Жоғары білім беруді әлеуметтік институт ретінде қарастыру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 316.378 (574)
Қолжазба құқында

Тұрлыбеков Бердібай Дүйсенбекұлы

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ
ЗЕРТТЕУ

22.00.04 - әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар
және процестер

Социология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның
авторефераты

Алматы 2007

Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
Социология және Политология кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекші: Қазақстанның еңбек сіңірген
қайраткері,
философия ғылымдарының докторы,

профессор М.С. Әженов.

Ресми оппоненттері:

Жетекші ұйым:

Қорғау 2008 жылдың ___________ айының “____” күні сағат “___”
де әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің социология
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғалатын
Д14А.01.27 диссертациялық кеңесінде өтеді.
Мекен-жайы: Алматы қаласы, Амангелді көшесі, 61, мәжіліс залы

Диссертациямен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2008 жылдың _______ айының “____” күні таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы,
Социология ғыл. д., профессор Г.С.
Абдирайымова.

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазіргі адамзат әлемде көптеген құндылықтарға қол жеткізе алады. Олар –
экономикалық, мәдени, рухани құндылықтар. Сол рухани құндылықтардың ішінде
білім беру мен ғылым бар. Білім мен ғылым біртұтас әлеуметтік құбылыс.
Қазіргі білім ғылымға негізделген білім. Әрине, білімнің ғылым емес түрлері
де аз емес. Бірақ біздің зерттеу нысанымызға алынғаны - ғылыми білім.
Әсіресе жоғары арнайы білім беру құндылық ретінде алынып, оның қоғамдағы
рөлін, функциясын, тағы басқа жақтарын социологиялық тұрғыда зерттеуге
әрекет жасадық. Қазіргі кезеңдегі өркениетті, дамыған елдер сол білімнің,
ғылымның, осыған байланысты озық технологияның негізінде ғана биік сатыға
көтеріліп отыр. Жоғары арнайы білім Еуропа, АҚШ, Жапония елдерінде өте
мықты қарқынмен дамуда. Ресейде, біздің Қазақстанда жоғары білім беру ісі
тәуір деңгейде жүріп жатқан сияқты. Білім және ғылым министрінің айтуына
қарағанда, біз осы сала бойынша әлемде 36-шы орынды иеленеді екенбіз. Бұл
да жаман көрсеткіш емес. Әрбір дамыған елде жоғары білім беру мәселелері
өте күрделі болып есептеледі. Елде неғұрлым жоғары арнайы білімі бар
мамандар саны мен сапасы көтеріңкі болса, ол елдің экономикасы,
технологиясы және әлеуметтік тұрмысы соғұрлым озық та жоғары болатыны
сөзсіз.
2006 жылы наурыз айында Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев халыққа
Жолдау ұсынды. Бұл Жолдау өте маңызды, тарихи құжат. Мұнда Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
туралы айтылған. Жолдауда осы мәселе бойынша басты негіздер мен
басымдылықтарға ерекше көңіл бөлінген. Басымдылықтардың бірі - осы заманғы
білім беру және білікті кадрлар жүйесін дамыту. “Білім беру реформасы –
Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін аса маңызды құралдардың бірі”, – деген Президент. Сондай-ақ,
“Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар
аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге
тиіс”, – деп жалғастырған еді Елбасы [1].
Халыққа білім беру мәселесі әрбір, тіпті озық елдердің өзінде күрделі
мәселе. Оның жан-жақты қырлары толып жатыр. Еуропа елдері, әсіресе,
еуроодаққа кірген елдер бәріне бірдей жоғары оқу жүйесін қалыптастыру
мәселесімен айналысуда, яғни еуростандартқа көшу мәселесін қозғауда.
Көптеген елдерде, оның ішінде АҚШ пен Жапонияда білім берудің жаңа
реформасы жасалуда. Бұл елдерде жоғары білім беру жүйесі, ғылым және
технология салалары қаншама ілгері дамығанымен де күнделікті жаңа мәселелер
туындап отырады. Себебі, қоғам күннен-күнге өзгеріп, жаңа талаптар, жаңа
мақсаттар қойылуда. Әсіресе, ғылым мен технология жылдам қарқынмен дамуда.
Осы құбылыстарға байланысты мамандарды даярлау, олардың кәсіби деңгейін
көтеріп, жоғары білім берудің сапасын арттыру әрбір елдің мақсаты мен
міндеті болып табылады. Әйтпесе бұл елдердің артта қалуы әбден мүмкін.
Сондықтан да білім беру, әсіресе жоғары білім беру жүйесін модернизациялау,
жетілдіру, реформалау бұл норма, эволюциялық процестер. Әлемдегі елдердің
көпшілігінде білім берудің өзіндік ұлттық концепциясы, саясаты бар. Әр елде
бұл концепциялар әр түрлі болуы мүмкін. Әрине бұл жерде әр елдің ұлттық
құндылықтары ескерілуі қажет. Оның ішінде әдет-ғұрып,
менталитет, қалыптасып қалған білім беру әдістемесі бар. Біздің елде білім
беру реформасы басталып кетті. Осы реформаның негізгі принциптері,
методологиясы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында және
басқа да баяндамаларында, сөйлеген сөздерінде айқындалған. Ал үкімет
тарапынан реформаның негізі 2004 жылы 16 қазанда жарияланды. Ол “Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасы” деп аталған құжатта белгіленген. Бұл құжат
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілді. Білім және ғылым
жөніндегі министр және осы министрліктің жауапты қызметкерлері бағдарламаға
түсініктеме беруде, оны ары қарай тереңдетуде. 2007 ж. Қазақстан Парламенті
Білім беру туралы Заң қабылдады. Бұл Заң Республика президентінің
жарлығымен бекітілді. “Осы заң білім беру саласындағы қоғамдық қатынастарды
реттейді, осы саладағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін
айқындайды” - делінген заңның бірінші бетінде. Біздің диссертациямыздағы
пікірлер, қорытындылар осы құжаттың шеңберінде тұжырымдалған. Реформаның
негізгі міндеттері: халықтың барлық жіктерінің сапалы білімге қол жеткізуін
қамтамасыз ету; білім беруді басқаруды одан әрі демократияландыру негізінде
білім берудің ұлттық жүйесінің жұмыс істеуінің нормативтік-құқықтық базасын
жетілдіру; қазақстандық патриотизмге, биік мәдениетке, адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу; мемлекеттік тілді басым дамыту;
отандық дәстүрлер, әлемдік тәжірибеге және тұрғылықты даму қағидалары
негізінде білім берудің мазмұны мен құрылымдарын жаңарту [2]. Сондай-ақ,
бағдарламада, заңда көптеген нақтылы міндеттер туралы айтылған. Ол
міндеттер әр кезеңдерде орындалады. Бірақ та бағдарламадағы 2010 жылға
дейін көрсетілген мақсаттар толық орындалуы тиіс. Біріншіден, бұл істерді
орындау үшін үлкен көлемде қаржы қажет; екіншіден, оны орындайтын кадрлар,
мамандар болуы керек немесе оларды шетелден шақыру қажет; үшіншіден -
оқушыларға сапалы білім беру үшін көптеген оқулықтар мен ғылыми еңбектердің
шығуы тиіс; төртіншіден, білім беру жүйесіне жаңа оқыту әдістемелерін
енгізу, жалпы алғанда оқыту әдістемелері толық деңгейде жаңартылғаны дұрыс;
бесіншіден, білім беру жүйесіне озық елдерде дәлелденген, зерттелген ұтымды
тәжірибелерді дұрыс пайдалануымыз қажет.
Біздің қазақ ұлтының өзіндік ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктер қазақтың
дәстүріне, әдет-ғұрпына, өмір салтына, психологиясына, тарихына байланысты.
Қазақстанды қазіргі кезде мекендеп отырған басқа да ұлттардың өзіндік
ерекшеліктері, менталитеті бар. Оларды да естен шығармаған дұрыс. Білім
беру ісінде осы өзіндік ерекшеліктерді сақтай отырып, біз әлемдік білім
беру деңгейінен кейін қалмау үшін жұмыс істеуіміз қажет. Осы заңда
көрсетілгендей мемлекет білім беру ісіне көлемді қаражат бөліп отыр.
“Бағдарламаны іске асыру үшін мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражат
330812,0 миллион теңге, ал әр жыл сайын бөлінетін ақшаның көлемі мынадай:
2005-жылы – 41402,2 миллион теңге болса, ал 2010-жылы 62670,4 миллион теңге
болады” [2]. Реформа іске асырылғанда білім беру жүйесі қандай
жетістіктерге ие болады деген сұрақ туады. 2010-жылға дейін республикада
білім беру жүйесінде тиімді басқару жүйесі құрылады және ол жүйе:
мамандық, білгірлік жағына жаңа тұлға қалыптастыруға ат салысуға мүмкіндік
береді. Реформаның толып жатқан мақсаттары бар және олардың орындалу
нәтижесінде күтетін жетістіктер туралы заңда, құжаттарда толық айтылған.
Біз оны толық қайталамаймыз. Ол нәтижелер туралы диссертацияның тиісті
жерлерінде айтыла жатар. Реформада қазіргі кездегі Қазақстандағы білім беру
жүйесі туралы жасалған талдау және қазіргі жағдайдағы білім беру сапасын
бағалау бар. Қазіргі жағдайда білім беру сапасы халықты қанағаттандырады
деп айтуға болмайды. Біріншіден, қазіргі білім беру ісі қоғамның, оның
ішінде нарықтық қоғамның талаптарына сай келмейді. Екіншіден, қазіргі
кезеңде қоғам өте жылдамдықпен өзгеруде және ақпарат көбеюде. Әрине, осы
жағдайда іргелі пәндік білім міндетті түрде берілуі қажет. Бірақ ол
жеткіліксіз. Бұл жағдайда адамдарға тек қана білім беру, оларды оқыту
жеткіліксіз іс болады. Маңызды нәрсе адамдарға сол жаңалықтарды,
ақпараттарды өздері тауып, оларды талдап, іріктеп, жүйеге келтіріп және
өздері қоғамның өміріне, ісіне пайдалана білуді қалыптастыру, үйрету қажет.
Қазақстандағы білім беру жүйесіне талдау жасай келіп заңда бұл жүйенің
артта қалып бара жатқандығы көрсетілген. Жалпы алғанда, қазіргі жүйе
ескірген, ескі методологиялық базаға, құрылымға, мазмұндарға негізделген.
Білімнің мазмұны көбінесе фактологиялық, сондықтан да бұл жүйе
шығармашылық мамандық, жауапкершілік істерге оқушыларды дұрыс тәрбиелеуге
мүмкіндік бермейді. Әлі де болса біздің елде білім беру жүйесін басқару ісі
дұрыс жолға қойылмаған, басқа да себептерге байланысты біздің білім беру
жүйеміздің мазмұны жағынан және әдістемесі жағынан да озық елдермен
салыстырғанда артта қалыңқырап отыр. Әлемдік білім беру кеңістігінде біз
өзіміздің тиісті орнымызды ала алмай отырмыз. Заңның басқа тарауларында
Қазақстандағы білім беру жүйесіндегі деңгейлерге талдаулар жасалып және
олардың 2005-2010 жылдар аралығында дамулары айтылған. Білім беру
мәселелері мектепке дейінгі тәрбие беру мен оқытудан басталып, жоғары білім
беруден және одан кейінгі білім деңгейімен аяқталады. Бұл жерде көптеген
маңызды мәселелер қарастырылған. Әсіресе, мектепке дейінгі тәрбие және
білім беру, жалпы орта білім деңгейі, бастауыш және орта мамандық білім
беру деңгейі өте терең қарастырылған. Сондай-ақ, Заңда көптеген бұрын орын
алмаған жаңа жүйелер, деңгейлер бар. Бірақ біз барлық жүйелерді,
деңгейлерді қарастырмаймыз. Олар біздің зерттеу шеңберімізге кірмейді.
Біздің объектіміз жоғары білім беру және жоғары білімнен кейінгі білім алу
жүйелері. Жоғары білім беру заңда бекітілген. Дүние жүзінде кеңінен орын
алған модель “үш баспалдақты үлгі” деп аталады. Олар: бакалавриат,
магистратура, докторантура (Ph.D). Бұл үлгі кредиттік технологияға
негізделген. Заңда айтылғандай, осы үлгі АҚШ және көптеген Еуропа елдерінде
іске асуда. Осы үлгі бойынша өте ыңғайлы, тиімді академиялық жаңалықтарды
енгізуге мүмкіндік туады және қазіргі жылдам өзгеріп жатқан нарықтық
экономикаға қажетті мамандарды дайындауға септігін тигізеді. Заң бойынша
әрі қарай жоғары білім беру ісі Қазақстанда айтылған үлгінің негізінде
жүргізіледі.
Проблеманың ғылыми зерттелу деңгейі
Жоғары білім беруді әлеуметтік институт ретінде қарастыру, оған
социологиялық талдау жасау біздің республикамызда жаңадан көтеріліп жатқан
мәселе. Бірақ батыс социологиясында, Ресейде бұл мәселе көптен бері қолға
алынып олар біраз жетістіктерге жеткен. Жалпы білім социологиясын алсақ,
(оған жоғары білім алу социологиясы да кіреді), оның негізін салушылар,
жалпы классикалық социологияның негізін салушылар – Э. Дюркгейм,
М. Вебер, П. Сорокин тағы басқалар. Одан бері батыс социологтары
Т. Парсонс, Дм. Дьюи, П. Бурдье, Э. Гидденс, Дж. Колмэн, Н.
Смелзер тағы басқалар. Кеңес Одағындағы білім социологиясының негізін
салушы академик С.Г. Струмилин болған. Ол ғылым мен білімнің экономикаға,
өндірістің тиімділігіне көрсететін әсерін, ықпалын көп жылдар бойы
зерттеген. Одан шығатын қорытынды білім неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
еңбек нәтижесі жоғарылайды, білімді маман экономиканың дамуына өзінің
әсерін мықты тигізеді. Біраз уақыт Кеңес Одағы кезінде білім социологиясы
даму жағынан белгілі себептерге байланысты тоқтап, ал 70-жылдардан бастап
қайтадан қолға алынды. Әсіресе осы кездердегі В.Н. Шубкиннің
Новосибирскідегі жүргізген білім берудің социологиялық мәселелерді
зерттеуін айтуға болады. Бұл зерттеулерде басты мәселе – оқушы жастардың
кәсіптік бағыты, яғни мектепті бітірген балалардың мамандықты таңдау
мәселесі. Жоғары білім берудің мәселелері М.Х. Титма (Эстония), Ф.Р.
Филиппов, Р.Г. Гурова, В.Н. Турченко, М.Н. Руткевич, И.Я. Нечаев, Н.А.
Аитовтардың еңбектерінде зерттелген. Қазіргі кезеңде Ресейде білім беру
мәселесінің социологиялық аспектілері кеңінен зерттелуде. Ал біздің
республикамызда білім социологиясына бұрында да және қазіргі кезде де аз
көңіл бөлінуде. 90-жылдардан бастап республикада осы социология саласына
арналған бірен-сараң диссертациялар қорғалып, кітаптар, мақалалар жариялана
бастады. Бұл жерде біз осы кездерде қорғалған екі докторлық диссертацияны
айта кетуімізге болады. Оның бірі Оразбек Нұсқабаевтың орта мектеп
социологиясына арналған “Мектеп жас ұрпақты әлеуметтендіру институты” [8],
екіншісі Тыныштық Қалдыбаеваның мектепке дейінгі білім беру социологиясына
арналған “Білім социологиясы” [9] деген докторлық диссертациясы және осы
диссертациялардың мазмұнын беретін осы авторлардың біраз кітаптары мен
мақалалары. Ал жоғары білім беру мәселесі социологиялық тұрғыдан
республикада өте аз зерттелген. Бұл мәселе жөнінде Н.А. Аитовтың
“Социология образования” деген кітабында және оның басқа авторлармен
бірігіп жазған “ВУЗ, студент, преподаватель” (1992) деген еңбектерінде
зерттелген. 1990 жылы Алматыда И.И. Мечтова деген зерттеушінің “Социально-
экономические проблемы перестройки высшего образования” деген монографиясы
жарық көрген. Қазіргі кезеңде де осы мәселелермен шұғылданып жүрген
зерттеушілер азды-көпті баршылық. Оның ішінде М.С. Әженовпен М.С.
Садырованың 2007 жылы жарық көрген “Социология образования” [ ] кітабын,
М.С. Әженовтың “Высшее образования как социальный институт”, “Актуальные
проблемы социологии образования” деген мақалалары [10-11] және басқа
социологтардың азды-көпті еңбектерін айтуымызға болады.
Білім социологиясына, оның ішінде жоғары білім беру социологиясына
жанамалы қатынасы бар Қазақстанның бір топ ғалым – социологтарының
еңбектерін атап көрсеткен жөн болар. Олардың ішінде К.Ү. Биекенов,
М.С. Садырова, М.М. Тажин, С. Сейдуманов, К. Ғабдуллина, К.Қ. Өтешов,
Ш.Е. Джаманбалаева, Г.С. Абдраимова, А.
Нурмағанбетов, Ғ. Есім, Л.Т. Қожамқұлова, З.Ж. Жаназарова,
Б. Мұхамеджанов, Е.Л. Бурова, М.Ф. Пузиков, Л.Я. Гуревичтің
еңбектерін айтуымызға болады. Жалпы жоғары оқу орны туралы кітаптар,
диссертациялар аз емес. Бірақ ол еңбектердің өзіндік аспектілері бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Зерттеу жұмысының мақсаты тақырыптың өзектілігімен шешілетін мәселенің
маңыздылығынан туындап отыр. Диссертация тақырыбының өзектілігін, маңызын
оның негізгі бағыттарына талдау жасау барысында зерттеу жұмысының алдына
мынадай мақсат қойылды:
- Қазақстанның жоғары білім беру жүйесін әлеуметтік институт ретінде
талдау және оны социологиялық әдістер арқылы зерттеу.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер белгіленді:
- жоғары білім беру мәселесінің социологиялық аспектісін анықтау;
- жоғары білім берудің әлеуметтік институт ретіндегі көрінісін айқындау;
- жоғары білім берудің әлеуметтік құндылығы, қоғамда алатын орны,
статусы, міндеттерін анықтау;
- жоғары білім беру саласындағы субъектілер және олардың
әлеуметтік жағдайларын зерттеу;
- жоғары білім алудың болашағы, оны реформалау мәселесі бойынша
жаңа ұсыныстар, пікірлер, ойлар айту;
- жоғары білім беру жүйесіндегі болып жатқан
жаңалықтарға социологиялық талдау жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны және пәні
Зерттеудің нысаны ретінде жоғары оқу орындары алынған. Зерттеудің
пәні ретінде осы объектінің әлеуметтік функциялары, қоғамдағы орны,
статусы, әлеуметтік институт ретінде дамуы, ЖОО субъектілері - студенттер,
магистранттар, аспиранттар, докторанттар, профессор-оқытушылар, әкімшілік,
басқару, оқу процесін жүргізу және шаруашылық жүйелеріндегі қызмет
жасайтын кәсіби топтар.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі
Білім беру жүйесі, оның ішінде жоғары білім беру ісі, теориялық тұрғыдан
батыстың ірі социологтарының еңбектерінде зерттелген. Олар: Э. Дюркгейм,
М. Вебер, П. Сорокин, Э. Зиммель, Т. Парсонс, Дм. Дьюи, П. Бурдье,
К. Джекси, Дж. Колмэн және т.б. Қазақстан социологтарының ішінде
осы бағытта көлемді социологиялық зерттеу жүргізгендер: Н.А. Аитов,
О.Н. Нұсқабаев, Т. Қалдыбаева, М.С. Әженов тағы басқалар. Осы
көрсетілген еңбектерде жоғары білім беру жүйесінің социологиялық
мәселелері қарастырылған. Әрине теориялық принциптерге келсек,
көрсетілген зерттеушілер жоғары білім беру мәселесінде әр түрлі, бір-
бірінен өзгешелеу бағыттарда, олардың теориялық концепцияларында
өзіндік ерекшеліктері бар. Біз өзіміздің зерттеуімізде белгілі
принциптерді, әдістерді басшылыққа ала отырып, олардың біздің қазіргі
жағдайымызға тиімді, жарамды, жарамсыз жақтарына көңіл аудардық.
Қазақстандағы жоғары білім беру мәселесінің өзіндік ерекшеліктері аз емес.
Батыстың немесе Ресейдің теорияларын біздің жағдайға алаңсыз пайдалана
беруге болмайды. Сондықтан да, біз осы теориялық, әдістемелік мәселелер
бойынша да, өз еліміздің менталитетіне байланысты өз түсінігімізді,
өзіндік түйінділігімізді жасауға жігерленіп көрдік. Президент Н.Ә.
Назарбаевтың 2030 жылға дейінгі бағдарламасын, Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауын (2004-2007 жж.), оның басқа да кітаптарындағы пікірлерін
әдістемелік негіз ретінде пайдаландық. Қазақстан Республикасында білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын,
Білім беру туралы Қазақстан Республикасы Заңын жаңа әдістемелік принцип
ретінде қарастырдық. Жалпы айтқанда, әдістеме (методология) дегеніміз ол
әдіс ретінде алынған теориялық принциптер, парадигмалар. Әдістеме дегеніміз
зерттеуде басшылыққа алынатын теориялар. Әрине басында айтып кеткендей, біз
басшылыққа жоғары білім беру социологиясындағы принциптерге өзіміздің
зерттеуімізді негіздейміз. Өз зерттеуімізде көбінесе әдістеме ретінде
жүйелік, функционалдық, құрылымдық социология басшылыққа алынған.

Зерттеудің эмпирикалық негізі
- Ресми статистика,
- БҰҰ-ның Қазақстан туралы жылдық есептері,
- Білім беру туралы Білім және ғылым министрлігінің бұйрықтары мен
қаулылары,
- ЖОО (кейбір) жылдық есептері,
- Нақтылы социологиялық зерттеулер. Ол зерттеулер 2002-2006 жылдар
аралығында Қызылорда, Шымкент, Тараз, Түркістан қалаларында орналасқан
жоғары оқу орындарында жүргізілген.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары
Қазіргі Қазақстан Республикасында жоғары білім беру мәселесі бірінші
рет кешенді әлеуметтік зерттеудің негізі ретінде қарастырылып отыр,
диссертациялық жұмыс осы тақырыптағы алғашқы зерттеу болып табылады. Осыған
орай ғылыми зерттеу жұмысы бойынша төмендегі негізгі жаңалықтар ұсынылады:
- жоғары білім берудің социологиялық аспектісі анықталған.
- жоғары оқу орындары әлеуметтік институт ретінде зерттелген.
- Республика Президентінің 2004-2007 жж. Қазақстан халқына Жолдауында
және Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарына
арналған “Мемлекеттік бағдарламаға” және жаңа Білім беру туралы заңға
байланысты жоғары білім беру мәселелері социологиялық бағытта талданған.
- жоғары оқу орындарының субъектілері және олардың әлеуметтік мәселелері
социологиялық әдістер арқылы зерттелген.
- жоғары оқу орындарындағы білім берудің сапасын көтерудегі әлеуметтік
мәселелер зерттелген.
Қорғауға ұсынылып отырған негізгі тұжырымдар
- Жоғары білім социологиясының шеңберін анықтау.
- Жоғары білім беру саласы әлеуметтік институт екендігін дәлелдеу.
- Қазақстандағы жүріп жатқан білім туралы жаңа реформаны
социологиялық тұрғыдан талдау.
- Жоғары оқу орындарының оқу сапасын арттырудағы, көтерудегі
іс-әрекеттеріне баға беру, кейбір ұсыныстар (рекомендациялар)
енгізу.
- Жоғары оқу орындарындағы субъектілерінің (студент, магистрант,
докторант, профессор, оқытушылар құрамы және оқу процесін жүргізу мен
шаруашылық жүйелеріндегі қызмет жасайтын кәсіби топтар) әлеуметтік
жағдайларын нақтылы социологиялық материалдар арқылы зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және қолданбалы маңызы
Диссертацияда біраз теориялық мәселелер зерттелген. Олардың біразы
жаңа проблемалар, сондықтан да келтірілген теориялық тұжырымдар басқа да
зерттеушілерге әсер етеді деп ойлаймыз.
Жоғары оқу орындарының жұмысы, рөлі, функциялары, статусы, нақтылы
материалдармен негізделген. Диссертациядағы теориялық қорытындылардың
социология ғылымына, оның ішінде білім социологиясына тигізетін үлесі бар.
Жоғары білім беру, әлеуметтік институт ретінде қарастыру белгілі
нормаларға, тәртіптерге негізделеді. Бұл теориялық мәселелер. Маңызды
теориялық мәселелердің бірі – жоғары білім беру процесінде жас адамдарды
тәрбиелеу, оны адам, тұлға ретінде қалыптастыру, яғни әлеуметтендіру
(социализациялау). Осы мәселелер туралы нақтылы пікірлер бар.
Жұмыстың қолданбалы жағына келсек, оны аса дәлелдеп жатудың керегі
жоқ деп ойлаймыз. Білім беру министірлігі шығарып жататын нұсқауларында,
қаулыларында, тағы басқа құжаттарында осында зерттелген кейбір мәселелердің
тұжырымдарын пайдалануына болады. Диссертацияның қорытындыларын, нақтылы
социологиялық материалдарын басқару ісіне пайдалануға болады.
Социология пәні барлық жоғары оқу орындарында өтетін болғандықтан
және онда білім социологиясы деген арнайы курс немесе тарау болғандықтан
бұл жұмыстың қолданбалы жағы көтеріле түседі. Егер де біз Қазақстанда,
жалпы ТМД елдерінде білім беру социологиясы, оның ішінде жоғары білім беру
социологиясы, әлі де осал дамығандығын еске алсақ, бұл жұмыстың
студенттерге, оқытушыларға оқу құралы ретінде қажет екендігі де аса бір
күмән туғызбайды. Диссертацияны, авторефератты және осы тақырыпта автордың
басылымдарын лекцияларда, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеудің негізгі қорытындыларын талқылаудан өткізу
Зерттеудің (диссертацияның) толық мәтіні ғылыми орындарда талқыланып,
талқылаудан өткен. Білім және ғылым министрлігінің талабы бойынша бұл
жұмыстың негізгі мазмұны жарияланған. Кейбір мақалалар ақпараттық-
аналитикалық журнал САЯСАТ-Policy, халықаралық ғылыми-педагогикалық
басылым ҚАЗАҚСТАН ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ, Қазақстан Республикасы білім және ғылым
министрлігінің ғылыми журналдары ІЗДЕНІС, ҰЛТ ТАҒЫЛЫМЫ және т. б.
ғылыми журналдарда жарық көрген. Тақырып бойынша ізденуші бірнеше
университеттік, республикалық, халықаралық конференцияларға қатынасып,
баяндамалар жасады. Олар әр кездерде басылып шықты. Қазақстан
Республикасындағы жоғары оқу орындарындағы кадрлар даярлау мәселесі. Қ.А.
Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы, № 1, 2002 ж.; Қазақстан
Республикасындағы техникалық жоғары білім беруді дамытудағы өзекті
мәселелер. Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы, №4-5, 2002 ж.; Жоғары оқу
орындарындағы білім сапасының кейбір мәселелері. Ақиқат. №2, 2004 ж.;
Жоғары оқу орындарындағы студенттердің саяси және олардың әлеуметтік
өмірі Мәдениет, білім және тіл философиясының өзекті мәселелері -
республикалық ғылыми-практикалық конференция. Алматы, 2004 ж.; Тәуелсіз
Қазақстан қоғамына жоғары білімді, білікті, сапалы кәсіби мамандар әзірлеу
мәселесі Конкурентоспособность национальной экономики в условиях
глобализации - халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Алматы, 2004 ж.;
Аспирант, докторант жоғары оқу орындарының субъектілері ретінде Ізденіс.
№3, 2004 ж.; Қазақстандағы жоғары оқу орындарын реформалау және ондағы
жаңалықтар туралы социологиялық пікірлер. Қазақстан жоғары мектебі. №3,
2004 ж.; Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері Саясат. №9, 2004 ж.;
Жоғары оқу орындарының даму кезеңдері: типтері мен статустері Білім
берудің негізгі аспектілерін жетілдіру жолдары - республикалық ғылыми-
теориялық конференция. Шымкент, 2005 ж.;
ЖОО әкімшілік жүйелеріндегі қызметкерлер мен кәсіби топтар олардың
функциялары, статустері. Жаһандану және әлеуметтік-гуманитарлық танымның
мәселелері - халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Алматы, 2006 ж.;
ЖОО студенттің ұстазбен ара қатынасы және оның өзін өзі тануы. Экология,
Білім, Ғылым және Қоғам - республикалық ғылыми-теориялық конференция.
Кентау қаласы, 2006 ж.; Жоғары оқу орны құрылымының өзгеру мәселесі. Орта
азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту - Орта
азия елдерінің ІІ Түркістан интеграциялық форумы (Халықаралық ғылыми-
теориялық конференция). – Түркістан, 2006 ж. Жоғары оқу орындары
әлеуметтік институт ретінде. Ұлт тағылымы. № 2, 2006 ж.
Диссертациялық жұмыстың мақұлдануы. Диссертация Қ.А. Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің “Социология және Политология”
кафедрасы және әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
“Әлеуметтану” кафедрасында талқыланып мақұлданды, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
2 бөлімнен (6 бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Оның жалпы көлемі 140 бет.

Негізгі бөлім.
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі мен зерттелу деңгейі,
мақсаттары, міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылған негізгі
мәселелері, зерттеудің информациялық негізі, теориялық және практикалық
маңызы, апробациядан өтуі, жариялануы, зерттеудің объектісі мен пәні,
диссертациялық құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарау – “Жоғары білім беру жүйесін әлеуметтік институт
ретінде қарастырудың теориялық негіздері” деп аталған. Бұл тараудың
бірінші парагрфында жоғары білім беру орындары білім социологиясының
объектісі ретінде зерттеледі. Бұл жерде білім социологиясы зерттейтін
мәселелерінің шеңбері анықталды. Осы шеңберге кіретін маңызды объект –
жоғары оқу орындары. Мәселе, ЖОО-ның білім беру мәселесі бойынша
социологиялық тұрғыдан зерттеу. Бұл зерттеудің өзіндік, социологиялық,
сапалық және сандық әдістері бар. Жоғары білім беру жүйесіндегі ең басты
мәселе – сапалы білім беру. Социология ғылымы жоғары сапалы білім беру
процесіндегі әлеуметтік мәселелерді зерттейді. Ал ондағы мәселелер
жеткілікті. Қазақстан социологиясында осы мәселелер әлі күнге дейін дұрыс
зерттелмей келе жатқандығы айтылады. Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі
дамыған елдердегі білім беру стандартына сәйкестеніп, жақындасқаны дұрыс.
Бірақта, білім беру мәселесінде Қазақстанның өзіндік ерекшіліктері бар.
Оны ұмытуға да болмайды. Ол ерекшіліктер біздің әдет – ғұрыптарға,
дәстүрімізге, менталитетімізге байланысты. Білім беруде қазақ елінің
қазіргі шынайылықтарын, тарихи дамуын еске алуымыз қажет. Әлемдік
деңгейде тәжірибеден өтіп дәлелденген жоғары білім беру ісіндегі
формаларды біз қабылдауымыз тағы да қажет. Жоғары білімді құндылық
ретінде қарастыру социологиялық, философиялық іс деп санаған дұрыс. Бұл
жерде басты көңіл бөлінген мәселе - қазіргі Қазақстандағы жоғары оқу
орындары. Олардың ісі, орны, статусы т.б. жайттары. Жоғары оқу орындары
деп университеттерді, академияларды, институттарды айтамыз. Осы оқу
орындары туралы аздап тарих берілген. Еуропадағы, АҚШ-та, Азия құрлығында
қашан, қандай жоғары оқу орындары пайда болды, олар кімдерді, қандай
мамандықтар бойынша білім берді, қандай академиялық атақтар берді. Осы
сұрақтарға азды-көпті жауаптар беріледі. Одан кейін Ресейде, Кеңес Одағы
кезінде біздің кеңістікте қандай жоғары оқу орындары ашылды, олардың
сипаты қандай болды. Қазақстанда жоғары оқу орындарының ашылуы, олардың
атқарған міндеттері қазіргі кезеңдегі сипаты, сапасы, мемлекеттік,
мемлекеттік емес жоғары оқу орындары т.б. мәселелер қозғалған. 2006-2007
оқу жылында Қазақстанда 180 жоғары оқу орны болды. 2007 жылы Білім және
ғылым министрлігінің бұйрығымен 33 жоғары оқу орны және 57 филиал
лицензияларынан айырылып жабылды [ ]. Қазір Республикасында шамамен 140
жоғары оқу орны бар. Олардың 50-ның мемлекеттік статусы бар, 9-ы ұлттық
жоғары оқу орыны болып саналады, ал қалғандары мемлекеттік емес жоғары оқу
орындары. Олардың ішінде ашық акционерлік қоғам ретінде, жауапкершілігі
шектелген серіктестік ретінде (ТОО) және жеке меншіктегі ЖОО бар. Барлық
ЖОО-да 20032004 оқу жылында 656561 студент оқыған. Оның ішінде грантпен
оқығандарының саны 26465 болған. Диссертацияда осы оқу орындарының
кейбіреулерінде социологиялық зерттеулер жүргізіліп олардың әлеуметтік
сипатын анықтауға әрекет жасалған. Осы жерде Қазақстандағы ЖОО аттары -
университет, академия, институт туралы пікірлер айтылады. Элиталық ЖОО-ы
туралы диссертант өз пікірлерін білдіреді. Ондай ЖОО қандай талаптарға
сәйкес келулері қажет. Бір белгі күмәнсіз болуы керек. Элиталық ЖОО
халықаралық талаптарға сәйкес келіп, оны бітірген мамандар қандай елге
барса да жұмыс табуына мүмкіндіктері болады. Олардың дипломдары
конвертациалануы міндетті. Ал ол көп жағдайларға байланысты.
Келесі бөлімде “Жоғары оқу орындарын әлеуметтік институт ретінде
зерттеудің теориялық–методологиялық жақтары” зерттелген. Жалпы білім
беру жүйесі социология ғылымында әлеуметтік институт ретінде зерттеледі.
Оның ішінде: мектеп, мектепке дейінгі оқу, тәрбие орындары, ЖОО әлеуметтік
институттың элементі болып саналады. Ал кейде осы айтылған оқу орындарын
жеке әлеуметтік институт деп қарастыруға болады. Осыған байланысты біз ЖОО-
ың жүйесін әлеуметтік институт ретінде зерттеп отырмыз. Осы бағытта
зерттеу үшін ең алдымен әлеуметтік институт дегеніміз не, оның қандай
белгілері, нормалары, функциялары статустары бар деген сұрақтарға жауап
берілген. Бұл мәселе бойынша диссертацияда батыс социологтарының
әлеуметтік институт туралы көзқарастары берілген. Бұл жөнінде Т.
Вебленнің, Р. Милстің, Т. Парсонстың және Ресей социологтары: М.С. Комаров,
С.С. Фролов, А.И. Кравченко, В.И. Добреньков т.б. пікірлері мен
анықтамалары берілген. Осындай теоретикалық принциптерді талдай келіп
диссертант өзінің әлеуметтік институттар туралы пікірлерін
қорытындылаған. Осы бойынша ЖОО функциялары, қоғамдағы алатын орны,
статустары, өзіндік нормалары мен ережелері, символдары, идеологиясы т.б.
жақтары зерттелген.
Жоғары білім беру жүйесі әлеуметтік институт ретінде барынша
дәлелденген. Осы бағытта социологиялық талдау Қазақстандағы ЖОО-ның бір-
бірінен айырмашылықтары бар екендігін анықтаған. Әрбір ЖОО-ның өзіндік
ерекшілігі, орны, статусы, дәстүрлері бар. Мысалы, әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің көптеген өзіндік белгілері, алатын орны, статусы,
дәстүрлері бар. Осы университет туралы оның әлеуметтік келбеті, ролі
туралы көбірек берілген.
Тараудың үшінші бөлімінде “Қазақстандағы ЖОО реформалау және
оған социологиялық талдау жасау” мәселесі зерттелген. Қазақстандағы
білім берудің жаңа реформасы 2004 жылы қазан айында Президенттің жарлығымен
бекітілген. Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім берудің дамуы
туралы Мемлекеттік бағдарламада, Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2004-2007
жылдары халыққа Жолдауларында айқындалған. Жоғары оқу орындарын реформалау
өте күрделі іс. 2005 жылы ақпан айында Президент Н.Ә. Назарбаев ЖОО негізгі
міндеттерін айқындай келіп, осы жүйені реформалаудың негізгі принциптеріне
тоқтаған. Президент Жолдауында “Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті
дегеніміз – әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру. Ал жетекші оқу
орындарының дипломдары күллі әлемге танылуға тиіс. Олар мұны беруге
міндетті” - деген. ЖОО жүйесін реформалаудың ең басты міндеті – білім беру
деңгейін жоғары көтеру, оқу сапасын жақсарту. Бірақта осы міндеттерді
қандай жолдармен орындай аламыз – ол өте күрделі мәселе. ЖОО оқу сапасы,
дәріс берудің ғылыми деңгейі социологиялық зерттеулер арқылы анықталуда.
Бұл мәселе бойынша диссертантта өзіндік зерттеулер жүргізген. Ол зерттеулер
көбінесе Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан ЖОО жүргізілген.
Мемлекеттік бағдарлама бойынша Қазақстан 2005 жылдан бастап дүние жүзінде
кеңінен орын алған бакалавриат–магистратура–докторанту ра деген үлгіге көшу
үстінде. Қазақстандағы жоғары оқу орындарына біраз академиялық еркіндік
қарастырылған. Мүмкіндігіне қарай жоғарғы дәрежедегі ЖОО-да магистратура,
докторантура ашылу үстінде. Бұл жүйелер қазіргі кезеңде жоғары білім
беруден кейінгі жүйе болып есептеледі. Реформадағы маңызды мәселенің бірі -
жаңа оқу, білім беру формаларына көшу. Ол формалар Батыс елдерінде біраздан
бері орын алып, өз тиімділігін дәлелдеген. Мысалы, кредиттік технология
формасын алсақ. Бұл форманың мазмұны белгілі болды және ЖОО басым
көпшілігінде енгізілуде. Осы кредиттік технология туралы диссертант азды-
көпті нақтылық социологиялық зерттеулер жүргізген, оны диссертацияға
енгізген. Реформада негізгі қарастырылған мәселенің бірі - типтік
бағдарламалар жасау. Әрбір пәндер мен арнайы курстар бойынша сыннан
өткізілген бағдарламалар болуы міндетті. Ол бағдарламалар сол пән, не оқу
жүйесі бойынша ғылымның ең соңғы жетістіктерін қамтулары қажет. Тағы бір
реформадағы маңызды мәселе – оқулықтар, оқу құралдары, методикалық құралдар
және олардың мазмұндары, сапасы. Әсіресе қазақ тілінде осындағы
оқулықтардың ғылыми кітаптардың аздығы, жетіспейтіндігі, ал сапасы
жағынан алғанда әлі де алда тұрған көптеген жұмыстар бар екендігі
диссертацияда айтылады.
Реформа бойынша, ЖОО білім сапасын сараптау, бағалау мәселесі де өте
маңызды. Студенттердің білім деңгейін анықтау, оған баға беру, оны бақылау
мәселелері. Бұл мәселелер бойынша да диссертацияда нақтылы социологиялық
зерттеулер жүргізілген, анкеталарға, сауалнамаларға жауап алынған.
Мемлекеттік бағдарлама бойынша Республикалық білім берудің сапасын бағалау
ісіне байланысты ұлттық жүйе құрылған. Бұл мәселелер әрине өте күрделі,
олар туралы диссертацияда айтылады, бірақ та арнайы зерттелмейді. Реформа
екі кезеңде орындалады. Бірінші кезең - 2005-2007 жж; екінші кезең - 2008-
2010 жж. Әрбір кезеңнің өзіндік міндеттері мен мақсаттары бар. ЖОО
реформалау және жоғары білім беру істері осы кезеңдерде өтеді. Екінші
кезеңде жоғары білім беру және одан кейінгі білім беру жүйелері
бакалвриат–магистратура–докторантур а бағдарламасына және кредиттік
технологияға толық көшіріледі. Сонымен 2010 жылға дейін Болонья
декларациясында және дүниежүзілік сауда мекемесінің негізгі принциптері мен
талаптары Қазақстандық жоғары білім беру жүйесінде орындалады. Осы
талаптарға байланысты қазіргі кезеңдерде біздің ЖОО жүріп жатқан процестер
туралы біраз социологиялық зерттеулер жүргізіліп, олар диссертацияға
енгізілген. Қортындылай айтқанда, жоғары білім беру жүйесін реформалау 2005
жылдан, яғни енді басталып жатыр. Реформаны жүргізу ісінде министрліктің,
үкіметтің әрекеттері туралы пікірлер айтылған. Қазірде осы реформаны
ұйымдастырумен қатар, оны қаржыландыру мәселелері қолға алынуда. Бұл
бағытта біраз істер жасалынып жатыр. Ең маңызды мәселенің бірі жаңа Білім
беру туралы Заң қабылданды. Маңызды мәселе жоғары оқу орнындағы
студенттердің, профессор–оқытушылардың әлеуметтік жағдайлары. Грантпен
оқитын студенттердің санын көбейту, стипендия мөлшерін көтеру, әлеуметтік
қорғауды түзету, оқытушылардың айлық ақысын көтеру, тұрмыс жағдайларына
көңіл бөлу т.б. Бұл мәселелер туралы екінші тарауда айтылады және нақты
зерттеледі.
Екінші тарау – “Жоғары білім беру орындарының субъектілері және
оларды социологиялық тұрғыдан зерттеу”. Тараудың басында ЖОО субъектілері
деген түсінікке анықтама берілген және олардың ара қатынастары туралы
қысқаша айтылады. Осы субъектілердің ара қатынасына әсіресе студент пен
оқытушы ара қатынастарында ұлттық ерекшеліктердің оның ішінде әдет–ғұрып,
дәстүрлердің әсері туралы айтылған. Студенттер оқытушылардың жұмысын қалай
бағалайтыны туралы диссертант кейбір ЖОО анкеталар таратқан. Бірақта бұл
сауалнамаға жауап беруде студенттердің қателесуі мүмкін екендігі де
айтылады. Осы тараудың, бірінші бөлімінде Жоғары оқу орындарының субъектісі
ретінде оқушылар алынады. Олар: студенттер, магистранттар, аспиранттар,
докторанттар. Бұлардың ішінде сан жағынан алғанда ең көбі студенттер. 2003-
2004 оқу жылында Қазақстанның 180 ЖОО-да 656561 студент оқыған. Әрбір он
мың адамға шаққанда 439 студент келеді екен. Бұл көрсеткіш біраз елдермен
салыстырғанда жоғары және Қазақстан алда келеді.
Студенттер әлеуметтік топ. Олардың басты кәсібі - оқып білім алу.
Бұл топтың өзіндік ерекшеліктері бар. Студенттерді басқа жастар топтарымен
салыстырғанда, олар білімді, мәдениетті жоғары топ. Олардың өзіндік өмір
салты, әлеуметтік ортасы, менталитеті, мінез-құлқы, психологиясы, тұтыну
қабілеті бар. ЖОО әлеуметтік, ғылыми, мәдени орта, білім алу процесі,
информация, оқытушылардың дәрістері, қоғамдық ұйымдар студенттердің
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсер етеді. Студенттер ЖОО-да
дайындалып жатқан болашақ жоғары білімді кәсіби мамандар, болашақ
интеллигенция. Олардың өзіндік мақсаты, мансапқа деген ұмтылысы бар,
өзіндік әлеуметтік және саяси идеологиясы да қалыптасу жолында.
Диссертант айтылған ЖОО-да социологиялық зерттеулер жүргізіп,
студенттердің ойын, мақсатын, саяси бағыттарын, сезімдерін азды-көпті
анықтауға әрекет жасаған.
Басты мәселе – студенттердің оқып білім алу процесі. Қазіргі
Қазақстан студенттерінің білім деңгейі қандай? Білім сапасы Еуропалық
елдердің білім беру дәрежесіне жақындай ма немесе олардан тым төмен бе?
- деген сұрақтар мен сауалнамалар туындайды. Социологиялық зерттеулер
арқылы осы сұрақтарға жауап беруге болады. Бірақта біріншіден ол
қорытындылардың тек қана регионалдық сипаты бар. Барлық Қазақстандағы ЖОО
білім беру сапасы туралы қорытынды шығаруға социологияның шамасы келмейді.
Әрбір жеке ЖОО-да білім беру сапасы әртүрлі деңгейде деуге болады. Бірінде
көтеріңкі, бірінде төмендеу. Екіншіден, Еуропалық елдерде нақтылы мамандық
бойынша білім беру сапасы қандай деген сұраққа жауап қайтару қажет? Ал бұл
өте қиын сұрақ. Осы шарттарды орындағаннан кейін біз салыстыру мәселесіне
кірісуімізге мүмкіндік аламыз. Оқу - білім алу қызықтыра ма, жоқ па? -
деген сауалнама анкетаға енгізілген, студенттер арасында осы анкеталар
сұрыпталған. Алынған жауаптарды диссертант қорытындылаған.
Маңызды мәселе – студенттердің сабақтан тыс уақытын пайдалану. Бұл
проблема социологияда көптен бері зерттеліп келеде. Студенттердің тұрмыс
тәртібі, адамгершілік тұрпаты жайында Оңтүстік аймақтағы ЖОО студенттерінің
арасында социологиялық зерттеулер жүргізілген. Оның қорытындылары да
диссертацияда социологиялық талдаудан өткізілген. Ізденістің материалдары
диссертацияда орын алады. Сіз осы мамандықты, факультетті қандай себептерге
байланысты таңдадыңыз деген сұраққа жауап алынған. Студенттер біраз
себептерді, факторларды көрсеткен. Олардың басым көпшілігі, өздерінің
таңдап алған, түскен мамандығына қанағат ететінін білдірген және мамандығы
бойынша бітіргеннен кейін, жұмыс істейтінін айтқан. Бірақта, студенттердің
бір тобы оқуға түскенде, мамандық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.