Этнопсихология туралы түсінік

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
1. Этнопсихология туралы түсінік
2. Этнопсихологияның пайда болу тарихы
3. Шетел және Ресей этнопсихологиясының дамуы
4. Қазақстандағы этнопсихологиялық ойлар
5.Этнопедагогика мен этнопсихологияның ортақтығы
6Ерте ғасырдағы ойшылдардың этнопсихология ғылымына қатысты негізгі ойлары

ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ

Қазіргі этникалық психологияның қарастыратын сұрақтарын бір тақырып
төңірегінде талдап, зерттеу мүмкін емес.
Бүгінгі полиэтникалық Қазақстанда этностардың даму динамикасын, ұлттық
ерекшеліктерді зерттеу өте өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі кезге дейін
қарастырылып келе жатқан этнопсихологиялық тұжырымдамалардың барлығы дерлік
жеке сипатқа ие. Л.Н.Гумелев этногенез концепциясы бүгінгі күні аса
қызығушылық танытады.
Өз теориясында этнос, этностың дамуы, оның толығымен жоғалуы
мәселелерін қарастырды. Теориясының негізі ретінде этностың табиғи-
биологиялық сипатын алып, белгілі бір ұлттың қалыптасып, өсіп-өркендеуіне
әсер ететін факторына географиялық және климаттық жағдайларды шарттады.
Оның пікірінше, биосфераның негізгі бөлігі бола отырып, этностар ондағы
болатын процестерге араласып, оның заңдылықтарына бағынуы керек.
Этнопсихология жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырдың орта шенінде Ресейде,
кейінірек Батыс Еуропа елдерінде пайда болды. Қазақ топырағында
этнопсихология мәселелері Шоқан Уалиханов еңбектерінен бастау алады.
Қазіргі тәуелсіз елімізде қазақ ұлтының өзіне тән ерекшеліктерін жан-жақты
зерттеумен көптеген ғалымдар айналысуда. Олардың ішінде: Қ.Жарықбаев,
С.Жакупов, С.Бердібаева, Н.Елікбаев және т.б.

1
Этнопсихология туралы жалпы түсінік
Этнопсихология грек тілінен аударғанда (ethnos -ру, ел) деген мағына
береді. Этнопсихология ғылыми-теориялық пән. Оның пәні – этникалық сана
функцияларының және этникалық қатынастар дамуының психологиялық
аспектілері. ХІХ ғасырда этнопсихологиялық идеялар халықтар психологиясы
ағымында дамыды. Олардың өкілдері М.Лацарус, Х. Штейнталь, В. Вунд болған.
Этнопсихологияның ең негізгі категориясы – ЭТНОС. Этнос бір-бірімен
ұзақ бірлесіп өмір сүру тәжірибелеріне ие болған, сақталып қалған
дәстүрлері, жалпы өзіндік сана-сезімі бар әлеуметтік макроорганизм болып
табылады. Бұл тарихи қалыптасқан, тұрақты, жинақталған адамдар қоғамы.
Олардың тұрғылықты, нақты табиғи қоршаған ортасы, нақты-климат,
географиялық жері бар.
Қандай да бір этносқа тән адамдарда өздеріне тән өмірді қабылдаулары
мен әлеуметтік қатынастарда нақты-психологиялық-әлеуметтік стериотиптері
бар. Этностың барлық шығу тегімен байланысып жатқан мүшелері тірі
макроорганизм жасайды.
Этностың ең алғашқы даму сатыларында адамдар рефлексияға дейінгі
жағдайда болады, яғни, өзіндік қорғаныс инстинкті айтады, солайша санасыз
жүреді, әр-кім өздерінің жанұясының қауіпсіздігімен қолайлылығын қамтамасыз
етеді, солайша олар этностың толығымен өмір сүруін қамтамасыз етеді. Этнос
жас және күшті болған сайын, өмірлік маңызды функциялардың барлығын
басынан кешіреді- сыртқы қауіпсіздікті сақтайды, жауларын жеңеді, өз санын
көбейтеді.
В.Г. Крысько бша этнопсихология пәні- әр-түрлі этникалық
қауымдастықтар өкілдері психикаларының көріну ерекшеліктері. Бірақ, бұл
ғылым әр-түрлі көзқарастар әсерінен мазмұны мен негізгі феномендерін
өзгерте жүріп, қалыптасты.
Ұзақ уақыт бойы этнопсихологияның жалпы категориясы – күнделікті
өмірден алынатын психологиялық жиналымдар болды. Ұлттық психологиялық
жиынтық - сәтті түрде талданатын анықтамаларға жатады,- дейді Г.М.
Андреева.
Сондықтан этнопсихологияда бұл ұғымды ашатын эквиваленттерді табу
жолдары қарастырылуда, өйткені ұлттардың психологиялық жиынтығы ұғымына
синоним ретінде-ұлттық мінез, ұлттық сана-сезім, ұлттық психология кіреді.
Нақты бір мазмұны бар этнопсихологиялық құбылыстардың құрылымы екі
тенденция әсеріне ұшырайды. Бірінші-бұл құрылым элементтері жалпы және
әлеуметтік психологиямен байланысқан компоненттерден тұрады. Қандай да бір
ұлттың мінез, темперамент, сезім, ерік және т.б ерекшеліктері. Екінші
этнопсихологиялық феномендердің мазмұны мен формасын құрайтын адамдардың
ұлттық мінезі, ұлттық психикасының жалпы және ерекше сипаттарын зерттеуді
білдіреді.Бұл екі тенденция да өте күрделі.
Этнопсихология деген не? Сұраққа көптеген адамдар бұл эностар мен
халықтардың психологиясын зерттейтін ғылым деп жауап береді. Біріншіден
этнос терминінің мағынасын бір мағыналы емес, яғни психологияның бүкіл
түрі нені зерттейтінін білесіз. Екіншіден: көптеген авторлар психологияның
сипаттамасын этноспен емес, мәдениетпен байланысты зерттеуді қалайды,
сондықтан мәдениет деген не екенін нақты саналау керек. Үшіншіден
этнопсихология терминінің өзі әлемдік ғылымда жалпы қабылданған болып
табылмайды. Осы ғылымдағы көптеген мамандар өздерінің халықтар
психологиясы, психологиялық антропология, салыстырмалы-мәдени
психология зерттеушілеріміз деп есептейді.
Этнос - халық, психология - жан туралы ғылым. Этнопсихология
этнология мен психология деген ғылымдардың біреуінен пайда болған.
Этнопсихология екі түрлі жолмен пайда болған:
1. Антропологиялық психология;
2. Кросс-мәдени психология.
Антропологиялық этнопсихология халықтардың территориясына байланысты
қарастырады.
Кросс-мәдени психология мәдениеттеріне байланысты қарастырады.
Этнопсихология ғылыми теориялық пән. Оның пәні – этникалық сана
функцияларының және этникалық қатынастар дамуының психологиялық
аспектілері.
XIX ғасырда этнопсихологияның идеялары халықтар психологиясы соңына
таман дамыды. Олардың өкілдері М. Лацарус, Х. Штейнталь, В. Вундт болды.
Этнопсихологиялық идеялар дамуының тарихи аспектісі. Ресейдегі
этнопсихологияның пайда болуы. Кеңес уақытындағы этнопсихологиялық
зерттеулер. Этнопсихология аймағындағы қазіргі уақыттағы зерттеулер.
Батыстағы этнопсихологияның ғылым ретіндегі дамуының негізгі кезеңдері. 60-
80 жылдардағы кеңес уақытындағы ұлттық психология мәселелері. Ұлттық
психологиялық қойма ерекшеліктерінің қалыптасу жағдайлары. Ұлттық сана-
сезім мен ұлттық мінез ұлт психикасының маңызды құрамдас бөліктері ретінде.
Әлеуметтік және ұлттық мінез. Ұлттық сана-сезімнің көріну формалары,
құрылымы және функциялары. Ұлттық мінез бен ұлттық темперамент ұғымдарының
ара-қатынасы. Ұлттық темперамент этностың психикалық сипаттамаларының бірі.
Мінез-құлықтағы ұлттық темперамент рөлі. Тұлғааралық өзара әрекет құрылымы.

2Шетел және Ресей этнопсихологиясының дамуы

Этнопсихология - адамдардың этникалық психика ерекшеліктерін, ұлттық
мінез, ұлттық өзіндік сананың қалыптасу заңдылықтар мен функцияларын,
этникалық стереотиптерді және т.б. зерттейтін психология саласы. Халықтар
психологиясы атты 1860 жылы жарық көрген М.Лацарус және Х.Штейнталь
еңбектерінен бастау алады. Өз еңбектерінде бір ұлт өкілдеріне қатысты
индивидтердің психикалық ұқсастықтарын, өзіндік саналарын тіл, мәдениет,
миф, адамгершілік қасиеттерін зерттеп, салыстырмалы түрде мазмұнын ашуды
ұсынды.
Антикалық кезеңнен бастап тарихшы, философ, саясаткерлер адамдар
арасындағы айырмашылықтарға көңіл аударған. Этнопсихологиялық білім
элементтері Гиппократ, Платон, Тацит, Плиния, Страбон еңбектерінде көрініс
береді. Ағартушылық дәуірде Ш.Монтескье, Д.Юм, Г.Гегель еңбектерінде
халықтар психологиясына философиялық ой-толғаулар беріледі. Ең алғаш
халықтарды психологиялық бақылау пәні ету талпыныстары ХVІІ ғасырда болды.
Адамдар арасындағы айырмашылықтың болуын түсіндіруші фактор климат жағдайы
және орта болды. Интеллекттегі айырмашылықтардың болуын климат жағдайымен
түсіндіріп, Орта Шығыстың және Батыс Еуропаның қалыпты климаттық жағдайы
интеллекттің дамуына жағдай жасайды, соған байланысты цивилизацияның
өркендеуіне әсер етеді деген тұжырымдар жасалды [6, 150 б.].
ХVІІІ ғасырда француз ағартушылары халық рухы деген ұғымды енгізіп,
мәселені географиялық фактормен түсіндірмек болды. Географиялық
детерменизді түсіндіруші француз философы Ш. Монтескье болды. Оның ойынша,
адамдарды көптеген факторлар басқарады: климат жағдайы, дін, заңдар,
басқару принциптері, адамгершілік нормалары, дәстүрлер. Осындай факторлар
нәтижесінде бүкілхалықтық рух пайда болады. Көп факторлардың ішінен
климаттық факторды басқы орынға қояды. Климаттық жағдайдың тәуелділігіне
байланысты халықтардың дәстүрлері мен салты құрылып, халықтың өміріне әсер
етеді.
Ағылшын философы Д.Юмның Халықтар мінезі еңбегіндегі позициясы
қызық болып табылады. Юмның ойынша, қауымның өмірінің табиғи факторлары
мінез, темперамент, еңбек дәстүрі және өмір сүру салтына әсер етеді. Бірақ
ұлттық мінездің қалыптасуына Юмның ойынша, әлеуметтік факторлар әсерін
тигізеді. Оған әлеуметтік – саяси қатынастар жатады.
Ұлттың мінезі жайлы білімдердің дамуына үлкен үлес қосқан неміс
философы Г.Гегель еңбектері. Рух философиясыында ұлт және нәсіл мінезін
қарастырады. Ұлттық мінез Гегельдің ойынша, әртүрлі табиғи жағдайлардағы
субъективті рухтың көрінуі, мәнділігі бойынша нәсіл мен ұлттың мінезін
анықтайды. Соған байланысты нәсілдік және ұлттық айырмашылықтар – бұл
белгілі жағдайда жалпы табиғи рухтың көрінуі болып табылады. Мінез сипатына
Г.Гегель өмір сүру бейнесін, дене дамуын, айналысатын іс-әрекет түрлерін,
ақыл – ой және ерік бағыттылығын жатқызады. Гегель кейбір методологиялық
мәселелерді де қарастырады. Мінез және темпераментті бір қатарға қойып
қарауға қарсы шықты. Оның ойынша, ұлттық мінез – жалпы халықтық сипат
болса, темперамент – индивидуум сипаты.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында этникалық психологияның дербес ғылым
ретінде дамуындағы жаңа кезең басталды. Бұл кезең Х.Штейнталь, М.Лацарус,
В.Вунд, Г.Лебон есімдерімен байланысты [6, 153 б.].
Х.Штейнталь және М.Лацарус концепцияларында халық психологиясы нақты
емес, мистикалық сипатқа ие. Авторлар халық психологиясындағы динамикалық
және статистикалықтың қатынасын анықтай алмады. Бірақ соған қарамастан
олардың көзқарастарындағы позитивті жақтар көп. Штейнталь және Лацарус
пікірінше, халық психологиясы екі бөлімнен тұрады:
1. Абстрактілі – халық психологиясы не деген сұраққа жауап беріп,
оның элементтерін қарастырады;
2. Прагматикалық – нақты халықтарды зерттеумен айналысады.

ХХ ғасырдың басында халықтар психологиясы В.Вунд еңбектерінде
жалғасын тапты. Халықтар психологиясын Вундт халықтың нақты тарихи
өнімдері:халықтың психологиялық аймағын құрайтын тіл, миф, дәстүрлер
негізінде қарастыруды ұсынды. Оның пікірінше, индивидуалды психологияда тіл
– ақылға, мифтер – сезімге, ал дәстүрлер – ерікке теңестіріледі. В.Вундттың
қосқан үлесі халықтар психологиясын тек теориялық негізде ғана емес,
сонымен бірге нақты тіл, миф, халықтарды зерттеу жұмыстарын да жүргізді.
В.Вундттың идеяларын Ресейде Н.Н.Ланге және Г.И.Челпанов дамытты.
Халықтар психологиясын зерттеген ғалымдар қатарын атағанда Г.
Лебонның есімін атамауға болмайды. Лебонның этнопсихологиялық
зерттеулерінің мақсаты нәсілдердің тарихи құрылымдық психологиясын
зерттеп, халықтың тарихын және цивилизация деңгейін анықтау болды. Оның
пікірінше, халықтың психологиясындағы жаңа құрылымдар оның тарихының
қалыптасуына әсерін тигізеді. Лебонның ойынша халықтар мен нәсілдердің
психологиялық құрылымында үлкен айырмашылықтар бар. Олардың тереңдңгң
сондай, халықтардың теңдңгң жайлы айту мүмкін емес. Халықтарды ол алғашқы
қауымдық, төмен, орташа және жоғары деп бөледі. Жоғары нәсілді халықтарға
тек еуропалықтарды жатқызады [6, 157 б.].
Американ этнологтары Р. Бенедикт және М.Мид еңбектерінде этникалық
аспектілер психоанализ және эксперименталды психологияның жетістіктеріне
бұрыла отырып зеттеледі. Бұл еңбектердің методологиялық концепциялары
автрия психиатры З.Фрейд зерттеулеріне, ал әдісі неміс психологиясына,
әсіресе В.Вунд еңбектеріне негізделген. Мұның өзі ең алдымен индивидуалды
мінез – құлықты антропологиялық әдістер арқылы зерттеудің жарамсыздығына
байланысты болды. Соған байланысты этнологтар антропологиялық шығу, даму,
тұлғаның іс-әрекетінің ерекшеліктеріне бағытталған психологиялық теорияны
қажетсінді. Осындай теория және әдіс психоанализ болды [6, 159 б.].
Этнопсихоанализдік бағыт әртүрлі этникалық топтардың агрессиялығы
және т.б. психологиялық жағдайын, сонымен бірге вербалды емес коммуникация,
этнофордың эмоционалды аймағы, жораның этникалық топтағы қарым-қатынас
жасаудағы ерекшеліктерін зерттеді. Американ этнопсихологы А.Бандураның
пікірінше, агрессивті эмоционалды жағдай этноәлеуметтік сипаттқа ие.
Американ этнопсихолгы Дж.Хониманның көзқарасынша, қазіргі
этнопсихологияның негізгі міндеті индивидтің нақты әлеуметтік жағдайдағы
ойлауын, сезінулерін зерттеу.
Дж.Хониман зерттеулерінде адам қылықтарын бөлшектерге жіктеп,
әсіресе эмоционалды аймаққа үлкен көңіл бөлді. Бұл мақсатқа байланысты
этнос ұғымын қолданды. Адамның эмоционалды жағдайы әлеуметтік моделденген
мінез-құлықты сипаттап, тұлғаның қажеттілік-мотивациялық аймағын құрайды.
Хониман пікірінше, эмоция адамның мотивтерін бейнелеп, қабылданған
жағдайлардың нәтижесі болып табылады.
Ресейде этнопсихологиялық іздеулер алғашында әдебиетшілер,
этнографтар, тілтанушылардың ісі болды. Орыс халқының этностық өзіндік
санасына деген қызығушылықтар орыс ағартушылық кезеңінен басталады. Ұлттық
абырой В.М.Ломоносов еңбектеріне түрткі болды. Халық психологиясы жайлы
ойлар Н.И.Новиков, Д.И.Фонвизин, Н.М. Карамзин, А.Н.Радищев еңбектерінің
негізі болды. Любомудров қоғамын құрушылар Д.В. Веневитинов, А.С.
Хомяков, И.В. Киреевский Ресейдегі маңызды мәселе ұлттық өзіндік сананы
орнатуды ұлттық әдебиет және өнерді дамыту арқылы жүзеге асыруға
болатынын айтты.
Екінші кезеңдегі славянофилдерге : К.А.Аксаков, И.С. Аксаков, Ю.Ф.
Самарин; Ф.И. Тютчев, А.А. Григорьев және тағы басқалардың әдеби және
публистикалық шығармаларында зейінді жаңа қалыптасып келе жатқан орыс
зиялыларына және бүкіл жаңалықтарды оқушыларға этнос ретінде орыстардың
өзіндік санасының мәселесіне аудармақ болуға тырысты. Орыс қоғамдық
ойлардың екінші бағыты Ресейдің цивилизациялы Батысқа еуропалық мемелекет
ретінде енуге бағытталған. Бұл бағыт өкілдері: А.И.Герцен, Н.П.Огарев, В.Г.
Белинский, В.П.Боткин, Н.А.Добролюбов [6, 170 б.].
Кеңестік кезеңде ұлттық мәселелер кешенді және экономикалық, саяси,
мәдени, және психологиялық факторлармен шартталған деген ұғым қалыптасты.
Этнопсихологияда екі бағыт қалыптасты: этнопсихологиялық – ұлттық
ерекшеліктерге байланысты әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттеу
және этномәдениеттік – этномәдени құбылыстарды мен процестерді әлеуметтік
ерекшеліктерге байланысты зерттеу.
1980- жылдардың аяғы 1990 жылдардың басындағы этникалық қақтығыстар
ұлтаралық қатынастағы ерекшеліктерге байланысты этникалық мәселе
өзектілікке айналды. 1990 жылдардың аяғында қолданбалы этнопсихологиялық
зерттеулердің нәтижелері жарық көре бастады.
Л.Г.Почебут этникалық қауымдастықтарды әлемге деген идеяларына
байланысты креативті, яғни идеялары өнімділікке ие, сонымен бірге
аккомодивті, өз идеялары өнімсіз, сондықтан басқа социум және этностардан
алатындарға бөлуді ұсынды. Концепция Л.Н.Гумелев ұсынған этностарды
гомеостатикалық және динамикалық; комплементарлы және комплетарлы емес
деген жіктеуді басшылыққа алды.
Сонымен бірге Л.Г. Почебут тұлғаның әлеуметтенуі барысында өзара
байланысты үш процесті есепке алуды ұсынады:
- социумизация – индивид тәрбиеленген социумның рухани
құндылықтары мен тәжірибесін меңгеруі;
- этнизация – индивидтің өзі жататын этностың рухани
құндылықтары мен тәжірибесін меңгеруі;
- мәдениеттену – индивидтің басқа этностар мен социумның рухани
құндылықтары мен тәжірибесін меңгеруі.
Тұлғаның этнизациялануын қарастыруды жалғастырған М.В.Харитонов бұл
процестегі маңызды шарт ретінде В.А.Ядовтың ұсынған диспозицияналдық
реттелу концепциясына негізделе отырып, этнофордың мінез-құлқына этникалық
құндылықтардың әсерін есепке алуды ұстанды. Қазіргі Ресейде
этнопсихологиялық зерттеулер З.В.Сикевич, Г.У.Солдатова, В.Ю Хотинец,
А.О.Боронаев, В.Н.Павленко,Э.А.Саракуева, В.С.Крысько, Н.М.Лебедева,
Т.Г.Стефаненко еңбектерінде кеңінен қарастырылады.
Сонымен, қазіргі батыс және Ресейдегі этнопсихологиялық зерттеулер
теориялық бағдарлану модификацияларға немесе әр түрлі философиялық
жүйелерге негізделген психологиялық теорияларға (экзистениализм,
неопозитивизм, необихевиоризм және т.б.) бағытталған.

1. Қазақстандағы этнопсихологиялық ойлар

Қазақ топырағында этнопсихология мәселелері Шоқан Уалиханов
еңбектерінен бастау алады. Қазақстандағы психологиялық ой-пікірлердің
тарихы Иоллыг – тегін ( Орхан-Енисей ежелгі түркі жазба ескеткіші), Қорқыт-
ата, әл- Фараби, Асан- Қайғы, Қадырғали, Жалайри; Бұқар жырау, Дулат,
Махамбет, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, С.Торайғыров, Шәкәрім,
Жүсіпбектерден тұратын рухани аса бай құнарлы орта – аталмыш ғылымның
бірден қанат жайып, өркендеуіне ізгі әсерін тигізді. Шығыс
республикаларының ішінде педагогикалық басылымдардың (Мұғалім-1919,
Жаңа мектеп-1925.) бірінші болып қазақ жерінде жарық көруі, Ғ.Қарашев,
М.Ж.Көпеев сияқты зиялыларымыздың психология саласына сол кездердің
өзінде–ақ қалам тартуы – осы айтылғандардың жақсы айғағы.
Қазақстанда психология ғылымы, әсіресе соғыстан кейінгі жылдары елеулі
қарқынмен дами бастады. Оған бірнеше сәтті жағдайлар себеп болды. 1946 жылы
орта мектептерде логика мен психология оқытыла бастады. Осы кездері қазақ
университетінде логика мен психология пәні мұғалімдерін дайындайтын бөлім
ашылды.
Соғыстан кейінгі жылдарда психология саласында ұлттық кадрларды
даярлауда академик Төлеген Тәжібаевтің (1910-1964) еңбегі айтарлықтай еді.
Осы ғалымның жетекшілігімен елуінші жылдары Е.Суфиев, М.Мұқанов,
Т.Темірбековтар диссертация қорғады.
Республикада алғаш рет диссертация қорғаған – Е.Суфиев болды. Ол 1952
жылы Қазақ университетінің кеңесінде Қазақ мектептерінің бастауыш
сыныптарындағы оқушылардың орыс тілін меңгеруінің психологиясы деген
тақырыпта диссертация қорғады. Мұнда автор қазақ оқушыларының орыс тілін
меңгеруін, шәкірттердің ауызекі сөйлеуінің даму ерекшеліктерін
психологиялық тұрғыдан талдайды. Автор оқушылардың ұғынуына қиындық
келтіретін орыс тіліндегі кейбір атауларына тоқталып, мұның табиғи-ғылыми
жағынан И.П.Павловтың жоғары жүйке қызметі туралы іліміне негіздей
түсіндіріледі, оқушылардың кейбір психикалық функцияларын ( қабылдау,
зейін, ойлау және т.б.) дамыту, орыс тілін оқыту әдістерін жетілдіру
жөнінде біраз ұсыныс – кеңестер береді.
М.Мұқанов Совет жауынгерлерінің ерлік істерінің психологиялық
ерекшеліктері (1953) атты диссертациясында көптеген жергілікті әскери –
архивтік материалдарға сүйеніп, Ұлы Отан соғысында қазақстандықтар
көрсеткен ерлік істеріне психологиялық талдау жасады. 50-60 жылдары
республика тақырыбына арналған басқа да ондаған зерттеу жұмыстары
психологияның түрлі салалары бойынша (жалпы, жас, педагогикалық, заң-сот,
этникалық, спорт және т.б.) жүргізілді. Ұлттық тілде біраз еңбектер жарық
көрді.
Н. Елікбаевтың Ұлттық психология еңбегіндегі пікірінше, ұлттық
психологияның құрылымдық элементтерінің бірі ұлттық мінез-құлық болып
саналады. Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа беріліп қалған биологиялық
психикалық құбылыс емес, географиялық ортаның жемісі немесе нәсілдік
белгісімен байланысты ұлттық субстанцияның туындысына да жатпайды. Негізгі
шындықты ұлт өмірінің өзінен, оны қоршаған табиғи өзгешеліктен қарастыру
шарт. Ұлттық мінез-құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы материалдық
және рухани тіршілігінің бейнеленген көрінісі деп түсінеміз. Тарихи жағдай
мен географиялық орта мәңгілік нәрсе емес, сондықтан ұлттық мінез-құлық та
белгілі өзгерістерге ұшырап отырады. Ұлттардың мінез-құлқы олардың тарихи
даму нәтижесі.
Халықтардың мінез-құлқының белгілері: еңбекті сүю, бостандықты аңсау,
қайырымдылық, қонақжайлылық, селқостық, қаталдық, ерлік т.б. қасиеттер
барлық ұлттарда болатыны белгілі. Әрбір ұлттың өзіндік өмір ерекшелігіне
сәйкес түрлі формада, көріністе анықталып отырады [1, 11 б.].
Ұлттық мінез-құлық тарихи жағдайлардың, объективті процестердің
себептерінен әрі тәрбиенің ықпалымен қалыптасады.
Сонымен, ұлттық мінез – құлық дегеніміз халықтың қоғамдық - өндірістік
тәжірибесі арқылы тарихи тұрғыда қалыптасқан машығы мен әдетінің жиынтығы,
әрі жалпы (барлық халыққа тән) және ерекше қасиеттердің бірлігі деп ұғамыз.
Еліміздегі ұлттардың мінез-құлқын, мәдениет пен тұрмыстан, әдет – ғұрыптар
мен дәстүрлерден байқай аламыз [1, 13 б.].

Этнопедагогика мен этнопсихологияның ортақтығы

1. Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениетi арасында байланыс.
2. Ұлттық психикалық құрылым - мәдени ерекшелiктiң шартты белгісі.
3. Салт-дәстүр сабақтастығы.
Этнопедагогика — ±лттыќ салт-дєст‰рлердiњ тєлiмдiк мєн-маѓынасын
зерттейтiн ѓылым саласы болса, ал этнопсихология —халќымыздыњ сан ѓасырлар
бойы ќалыптасќан дєст‰рлерi мен салттарындаѓы ±лттыќ сана-сезiмiн, µмiрге
деген кµзќарасын, µзiндiк ойлау ерекшелiктерiн зерттейтiн ѓылым.
Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияныњ даму процесiнде ортаќ
зандылыќтар бар деп ќарауѓа тура келедi.
Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшiн қажеттi факторлар: оның
құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының,
территориясы мен экономикалық өмiрiнiң, тiлi мен мәдениетiнiң, әлеуметтiк
психологиядағы сол ұлтқа тән кейбiр этникалық ерекшелiгiнiң ортақтастығы
болып табылады.
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениетi арасында тығыз байланыс
бар. Ұлттық психикалық ерекшелiк ұлт мәдениетiнiң түрлерiнен көрiнiс
бередi. Мысалы, бiз ән-күйлердi, билердi тыңдай отырып, немесе ою-өрнектi,
зергерлiк әшекей заттарды көрiп, оның қай ұлтқа тән екенiн бiрден айырамыз.
Ұлттық психологиялық құрылым ерекшелiгi адамдардың әлеуметтiк қарым-
қатынасынан, киiм киюiнен, спорттық ойын түрлерiнен немесе ұлттық тұрмыстық
салт-дәстүрлерден (келiн түсiру, қыз ұзату, қонақ күту, өлiк жөнелту
рәсiмдерiнен т. б.), ұлттық тағам түрлерiнен байқалады.
Ұлттық психикалық құрылым үш бөлiктен тұрады: ол ұлттық сезiм, салт-
дәстүрлер және ұлттық мiнез. Осы үш бiрлестiк ұлттық мәдени ерекшелiктiң
шартты белгiлерi болып табылады.
Ұлттық сезiм дегенiмiз — адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тiлiне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйiспеншiлiктi бiлдiруi. Ұлттық
сезiм адамды қоршаған ортаның әлеуметтiк-экономикалық, мәдени және
жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкiлiне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық
сезiм басқа сезiмдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен
немесе риза болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-қиял, әсер сезiмiнiң
сыртқа шыққан көрiнiсi. Мысалы, “Елiм-ай” әнiн ести отырып, елiнiң басына
түскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езiлiп мұңаюы немесе “Саржайлау”,
“Сарыарқа” күйлерiн ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген
сүйiспеншiлiк, шаттық сезiмiнiң оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана
тiлiне деген сүйiспеншiлiгi де ұлттық сезiмiнiң ерекше түрi.
Мысалы, ұзақ уақыт елден жырақ жат жұртта жүрiп, көпшiлiк iшiнен өз ұлт
өкiлiнiң ана тiлiнде тiл қатуына елең етпейтiн, iш тартпайтын адам
болмайды. Өйткенi, ана тiлi адамның iшкi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.