ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ – ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ – ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

Атемова Қ.Т.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ пәнінен

лекциялар жинағы

Түркістан, 2012
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті

Жалпы психология кафедрасының 01.09.2012 ж.№1 хаттамасымен бекітілген.

Дайындаған , п.ғ.д., доцент Атемова Қ.Т.

Кафедра меңгерушісі: ______________ п.ғ.д.,профессор ЖЖ.З.Торыбаева

Кіріспе

1-тақырып. VI-XV ғғ. Қазақстандағы педагогикалық ойлардың дамуы.

Профессор Қ.Жарықбаевтың қазактың тәлім-тәрбиелік ой-пікірі деген пе-
риодизациясындағы казақтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірі дамуы-ның екінші
кезеңі. Осы ғалымның пікірінше, бірінші кезең - сонау VI-VII ғасырлардан
басталып, сегіз-тоғыз ғасырға созылатын бүткіл түркі журтына ортақ тәлім-
тәрбиелік ой-пікірлердің ілкі бастауы. Біздің зерттеуіміз ұлы даланы
мекендеғен көшпенділердің өз алдына ел болып тарих сахнасында көрінген
кезінде өз ұрпағын қалайша сегіз қырлы, бір сырлы азамат, жеке тұлға етіп
калыптастырғаны жайлы мәселелерді қарастырады. Бұл кезең қазақ халқының
ұлттық сана-сезімінің өзіндік ерекшеліктерімен дараланған кезеңі
екендігінде дау жок, Өйткені казақ халқы сонау XV ғасырдың өзінде-ақ
алғашқы феодалдық мемлекет, дербес ұлт болып қалыптасқандығы, мұны
дәлелдейтін нақтылы деректердің бар екендігі зерттеуіміздің негізгі желісі
болып табылады.
ХҮ ғасырдың соңына карай Жетісудағы казак, хандығы енді казақ халқының
көп ғасырлардан бері Отаны болған Сыр өңірі мен Шығыс Қазақстан жерін
қайтару мақсатын көздеді. Бұрын да олармен шаруашылық, этникалық және саяси
катынастары жағынан тығыз байланыста болып келгендіктен ендігі жағдайда
бірігіп, іргелі үлкен мемлекет болуды көздеді (20.). Бұл мақсатта Оңтүстік
Батыс, Шығыс Қазақстанның ел басшылары бірыңғай пікірде болып ортақ
мәмілеге келді. Әбден күшейіп алған қазақ хандары Шығыс Дешті Қыпшақтағы
билік үшін күреске араласты. Бұл кездерде билік үшін Темір ұрпақіары да
Әбілкайырмен қақтығыса бастаған-ды. Осындай кезеңдерді күткен Монғол
хандығы Керей мен Жәнібекке қосылып, Дешті Қыпшакка шабуылға шықты.
Шайбанилар бір жағынан қалмақтарға, екінші жағынан Монғол еліне жиі-жиі
басқыншылық жасаумен болды

2-тақырып. XV-XX ғғ. Қазақстандағы педагогикалық ойлардың дамуы

Бүгінгі таңдағы тәуелсіз Қазақстан жағдайында жергілікті ұлттың бұған
дейінгі бұрмаланған бай тарихын, бағаланбаған бай мәдени мұрасын жалпы
адамзаттық көзқарас арасында терең зерттеп, нәтижесін әлемдік өркениет
өріне ұмтылған жас ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану – қазіргі кезеңнің кезек
күттірмейтін киелі істерінің бірі.
Кеңес үкіметінің тұсында да алпауыт орыс еліне бодан болу әрмен қарай
жалғасып, қазақ елі үш жүз жылға таяу кезеңінде ұлттық қасиеттерінен
шеттеледі. Сол себепті ендігі жерде жас өскінді төл салт-дәстүрінің, әдет-
ғұрпының, мәдениетінің озық үлгілерімен уыздандыру үшін балабақшадан
бастап, жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие жұмысында ұлттық педагогика мен
психологиясын оқыту бағдармалары жасалынуда. Халқымыздың он төрт ғасырлық
тарихында тұла бойы тұнған өнеге, тәрбие небір керемет толғаныстардан
тұратын қазақтың өзіндік тәлім-тәрбие пікірлері енді ғана қолға алына
бастады. XV-XX ғғ.аралығы қазақтың тәлім- тәрбиелік пікірінің ең бір
сүбелі, ең бір шарықтау шегіне жеткен мезгілі. Мұнда қазақ ойшылдары ( Ө.
Тілеуқабылұлы, М.Х. Дулати, Қ. Жалайри, Асан қайғы, Бұқар жырау, Төле би,
Қазыбек би,Әйтеке бит.б.)имандылық тәлімдерінен сусындайтын ұрпақ
тәрбиесінің мәселесі, халқымыздың көшпенді өмір жағдайында жас өскіннің
тұлғасын қалай қалай қалыпттастыру қажеттілігі туралы (ақыл-ой, дене,
сұлулық, еңбек т.б) ой-пікірлерін ұлттық тәрбиенің қайталанбас інжу-
маржандары нақыл сөздерімен түсіндіріп берген.
XV ғасырдың бас кездерінде, дәлірек айтқанда, 30-шы жылдарда Дешті
Қыпшақ мемлекеті құрылып, оны Әбілқайыр хан басқарған еді.Оның территориясы
Сырдариядан бастап Сібір хандығына дейінгі ұлан-байтақ жерді алып жатыр.

Тақырып 3. Қазақ хандығы дәуіріндегі білім беру және көшпенділердің
педагогикалық мәдениетінің дамуы

Қазак хандығы құрылғанға дейінгі кезеңдердің өр бұрылыстарында (XII—XIV
ғғ.) тәлім-тәрбие саласында сынды пікір айтқан ғүламалар аз емес. Олардың
қатарына Жамал Қарши, Сүлеймен Бакырғани, Жамалладин Сунаки, Шайқы баба
Ғибаттулла т.б. жатқызуга болады. Бұл жерде басқасын былай койғанда әл-
Фараби есімді он екі ғұламаны айтсақ та жетерлік.
Көшпелі тұрмыс пен қатал дала табиғаты адамдарға қойылатын талап-тілектің
де аса қатал болуын және оның мүлтіксіз орындалуын қажет етті. Мәселен,
бала ес білгеннен бастап із кесіп, көшіп-қонар қоныс қарап, табиғаттың
алуан құбылысын байқап-болжап, жүлдыз санап өскендіктен, оның көзі қырағы,
көкірегі саналы болды. Аң аулап, мал баққан жас буын ақын-жыраулардың
тағылымын, әншінің өлсңі мен әуенін, күйшінің күміс күйін көкейіне
қондырып, ел аузын-дағы ұлағатты өсиет сөздерді, мақал-мәтелді, ертек пен
жұмбақты, терме мен толғауды, шежіре-жырларды жаттап, жадында сақтап, халық
даналығын өзіне рухани азық етті.
Көшпелі қауымда әр адамның қадір-қасиеті оның жасына, әлеуметтік ортадағы
орнына қарай белгіленді. Осындай қоғамдық қатынастарды көріп өсксн жағдайда
адамдардың мүдделестік, көзқарас бірлігі, кісілік қарым-қатынас нормалары
айқындалып, жеке бастың қоғамдық норманы берік сақтауына, "психологиялық"
хал-ахуалдың бірыңғай болуына мүмкіндік туғызды.

Тақырып 4. XV-XVII ғғ. ойшыл жыраулардың (Асан- Қайғы жырау, Шалкиіз жырау,
Жиембет жырау т.б.) шығармашылығындағы педагогикалық ойлар.

XV—XVIII гғ. қазақ даласындағы хандық дәуірмен байланысты Асанқайғы
бастаған ақын-жыраулар поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-санасы мен
тұрмыс тіршілігін, ой-өрісін, тілек-мақсаттарын айқын аңғарамыз. Өйткені
жыраулар толғауларынан халықтың небір нәзік сырлары, мұң-мұқтажы, қайғы-
қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпакка айтар өсиет-өнегесі өзекті орын
алады. Оны XV ғасырдың орта кезіндс өмір сүрген қазақ даласыныц ұлы ойшылы,
халкымыздың әлеуметтік ой-пікірінін көш-басшысы бола білгсн сәуегей
данышпан ойшылы Асан-кайғы шығармашылығынан байқауға болады. Қазақ
аңыздарында Асан қайғы құтты қоныс, жақсы жайлау — "Жсрұйыкты" іздегсн
жиһангср. Халыктың сол замандағы хал-ахуалы мен келешегін тебірене сөз
еткен Асанқайғы, М. Әуезов айтқандай, "халық мұңын арман еткен, алысты
меңзеген... өзі үшін емсс, елі, жүрты үшін ізденген ел қам-қоры".
Асанқайғы қазақ қоғамының прогресі үшін барша жұртты бай, кедей деп
бөлмей, адамгсршілікке, бірліккс, бауырмалдыкқа баулуды қажет деп санады.
Оның ойынша, адамның мінез-құлқының жақсы болуы үшін айнала-сындағыларға
жанашырлық, ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы бола білуі тиіс. Өзіне
қажетті игіліктерді жасауда адамдар бірлесіп, қоғамдасып, бауырмалдық іс-
әрекет жасауы керек, сонда ғана бақытқа қолы жетеді, басына бақ қонады деп
ұқты.
Халық тағдырын, мемлекет мәселесін шешуде хандар-мен бірге XV—XVIII ғғ.
өмір сүрген жыраулар да үлкен рөл атқарып келді. Академик жазушымыз С.
Мұқанов: "Сыпыра жырау, Асанқайғы, Бұқар жыраулар XIX ғ. дейінгі қазақ
ақындарының символы. Олар хан қасында отырып, батырларды жырлаумен катар,
сол кездегі мемлекет мәселесін шешуге катынасқан. Абылай хан мемлекет
мәселелерін шешердс Бұқар жыраумен үнемі акылдасып отырған",— дейді.
Марқасқа, Сыпыра жырау, Бұқар, Тәттіқара жыраулар заман, дәуір жайлы, ел
басына түскен әр алуан уакиғалар жайлы үнемі толғау-жыр айтушы болған.
Ал Қазтуған, Доспамбет, Жиембет, Ақтамберді сияқты жыраулар өлең-жыр
толғаумен бірге қолына найза алып, жауға шапқан жауынгер, батырлар да еді.
Д.Сүлскеұлы Шал ақын адам өмірінін әр алуан кезеңдсрі жайындагы өзінің ой
топшылауын ортаға салып, "Жасөспірім бозбаланың үш түрі болады",— дей
отырып, олардың әрқайсысына өзінше мінездеме береді. Кейбір бозбала болбыр,
тогышар, көрсоқыр, жалқау келеді. Ол ас ішіп, аяқ босататын тірі жан.
Мұндайларда айқын мақсат болмайды, болашагы бұлдыр жандар. Жастардың енді
бір түрі — керенау, кердең, мешкей, мақтаншақ, өркөкірек, екіжүзді,
пайдакүнем келеді. Оның еті тірі, өлермен. Мұндай жігітті ақын "ит жанды"
дсп атайды да, оның мінез-құлқының басты ерекшелігі: күншілдік, тайыз
ойлылық, қарақан басын күйттеу дсп ой түйіндейді. Жас адамның үшінші түрін
ақын нағыз жігіт, яғни "жігіт жан" деп атайды. Оларға тон қасиет кең
пейілділік, досқа өкпесін суырып беруге даяр — адал, қиядағыны көзі шалатын
қырағы, өнерді үйрене білетін алғыр, өзін қай жерде қалай ұстауды білетін
кемел жігіт. Мұндай адамның ең бағалы қасиеті: еңбек сүйгіштік, халқына
адал қызмст ету, айналасындағыларға шапағат нұрын себе жүретін қайырымды,
бауырмал азамат болу.

Тақырып 5. Қазақстанның Ресейге қосылуының білім беру мен педагогикалық
ойлардың әсері.
XX ғ. басында қазақ елінің экономикасы мен мәдени-әлеуметтік өміріне
елеулі өзгерістер ене бастады. Қазақстан патшалы Ресейдің отар аймағы
болып, отарлау саясаты мүлде құрсаулап алғандықтан, Ресейде болып жатқан
саяси жағдайлар Қазақстан даласына да өз дүмпуін тигізді.
1905—1907 жж. Ресейде болған буржуазиялық демократиялық орыс революциясы
қазақ зиялыларының саяси сана-сезімінің оянуына ықпал стті. Екі ғасыр
тоғысындагы аумалы-төкпелі дәуір мен саяси уақиғалар қазақ ұлтынын арасынан
өз халқынын жоғын жоқтайтын саяси қайраткерлердің шығуына себеп болды. Олар
"ұлтым-қазағым",— деп жар құлағы жастыққа тимей ел-жұрт мүддесін жоқтап
газет, журнал шығарып, халықты өз алдына тәуелсіз ел болуға шақырған Ә.
Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, X. Досмұхамедов, М. Тынышбасв, М.
Шоқай, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Сералин, С. Торайғыров, Қ. Кемеңгеров,
М. Әуезов сықылды зиялы азаматтар еді.
Сонымсн бірге Қазақстанда отаршылдық қысым да күшейе бастады. Америка
профсссоры Роберт Макнилдің "Патша мен қазак, "1855—1914 жылдар" (Оксфорд,
1987) атты және ағылшын ғалымы Альберт Ситонның "Даланын аттылы адамдары
немесе қазақтар тарихы" атты еңбектерінде Қазан төңкерісіне дейінгі орыс
және шетел деректеріне (мерзімді баспасөз материалдарына) сүйенс отырып,
Қырым жәнс бірінші дүниежүзілік соғыс аралықтарында патша өкіметінің қазақ
әскерлерін өз мақсаттарына қалай пайдаланып келгенін нанымды суреттеген.
Онда казак-орыстардың Ресеймен шекаралас аз халықтарды жаулап алуда
белсенді рөл атқарғаны, әсіресе, қазақ жерінде отаршылдық тәртіптің қарулы
сақшысы болган Орынбор, Сібір, Жстісу т.б. казактарының озбырлық істсрі
баянд

Тақырып 6. Д. Бабатайұлы, М. Өтемісұлының шығармашылық мұралары.

XIX ғасырда қазақ даласында өмір сүрген ақын-жыраулардың көрнекті
өкілдерінің бірі- Д.Бабатайұлы әдеби мұрасына, шығармашылық өмір жолына,
дуниетанымына талдау жасау арқылы оның тәлім-тәрбиелік идеяларына баға
берілді. Дулат Бабатайұлы -туған елінің тіршілік-тынысын шынайы жырлап
өткен бірегей ақын. Ол патшалык Ресейдің казак өлкесін күштеп отарлау
кезеңін, одан туған зорлык-зомбылықтар мен зобалаңдарды өз көзімен көріп,
соған барынша наразылық білдірген, еліне айтулы күрескер адамдарының бірі
болғандығы, оның шығармаларынан қапысыз аңдаймыз. Д.Бабатайұлының мұрасын
өзіндік ерекшелікпен жаңа қырынан талдаған ғалым – Қ.Өміралиев. Ол өзінің
зерттеулері арқылы Дулат шығармашылырына арналған бірнеше ғылыми еңбектер,
атап айтқанда, „Дулат Бабатайұлы", „Абай афоризмі, „ХУ-Х1Х ғасырлардағы
қазақ поэзиясының тілі" және т.б. жариялаған.
Махамбет Өтемісулының тілім-тәрбиелік идеялары. Заманымыздың заңғар
жазушысы Мұхтар Әуезов Махамбеттің ақындық құдыретін жоғары бағалай келіп,
былай деп жазды. ... Махамбет бұрынғы, соңғы қазақ ақындарының ішіндегі ен
бір күштісі деп саналуға тиіс. Махамбет жырлары өз заманындағы ең қанды, ең
әсерлі сөз, көпшіліктің өз үні, өз тілі, өз арман талабы. Бұл классик
ақынымыздың шығармашылығына берілген әділ баға деп білуіміз керек.
XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Қазақстанның батыс аймақтарын
мекендеген, ел өмірінде ерекше із калдырған ұлт-азаттық көтерілістің рухани
көсемі, қазақ поэзиясының классигі Махамбет Өтемісұлының туғанына 200
жылдық мерейтойын ЮНЕСКО-ның шешіміне сәйкес 2003 жылы Атырау мемлекеттік
университетінде халықаралық деңгейде өткізілуінің тәлімдік және тағылымдық
мәні орасан зор.
Қазақтың Махамбеттей бір туар ұлының 200 жылдық мерейтойының ЮНЕСКО
көлемінде аталып өтілуі егемен еліміздің еңсесін биіктете түсті.
Махамбет - қазақ халқының кегі, ызасы, намысы, жігері. қайтпас
қайсарлығы, яғни, Махамбет-қазақ халқының кегі мен ызасынан, намысы мен
жігерінен жаралған нар кескен рухани қару.
Жауынгерлік рухтағы өршіл жырлардың інжу маржанын ұрпағына мұра
Махамбсттің жырлары - ерліктің, өрліктің Әнүраны, қайсарлықтың символы.
Махамбет өлендерінде ұрпақ тәрбиесіне катысты ғибратты, сан-алуан ойлары
атап айтканда, адамгершілік-имандылық, сұлулық, ел-жандылық, экологиялық
тәрбие туралы жан-жақты сөз болады. Махамбет шығармаларының жастардың
бойында жағымды адами касиеттер мен қундылықтарды калыптастыруда алатын
орны ерекше.

Тақырып 7. Қазақстан ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаевтың педагогикалық мұралары мен іс-әрекеттері.

Шоқан Уалиханов (1835-1865), Ыбырай Алтынсарин(1841-1889), Абай
Құнанбаев (1845-1904) орыстың демократиялық халықшылдық идеясын жақтаған
интеллигенттерімен дос болуды көздеді. Олардың шығармаларын оқып нәр алды.
Мысалы, Шоқанның қазақтың салт-дәстүрлерін зерттеп тұңғыш еңбек жазғаны,
қазақтарға әділ баға беруге тырысқан А. Левшиннің “Қырғыз, қайсақ
ордаларының сипаттамасы” атты еңбегін оқып, өзінің шығармасында атап өтуі,
революцияшыл идеяны жақтағаны үшін Қазақстанға жер ауып келген Ф.М.
Достоевский, С.Ф. Дуров, А.Н. Майковтармен достық қарым-қатынаста болып
үнемі хат жазысып тұруы сондай-ақ ұлы ақын Абайдың революционер-демократ
ғалым П. Е. Михаэлис, Н.Н. Долгополов, А. Леонтев, С. Гросстармен достық
қарым-қатынаста болуы тектен-тегін емес.
Қаламынан "Қазақ хрестоматиясы", "Қазақтарға орыс тілін үйрстудің
бастауыш құралы", "Мұсылмандық белгісі" атты оқу құралдарын жазып қалдырған
ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсариннін қазақ мәдениетінен алар орны ерекше.
Ол көшпелі елдің балаларына дүнияуи ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.