ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІ

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІ

XX ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ зиялыларының қалыптасу
үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық білім алғандар еді. Олар
Шығыстың ұлттық қозғалысының ғана емес, сонымен қатар Батыстың буржуазиялық
революцияларынын да ықпалын, патша режиміне оппозициялық пиғылдағы ез
отандастарының үдей түскен қысымын бастан кешірді. 1905—1907 жылдардағы
революциядан кейін Ресейдегі мұсылмандардың, соның ішінде турік
халықтарының козғалысы жаңа қаркын алды. Мерзімді баспасөздін пайда болуы
мен дамуына капитализмнің, тауар-ақша қатынастарының, көлік пен байланыстың
дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да себепші болды. Туып келе жаткан ұлттык
буржуазияның үстемдік етуші орыс буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталынын
енуі білім беру, баспасөз және байланыс жүйесі реформасының кажеттігін
туғызды.
1905 жылы Ресейде баспасөз бостандығы жолындағы күрес жеңіске жетті. Орыс
тарихында революциялык газеттер түңғыш рет өзін еркін сезіне бастады. 1900
жылға қарай Ресейдегі баспасөз жүйесі 1002 аталымнан түрса, ал 1905
жылдың өзінде-ақ 1350 газет пен журнал шықты, пошта арқылы 372 миллион
дана газет таратылды. 1908 жылы 2028 мерзімді басылымшықты, ал
оқырмандардың жалпы саны 30—35 млн-ға жетті. Әсіресе газеттер саны өсті.
Мәселен, 1891 жылы күнделікті газеттер саны 70 болатын, 1912 жылы олардың
саны 417-ге, ал 1913 жылға қарай — 649-ға дейін өсті, 1915 жылы газеттердің
тағы да 200-ге жуык жаңа аталымы шыкты. Мерзімді басылымдардың жартысы
Мәскеу мен Петербургте шыққанын атап көрсеткен жөн.
Жалпы ресейлік козғалыстың бір бөлігі болған азаттық қозғалысының жаңа
кезеңі ұлттық мерзімді баспасөздің де дамуымен ерекше болды. 1905— 1907
жылдардағы революция кезеңінде түркі халықтарының баспасөзі кеңінен
таралып, қоғамның мейлінше өр алуан топтары мен таптарының мүдделерін
білдірді. Елдің азиялык бөлігі аумағында, соның ішінде Орта Азия мен
Қазақстанда белгілі бір сарында социал-демократиялық, революциялық-
демократиялық, либерал-буржуазиялық, сондай-ақ клерикалдық-монархиялық
сипаттағы басылымдар шықты. 1905—1907 жылдарда бүкіл Ресей бойынша әртүрлі
уақытта татар тілінде 33 басылым (21 газет және 12 журнал): Қазанда - 11,
Орынборда — 7, Астраханда - 5. Орал мен Петербургте - 4, Мәскеу мен Уфада 1
басылым жария турде шығып тұрды. Демократиялық баспасөзге Фикер (Ой),
Азат, Танг юлдузы (Таң жұлдызы), Азат халық, Дума, Танг
мажмугасы (Таңертенгі альманах), Тавыш (Дауыс), Эль-ислах
(Реформа) газеттері; Эльгасрэль джадид (Жаңағасыр), Уклар (Жебе),
Карчыга (Каршыға), Туп (Зеңбірек) журналдары жатты. Түрік-татар
және казақ тілдерінде шыққан кітаптардың, газеттердің ыкпалы туралы М.
Сералин кейіннен былай деп жазды: Мен оларды ашқарақтана бас салып, бас
көтермей оқып шыктым. Әлгілерді оқып шықканнан кейін қаныма күн шуағын
төккендей жадырап қалдым.6 Ол жылдары М. Сералин Факел, Уклар, Эль-
гаср-эль джадид сияқты демократиялық басылымдарды үзбей оқып,
жарияланымдарына талдау жасап отырды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздің алғашкы басылымдары Түркістан
уәлаятының газетін (1870—1882), Дала уәлаятының газетін (1888—1902)
отаршылдық өкімет органдары кұрды. Біріншісі Ташкентте шығып тұрды және
Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Омбыда
Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан кейін олар Акмола және
Жетісу облыстарының Ведомостарына қосымша ретінде шығарылды). Өкімет
орындарының өкімі бойынша бұл басы-лымдар отарлық басып алуды нығайту және
Шығыстағы бодандарды рухани жағынан бағындыру мақсатымен шығарылды.
Отаршылдық әкімшілік мұнда патша жарлықтарын, үкімет ұйымдарының өкімдерін
басты, отарлық шет аймақтарды игеру үрдісін жазды, бұратаналарға көзқарас
жөнінде өркениеттілік миссияны жүзеге асырған империялық саясаттын мәнін
түсіндірді.
Сондай-ақ бұл басылымдар ақпараттык-анықтамалық сипатта болды. Сонымен
қатар газет ұйымдарына империяның қамқорлығындағы отар-лық өлкенін
тұрмыссалтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсатпен ресми емес бөлімде
түркі халыктарының тарихы, этнографиясы мен әдебиеті жөніндегі
материалдаржарияланды.
Бұл газетгердің беттерінде А. С. Пушкиннің, Л. Н. Толстойдың. И. А.
Крыловтың, М. Ю. Лермонтовтың, Г. И. Успенскийдің туындылары, ғылым мен
техника саласындағы жетістіктер туралы ақпарат аударылып басылды, өлкені
шаруашылық жағынан игеру тәжірибесі қорытылды. - Қазақ халқының тарихы
жөніндегі; мақалдар мен мәтелдер туралы, халықтың ауызша шығармашылығы,
айтыстар туралы жарияланымдар қазақ окырмандарының зор ынта-ықыласын
туғызды. Жергілікті халык арасында бұл газеттер беделінің өсуіне шығыс
әдебиеті классиктері шығармаларының үлгілерін (Шахнаме, Фархат — Шырын,
Мың бір түн және т.б.) жариялау жәрдемдесті. Түркістан уәлаятының
газеті беттерінде 1870 жылы бірінші рет қазақ тілінде III. Ш. Уәлиханов
туралы макала жарияланды. Орыс оқырмандары Ы. Алтынсариннің, А.
Құнанбаевтың, М.-Ж. Көпеевтін орыс тіліне аударылып берілген туындыларымен
бірінші рет танысты. М.Ж. Көпеев, Ш. Құдайбердиев, Ә. Бөкейханов, О.
Әлжанов, С. Шорманов, М. Жанайдаров, Б. Сыртанов, Ж. Ақбаев, Ж. Айманов, А.
Айтбакин және баскалар Дала уәлаятының газетінің белсенді авторлары
болды. Көріп отырғанымыздай, қазақ даласы ағартушыларының жаңа ұрпағы
өздерінің шығармашылық ізденістерінің басында өзінше бір шыңдалудан өткен.
Алайда отаршылдык. өкімет орындарының бұл ресми басылымдарын қазақ
халқының рухани тәлімгерлері, оны оку-ағартудың тірегі болды деп санау
орасан өсірелеп айтқандык болар еді. Олар негізінен империяның отаршылдық
саясатын жүргізушілер болды. Түркістан уәлаяты газетінің 323 нөмірінде
жарияланған 633 мақаланың үштен бір бөлігі Ресейдің көрші мемлекеттермен
қатынастарына, империялық сыртқы саясатты негіздеуге арналғанын айтса да
жеткілікті. Зерттеушілер, К,Р ҰҒА-ның академигі С. Зиманов пен К.
Ыдырысовтың бірақ бұл газеттер, патша үкіметінің ой-ниетіне қарамастан,
жалпы алғанда өлкенің қоғамдық өмірінде игі рөл атқарды дегені бұл
мерзімдік басылымдардың жағымды ыкпалын да айкын аңғартады.
Қазақ ұлттық баспасөзінің дамуы. Ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің
қалыптасуы XX ғасырдың басындағы жалпы азаттық қозға-лыспен тығыз
байланысты. Ол 1905—1907 жылдардағы революциянынар-қасында ғана туды.
Алайда бұл басылымдар дүниеге едәуір қиындыкпен келді. 1907 жылғы 28
наурызда II Мемлекеттік Думаның депутаты Шай-мерден (Шахмардан)
Косшығұловтын (қосарлас редакторы А. Ибрагимов) бастамасымен Улфат
газетіне қосымша ретінде Серке газетінің бірінші нөмірі шықты. Ш.
Қосшығүловтын айтуынша, небәрі 3—4 нөмірі шығары-лған. Цензура оны қауіпті
деп тауып, газет жабылып калған."
1907 жылғы наурызда Троицкіде Қазақ газетінің бірінші (әрі сонғы да)
нөмірі шыкты. Тыйым салынған екінші нөміріндегі Біздің мақсаттарымыз
деген бас мақаланың авторы М. Дулатов еді. Нақ сол жылы қазақ жастарының
Томск қаласында Дала газетін шығаруды жолға қоймак болған әрекеті де
табысқа жеткізбеді.
Қазак, қоғамы демократияшыл жұртшылығының ұлттық баспасөз ұйымын құру
жөніндегі ынтасы күшейе берді. 1911 жылғы 16 ңаурызда Орал (Теке) қаласында
қазақ және орыс тілдерінде шағын көлемді Қазақстан газеті шықты. 1911-
1913 жылдарда (қаңтар-ақпан) небәрі 16 нөмірі шығарылды (редакторы Елеусін
Бұйрин).Газет кәсіпкерлік пен ғылымға үйрету ізгі мақсат деп санады.
Профессор Ү. Субханбердинаның пайымдауынша, газет прогресшіл-демократияшыл
түсінікте болып, отандастарын орыстың озық мөдениетін меңгеруге шақырған.
Ол оқырмандарына кітап шығару жаңалықтары туралы хабарлап, шаруашылықты
прогресшіл жолмен жүргізу жөнінде кеңестер беріп отырды. Оның беттерінде
Гурьев уезінде жаңа мұнай кенішінің ашылғаны туралы хабар бірінші болып
жарияланды. 1913 жылы қыркүйектен желтоқсанға дейін Петропавлда Ешім
даласы газеті шығып тұрды.
Алайда таралымы шектеулі бұл газеттер орасан үлкен аймақтың түрлі
топтарының өскелең талап-тілегін қанағаттандыра алмады. Жалпыұлттық көлемде
мерзімді баспасөз кұру бұрынғысынша жалпыұлттык проблема болып кала берді.
Айқап журналы. Ұзак уақыт күш-жігер жұмсап, аянбай енбек-тенуінің
арқасында М. Сералин 1910 жылдың аяғында журнал шығаруға рұқсат алды.
Қостанай уезінің Шұбар болысы № 5 ауылының қазағы М. Сералинге, —
делінген кұжатта, - Троицк қаласында оның жауап-кершілігімен мынадай
бағдарлама бойынша: бас мақалалар, шетелдік хабарлар, мұсылмандар
өмірінің мәселелері, хроника, фельетондар мен өлеңдер, библиография және
ғылыми мақалалар, аралас дүниелер және редакцияға хаттар бағдарламасымен
ай сайынғы Эй-кафь журналын шығаруға рүксат берілді. Прогресшіл
демократияшыл зиялылардын сан жылдар бойы аңсаған арманы орындалды: 1911
жылғы 10 каңтарда Троицкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш Айқап
ұлттық журналының бірінші нөмірі шықты. Нақ соның, ал кейініректе, 1913
жылғы 2 ақпанда Орынбор қаласында шыққан Қазақ газетінің де тағдырына
жалпыұлттық басылымдар болу жазылған еді.
Ұйымдастырушы және баспагер, идеялык басшысы және редакторы М. Сера-лин
(1872—1929) бұрын педагогтік және журналистік қызметпен айналыскан, сол
кезге қарай белгілі акын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған. Кеңестік
тарихнаманың дегені жүріп түрған кезенде көптеген зерттеушілер идеологияға
жағынып, М. Сералинді XX ғасырдың басында Оңтүстік Оралдың революцияшыл
социал-демократтарынын шеңберіне кіргізуге тырысты. Мұның бәрі Айкап
журналын кеңес өкіметі контрреволюциялык, ұлтшыл деп айыптаған Қазақ
газетіне қарсы қою мақсатымен жасалған еді. М. Сералиннің өз айтуына
қарағанда, журнал еңбекші таптың органы болған жоқ. Халықтық болған ол
белгілі бір таптық; саяси және экономикалық бағдар ұстанбады.
Оренбургский край газетінің журналды жергілікті халықтық басылым деп
атағаны қөздейсоқ емес.
М. Сералиннің сіңірген еңбегін атап өте келіп, зерттеушілер ол
Қазақстанда демократиялық бағыттағы ұлттық журнал шығаруды бірінші болып
жолға койды. Айқап журналы білім әлеміне ашылған бір терезе болды деп
атап көрсетеді. М. Дулатов Оян деп қазаққа дабыл қакқаннан кейін М.
Сералиннің демократияшыл зиялыларды, либерал-революциялық ниеттегі студент
жастарды іс жүзінде топтастырып, олардың назары мен жігерін жалпы ұлтгык
проблемаларды шешуге шоғырландыра білгенін айту керек. Айқап патша
өкіметінің реакциясынан кейін қазақ қоғамын оятты, Қазақ газеті оның
жақсы дәстүрлерін жалғастырып, жаңа биікке көтерілді.
М. Сералинмен катар, Б. Қаратаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров жур-налдың
рухани жетекшілеріне айналды. Айқап төнірегіне әртекті қазақ
демократияшыл зиялыларының, талантты студент жастардын өкілдері топтасты.
Журналға А. Ғалымов, М. Жолдыбаев. Т. Жомартбаев, М. Ка-шимов, К.
Кемеңгеров, М.-Ж. Көпеев, А. Мұсагалиев, Б. Сыртанов, С. Лапин, Н. Манаев
және басқалар белсене қатысып тұрды. Журнал беделінің өсуіне бастапқы
кезенде оның жұмысына А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың қатысуы себепші
болды. Дала өлкесінің демократияшыл қалың жұртшылығы кейіннен қазақ
мәдениетінің, әдебиетінің аса көрнекті қайраткерлеріне айналған дарынды
тұлгалар: С. Сейфуллин, Ш. Кұдайбердиев, Б. Майлин, С. Дөнентаев, С.
Торайғыров, М. Жұмабаев-тардың шығармашылығын танысуға мүмкіндік алды.
Журнал беттерінен қырғыз И. Арабаев, ноғай С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Назари
және басқалар көрінді. Қазақ әйелдері Сақыпжамал Тілеубайқызы, Ма-риям
Сейдалина, Гүлайым Әтегенқызы, Нәзипа Кұлжанова журнал беттерінде
әйелдердің тең құқықтығы, казақ әйелдерін азат ету, балалар мен аналарды
корғау проблемасын көтерді.
Журналдың бірінші нөмірінде М. Сералин оқырмандарға басылымды кұрудың
ұзакка созылған окиғасын түсіндіріп берді: Біз бір-бірімізді үнемі...
кінәлап жүрдік... Басымыз қосылмады. ...Біздің қазақтың неше жерден қап
деп капы калған істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп
болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық Айқап болды.
Айқап журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін әуелгіде
айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі шықты,
таралымы 1000 данаға дейін жетті.
Оқиғалар айдарынан көрініп отырғанындай, жер-жерден Ташкент, Верный,
Шымкент, Әулиеата, Орал, Қостанай, Торғай, Ақтөбе, Маңғыстау Бөкей Ордасы,
Омбы, Қапал, Семей, Аягөз және басқа жерлерден хабарлар түсіп тұрған.
Бізге не істеу керек? деп аталған бас мақаласында Айқап өз
бағдарламасын былай деп белгілеген: ;
1.Отырықшылықка көшу, калалар тұрғызу жерден қол үзбеу.
2.Мектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.
3.Дін істерін өз қолына алу, өз мүфтиін сайлау.
4. Мемлекеттік Думаның мінберінен халық мүдделерін корғау және оларды
үкіметке жеткізе алатын депутаттардың болуы.
5.Петербургте тұрақты өкілдік болуы.
Айқап нөмірден-нөмірге жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Бұл
түсінікті де. Патша өкіметі орыс және украин шаруаларын қоныс аудару
қозғалысының қарқынын ұлғайту мақсатында қазақтардың кұнарлы жерлерін
күштеп тартып алу жолымен қоныс аудару қорын кұрды. Айқап жетекшілері
мұндай жағдайда көшпелілер мен жартылай көшпелілердің отырықшылануы,
тұрғылықты ауылдық елді мекендер егіншілік негізінде қазақ шаруаларының
тұрмыс-салтын өзгерту қажет деп санады. Қазақ газетінің жетекшілері, ең
алдымен Ә. Бөкейханов басқаша көзқараста болды. Журнал мен газетарасындағы
жер мәселесі жөніндегі пікір сайыс екі жақтың да көп күшін алды.
Айқап журналы ағарту ісі мен мәдениеттің жаршысы болды. М. Сералин
біздін ғасырымыз — ғылымның ғасыры деп санады. Ол Ш. Марджанидің, Ы.
Алтынсариннің ізбасары болды. Жәдидшілдіктің, жаңа әдіспен дауыстап
оқытудың атасы И. Гаспринскийді өзінің ұстазы және тәлімгері деп білді.
ХІХ ғасырдың аяғында жәдидшілдік идеялық-саяси ағым ретінде қалыптасты,
оның жолын куушылар жәдидтер (жаңашылдар) деп аталды Жадидшілдер мұсылман
дінінін озбырлығына карсы шыкты, өз халықтарын еуропалык мәдениетке, ең
алдымен мектеп пен медреседе еуропалық дыбыстап оқыту әдісіне тартудың
жақтастары болды. Жәдид қайраткерлері жеткілікті болғанымен, Қазақстанда
жәдидшілдік қалыптаспады. И. Гаспринский ұсынған жәдидшілдік өркениетке
жеткізер жолдағы басты кедергі исламнын. озбырлығы, ортағасырлық дәстұрлер
Мен әдет-ғұрыптар деп санады. Қазақтардың рухани өміріне ислам ықпалының
дәрежесі Татарстан, Башкұртстан, Қырым және Түркістанмен салыстырғанда
едәуір әлсіз болды. Қазақстанда ағартушылык қозғалыс ұлттық қайта өрлеу
жолындағы басты кедергі отаршылдықдеп санады. И. Гаспринский түрік-татар
бірлігі туы астында әрекет етті. Ал Казақстандағы ағартушылар татар және
бұхара теологтарынын, түркі-татар жазуының үстемдігіне жан сала қарсы
шықты. Шығыстың көрнекті ағартушыларынын, еңбектері, — деп жазды М.
Сералин, — туған халык тілінде ОКу мен білім алудың және оны құрметтеудің
пайдалы екеніне біздің көзімізді жеткізді.
Дегенмен, С. Ж. Асфендиаровтың айтуынша, М. Сералин тегінде, татар
мәдениетімен және оның прогресшіл дөстүрімен мейлінше көп дәрежеде
байланысты болған.
М Сералин бастаған Айқаптың ізбасарлары классикалық жәдидшілдіктің
жақтаушылары болды. Олар қазақ қоғамы мешеулігінің, ecкіргендігінін негізгі
себебі — халықтың сауатсыздығында (надандык), молдалардын, білімсіздігінде,
байлардың дарақылығы мен қатыгездігінде (қайырымсыздық), отаршылдардың
қазақ шаруаларын талап-тонауында жатыр деп санады. Осынын. бәрінен
шығаратын жол қоғамды оқу-ағарту, И. Гаспринскийдің жүйесі бойынша жаңа
әдіспен оқыту, қазақтардың отырықшылық тұрмыс салтына көшуі (қала салу)
деп білді. Өз кезінде бұлар прогресшіл идеялар еді. М. Сералин мен
айқаптықтардың сіңірген еңбегі мынада: олар жәдидшілдіктен, ағартушылықтан
алға кетті, өз идеяларында қазақ шаруаларының , еңбекші бұқараның бытыраңқы
және стихиялы арман-тілектері мен ойларын көрсете білген революцияшыл
демократтар деңгейіне дейін көтерілді. Айқаптықтарды жас түріктер деген
сиякты, жас казақтар, жас ұлттық буржуазиялык.-демократиялык қозғалыстың
қатысушылары деп атауға болар еді. Сонымен бірге жас бұхаралыктар —
жәдидшілерден айырмашылығы, М. Сералин мен онын ізбасарлары клерикализмнен
азат, шынына келгенде либерал-демократтар, шаруашылық жүргізудің отырықшы
фермерлік әдісін, орыстын озық мәдениетін насихаттаушылар болды. Қазак
газеті жарыққа шыққаннан кейін айқаптықтар арасында жік туды. Біреулері
мұсылман қозғалысының жақтастарына косылды (М. Каратаев), басқа біреулері
ағартушылықтан отаршылдық жүйені қирату, қазақ ұлттық мемлекеттігін,
ұлттық білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Түбірлі жалпы ұлттық
мүдделерді корғап, дәйекті түрде ілгері басқандардың дүрыс істегенін
тарихтың өзі дәлелдеді.
XX ғасырдың басындағы ағартушылық козғалыска біз Қазақстандата тамаша
кадрлардың тұтас саңлақтар шоғырының пайда болғаны үшін міндеттіміз, олар
ұлттык қайта өрлеудің басында тұрып, революциядан кейін-ақ халыққа білім
беру саласындағы кең көлемді шабуылды жүзеге асыру үшін нақты негіз
дайындады. Батыстағы Ағарту дәуірінін миды тазартып жаңа коғамдық-саяси
қатынастар үшін жол аршыған ұлы өкілдері сияқты қазақтын алғашкы
ағартушылары да өз халкынын санасына бостандық, тендік және туысқандык,
әділеттілік идеяларын, зорлық-зомбылыққа қарсы күрес рухын сіңірді.
М. Сералин қазақ ағартушылары жас буынының жарқын өкілі болды, халық
ағарту мен қазақтардың тұтас ұрпағын тәрбиелеу саласында өте көп іс
тындырды. Ол өзін балаларды жаңа әдіспен окытуға көшу, Актөбеде мұғалімдер
мектебінің ашылуы, жергілікті жерлерде мектептер мен медреселердің пайда
болуы, қазақ балаларының қалалық мектептер мен медреселерде окуы, оларда
оқитындардың көбеюі қуантады деп жазды. Ол өзінің ағартушылық идеяларын
берік қорғап, былай деп жазды: Біздің үнемі және шаршап-шалдыкпай
талқылағанымыздан мынадай екі корытынды жасауға болады: қала сал, жинакы
тұр, сонда ғана шағын болса да кұнарлы жер үлесіне иелік ете аласың.
Мектептер мен медреселер сал, мектептер аш, балаларды оқыт, қоленерін
үйрен, сонда ғана сен халықты құ'райтын адам боласын,. Әйтпесе сені жер
бетінен жойып жібереді.
Біздің өткендегі және қазіргі жағдайымыз деген мақаласында М. Сералин
былай деп атап керсеткен: ғалымдар дүниенін дамуын ұрыс шайқастарына...
ұксатады. Бұл соғыста адамы көп халық жеңбейді, қайта ғылыми, өнері
жоғары халық жеңеді. Сондықтан біз басқа халықтармен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.