Қытай. Үнді

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Қытай
Біздің заманымыздан бұрын VIII -- VI ғасырлар аралығында қазіргі Қытай мемлекетінің жерінде құлдық қоғам толық қалыптасқан. Мифологиялық дүниетанымның орнын философиялық ілімдер ала бастайды. Олардың барынша гүлдену кезеңі Хань династиясына сәйкес келеді (б.ж.с.д. 207ж.-б.д.220 ж.). Зерттеушілер бұл кезенді гүлденген жүз философиялық мектептің өзара тартысы деп атаған. Мысалы, Хань дәуіріндегі тарихшы Сьма Тань (б.ж.с.д. 110 ж. қайтыс болған) солардың ішінен алты философиялық бағыттарды атап көрсеткен:
1. Инь және Ян мектебі.
2. Конфуций мектебі немесе әдебиетшілер.
3. Моистер мектебі.
4. Атаулар мектебі.
5. Заңгерлер мектебі.
6. Күш пен жол мектебі (дао цзя).
Осылардың алғашқысы, яғни Инь және Ян мектебі өз бастауын Өзгерістер кітабынан (б.ж.с.д. VII-VII ғасырда) алады. Бұл кезең мифологиялық дүниетанымның тарих сахнасынан көшіп, философиялық көзқарастарға орын босата бастаған кезі болатын.
Инь және Ян -- әлемнің бастауында тұрған мәндер. Бірақ олар туралы ілім дуалистік сипатта емес, себебі барлық болмыс ол екеуінің біртұтастығы арқылы ғана бар бола алады. Демек, олар диалектикалық бірлікте болатын қарама-қарсылықтар. Инь және Ян қағидалары аспан мен жер, ұрғашы мен еркек арасындағы қатынастармен тығыз байланысты, әрі олардың дамуына нұсқайды. Белсенділік көбіне Янға тән болады да, Инь енжарлық танытып отырады. Бірақ олардың бірлігі -- диалектикалық дамудың көзі. Нәтижесінде заттар мен құбылыстар өзгерістерге ұшырайды. Мұндай өзгерістер адамдарға да қатысты болады. Аспан, жер, адам -- бұлар үшкілдік бірлікте белгілі бір даму жолымен (дао) тіршілік кешеді.
Екінші мектеп Конфуцийдің атымен тығыз байланысты. Конфуций (қытайша Кун Цю, Кун Чжунни, ал әдебиетте көбінесе Кун-цзы, ұстаз Кун деген атпен белгілі) б.ж.с.д. 551 79 жылдары Лу патшалығында өмір сүрген. Ол кедейленіп қалған ақсүйек әскербасының семьясында дүниеге келді. 22 жасынан бастап ұстаздық жұмыспен айналысты, атағы бүкіл Лу патшалығына жайылды. Конфуций мектебінде, негізінен, төрт пәннен дәріс оқытылатын. Олар - тіл, ахлақ, саясат және әдебиет. Конфуций елу жасында Лу патшалығында көрнекті саяси қайраткерге айналды. Алайда, сарай төңірегіндегі саясатшылардың жаласынан он үш жыл бойы ел аралап қаңғырып кетуге мәжбүр болды. Бірақ та басқа Қытай мемлекеттерінде оның жаңа ілімі ешқандай қолдау таппады да, 484 жылы туған Отанына қайта оралған еді. Конфуцийдің ілімі туралы оның шәкірттері жазып қалдырған Лунь юий (Сұхбаттар мен пікірлер) атты еңбектен мағлұмат аламыз. Онда Конфуцийдің ойлары мен тұжырымдары, қағидалары мен пікірлері жинақталған. Лунь юий -- біздің заманымызға дейін сақталған бірден-бір мәдени ескерткіш.
Конфуций өзіне, ұрпақтарына және шәкірттеріне арнайы бөлінген қорымға жерленген, оның тұрған үйі қазіргі кезде атақты ғибадатханаға айналған.
Конфуций ілімінің ерекшелігі сол, ол адамгершілік мәселелерін бірінші кезекке қойған. Ал рух, аспан денелерінің қозғалу заңдылықтарына еш көңіл бөлмейді. Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білейік, -- деген екен ол. Алайда, көкті пір тұтқандығы ақиқат, көк тәңірісіне құрбандық шалуды оған деген адамдардың көрсеткен құрметі деп түсінген. Кейіннен Қытайдың аспан асты империя деп аталуына да осы ұғым өз әсерін тигізген сыңайлы.
Жоғарыда айтылып өткендей, Конфуций өз ілімін адамға бағыттаған. Ол -- алғаш рет адамның кісілік тұлғасы туралы ой қозғаған философ. Үлгі тұтуға жарайтын ер адамның адамгершілігі (жэнь), үлкенді сыйлауы (сяо), әдет-ғұрып, дәстүрді құрмет тұту (ли) жоғарғы дәрежеде болуы тиіс. Адам тумысынан жаман болып тумайды, оны жаман да, жақсы да қылатын өскен ортасы. Конфуций мемлекетті де үлкен отбасы деп түсіндірген. Оның ілімі, жалпы алғанда, үстем таптың мүддесін қорғады, құлдықты сөкет көрмеді, сондықтан да ұзақ жылдар бойы мемлекеттік ресми идеологияға айналып, Қытайдағы қоғамдық өмірдің барлық салаларына өз әсерін тигізді.
Конфуцийдің қазасынан кейін оның ілімі сегіз тармаққа бөлініп кетті. Олардың ішіндегі ең негізгілері идеалистік бағыттағы Мэн-цзы мектебі мен материалистік бағыттағы Сюнь-цзы мектебі. Бұл екі бағыт та Конфуцийдің шәкірттері Мэн жэне Сюньнің аттарымен аталады. Мэн-цзы Конфуций ілімдерін жинақтап, бір жүйеге түсірумен ғана айналыспаған, сонымен қатар, жаңа ойлармен толықтырьш отырған.
Мысалы, адамның табиғаты тек жақсылықтан жаратылған деген қағида Мэн-цзы философиясының негізгі өзегі болып табылады.
Конфуцийдің ілімі Қытай қоғамы үшін талай ғасырлар бойы ресми ой-саналық қызмет атқарып келді. Тіпті, XX ғасырдың екінші жартысында Қызыл террор арқылы қартайған әріптестерін саяси сауатсыз хунвэйбиндер мен цзаофандардың қолынан қырғын таптыру саясатын жүргізген Мао Цзэ-дун Сяо қағидасын өрескел бұзғандығын түсініп, Конфуцийге қарсы, оның қателері жөнінде саяси науқан ұйымдастырдыАрасын жиырма алты ғасыр бөліп тұрған бірі өлі, бірі тірі адамның арасында идеологиялық майданның ашылғандығы да Конфуций ілімінің өміршеңдігін көрсетеді
Моизм мектебінің негізін салушы Мо Дидің (б.ж.с.д. 479-391 ж.) баса көңіл аударған негізгі мәселесі әлеуметтік ахлақ болып табылады. Бұл мектептің ілімі Конфуцийге мүлдем қайшы келетін. Өйткені, оның негізінде дерексізденген жалпы сүйіспеншілік жататын. Теориялық іспен айналысу -- бос уақыт өткізумен бірдей.
Атаулар мектебі заттар мен құбылыстардың тілде бейнелену сәйкестілігіне баса назар аударды. (Мұндай мәселе Еуропалық философияда, яғни ортағасырлық схоластикада ондаған ғасырдан кейін ғана қарастырылған -- автор).
Конфуцнй іліміне қарсы шыққан тағы да бір атаулы философиялық мектептің ілімі даосизм деп аталады. Даоның қазақшасы жол деген сөз.
Бұл ілімнің негізін қалаушы б.ж.с.д. VI ғасырда өмір сүрген Лао-цзы. Бұл кәрі ұстаз деген ұғымды білдіретін лақап ат. Ал шын аты-Ли Эр. Көне Қытай ескерткіштерінде аты аңызға айналған.

Үнді
Біздің жыл санауымыздан үш мың жыл бұрын ежелгі үнді жерінде қауымдық қоғам ыдырап, оның орнына құлдық қоғам қалыптаса бастады. Осыған орай ежелгі үнді қоғамы төрт варнаға (каста) бөлінді. Олар: брахмандар (абыздар), кшатрийлер (әскербасылар), вайшьилер (ауқатты шаруалар) және шудралар (құлдар), Әр варна тұйықталған әлеуметтік топ болды да, әрқайсысы қоғамда өзіне тиесілі орын алды және олардың өздеріне ғана тән әр түрлі мамандықтары болды. Мысалы, брахмандардың үлесіне -- ой еңбегі, кшатрийларға -- әскери қызмет, вайшьилерге -- ауылшаруашылық, қолөнер кәсібі, саудагерлік тисе, шудраларға -- қара жұмыс қана тиді. Ежелгі үнді қоғамының осы даму кезеңіне сай мифологиялық, философиялық көзқарастары да қалыптасты. Олар негізінен үңді мәдениетінің ескерткіші ведаларда (веда б.д.д. 1500 жж.) жинақталған. Ведалар төрт бөлімнен тұрады: 1) Самхит -- құдайларға арналған гимндер жинағы; 2) Брахман - самхитті түсіндіретін әр түрлі мифологиялық әңгімелер, ритуалдар, т.б.; 3) Араньякта (орман кітабы) брахманға тән ритуалдың орнына құдайларды іштей сыйлап-құрметтеу, олар туралы ойланып-толғану сияқты көзқарас; 4) Ведалардың ең соңғы сатысы упанишадта дәстүрлі варналарды бір-біріне қарсы қоюдан гөрі, олардың арасындағы айырмашылықты ең жоғары білім арқылы жоққа шығаруға болады деген идея уағыздалады.
Упанишадтың басты тезисі брахман туралы. Ғарыштың негізінде мәңгі мәнділік -- брахман жатыр. Ал одан барлық заттар дамып өскен. Олай болса, брахман -- бар әлемнің генетикалық, түпнегіздік бастамасы және олардың соңы. Брахман екі түрлі болады. Біріншісі -- қозғалмайды, нақты өмір сүреді, бірақ жойылып кетуі мүмкін, ал екіншісі -- жойылмайды, өлмейді, қозғалыста болады және ақиқат. Бірінші брахман көп түрлі болса, екіншісі -- жалқы. Кейбір жағдайларды брахманмен қатар, синоним ретінде, атман ұғымы да қарастырылады. Атманның табиғаты -- бір жағынан дене сияқты болса, екінші жағынан рух сияқты. Рухты атман -- тіршіліктің негізі, ал екеуі қосылып, барлық денелердің ішкі бастамасы, негізі және соңы болады. Атман тек бастама ғана емес, ол -- саналы тіршілік иесі, әлемді жаратушы, Брахман және атманмен қатар тұрған ұғымдардың бірі -- пуруша және мен. Пуруша (еркек) -- ол әлем, адам түріндегі әлем. Сондықтан атман бастапқыда пуруша түрінде болып, мен әлемді жаратамын, деп: аспан суын, сәуленің бөлшектерін, әлімді, суды жаратты. Осыдан біз атманның саналы екенін түсінеміз. Упанишадта менді брахманмен, атманмен деп түсінгенде ғана, адам өзін құдаймен, бүкіл әлеммен теңмін деп түсінеді. Ал, мен -- бір бөлек, брахман, атман -- бір бөлек деп түсінетін болсақ, ол -- білімділікке жатпайды. Ал егер атманды танып-білсек, барлығын да білгеніміз. Жалпы, білімділік упанишадта өте жоғары бағаланады. Мысалы, тікелей құрбандық шалу туралы білім өте құнды. Өмірдің ең басты мақсаты -- тірі кезінде атман-брахманмен қосылып-бірігу. Өмір қиыншылығынан, құмарлығынан, үмітінен, қызғаншақтықтан тыныштық тауып, алдап-арбаусыз ой кешіп, атманды түсініп-білген адам нағыз брахман болып құдайға, әлемдік құрылымға айналады. Упанишадта жанның көшіп-қону идеясы ең басты идеялардың бірі,
Ведалар негізінде қалыптасқан философиялық ілімдер сол ведалардың беделін мойындау-мойындамауына байланысты әр түрлі бағыттарға бөлінеді: жайнизм, буддизм, даршандар, чарвактар-локаяттар, санкхья, т.б.
Жайнизм (жина -- жеңімпаз). Жайнизмнің негізгі философиялық көзқарастары сиддханта деп аталатын кітаптар жинағында берілген (б.д.д. III ғ.). Жайнизм сансарға (жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүруі), кармаға (әділ жаза заңдылығы) және мокшаға (жанды қасіреттен азат ету) сенеді. Жайнизмнің басты мақсаты -- қасірет деп түсінген өмірден азат болу. Жайнизмнің ілімінше, карма заңын құдайларға құрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол үшін сансардан құтылу қажет.
Жайналықтар әлемді тіршілігі бар және тіршілігі жоқ деп екіге бөледі. Тіршілігі жоқ (аджива) әлем атомдардан (ану) тұратын материядан (пудгала) құралады. Олар бір-бірімен қосыла, бөліне алады. Оларға, сонымен қатар, кеңістік (акаша), уақыт (кала), орта және қозғалыс жатады.
Тіршіліктің жаны бар. Керек десеңіз, жердің де жаны бар. Жанның өзі әр түрлі болады. Егер ауа, су, жер, от, өсімдіктер тек қана сезіне алса, құстарға, жануарларға, адамдарға сезім мүшелері арқылы түйсіну тән. Жалпы алғанда, тіршілік мәңгі, бірақ ол материалдық денелер түрін қабылдаған көптеген жандарға бөлініп кетеді де, бір денеден екінші денеге ауысып отырады.
Ал сансардан азат болу үшін үш қазынаны сақтау керек. Олар: дұрыс қылық, шынайы білім, дұрыс сенім. Дұрыс сенім -- тиртханкалар деп аталатын 24 әулиенің іс-әрекетіне сену болса, дұрыс қылық -- тазалықты, шындықты, сабырлықты, өзіне қаталдықты, салмақтылықты сақтау. Ал шынайы білім -- жанның сезім мүшелері мен ақыл-ойға сүйенбей алған білімі. Мұндай танып-білу процесінде жан қарастырып отырған заттармен тікелей байланысады. Ал түйсіктер, ақыл-ой болса мұндай байланысқа кедергі жасайды. Танымның үшінші түрі өз тарапынан үш сатыдан тұрады. Бірінші сатысында -- жан алшақтығы және ұзақ заттарды түйсінеді, екінші сатысында -- өз бойындағы адамдарға деген қызғанышты, жек көрушілікті жеңген жан адамдардың қазіргі және өткен кездегі ойларын тікелей білуге мүмкіндік алады, ал үшінші сатысында -- азат болған жанға көрегендік қасиет, абсолюттік білім дариды.
Жайналардың пікірінше, әлем бірінің үстіне бірі орналасқан көп қабаттан тұрады. Төменгі екі қабатында -- әзәзіл (перілер), ортаншы қабатта -- жер, келесі қабатта -- құдайлар, ал ең жоғарғы қабатта -- құдайларға ұқсас джиндар орналасқан. Шындап келгенде, жайналардың пікірінше, құдай жоқ, оның бар екендігі туралы келтіріп жүрген дәлелдердің бәрі негізсіз, қате, сондықтан да құдайға емес, 24 тиртханкараға (әулиелер) және джиндарға сену керек.
Жайнизм кейінірек дигамбар және шветамбар деген екі сектаға бөлініп кетті. Жайнизмге Үндістанда қазірдің өзінде де көптеген адамдар сенеді.
Буддизм. Бұл философиялық ағымның шығу тарихы принц Сидцхарта гаутаманың (б.д.д. 563 -- 83 жж.) есімімен тығыз байланысты. Буддизм ілімі бойынша, өмір -- қасірет. Адам қандай әлеуметтік сатыда тұрса да аурудан, көріліктен, өлімнен құтыла алмайды. Оған құдайға шалған құрбандық та көмектесе алмайды. Қасіреттен құтылудың бірден-бір жолы -- сансардан (жанның бір денеден бір денеге ауысып отыруы) толық азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі қажет: 1) өмір -- қасірет. Өмірге келу, көрілік, ауру, өлім, жақсы көрген нәрсеңнен айрылу, қажетіне жете алмау, т.б. -- осылардың бәрі -- қасірет; 2) қасіреттің пайда болуы туралы ақиқат; 3) қасіреттің пайда болу себебі -- өмірден ләззат алуға деген құштарлық екенін түсініп аталған құштарлықтардан құтылу арқылы оны жеңуге болатындығына сену; 4) құштарлықтан құтылу жолдарын білу. Құштарлықтан құтылу оңай емес, ол үшін сегіз әдептілік қағиданы бұлжытпай орындау арқылы жанды таза ұстауға тырысу қажет. Олар: 1) дұрыс жол -- төрт ақиқатты дұрыс түсіну; 2) дұрыс шешім -- төрт ақиқатқа өз өмірін айтпау, біреуді босқа жамандау, балағат сөз айтпау; 3) дұрыс іс-әрекет.. -- ешқандай тіршілік иесіне жамандық жасамау, ұрлық-қарлықтан қашық болу; 4) дұрыс күш жасамау -- құмарлықпен, жаман оймен күресу; 5) дұрыс ой бағыты -- бұл дүниенің жалған, алдамшы, уақытша екенін түсіну; 6) дұрыс жинақтала білу -- өз денеңді сезінуден, ойлаудан, түйсінуден арылу.
Дұрыс жинақтала білудің өзі төрт сатыдан тұрады: 1) ойды төрт ақиқатқа тұсініп, пайымдауға бағыштау; 2) осы төрт ақиқатқа сену. Ол біздің жанымыздың тыныштықта. және қуанышта болуына мұмкіндік береді; 3) Қуаныш-қайғыдан, оз денеңді сезінуден арылу; 4) Толық сабырлық және талғау- сыздық жағдайға жету. Соңғы сатыны будца нирвана деп атай- ды. Нирвана -- қайта тірілуден құтқару. Нирвана мокшаның өзгерген тұрі. Тек нирвананың мокшадан айырмашылығы, мокша жанды қасіреттен о дұниеде азат етсе, нирвана -- бұл дұниеде азат етеді. Нирвана жағдайына жеткен адамды архат (қадірлі, құрметті, сыйлы адам) деп атайды. Нирвана, архат жағдайына жеткен адамды брахман деуге де болады. Олай бол- са, нирвана -- ең жоғары ләззат. Кейін келе, нирвана ұғымы адамның бойынан бұкіл әлемдік көрініске ауысады. Әлемдегі нирвана мәңгі, оны ешкім дүниеге әкелмейді және пайда бо- луының себебі жоқ. Әлемдік нирвананы сезім мұшелері арқы- лы қабылдау мұмкін емес, оны тек қана дұрыс жолмен жұр- ген, ақыл-ойы таза, кұнделікті қызықтан алшақ адам танып- біле алады.
Біздің дәуірімізге дейінгі III ғ. Ұндістанның ресми идеоло- гиясы болды. Кейінірек келе, ол дінге айнальш, екі ағымға бөлініп кетті. Хинаяна -- кіші шеңбер деп аталатын ағым алғашқы будцизмге жақынырақ болса, махаяна -- ұлкен шең- бер .деп аталатын ағым -- архаттан гөрі бодхисатваны пір тұтады. Бодхисатва -- архатқа жетпеген, бірақ толық білімге жетуге талпынып жұрген адам. Ол білгір адамнан гөрі дін уағыз- даушы адамға көбірек ұқсайды. Өзінің ерлігімен, батырлығы-
мен ол тек өзін ғана құткармайды, өз кұшімен нирванаға хете алмайтындардың бәрін құтқарады. Сөйтіп, нирвана өзінің бұрынғы мағынасынан айрылып, жұмақ ұғымға пара-пар ұғымға айналды.
Буддизмге сенушілер Ұндістанның өзінен гөрі одан тыс мем- лекеттерде көп кездеседі (Қытай, Жапония, Бирма, Цейлон, Т.6.). Ал Ұндістанның өзінде буддизмнің орнын брахманизм басады да, буддизмдегі будда Вишну құдайдың бір көрінісі больш қалады.
Локаята (чарвака), (лока -- аймақ, ел, кеңістік, әлем, жер, өмір. Ал көпшілік тұрде -- адамдар, халық, адамзат деғен мағына береді). Локаяттар веда ілімдерін жоққа шығарады. Осы тұрғьщан веда дініп, оиыц беделін, ғұламаларьш, ілімдерің сьхнға алады. Веданьщ дінбасылары, локаяттардың пікірінше, халық- ты алдап, соның арқасында байып жұр: Локаятгардың пікірінше, дене өлгеннен барлық денелер заттар махабхут деп аталатын төрт тұпнеіізден тұрады. Олар: ауа (ваю), от (агни), су (ап) жене жер (кшита). Махабхуттар белеенді және әрекетшіл келеді. Ма- хабхутгар өзіне тән кұштің, белсенділіктің арақаеында өзара бай- ланысқа тұсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрьш жеке алғанда өздерінде жоқ қасиет сана пайда болады. Ал денелер өлген- де, олар қайтадан өздерін омірге әкелген махабхуттарға бөлшектенеді, ал бөлшектенген махабхуттармен бірге сана да жойылады.
Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал бақыттың өзі -- ләззат деп тұсінген. Олардың тұсінігінше, ләззат пен қасірет бір-бірімен байланыста, бірақ қасірет будцизмдегі сияқты өмірдің мәні емес, оны толығымен жою мұмкін емес, оны азайту, жеңілдету өз қольімызда. Табиғатты өлеуметтік құбылыстарды танып-білуде ақыл-ойдан, сырт кұш туралы ілімдерден, беделдіктен пайда жоқ, білімді тек сезім мұшелері арқылы ала алмаймыз. Кейінірек қеде, локаяттар сушикши (нәзік) және дхурта (тұрпайы, дөрекі) деп алатын екі салаға бөлінеді.

қытай

Мэн-цзы -- (б.д.д. 372 -- 289 жж.) -- Кун-фу-цзының ілімін орі қарай жалғастыра отырып, аспан (көк) -- объективтік қажеттілік, тағдыр ретінде жақсылықты қорғайды дей отырып, аспанның еркі -- адамдардың жігер-еркі арқылы көрінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол адамньщ табиғаты тек жақсы- лықтан жаратылған. Олай болса, ван (билеуші) халықты өз баласындай сұйсе, халық оны әкесінен жақсы көруі керек, -- деген тұжырым жасайды.
Сюнь-цзы (б.д.д. 313 ж. -- белгісіз) аспан мен жерді барлық денелердің шығу тегі ретінде мойындаса да, тағдырды аспан- мың жігер-еркі ретінде мойындамайды. Оның пікірінше, аспан- ды қастерлеп, ол туралы ойланып отырғаннан гөрі, керекті зат- гарды кобейтіп, аспанның өзін бағындырған дұрыс.
Әлем өзінің табиғи зандылықтырымен өмір сұреді, оны зерт- теп, сырьш ұқса, оз қажетіңе жаратуға болады. Олай болса, ба- қыгты немесе бақытсыз, бай немесе қайыршы болу адамдардың
өзіне байланысты. Жалпы адамдар табиғатынан зұлым, қызған- шақ, дұниеқоңыз болып туады. Тәрбие арқылы адамдарды адамғершілікке баулып, оньщ табиғатын озгертуге болады. Ал адамдар өз тарапынан өзін-өзі жетілдіруге құлшьшуы тиіс.
Конфуцийшылдьщ б.д.д. I ғ. мемлекеттік ілімге, ал IX ғ. ба- стап Қытайдағы негізгі діни көзқарасқа айналды.
Легистер (заңгерлер) -- негізгі өкілдері: Шан ян (б.д.д. IV ғ.), Хань-фэй-цзы (иіамамен б.д.д. III ғ.). Легистер конфуцийшыл- дардың мемлекетті әдептілікке негізделген зандарын жұзеге асы- ру арқылы басқару керек деген пікІрлеріне қарсы болып, керісінше, мемлекетгі іек қапа заңға сұйеніп басқаруға бола- ды, себебі, мейірімділік пен адамгершілік -- қылмысқа апа- ратын бірден-бір жол, ал шын қайырымдыльщ езінің бастама- сыН жазалаудан алады деп уағыздайды. Сөйтіщ! легис гер ар- ожданның орнына корқымышты дәріптейді; Елде тәртіпсіздік болмас ұшін: 1) мақтаудан жазалау көп болу керек; 2) аямай жазалау арқылы халық арасында ұрей тудьіру қажет; 3) ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау керек, сонда олар бір- біріне сенімсіздік тудыру керек; 4) адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы қағидаларды бұлжытпай орын- дағанда ғана халық билеушінің айтқаньш екі етпей орындайды және керек болса, олімге де барады.
Конфуцийшылдардың мемлекет -- ұлкен отбасы, оның бас- шысы -- халықтың әкесі деген ілімінің орнына легистер: мем- лекет -- өз алдына бір машина сияқты құбылыс,. билеуші Ач өзін ата-баба аруағынан да, халықтан да, аспаннан да жоғары қоятьш деспот. Мемлекеттің негізгі мақсаттары: 1) ұсақ патша- лықтарды біріктіріп, аспан аясындағы (Қытай) мемлекет құру; 2) осы мемлекетке басқа халықтарды бағыңдыру. Осы тұрғыдан өнерге, білімге деген құштарлық теңелуі қажет. Мемлекеттің экономикалық негізі қолөнер немесе сауда емес, егін шаруа- шылығы болуы керек.
Мемлекеттегі қызмет орындары адамдардьщ жұмыс істеу қабілетіне қарай белінуі тиіс.
Конфуцийшылдар мен легистердің арасьшдағы кұрес кеп жылдарға созылды. Тіпті қазірдің езінде де осы философиялық бағыттарды жақтаған немесе қарсы шыққан саяси топтар кездеседі.
Даосизм (VI -- V ғғ. б.д.д.) бұл ілімнің негізін щлаушы б.д.д. VI ғ. өмір сұрген Лао-цзы деп есептеледі. Оның негізгі еңбегі -- Дао және дэ туралы кітап (Дао дэ цин). Даоцизм ілімі дао ұғымына негізделген. Егер басқа қытайльщ философияльщ ағым-
дарда дао жол деген мағына берсе, және ол Қытайдың да- муымен әдептілікті жетілудірудегі негізгі ұғым болса, даосизм- де дао -- жалпы дұниетаңымдық ұғым. Дао -- алғашқы бас- тама, алғашқы тұпнегіз және Қытайдағы, жердегі және Әлемдегі барлық құбылыстардың, денелердің бірлігі, соңғы сатысы, дао- ның алғашқы тұпнегіз екенін мынадай сөздерден байқаймыз: дао -- барлық заттардың анасы, дао. -- барлық заттардың тұпатасыу даоны аспан аясындағы империяішң (Қытайдың) анасы деп есептеуге болады, т.б.
Ал даоның затгардың соңы екенін мьшадай пікірден байқау- ға болады: Әлемде еансыз көп әр түрлі затгар бар, бірақ олар- дың бәрі де өзінің бастамасына (даоға) қайтып келеді, оралады.
Даосизмдегі қарама-қарсы пікірлерге толы, көмескіленген ілімдердің бірі екі түрлі дао туралы ілім. Даоның бірінші тұрінің аты жоқ. Себебі, ол денесіз, екіұшты,. соншалықты кішкентай, мөнсіз, қөрінбейді, енжар және жалғыз. Ол мөңгі, еш уақытта өзгермейді, еш нәрсе оны өзіне бағындыра алмай- ды. Ал өзі басқа заттардың дамып, жетілуіне көмектесе алады, бұл жағынан шектелуді білмейді.
Ал аты бар дао ұсақ бөлшектерден (іш) тұрады. Ол бөлшектерде заттардың кескіні бар, сондықтан да олар бар- лық заттардың анасы. Аты бар даоның негізгі қасиеттері: шексіз, таусылмайды, құдіретті, өрекетшіл. Бұл екі түрлі дао бір-бірімен іштей тығыз байланысты, екіншісі біріншісінен ту- ындайды, ал кейбір жағдайларда олар бір-біріне ауыса береді, осының арқасында әлемде түрлі-түрлі ғажайыптар больш тұра- ды. Даосистер аты жоқ даоны биболмыс десе, аты бар даоны болмыс деп тұсінген. Барлық заттардың тұпнегізі биболмыс болғандықтан, олардың болмысқа сұйеніп, заттарға айналға- нына қарамастан, олар (заттар) тұрақсыз болып келеді. Бір кез- де қайтадан болмысқа сұйеніп, пайда болған затгар, құбылыс- тар мәңгі емес, тек биболмыс қана мәңгі.
Әлемдегі денелерде аспан (ян -- еркек) мен ім* жер (инь әйел) бастамалары заттардың өмір сұру заңы (ңу) арқасында гармониялық бірлікте болады. Дао -- болмыс заітарды дұ- ниеге келтірсе, дэ оларды қоректендіреді. Бұл екеуінсіз (дао және дэ) еш нәрсенің өмір сұруі мұмкін емес.
Заттардың гармониясы дегеніміз -- олардьщ өздерінде қара- ма-қарсы жақтардың бір-біріне ауысып отыруы. Мысалы, адам туған кезде әлжуаз, өлсіз болса, олер алдында қатайьш, қай- раттанады, сол сияқты басқа денелер де өлсізденіп емірге кел- се, қатайып, көріленіп бұл әмірден кетеді.
Даоның екі тұріне байланысты танымньщ да екі тұрі бар. Аты жоқ даоны кез келген адам біле бермейді, оны тек шынайы дана адам ғана біле алады. Себебі, ондай адам құмарлықтан алшақ болғандықтан заттардың кұресінен -- гармонияны, қоз- ғалыстан -- тыныштықты, болмыстан -- болмысгы көре алады, Ал, құмарлықтан арылмаған адам дайын заттарды ғана көреді. Танымның бұл екі тұрі бір-бірімен тығыз байланыста.
Шынайы дана билеуші даосистердің пікірінше, өзінің қол астындағыларға табиғи жолмен (дао жолымен) -- жұруіне мұмкіндік береді. Ондайф билеуші ештеңеге араласпайды. Ондай билеушінің бар екенін халық естігені болмаса, онымен тікелей байланыспай әрқайсысы өз жолдарымен жұреді, сондьщтан да даосистер дао жолымен жұргендерді заң арқылы шектеуге қарсы болады. Осы тұрғьщан олар конфуңийшылдарға да, легистерге де қарсы болды.
Кейін даосизм дінге айналып, өзінің алғашқы идеяларының біразьшан айрылып қалды

Ежелгі Қытай мен Үнді философиясы

ЖОСПАР
1. Көне Үнді философиясының ерекшеліктері, философиялық ерекше- типтері, негізгі ұғымдары және бағыттары.
2. Көне Қытай философиясының идеологиялық-практикалық сипаты, негізгі мектептері және өкілдері.
Ежелгі Үнді философиясының ерекшеліктері
Көне Үнді философиясын зерттеуші ғалымдар философия ғылымының бастауы, бүкіл Шығыстың философиялық идеяларының қайнар көзі Үнді елі, ең бастысы -- Үнді ойшылдары адамзатты осы күнге дейін толғантып келе жатқан мәселелерді көне заманның өзінде-ақ қоя білді деп есептейді. Бұл пікірлермен жалпы алғанда келісуге болады.
Көне Үнді қоғамы төрт варнаға бөлінді: брахмандар, кшатрийлер, вайшьялар және шудралар. Варна сөзі түс, қабық, бояу дегенді білдіреді және әрбір варнаның өз түсі болды. Варна -- тұйық жүйе, адамның варнадағы орны және әрбір варнаның қоғамдағы орны қатаң сақталынды. Мысалы, некелік қатынастар тек бір варнаның щеңберінде ғана жүзеге асырылуы тиіс, бір варнадан екінші варнаға өтуге болмайды және әрбір варнаның өкілдері кәсіптің белгілі бір түрімен ғана айналыса алады. Брахмандар -- ой еңбегімен, кшатрийлер -- әскерн істермен, вайшьялар -- жер өңдеумен, қолөнермен және саудамен, ал шудралар -- қара жұмыспен шұғылданды. Атап өтетін бір ерекшелік -- варналарға қатаң бөліну қазіргі заманғы Үнді мемлекетінде осы күнге дейін қатаң сақталып отыр. Біздің ойымызша, қазіргі заманғы Үнді мемлекетінің дамуын тежеуші факторлардың бірі осы болуы да мүмкін.
Көне Үнді қоғамының осындай әлеуметтік жіктелуі, осы қоғамда өмір сүріп отырған адамдардың тұрмысының қиындығы оның философиясының негізгі тақырыбын да анықтады: ежелгі Үндінің философиялық пайымдау объектісі -- жеке адамның өмірі, оның ішкі дүниесі, басқа адамдармен қарым-қатынасы мәселелері болды.
Көне Үнді философиясының басты ерекшеліктері:
1. ғылыми оймен байланысының аздығы;
2. жеке тұлғалық сипатының нашарлығы;
3. діни-мифологиялық оймен тығыз байланыстылығы;
4. философиялық ой ескерткіштерінің хронологиялық жағынан жүйесіздігі және белгісіздігі;
5. негізгі философиялық үғымдардың мән-мағынасының күрделілігі және сантүрлілігі.
Көне Үндінің негізгі философиялық ескерткіштері
Ежелгі Үнді философиясының бастауы -- біздің дәуірімізге дейінгі II және I мыңжылдықтарда қалыптасқан Ведалар, олар тек Үнді елінің ғана емес, бүкіл адамзаттың көне әдеби ескерткіштері болып саналады. Кейінірек Көне үнді тілі санскритте жазылып алынған Ведалар Үнді қоғамының рухани мәдениетінің, философиялық ойларының қалыптасып-дамуында айқындаушы рөл атқарды.
Веда сөзі білім дегенді білдіреді, бірақ бұл ерекше білім: гимндер, дұғалар, құрбандық шалу, садақа беру формулалары. Оларда дүние, 3 адам, адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсініктер бейнеленді.
Ведалар 4 бөліктен тұрады:
1. Самхиттер -- кұдайларға арналған гимндер жинағы; олардың ең көнесі Ригведалар құдайларға арналған 1028 гимннен тұрады;
2. Брахмандар -- діни салт өлеңдер жинағы, философиялық маңызы аса зор болмаса да, Самхиттер мен Упанишадалардың арасын байланыстырып тұр.
3. Аранъяктар -- Орман кітаптары -- қоғамнан бөлектенушілерге немесе орман кеңістігінде ақиқат пен табиғат туралы ойға берілушілерге арналған ережелер жинағы. Қоғамнан бөлектенудің өзі іс-әрекет жолынан білім жолына, тереңірек пайымдау жолына көшу дегенді білдіреді, яғни Араньяктарда дүниетанымдық мазмұн басымырақ бола бастайды.
4. Упанишадалар -- философиялық мазмұны терең, рационалистік сипаты басым негізгі бөлім, Ведаларды аяқтаушы болғандықтан кейде веданта (Ведалардың соңы) деп аталады. Алғашқы упанишадалар шамамен алғанда біздің дәуірімізге дейінгі VII-VI ғасырларда қалыптасып, бұл дәстүр ХІІ-ХІІ ғасырларға дейін жалғасты. Upani-sad (қасында отыру), яғни ұстаздың аяғының жанында отырып, уағыз тындау, жұмбақ білім дегенді білдіреді. Упанишадалар -- ұстаздың шәкіртпен диалогәңгімесі, оның тақырыбы -- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.