлігі өсе түседі. Кез-келген жұмыссыздық деңгейімен
байланыста болатын экономикалық зиянды аныктау үшін, әлемдік практикада
Оукен заңы қолданылады. Оукен заңы американ экономисі Артур Оукеннің (1724-
1780 жж.) есімімен аталған. Осы заң математикалык тұрғыдан жұмыссыздық
деңгейі мен жалпы ұлттык өнім (Ж¥Ө) көлемінің төмендеуі арасындағы
байланысты көрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық денгейі табиғи денгейден
1%-ға асса, онда ЖҮӨ көлемінің төмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз —
Оукен коэффиценті болып табылалы. Мына 1:2,5 катынасы, бұл жұмыссыздықтың
ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне қатынасы больш табылады және жұмыссыздықпен
байланысты өнімнің абсолюттік зиянын аныктауға көмектеседі.
Жұмыс ітегісі- келетін еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен
қамтылмауы.Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігі арттыруы, сонымен бірге
жұмысщы күщінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе
оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылы-ми-техникалық
прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада жұмыссыздық
дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыз-дықтың көбею
себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық
саясаты болуы мүмкін.

Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен бос жұмыс
орындары арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі уақыт кезенінің қажет-
тілігі жатады.Еңбек нарығының тепе-теңдік үлгісі жұмысшылар деңгейінің бос
жұмыс орындарына сәйкестігін болжайды, жұмысшы кез келген орнына лайықты.
Егер ол шынында солай болса, еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда болып, онда
жұмыс орнын жоғалту жұмыссыздықты тудырмайтын еді: еңбек нарығына
шығарылғандар тез арада нарықта белгіленген жалақысы бар жаңа жұмыс табар
еді.

Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқашан ауысып тұратын
нарықтық экономиканының жағдайында шарасыз. Әр түрлі тауарларға деген
сұраныс ұдайы тербелісте, ал ол осы тауарларды өндіретін жұмысшылар ең-
бегіне деген сұраныстың тұрақсыздығын білдіреді. Мысалы, дербес компью-
терді енгізу жазу машиналарына сұранысты қысқартты, ал ол жазу машинка-
ларын шығаратын өндірістегі еңбекке сұранысты төмендетті. Сол уақытта
электронды өнеркәсіптегі еңбеккесұраныс өсті. Онан кейін, әр аймақ әр түрлі
тауар өндіретіндіктен, еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір бөлігінде
өсіп, ал екіншісінде қысқыруы мүмкін. Мысалы, мұнай бағасының өсуі Атырау
сияқты мұнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты арттырады. Эко-
номистер осындай аймақтар мен салалар бойынша еңбекке сұраныс құрылы-
мындағы өзгерістерді құрылымдық ығысу деп атайды.
Құрылымдық ығысу ұдайы болғандықтан және жұмысшыларға жұмыс ауыс-тыру
үшін уақыт қажеттігінен уақытша жұмыссыздық тұрақты сипатта бола-ды.
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың ұдайы босатылуымен уақытша
жұмыссыздықтың жалғыз себебі емес. Одан басқа егер фирма банкротқа түс-се,
егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырмаған жағдайда немесе олардың
нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар аяқ астынан жұмыс-тан шығарылады.
Жұмысшылар өздерінің мамандық қызығушылығын өзгерт-кен жағдайда немесе
елдің басқа ауданына көшкен кезде өз тілегімен жұмыс-тан шығады. Еңбек
нарығында фирмалар арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша
жұмыссыздық әрқашан болады.
Жұмыссыздықтың тағы бір себебі-жалақының қатаңдығы, яғни оның икемді-гі
өзгере алмайтындығынан. Тепе-теңдік еңбек нарығының үлгісіндегі нақты
жалақы сұраныс пен ұсынысты тенестіруден өзгеріп тұрады.Бірақ шын мәнін-де
жалақы әрқашан икемді болмайды. Кейде нақты жалақы тепе-теңдіктен
жоғары деңгейде болады.

Бұл мысал жалақы қатаңдығы не себептен жұмыссыздыққа әкелетінің көрсе-
теді. Жалақы сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігіне сай келетін деңгейден жоға-
ры тұрғанда, нарықтағы еңбекке ұсыныс оған сұраныстан артық болады.Фир-
малар тапшы орын саның барлық талапкерлер арасында таратуға мәжбүр бо-лады.
Сондықтан, нақтыы жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу ықти-малдығының
көрсеткішін төмендете және жұмыссыздық деңгейін жоғарыла-тады.
Жалақының қатаңдығынан болатын жұмыссыздық және осыдан шығатын жұмыс
орнының жетіспеушілігі жұмыссыздықты күту деп аталады.Жұмыс-шылар жұмыссыз
болуынын себебі олардың мамандығына сәйкес ең жоғары дәрежедегі жұмыс
іздеуінен емес, берілген жалақы деңгейінде еңбек ұсыны-сынан фирмалар
жағынан еңбек сұранысы артық болғандығынан. Жұмысшы-лар тек жұмыс алу
мүмкіндігін күтеді.
Жалақы қатаңдығы және жұмыссыздықты күту ұғымын түсіну үшін, ең ал-дымен
еңбек нарығы неге тепе-теңдік жағдайда келмейтінін білу керек. Жала-қының
нақты деңгейі тепе-теңдік нүктесінен жоғары болғанда, ал еңбек ұсы-нысы
сұранстан көп болса, жұмыс берушілердің жалақыны төмендетулерін күтуге
болатын еді. Жұмыссыздықты күту болуының себебі, еңбек ұсынысы артық болса
да, фирмалардың жалақы деңгейін түсіре алмауынан.
Енді жалақы қатаңдығының үш себебін қарастырайық:ең төмен жалақы тура-лы
заң қабылдау, кәсібодақтарда монополиялық күштің болуы және фирма-лардың
ынталандыратын жалақы тағайындауы.
Үкімет жалақы қатаңдығын сақтауды, оны тепе-теңдік деңгейге дейін түсіруге
кедергі жасауға мүмкіндік туғызады. Ең төмен жалақы туралы заң барлық
фирмалар үшін міндетті болтын еңбекақының ең төмен мөлшерін бел-гілейді.
Мысалы: 1938 жылы әділетті еңбек жағдайлары заң қабылданған кезде, АҚШ-
тың федеральді үкіметі өнеркәсіптегі орташа жалақының 30 бен 50 па-йыз
шекарасында болатын жалақының ең төмен деңгейін тағайындайды. Көп
жұмысшыларға бұл деңгей практикалық мағына бермейді, себебі олар белгі-
ленген төмен шектен анағұрлым көп табады. Дегенмен кейбір жұмысшыларға,
әсіресе мамандығы және тәжірибесі жоқтарға белгіленген төменгі шек тепе-
теңдік нүктесінен жалақыны көтереді, ал ол фирмалардың осындай еңбекке
сұранысын қысқартады.
Есеп бойынша, жалақының шегін белгілеу жасөспірімдер арасындағы
жұмыссыздыққа үлкен әсер етеді, өйткені әдетте жасөспірімдер жалақысының
тепе-теңдік деңгейі өте төмен. Оған екі себеп бар:
Біріншіден, жасөспірімдер ең аз маманданған және тәжірибесі аз жұмыс
күшіне жататындықтан, олардың еңбегінің шекті өнімі де үлкен болмайды
Екіншіден, жасөспірімдерге көбінесе ақшалай түрде емес, белгілі бір
“өтем” түрінде өзінің жұмыс орнында мамандықты тегін оқып-үйренуге
мұмкіндік беріледі. Сондықтан жасөспірімдер үшін жалақының тепе-теңдік
деңгейі тө-мен болып келеді және жалақының шегін белгілеудің жұмысшылардың
осы тобы үшін үлкен мәні бар.
Көптеген экономистер жасөспірімдер арасындағы жұмысбастылық төмен
жалақының әсерін зерттеген. Зерттеушілер жұмысқа орналасқан жасөспірімдер
санының белгілі уақыт аралағында өзгеруі мен ең төмен жалақының өзге-руін
салыстырған. Бұл зерттеулер ең төмен жалақының 10% -ға өсуінен жас-
өспірімдер арасындағы жұмысбастылық шамамен 1-3%-ға төмендегенің көрсетеді.
Жасөспірімдер жұмыссыздыққа төмен жалақы туралы занның әсерін жеңіл-дету
үшін кейбір экономистер мен саясатшылар ол заңның жас жұмысшылар-дың еңбек
төлеміне таратылуына қарсы шығады.Бұл жасөспірімдер арасында жұмыссыздықты
қысқартуға және оларға оқып-үйренуге және еңбек тәжіри-бесін алуға
мүмкіндік береді. Осындай түрдегі шектелген вариантта ең төмен жалақы
туралы заңға түзету 1990 жылы шықты. Алайда бұл шараның қарсыластары оның
мамандандырылмаған ересек жұмысшыларды жасөспірімдерге ауыстыруды
туғызатындығын, соның салдарынан халықтың басқа топтары арасында
жұмыссыздықтың көбеюіне әкелетінін айтады.

2. Қазақстан Республикасының еңбек нарығының ерекшелігі.

1. Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамту және еңбек нарығы.
Елдегі қалыптастырылып жатқан экономикалық қатынастарды түрлендірудің
(модификация) маңызды көрінісі еңбек ресурстарын қалыптастыру болып
табылады. Жұмыс күшінің сапасын арттыруда, оны бөлуде және қайта бөлуде,
сондай-ақ еңбек уәждемесін жоғарылатуда бүл процесс өте үлкен рөл атқарады.
Ауылдық еңбек нарығында қазіргі қалыптасып отырған жағдаят (конъюнктура)
жұмыс күші үсынысының оған деген сүраныстан әлдеқайда артық болуымен
сипатталады. Ол ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінің қысқаруына, ауылдағы
әлеуметтік жөне басқа да салалардың шектен тыс ықшамдалуына, сонымен бірге
қайта ұйымдастырылған кәсіпорындардың еңбекті интенсивтендіруге
бағдарлануына байланысты болып отыр. Соның салдарынан ауылдағы халықты
жүмыспен қамту мәселесі тым ушығып кетті.
Табиғи өсім көрсеткішіне қарағанда біздің республика ТМД елдерінің ең
соңында емес. 2003 жылы республикадағы табиғи өсім негізінен алғанда батыс
және оңтүстік өңірлердегі туудың жоғары болуымен қамтамасыз етілді. Алайда
табиғи өсімнің 67 мың адам болғанын біздің республика үшін жеткілікті
деуге болмайды. Тек соңғы бес жылдағы көші- қон себебінен болған халықтың
аз толықтыру үшін қазіргі өсім қарқыны сақтағанның өзінде, 20 жыл уақыт
керек.
Нарықтық қатынастар экономика саласын аса қабілетті, ынталы және білімді
кадрлармен толықтыруды талап етеді. Еңбекке деген көзқарас жастардың көші-
қон пиғылдар қалыптасуына зор өсер етеді. Олардың қазіргі кезде еңбекпен
қамтамасыз етілген еңбекпен қамтылмаған және тұратын орнын өзгерткісі
келетін жастармен салыстырғанда ауыл өміріне көбірек бағдарланған.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қалыптастыруға байланысты халықтың
жүмыспен қамтылуыңда сан жағынан да, сапа жағьшан да өзгерістер больш
жатыр. Осы бағыттағы негізгі үрдіс мемлекеттік меншіктегі субъектілердің
қысқаруы себепті меншіктің басқа формаларындағы субъектерге өтуі болып
отыр. 2003 ж. экономиканың барлық салаларында жүмыспен қамтылгандардың 73
пайызы жеке меншік формаларыңда кәсіпорындарда, 24,6 пайызы мемлекеттік, ал
2,4 пайызы біздің республика мен басқа мемлекетгердің бірлескен
кәсіпорындарында болды. Экономиканың әр түрлі салаларындағы жалдамалы
еңбекпен айналысатындар қүры-лымында қызмет көрсету саласының сыбаға
салмағы жоғары - 49,8%. Ал, ауыл шаруашы-лығының сыбаға салмағы 39%,
өнеркәсіптің салмағы 11,2%. Өз беттерінше жүмыспен қам-тушылардың көпшілігі
ауыл шаруашылығы өндірісінде (83,9%) еңбек етіп келеді, қызмет көрсету
саласында 15,1%, өнеркөсіпте 1,0%.
Елді мекендерде өзін-өзі жүмыспен қамтудың негізгі саласы жеке қосалқы
шаруашылық (ЖҚШ) болып саналады (оларды үй шаруашылығы немесе халықтың
шаруашылығы деп те атай береді). Соңғы жылдарда шаруашылық категорияларының
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудегі үлестері өзгеріске үшырады. Осы
тұрғыдан қарағанда үй шаруашылықтарының рөлі тұрақты түрде орнығып келеді.
Олар азық-түлік өнімдерін өндірушілер ғана емес, еңбек ету үшін шексіз
алаңға да айналып отыр. Мысалы, 2003 ж. осы өзін-өзі жұмыспен қамтушылар -
ЖҚШ-пен айналысушылар республика бойынша ауыл шаруашылығы жалпы өнімдерінің
жартысынан астамын берді (50,4%), соның ішінде өсімдік шаруашылығы
өнімдерінің 23,6 пайызын, мал шаруашылығы өнімдерінің 86,7 пайызын өндірді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемі соңғы бес жыл төңірегінде ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарында іс жүзінде бір деңгейде болса, үй
шаруашылықтары өңдірген ауылшаруашылығы өнімдері екі еседей артып отыр.
Әсіресе, мал шаруашылығының жалпы өнімі күрт өскені байқалады.
Қазірде жұмыспен қамту саласында, өндіріске қажетті жұмыс күші мен
олардың жұмыстың жағдайына қоятын талабы арасында елеулі қайшылықтар бар.
Оның шиеленісуі – кадрлардың тұрақсыздығынан көрінеді. Миллиондаған
адамдар, өздерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайын жақсарту
мақсатында жұмыс орнын ауыстырам деп біраз уақыт жұмыссыз қалады. Ол
көбінесе 2 айдан 6 айға дейін созылады. Сонымен бірге миллиондаған дипломы
бар мамандар да ондай дайындық деңгейін талап етпейтін қызметтерде
жұмысжасайды, ал бұл құрылымдық, яки салалық жұмыссыздықтың орын алып
отырғанын көрсетеді.
Бұл жағдайлар қазірде нарықтық экономикаға өту кезінде басынан кешіріп
жатқан біздің елімізге де тән бола бастады. Атап өту керек – бұл процесс
өте шиеленісті жағдайда өтуде. Жалпы жұмыссыздық нарықты экономикаға тән
құбылыс болып табылады. Бірақ оның әр елдің ішкі жағдайына байланысты
белгілі бір мөлшері болады. Егер жұмыссыздар сол мөлшерден асып немесе
кеміп кетсе нарықты экономикаға залалын келтіреді. Ал қажетті деңгейде
тұрса, онда экономиканың тиімді дамуына қолайлы жағдай жасайды.
Болжаммен үстіміздегі жылдың аяғына қарай, Қазақстанда тіркелген
жұмыссыздардың саны 250-500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде. Сондықтан,
мемлекет, дүние жүзінде жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, бұл процесті
реттеуді үйренуі қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси өткірлігін
азайту үшін соңғы 30 жыл бойына нарық қатынастары дамыған елдердің
үкіметтері жұмыссыздарға жәрдем берудің әртүрлі жүелерін қолдануда. Халықты
еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі оның құқықтық негізін
жасауды, әртүрлі мамандандырылған мекемелердің, экономикалық тұтқалардың
кең жүйесін қолдануды қажет етеді. Осылармен бірге мемлекет қайта
мамандандыру, жаңа жұмыс орындарын құру және жұмыссыздыққа байланысты
жәрдемақы төлеу сияқты әлеуметтік саясат шараларын жүзеге асыру қажет.
Нарық қатынастары дамыған көп елдерде еңбек нарығы әр түрлі топтағы
адамдарды , әсересе жастарды жұмыспен қамтудың жеке шараларын жүзеге
асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске асырылады. Осы
мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы шығындары бөлінеді
және оларды мемлекет толық өз мойнына алады.

2. Қазақстан Республикасында жұмыспен қамту, жұмыссыздық деңгейін талдау.

Жұмыссыздық қоғам өмірне тән құбылыс. Ол бүған дейін де болған,
алдағы уақытта да бола бермек. Бұдан кейде әрқилы әлеуметтік-экономикалық
проблемалар да туындап қалып жатады. Қазіргі нарық жағдайында қай жерде
болсын жұмыссыздар санының көбейе түсер ықтималдығы да мол. Себебі, оның
мынандай факторлары бар екендігі екінің біріне белгілі жайт. Мысалы,
өндірістің жаппай автоматтандырылып, механикаландырылуы, еңбекті
интенсивтендіру деңгейінің артуы, өнеркәсіптің т.б. мекемелердің дағдарысқа
үшырауы, тіпті соның кесірінен жабылып қалуы, сондай-ақ мамандандырылудың
біржақты жүргізілуі — осындай себептерден жұмыссыздықтың көбейе түсері
мәлім.
Мұндай көлеңкелі жайттан Астана қаласының қалтарыста қала алмайтыны да
әрине, зандылық. Оның еңбек рыногына тереңірек бойлап көрсек, жұмыссыздық
жөне жұмыспен қамту ыңғайында сарабдал әңгіме қозғауға әбден болатын
секілді. Проблема атаулы іле сөз етіліп, ол асқынбай тұрғанда түйінін
шешуге ұмытылыс жасалғанда ғана күн тәртібінен біртіндеп сырғи беретіні
түсінікті шығар. Сонымен, елорданың осынау шетін мәселесін қандай жолмен
реттеуге болар екен? Тұйықтан қалай, уақыт озбай шыға аламыз?
Әр сүрақтың соңында адам тағдыры бейнеленіп түрғандай. Мысалы, 2006
жылдың үшінші тоқсанының мәліметтеріне сүйенсек, Астанада түратын жасы 15
және одан жоғарыдағы экономикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.