ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛЫҚ, ОТЫРЫҚШЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫ

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛЫҚ, ОТЫРЫҚШЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУЫ

1. Әуелгі орта ғасырда қалалық, отырықшылық өмірдің жандануы (ҮІ-ХІІ ғ. ғ. )

Қазақстанда жүргізіліп жатқан археологиялық экспедициялар ерте орта ғасыр кезіндегі қалалар мен қыстақ-кенттердің де бұзылып, төбе болып қалған орындарын зерттеуде. Бұл мәселе Қазақстан тарихындағы басты мәселе. Бұл кездің ескерткіштері жақсы зерттелсе, Қазақстан тарихындағы отырықшылықтың басталуы, қолөнердің дамуы, жер өңдеумен айналысудың қандай дәрежеде болғандығы және феодалдық құрылыстың дамуы сияқты басты мәселелердің шешілуі сөзсіз. Мәселенің осындай зәрулігіне қарамай, көрсетіліп отырған мезгілдің (І-Х ғ. ғ. ) ескерткіштері осы уақытқа дейін өте аз зерттеліп отырған проблеманың бірі.

Дегенмен соңғы кезде археологтардың арнайы жүргізіліп жатқан жұмыстарында бұл мәселе де зерттеле бастаған тәрізді. Егер соңғы 15-20 жылдың шамасындағы Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жеріне жүргізілген археологиялық жұмыстарға зер салсақ, Қазақстанда біздің дәуіріміздің бірінші ғасырынан бастап қалалық отырықшылық өмірдің басталғанын көреміз. Арыс өзенінің бойына жүргізілген археологиялық барлау жұмысының кезінде отызға жуық қорғаныс жүйесі бар тыстақтар табылған. Олардың ішінде Шымкент облысы, Шәуілдір жеріндегі, Қостөбе, Төрткүлтөбе, Қарауылтөбе, Ақайтөбе сияқты орны төбе болып қалған қыстақтарға тексеру қазба жұмыстар жүргізілген. Алынған материалдарға қарағанда, оларда өмр сүру мерзімі үш дәуірді көрсетеді: 1) І-ІҮ, 2) Ү-ҮІ, 3) ҮІІ-ҮІІІ ғғ. Мұндай мерзім Талас бойындағы Шөлтөбе, Қызылқайнар төбе қыстақтарын зерттегенде де байқалған . . . Отырықшылықтың алғашқы кезі Отырар қаласының аймағында да кең түрде жүрген. Қаланың солтүстік батыс және батыс жағындағы Пышақшытөбе, Алтынтөбе, Ботайтөбе, Марданкүйік сияқты т. б. көптеген төбе болып жатқан қыстақ-кенттердің орындары бұл жердің Сыр суынан нәр алып жер өңдеумен айналысқандықтың дәлелі болмақ.

Алғашқы орта ғасыр дәуірінде отырықшылық Қаратаудың солтүстік жағында да дамыған. Академик Ә. Х. Марғұланның зерттеуі бойынша, мұндағы қыстақ-кенттерде жергілікті тайпалардың отырықшылануы деп көрсетеді. Бірақ қыстақ-кенттерге осы уақытқа дейін қазба жұмыстар жеткілікті түрде жүргізілмей отыр. Жазылып жүрген пікірлердің көбі қыстақ-кенттердің үстінен барлау кезінде теріліп алынған материалдарға не болмаса, кездейсоқ табылған материалдарға, яки болмаса тексеру үшін салынған мардымсыз қазба жұмыстардың кезінде алынған материалдарға қарап, айтылып жүрген пікірлер.

Орта ғасыр дәуірінде отырықшылдықөмірдің дамуы Жетісу жерінде де жүрген. Соңғы кездегі археолог Байпаковтың зерттеуіне қарағанда, солтүстиік шығыс Жетісудің өзінде қырықтан астам қалалық өмірдің іздері табылған. Олардың көпшілігі Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің бойында орналасқан. Енді, жоғарыда келтірілген жерлердегі отырықшылықты көрсететін қыстақ-кенттер жайлы айтылған пікірлер ұғымды болу үшін археологиялық қазба жұмыстардың материалдарынан дәлелдер келтірелік. Оларды жазба деректермен салыстырып жазсақ, әрі түсінікті әрі дәлелді болмақ.

Орта ғасыр кезіндегі біршама дұрыс зерттелген қала - Отырар. Қала Сырдария өзені мен Арыс өзенінің құйылысатын жерінде орналасқан. Қалаға қазба жұмысы 1970 ж. бастап кең ауқымда жүргізіліп келеді. 1969 ж. жүргізілген тексеру жұмысының кезіндегі алынған материалдар қаланың алғашқы кезіндегі өмір-тіршіліктің басталуын т. д. ІҮ ғасырынан бастайды. Отырар қаласының қалалардан ерекшелігі араб, түрік жазба деректерде оның аты-жөні туралы мәліметтердің сақталуы. Қаланың тұрған жері археологиялық зерттеу кезінде алынған материалдар бойынша, жазба деректермен толық сай келеді. Жазба деректердің хабарына қарағанда, Отырар қаласы ең алғаш рет б. д. ҮІІІ ғ. алғашқы кезінде Фараб деп аталған. Ал Күлтегіннің құрметіне қойылған ескірткіш таста түрікше ескі руникалық жазба деректе Тарбан, Турарбанд, деген атпен белгілі. Бұл хабарлар ҮІІІ ғасырда белгілі болса, ал қаланың одан бұрын-ақ өмір сүргендігіне ешбір талас болуы мүмкін емес. Оған Отырар қаласына оның мәдени қабаттарын зерттеу кезінде, астыңғы ең алғашқы отырықшылық өмірдің басталған кезінде дәлелдейтін құмыралардың табылуы дәлел болмақ. Ал, ІХ ғ. араб жазба деректері бойынша Фараб деген атпен бірге Отырар деп те аталады. Х ғасырдағы жазба деректерде қала Кедер деп аталған. Бұл атау тек Х ғ. кейін аталмайды. Ал кейбір деректерде қала Кедерді Отырар қаласының жанындағы өз алдына жеке бір қала етіп көрсетеді. Жазба деректерге қарағанда ХІІ ғ. бастап Отырар деген атау қалаға біржола бекітілген сияқты. ХІІІ ғ. басында қалаға монғол шапқыншылығының болуы жәнен бұл кезде қаланың Отырар аталуы, тарихтағы «Отырар» апатының белгілі болуы, оның алғашқы орта ғасыр кезінде өмір сүргендігі дәлел.

Тексеру қазба жұмысы кезінде қаладан көптеген үй-тұрмысына қажетті сөз балшықтан жасалған көзелер, құрал-саймандар, әшекей бұйымдар сауда жұмысын көрсететін алыннан, күмістен, қоладан, мыстан жасалған теңгелер, қолөнер бұйымдары табылған. Әсіресе, табылған заттардың ішінде қолөнердің дамығандығын көрсететін көзелер жасалуы жағынан алуан түрлі. Олардың ішінде тамақ ішуге және тамақ жасауға, шаруашылыққа қажетті бұйымдардың әртүрлі формада жасалуының өзі қолөнер шеберлігінің дами түскендігін көрсетеді. Сонымен бірге бұйымдарды сәндей жасау, оларды түрлі түсті бояулармен бояу да шеңберлікті арттыра түседі. Құрал-саймандардың ішінде егін шаруашылығымен айналысқандықты көрсететін құралдар табылды, айталық, қол орақ, қолдиірмен, үккіш, т. б. заттар. Әр түрлі дәнді дақыл қалдықтарының сақталуы да жер өңдеумен айналысқандықты көрсетеді.

Отырар қаласына жүргізілген стратиграфиялық қазба жұмысы, қаланың ІҮ-ҮІ ғасырдан бастап өмір сүре бастағандығын көрсетті. ең астыңғы мәдени қабат, бұл мерзімдегі көзелердің көпшілігі ұзын мойынды, иықшаларында қолдан жасалған тұтқалары бар. Көзе ақ және қызыл қоңыр лай қабаттармен сырланған. Көзелердің ішінде ернеуі сыртқа шығыңқы келген горшок тәрізді бүйірлі ыдыстар да кездеседі. Мұндай ыдыстар тамақ пісіретін қазанның қызметін атқарған. Ал, кейбір күбі кезелер де кездеседі. Олар астық т. б. сұйық тамақтарды сақтауға арналған. Ондай көзелердің ернеуі жалпақ доғалдау сыртына қайырыла шығыңқы келеді. Қызыл сырлы лай қабатымен сырланған жұқа кружка тәріздес көзелер де көп. Олардың кернеуі сыртына қайқы жасалған. Олар тамақ ішуге бейімдеп жасағандық.

Жалпы стратиграфиялық қазба жұмысы Отырар қаласында жеті дәуірден тұратын мәдени қабаты бар екендігін дәлелдеп берді. Егер оны тарихи дәуірлеу жағынан алсақ б. д. ІҮ ғасырынан соңғы орта ғасыр дәуіріне дейінгі, яғни (ХҮІІІ ғ. ) қалада бір жарым мың жылға жуық өмір сүру болғандығын көреміз. Қазба жұмысының кезінде алынған материалдарға қарағанда біртіндеп қоғамдық даму процестерінің жүргендігін байқау қиын емес. Әсіресе, ХІ-ХІІ ғасырлардағы мәдени қабатқа жататын материалдық заттар Отырар қаласындағы қолөнердің дамып, өзнің ең биік шырқау шыңына жеткен мезгілі. Бұл мезгіл жазба деректерде Қазақстандағы Қарахан феодалдық мемлекетінің дамыған кезі. Ол археологиялық жағынан шын мәнінде дәлелденіп отыр.

ХІ-ХІІ ғасырларға жататын Отырар қаласының мәдени қабатынан алынған көзелер өздерінің формасының үлкен-кішілігінен және түрлі үлгі-өрнектермен жасалу жағынан, әртүрлі сырмен боялуы жағынан алдыңғы мәдени қабаттарға қарағанда саны сапасы жағынан әлдеқайда жоғары. Табылған ыдыстардың формасы олардың өздеріне тән тиісті атқаратын жұмыстары бар екендігін көрсетеді. Мәселен, шыны, кесе, керсен, табақ (бұлар шұңғыл және жайпақ) шығардан, құмған, қазан т. б. Ыдыстардың ішінде ас ішуге пайдаланатындары әйнек тәріздес сырмен сырланып әшекейленген. Осы уақытқа дейін бұл кездегі сырлар өздерінің түсін жоғалтпай келеді. Мұның өзі сол кездегі шеберлердің түрлі түсті сыр жасауда белгілі құпиясы болған. Сырлардың құпия қасиеті осы күнге дейін белгісіз болып та отыр.

Ал ыдыстардың үлгі-өрнектері алуан түрлі болып келеді. Кейбір құмыралардың сырты сырланбай-ақ қоңыр-қызыл лай қатабымен әшекейленіп, облап-нақыштап жасалынады. Ал кейбір тамақ ішуге қажетті ыдыстар түрлі-түсті бояулармен геометриялық не өсімдік тәріздес үлгі-өрнектермен безендіріледі. ондай ыдыстар көздің жауын алып, көз алмай қарағың келе береді. Көзелер өздерінің жасалуы жағынан да, сапасы жағынан да өте құнды. Егер сол кездегі сынбай сақталған бір ыдысты қолмен шертіп көрсеңіз сыңғырлаған даусын естисіз. Ол ыдыстың сапалы жасалғандығы. Қараханидтер кезіндегі қолөнердің дамығандығын осы кезде әйнектен жасалған ыдыстардың табылғандығынан көреміз. Бұл кездегі әйнектен жасалған ыдыстардың нәзіктігі соншалықты олардың қалыңдығы 1-2 мм болып келеді. Мұндай ыдыстар Отырар қаласынан көптеп табылған.

Қазақстандағы қалалық дәуірдің осылай дамып келе жатқан кезі ХІІІ ғасырдың басында Монғол шапқыншылығының әсерінен күрт өзгереді. Тарихтағы атақты «Отырар апаты» қаланы ламып келе жатқан кезінде күл-талқан етеді. Ол туралы жазба деректерде жеткілікті айтылған. Бұл жағдай әсіресе, қаланың монғол шапқыншылығының әсерінен қирағандығын, археологиялық қазба жұмысының кезінде толығымен дәлелденді. ХІІІ ғасырдың басындағы мәдени қабатта қаладағы өрттің іздері, бір жерде 20-30 адам бас сүйектері кездеседі. Қаладағы гүлденген өмір біраз уақытқа тоқырауға ұшырайды. Бұл жағдай тек бір Отырар қаласында ғана емес, бүкіл Қазақстан жеріндегі қалалық өмірдің, отырықшылықтың дамуына үлкен кедергі болып табылады.

Ерте орта ғасыр кезінде жататын, Отырар аймағына жүргізілген зерттеу жұмысы кезінде Арыс өзенінің төменгі ағысында, Сырдарияның орта ағасындағы оң және сол жақ жағалауында, Бөген өзенінің төменгі ағысында, Қаратаудың оңтүстік, солтүстік жағындағы төбе-төбе болып жатқан қалалар зерттелген. Олардың барлығына қазба жұмысын жүргізуге мүмкіндік болмағандықтан тек кейбір қалаларға үстірт тексеру ғана жүргізілген.

Арыс өзенінің төменгі ағысында ерте орта ғасыр дәуіріне жататын 14 қыстақ-кенттің орны зерттелген. Археологтардың пікірі бойынша, бұл қоныстар салыну жүйесі жағынан үш топқа бөлінген. Оның орталық, шахриятан және рабад бөліктерден тұруы. Қалалық өмірдің дәл осылай салыну жүйесін, әлеуметтік-экономикалық жағынан қарайтын болсақ, феодалдық құрылыстың дами бастағанын көреміз. Қаланың бірінші, орталық бөлігінде үстем таптың өкілдері тұрса, ал екінші бөлігінде шеберлер, қолөнершілер өмір сүрген, үшінші бөлігінде кедейлер тұрған. Төбе болып бізге жеткен қалалардағы яки болмаса қыстақ-кенттердегі бұл көріністер өз кезіндегі әлеуметтік теңсіздіктің толық суреттемесі. Бұл жағдайды қалаға қазба жұмысын жүргізгенде, оның әр бөлігінен алынған материалдардың сапасынан бірден байқауға болады.

Арыс өзенінің төменгі ағысынан белгілі болған қалалардан Қостөбеге қазба жұмысы жүргізілген. Құмыралардың жасалу үлгісі, б. д. І-ІҮ ғғ. Қалада өмір болғандығын көрсетеді. Мұндай құмыралар Арыс өзенінің бойынан табылған басқа да қыстақ-кенттерден табылған көзелермен ұқсас. Бұған қарағанда алғашқы отырықшылану бір мегзілде жүрді ме деген пікір туғызады. Сырдарияның бойынан табылған қалалардан алынған материалдарда Қостөбеден және Отырар қаласынан алынған материалдар бір-біріне ұқсас.

Шардара су қоймасының салынуына байланысты, бұл аймаққа жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстар ерте ортағасырлық қалаларға қазба жұмыстарын жүргізген. Мәселен: Ақтөбе-І, Ақтөбе-ІІ, Шаушық-құм қоныстарына жүргізілген зерттеу жұмыстары оларда б. д. І ғ. -ХІІІ ғ. дейін тіршілік болғандығын көрсетеді. Қыстақ-кенттердің салыну жүйелері жоғарыда көрсетілгендей үш бөліктен тұрған.

Сырдарияның төменгі ағысында, Арал теңізінің жағалауына жүргізілген археологиялық жұмыстар да б. д. І ғасырынан бастап отырықшылықтың болғандығын дәлелдейді. Жетіасар мәдениетінің ескірткіштерінің материалдары Отырар аймағынан алынған материалдарға жалпы ұқсастығы бар болғанымен жергілікті өздеріне тән ерекшеліктері байқалған. Археологтардың пікіріне қарағанда бұл ұқсастықтар отырықшылықтың бір мезгілде басталуынан деп көрсетеді. Алайда, Жетіасар мәдениетінің алғашқы тұрғындары кімдер? Бұл әлі де зерттей түсуді қажет ететін үлкен мәселенің бірі. Ол үшін, археологиялық зерттеу жұмысын жан-жақты жүргізу қажет.

Испиджаб қаласы (Сайрам) . Ерте ортағасырлық қалалардың бірі қазіргі Шымкент қаласының шығыс жағындағы 13 км. жердегі жазба деректерге белгілі болып келген Испиджаб қаласы. Қазіргі аты Сайрам. Қаланың аты б. д. ҮІІ ғасырынан бастап тарихта белгілі Қарлұқ қағандығының кезінде дами бастайды. Қалаға арнаулы археологиялық қазба жұмысы жүргізілмеген. Барлау жұмысының кезіндегі үстінен теріп алынған көзе сынықтарының жасалуына қарағанда, қолөнердің дамуы ІХ-ХІІ ғасырдың арасы. Х ғасырдағы араб жазба деректеріне қарағанда, қала Жібек жолындағы басты бір сауда орталығы болған. Араб ғалымы Ибн Хаукалдың хабары бойынша қаланың құрылысы бірнеше бөліктен тұрған. Оның төрт қақпасы болған, ішінде сауда орны ерекше орын алған. Деректерге қарағанда, қаладан сыртқа түрлі мата, қару-жарақ, темірден, мыстан жасалған заттар шетке шығарылған. Оған дәлел болатын барлау жұмысының кезінде табылған заттардың қалдықтары.

Жазба және археологиялық материалдардың хабарына қарағанда, қалалық дәуірдің гүлденген кезі Х-ХІІ ғ. болып табылады. Бұл Қараханид мемлекетінің дамыған мезгілі. Қала тек монғол шапқыншылығынан кейін әлсіреді.

Түркістан, Сауран, Сығанақ ортағасыр дәуірінің орта кезіне жататын басты қалалар. Бұлар Сырдарияның орталық ағысына орналасқан. Қалаларға арнаулы археологиялық зерттеу жұмыстар жүргізілген жоқ. Тек Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи мавзолейін қалпына келтіруге байланысты аздаған тексеру жұмыстар жүргізілген. Ол жұмыстардың қорытындысы мавзолейдің жанына қойылған атақты қазақ хандарының күмбездері мен жерасты көр шырақ етіп жерленген сағананың табылуы. Солтүстік шығыс жағына жүргізілген қазба жұмыс, соңғы орта ғасыр кезіндегі тұрғындардың мекен-жайларының орнын тапты. Қаланың алғашқы орта ғасыр кезіне жататындығы дәлелденген жоқ. Қаланың соңғы кездегі өмір сүрген тұрғындарынан қалған құрылыс жүйелері мен тұтынған бұйымдардың төбе-төбе болып қалған қалдықтары дағ оның алғашқы кездегі тұрғындарының орнын зерттеуге үлкен қиындықтар туғызып отыр. дегенмен, археологтардың пікіріне қарағанда, алғашқы тұрғындардың отырықшылана бастаған кезі б. д. ІҮ ғасыр, ал Х ғ. атақты араб ғалымы Ал-Истакридің жазба деректеріне қарағанда, қаланың алғашқы аты Шавғар, ХІІ ғ. бастап қала Ясеви болып аталады. Бұл ат біз жоғарыда айтқан Ахмет Яссауидің атына байланысты қойылған. Жазба деректердің хабарына қарағанда, ақын әрі мұсылман дінінің атақты өкілдерінің бірі Ахмед Яссауи қалада ХІІ ғ. өмір сүрген Ақсақ Темір әулиеге бағыштап Түркістан қаласындағы атақты Қожа Ахмет Яссауи (ХІҮ ғ. ) мавзолейін тұрғызған.

Сауран қаласы. Түркістан қаласының батыс жағында 40 км жерде. Қалаға арнаулы археологиялық қазба жұмысы жүргізілмеген. Қала туралы біз тек қазақстан археологтарының мәліметін пайдаланбақпыз. Барлау жұмысының кезінде қаланың үстінен теріп алынған көзе сынықшыларына қарағанда, алғашқы отырықшылық ҮІ ғасырдан басталады. Алынған көзелердің сырланған түсіне қарағанда, қолөнердің дамыған кезі Х-ХІІ ғасырлар. Бұл, біз жоғарыда атап өткен қараханидтер кезіндегі феодалдық құрылыстың дамыған мезгілін көрсетеді. Х ғасырдағы араб (Ибн Хаукаля, Макдиси, Истакри) жазба деректер қаланың жақсы салынған құрылыс жүйесі мешіт-медреселері және сауда орындары туралы хабарлайды. Деректерде қаланың қазіргі аталып жүргеніндей Савран, Сабран, Сабрай болып аталған. Қаланың соңғы ортағасыр кезі төменде сөз болмақ.

Сығанақ қаласы. Сауранның батыс жағында 40-50 км жерде. Қаланың үстінен теріп алынған көзенің сынықтары, алғашқы өмірдің Ү ғасырдан басталғанын көрсетеді. Қалаға қазба жұмысы жүргізілмегендіктен, оның Ү ғасырдағы құрылыс жүйесі белгісіз. Қазіргі кездегі орны жалпақ бес бұрышты төбе. Көлемі 2-3 га. Көзе ыдыстардың жобалауына қарағанда қала ХҮІІІ ғ. дейін өмір сүрген. Қала араб жазба деректерде Х ғ. бастап белгілі. Оғыз қағандығының кезінде дами бастаған қала тек қазақ жерінде ғана белгілі болып қоймай, Орта Азия Орыс жеріне дейін белгілі болған. ХІІ ғ. Худуд ал-Алемнің мәліметіне қарағанда қыпшақ мемлекетінің атақты сауда орталығы болған.

Бабата . Ерте орта ғасыр қалаларының ішінде қазба жұмысы жүргізілген Бабата қаласы. Ол Созақ ауданының Оңтүстік шығыс жағында 26 км. жерде Қапшағай өзенімен Баба-ата өзенінің бойына орналасқан. Қаланың орны жоғарыда аталған қалалардағы сияқты үш бөліктен тұрады. Дуалында 15 жерде мұнаралардың орны сақталған. Қазба жұмысы, ҮІ-ҮІІІ ғғ. Салынған 240 м2 үлкен қоғамдық құрылыс жүйесін ашты. Оның қабырғалары ерте орта ғасырға сәйкес келетін, көлемі 40х20х10 см. шикі кірпіштен тұрғызылған. Мұндай күрделі құрылыстың салынуының өзі феодалдық құрылыстың дами түскендігіне айғақ болатын сияқты. Бұл күрделі құрылыстың хронологиялық жағын көрсететіндей керамикалық материалдар жеткілікті табылмаған. Оның жасалған мезгілін құрылыстан табылған ҮІ-ҮІІІ ғғ. Жататын теңге арқылы білуге болады. Ал Шахристанда жүргізілген қазба жұмысы қалада ІХ-ХІІ ғғ. өмірдің гүлденген кезін көрсетеді.

Тараз. Археологиялық зерттеу жұмысы Жамбыл қаласының ішіндегі көне қаланың орнына жүргізілген. Қала ҮІІІ-Х ғғ. Жазба деректерде Янги немесе Тараз деген аттарымен белгілі. Қазба жұмысы қаланың үш бөліктен тұратын құрылыс жүйесін, үй-жайдың орындарын ашқан. Тараз қаласындағы Х-ХІІ ғғ. Жататын монша және оған қыштан жасалған су құбырлардың жүргізілуі, өз кезіндегі қаланың мәдениеттілігін көрсетеді. Жазба деректерде қаланың гүлденген дәуірі Х-ХІІ ғғ. Оны археологиялық зерттеу жұмыстарынан да байқауға болады. Қазба жұмысының кезінде қаладан түргеш, қарлұқ дәуіріне жататын монеталардың және Қытай, Үндістан, Орта Азиядан әкелінген әртүрлі заттардың табылуы, сауда жұмысының дамыған кезін білдіреді. Түрлі түсті сырмен боялған тамақ ішуге және шаруаға қажет көзеден жасалған ыдыстардың сынықшылары орта ғасырдың орта кезінде қалада қолөнердің дамыған мезгілі болғандығына айғақ. Сонымен бірге қазба жұмысының кезінде діни әдет-ғұрыптарды көрсететін де заттардың табылғаны, Х-ХІІ ғғ. Қалада әртүрлі халықтың өкілдері тұрған. Археологтар табылған заттарға қарап Таразда христиан, мұсылман, буддизм т. б. діни нанымдарды ұстайтын халықтардың өкілдері тұрғандығын жазады. жетісудың батысындағы қалалар өз кезінде отырықшылықтың, қолөнердің мәдени орталығы болған. Ұлы Жібек жолынан бастап сауда орталығы болған осы қалаға, әр халықтың өкілдері тұрақтауға тырысқан. Қала Түргеш қағанатының кезінде өркендеген.

Қаланың аймағына жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары, жер шаруашылығымен айналысқан қыстақ-кенттердің орнын дәлелдеген. Оның солтүстік шығыс жағында жазба деректерде белгілі болып келген Мерке, Құлан сияқты бекініспен салынған қалашықтар Тараз қаласының айналасында отырықшылықтың дамығандығын көрсетеді. Құлан, араб жазба деректері бойынша ҮІІІ ғ. белгілі. Ал Х ғ. Макдисидің дерегіне қарағанда, қалада мешіт болған. Бұл дерек, мұсылман дінін таратушылардың ықпалы болғандығын дәлелдейді. Қала қазіргі Жамбыл облысындағы Луговой қаласының орнымен сәйкестендіріліп отыр. Жазба деректерде Тараз бен Құланның арасы 120 км. деп дұрыс көрсетілген.

Қалаға археологиялық барлау, қазба шұңқыры жүргізілген. Жұмыстың нәтижесіне қарағанда қаланың ең алғашқы тұрғындары ҮІІ-ҮІІІ ғғ. өмсір сүрсе, ал орталық мәдени қабаттағы қала тұрғындары ІХ-Х ғғ. өмір сүрген соңғы мәдени қабаттан алынған материалдар қалада тұрғындардың Х-ХІ ғғ. өмір сүргендігін анықтайды. Мәдени қабаттан алынған көзелердің формалары мен жасалу тәсілдері және олардың сырланған бояуларының түстері, археологтарға Құлан қаласындағы өмірдің үш кезеңінің болғандығын көрсетіп отыр.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.