Қазақстан кен орындарының әлемдегі және экономикадағы орны
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕН ОРЫНДАРЫ
1.1 Қазақстан кен орындарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан кен орындарының әлемдегі және экономикадағы
орны ... ... ... ...10
1.3 Қазақстандық мұнайды тасымалдаудың негізгі
маршруты ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗБА БАЙЛЫҚТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Құмкөл кен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .21
2.2 Кен іздеген Сәтбаев және Жезқазған мыс кен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3
Мұнайгаздылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.4 Жер қойнауын және қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Бүгінде елімізде мұнай мен газ қорының мол болуымен ерекшеленеді. Мұнай
мен газ республикамыздың батыс бөлігінде және оңтүстік аудандарында
шоғырланған. Әсіресе мұнай мен газдың мол шоғырланған жерлері Каспий маңы
алаптары мен Солтүстік Маңғыстау мұнайлы газды аймағы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан территориясына еніп жатқан Каспий теңізі
шельфіндегі және құрлықтағы болжанған ресурс қоры мұнай қоры бойынша 12
млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ қоры – 5,9 трлн.
Метр куб құрайды. Бұл Қазақстанды әлемдегі басты мұнай өндіруші елдердің
қатарына қоспақ. Ломоносов айтқандай, Ресей қуаты Сібірмен өркендейді...,
болашақ Қазақстанның қуаты Каспий өңірімен өркендемек... [1].
Сөйтіп, бұрынғы одақ кезінде бірден-бір мұнай-газ шикізатының басты
көзі болған, ал бүгінде Қазақстан Республикасы үшін экономиканың, соның
ішінде мұнай-газ саласының алға дамуы, әлемдік мұнай бизнесінде белгілі
орын алуына белгілі деңгейде әсер ететін Маңғыстау мұнай-газ кешенінің
дамуының басты кезеңдері талданады. Кен орындарын игеру кезеңінде барлық
экономикалық көрсеткіштер талданады. Кен орнын игеру мен пайдалануға
жіберген қаржы салымы, мұнай өндірудің динамикасы бойынша, баланстық қорға
қарағандағы өндірілген мұнай көлеміне байланысты Маңғыстаудағы кен
орындарын игеруді 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: алғашқы кезең, қарқынды
қалыптасу және қалыптасудың аяқталу кезеңдері.
Бүгінде мұнай өнеркәсібі еліміздің экономикалық дамуын қолдай отырып,
Қазақстан экономикасының болашақта жетекші секторларының бірі болуына
мүмкіндігі бар. Республикада 2,1 млрд. тонна мұнай, 0,7 млрд. тонна газ
конденсаты, 1,7 трлн. метр куб табиғи газ сияқты көмірсутек шикізатының ірі
барланған қорлары бар. Бұған Каспий аймағындағы ресурс қорын қоссақ,
Қазақстан әлемде көмірсутек шикізатының қоры жөнінен алғашқы орындарды
иеленетіні сөзсіз.
Республикада мұнай өндіру деңгейі 10-15 жылдан кейін 170 млн. тоннаға
жетпек деп жобаланды, сол себепті өндірілген мұнайды өңдеу арқылы ішкі
нарықты қанағаттандырып, тиімді экспорттық мүмкіндіктерді жүзеге асыру
керек.
Мұнай мен газ өндіру өнеркәсібінің ең бір маңызды салаларының бірі
болып табылады. Оның дамуына біздің елімізде үлкен көңіл бөлінеді.
Еліміздің әлеуметтік – экономикалық жоспарында жаңа мұнай және газ кен
орындарын пайдалануды жеделдету қамтылуда, олардың қатарында Жаңажол кен
орны жатады.
Құмкөл кен орны 1990-шы жылдың мамыр айынан бастап ЦКР МН СССР -мен
бекітілген НИПИ мұнайгазбен құрастырылған технологиялық схемаға сәйкес
игеріліп жатыр ( протокол №126, 1988 жылдың 13 шілде айынан бастап).
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми зерттеулері негізгі геология, тарих және
мәдениет сияқты салаларды қамтиды [2].
Геология саласында Сәтбаев көрікті еңбегінің бірі, ол И.С.Яговкин,
В.К.Котульский, А.А.Гапеев және тағы басқалар сияқты ірі мамандар қатарымен
келіспеуіне қарамастан, Жезқазған ауданында зерттеуді жалғастырды және 1930
жылы Ұлытау-Жезқазған мыс рудасы қазбасын ашты, осы ашылу сәтіне дейінгі
болжамдалатын қор бойынша әлемдегі ең ірі болып табылатын. Сонымен бірге
Сәтбаев еңбектеріне, оның тапсырмасы бойынша және оның басқаруы бойынша 40-
шы жылдары Қазақстанда Жездіде марганец кеңі қазбасы ашылды және
жетілдірілді, Ұлы Отан соғысы жылдарында Совет Одағына Грузиядағы украин
Никополь және Чиатурск қазбаларын жоғалтқанына қарамастан, бронды болатты
шығаруды жалғастыруға мүмкіндік беру жатады. Соғыс жылдары КСРО-ның
марганец кеңі 70,9 пайызы белгілі кең орында алынды.
1950-ы Сәтбаевпен жасалған Комплексный метод формационного
металлогенического анализа и прогноза месторождений дәлдігі бойынша
мемлекетте ең жақсы болды, және КСРО-да комплексті металлогенді зерттеу
үшін негіз болып қызмет етті.
1935 жылы Жезқазған облысын зерттей отырып, Қаныш Сәтбаев қазақ
даласына жорыққа шығу уақытында, 1391 жылы Тамерланмен қалтырылған жазбасы
бар тасты тапты. 1936 жылдың күзінде осы тас Эрмитажға жіберілді.
1919 жылдан 1924 жылға дейінгі кезеңде Қаныш Сәтбаев 1642 беттен
тұратын алгебрадан оқулық жазды. Осы еңбек қазақ тіліндегі алгебрадан
алғашқы мектеп оқулығы болып тарихке кірді.
Сәтбаев өзінің өмірінде 640 ғылыми жұмыстан астам жұмыс жазды [3].
І ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕН ОРЫНДАРЫ
1.1 Қазақстан кен орындарына сипаттама
Қазақстан Республикасының жер қойнауында әлемдегі барланған уран
қорының 19% шоғырланған – бұл шамамен 1,5 млн. тоннаға тең. Ел аумағындағы
анықталған ондаған уран кен орындарының әрқайсысы қалыптасу және
практикалық маңызы жөнінен әрқалай. Геологиялық ұстанымы, генетикалық
белгілері және аумақтық ерекшеліктерінің ортақтығы оларды мынадай алты уран
кеніші ауданы құрамында алып қарауға мүмкіндік береді: Шу-Сарысу, Сырдария,
Солтүстік Қазақстан (Көкшетау), Маңғышлақ (Каспий маңы), Кіндіктас-Шиелі-
Бетпақдала (Балқаш маңы) және Іле [4].
Шу-Сарысу уран кеніші ауданы
Уранның түзілуі қабаттың тотығуы зонасындағы аймақтық майданға
байланысты. Жалпы қорлар мен ресурстар бүкіл Қазақстан қоры мен
ресурстарының 54 % құрайды. Қазіргі таңда Уанас, Мыңқұдық, Қанжуған және
Мойынқұм кен орындарында уран өндіру жерасты ұңғымалы шаймалау әдісімен
жүргізілуде.
Сырдария уран кеніші ауданы
Уранның түзілуі қабаттың тотығуы зонасындағы аймақтық майданға
байланысты. Аудандағы уран қоры бүкіл Қазақстан қорының 20 % құрайды. Уран
өндірісі жерасты шаймалау әдісімен. Солтүстік және Оңтүстік Қарамұрын кен
орындарында жүргізілуде.
Солтүстік Қазақстан уран кеніші ауданы
Ауданның уран кен орындары протерозой және палезой қатпарлы
кешендерінде желілі-штокверлі түзілу түрінде көрініс тапқан. Мұндағы
уранның жиынтық қоры бүкіл отандық қордың 17 %-на тең. Қазіргі таңда Шығыс
кен орнында уран шахталық әдіспен алынуда.
Маңғыстау ауданындағы уранның түзілуі
Каспий маңы ауданы фосфариттенген балықтар сүйегінің жинақталуынан
түзілген бірегей кен орындарын құрайды. Уран қоры Қазақстан қорының 2%-на
тең. Қазір мұнда уран өндірілмейді.
Кіндіктас-Шиелі-Бетпақдала немесе Балқаш маңы ауданы
Уран кен орындарының негізгі типі – континентальды жанартау
кешендеріндегі эндогенді желілі-штокверлі кен орындары. Басты кен орындары
толық игерілген. Қалған уран қоры республика қорының 0,5 % құрайды. Уран
өндірісі тоқтатылған.
Іле уран кеніші ауданы
Негізгі қорлар қоңыр көмір қатпарларының жоғарғы қабаты тотығуынан
түзілген уран-көмір кен орындарымен байланысты. Мұнда Қазақстан қорының 6,5
% шоғырланған. Қазіргі таңда уран өндірілмейді.
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы
бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық
экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты
минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен
қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа
минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік
берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын
негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді.
Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні
бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен
орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның
индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары
құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен
орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие
қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың
барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін
кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат
түрлерін өндіреді және өңдейді.
Мұнай мен газ. Қазақстанда 200-дей мұнай және газ кен орындары
анықталып барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат, 30 мұнай-
газ-конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ-конденсат, 19 газ кен орындары бар.
Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд. т, газ – 2,5 трлн.м3, конденсат
– 0,7 млрд. м3. Қазақстанда мұнайдың болжамдық қорлары 20 – 25 млрд. т деп
бағаланады. Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий маңы
мұнайлы-газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны ашылған, оларда
республикадағы көмірсутек қорының 80%-ы (1,3 млрд. т мұнай, 700 млн. т
шамасында конденсат, 1,7 млрд. м3 бос және 577 млрд. м3 сұйытылған газ)
шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және Қарашығанақ
сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық үлесі мұнай мен газ
өндірісінің жалпы балансында 30%-дан асады. Оңт. Маңғыстау мен Солт. Үстірт
– Бозащы аймағындағы ең ірі кен орындар – Өзен, Жетібай, Қаражанбас, Солт.
Бозащы. Мұндағы мұнайдың барланған қоры 700 млн. т, конденсат – 1,4 млн. т
және газ – 141,0 млрд. м3 кұрайды. Жалпы респ. баланста бұл аймақтағы
көмірсутек өндірісінің үлесі 50% шамасына тең. Мұнайдың өнеркәсіптік мол
қоры Оңт. Торғай мұнайлы-газды алабында анықталған (Құмкөл, Майбұлақ,
Ащысай, Арысқұм, т.б. кен орындары). Бұл жерде жиынтық болжамдық қоры 400
млн. т шамасындағы 11 кен орыны барланған. Олардың ең ірісі – Құмкөл кен
орыны (1990 жылдан мұнай өндіріле бастады). Бұл аймақтың мұнай
өндірісіндегі үлесі 10% шамасында.
Көмір. Қазақстанда тас және қоңыр көмірдің мол қорлары бар.
Республикада 200-ге жуық көмір кен орыны барланған. Қазақстан көмірінің
жалпы геол. қоры 164,4 млрд. т шамасында бағаланады, оның ішінде: тас көмір
17,6 млрд. т, қоңыр көмір 92,8 млрд. т. Барланған қорлар 60 млрд. т
шамасында, баланстан тыс қорлар 19,3 млрд. т. Олардың 63%-ы тас көмір (оның
кокстелетіні 17%), 37% – қоңыр көмір. Республикадағы ең ірі көмірлі алаптар
Орт. Қазақстанда орналасқан (Қарағанды, Екібастұз, Майкөбен). Ірі кен
орындары – Шұбаркөл (қоры 2,2 млрд. т), Борлы (0,5 млрд. т), Самара (1,3
млрд. т), сондай-ақ, Теңіз-Қоржынкөл көмір алабы (шамамен 2,7 млрд. т).
Торғай энергет. қоңыр көмір алабының қоры 52 млрд. т, оның барланғаны 7
млрд. т. Оңтүстік Қазақстанда Іле және Төм. Іле қоңыр көмір алаптары
орналасқан. Іле алабының геол. қорлары 14,8 млрд. т-ға бағаланады,
барланған қоры 0,9 млрд. т. Төм. Іле алабының геол. қоры 9,9 млрд. т, оның
3 млрд. т-сы барланған. Шығ. Қазақстанда Қаражыра (Юбилейное) (қоры 1,5
млрд. т), Кендірлік (1,6 млрд. т, барланғаны 250 млн. т) кен орындары
белгілі. Кендірлікте көмірден басқа жанғыш тақтатастар бар. Оның жалпы қоры
4 млрд. т, барланғаны 20,3 млн. т. Қазақстанның батысындағы ең ірісі –
Мамыт қоңыр көмір кен орны. Жалпы геол. қоры – 1,5 млрд. т, оның 0,6 млрд.
т-сы барланған [5].
Қазақстан Республикасының бүкіл дерліктей аумағын қара металл
кендерінің алып кентастық аймағы ретінде қарастыруға болады. Мұнда оның
бүкіл әлемге белгілі барлық генетик. және өндірістік, оның ішінде бірегей
түрлері кездеседі. Қазақстанда кара металл кентастарының 1000-нан аса кен
орындары мен кен білінімдері анықталған. Темір, хром, марганец пен титан
кентастарының кен орындары игерілуде. Балансқа алынғаны 17 кен орны,
баланстан тыс 11 кен орны бар. Темір кентасының жиынтық қоры 17 млрд. т.
Оның 93% мөлшері бес ірі кен орында: Қашар, Сарыбай, Соколов, Әйет,
Лисаковта шоғырланған. Бұл кен орындарының барлығы Солт. Қазақстанда
(Торғай ойысының солт.-батыс бөлігінде) орналасқан. Орт. Қазақстанда
пайдаланылып келе жатқан Бат. Қаражал, Үшқатын мен Кентөбе кен орындарының
барланған қоры 300 млн. т-дан асады. Оңтүстік Қазақстанда Иірсу (қоры 327,7
млн. т) мен Абайыл (28,3 млн. т) кен орындары барланған. Бат. Қазақстанда
(Солт.-Шығыс Арал маңы) ең ірісі – баланстан тыс оолитті қошқыл теміртас
кентасты Көкбұлақ кен орны (1,9 млрд. т), сонымен қатар титан-магнетитті
кентастарының болжамдық қоры 1 млрд. т болатын Великов ірі кен орны бар.
Қазақстан хромит кентасының қоры бойынша әлемде екінші орында. Балансқа
алынғаны 21 кен орны (шамамен 230 млн. т). Қорлардың барлығы Кемпірсай
кенді ауданында (Мұғалжар тауында) шоғырланған. Аса ірі хромит кен
орындарының қатарына Алмас-Жемчужина кен орны жатады (қоры 100 млн. т-дан
асады).
Бұл алапта кобальт-никель кенінің де бай қоры бар. Қазақстанда марганец
кентастарының баланстық қоры 400 млн. т-дан асады. Болжамдық қорлары 850 –
900 млн. т деп бағаланады. Қорлар негізінен (99%) Орт. Қазақстанның Атасу
кенді ауданында шоғырланған (Бат. Қаражал, Үшқатын, Үлкен Қтай, Қамыс кен
орындары). Қаратау, Байқоңыр, Кіндіктас, Жетісу Алатауындағы көмір-
кремнийлі тақтатас қабаттарында орналасқан ванадий кендері мен Бат. және
Солт. Қазақстандағы, жердің беткі қабаттарында жатқан титан кендерінің де
маңызы аса зор.
Түсті металдар. Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы
қалыптасқан. Олардың ішінде жетекші орынды мырыш, қорғасын және мыс кендері
алады. Бұл металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші,
екінші және үшінші орын алады. Олар Қазақстан түсті металлургиясы базалық
кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен
қорғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту з-ттары) шикізат көзі болып
табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика
аумағында мыс кентасының порфирлі, мысты құмтас, колчеданды, скарндық мысты-
цеолитті, мысты-никельді, т.б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі.
Мыс кентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы,
Жаман-Айбат, Бозшакөл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрқазған (Самара), т.б. жатады.
Жекелеген кен орындарының (Жезқазған мыс кені, Жаманайбат мыс кені) мыс
қоры 10 млн. т-дан асады.
Қорғасын мен мырыштың 100-ден аса кен орындары анықталып, 58-і балансқа
алынған. Олардың негізгі қоры Шығ. Қазақстанда (Кенді Алтай) және Орт.
Қазақстанда шоғырланған, сондай-ақ, Оңтүстік Қазақстанда да (Қаратау)
кездеседі. Қазір қорғасын мен мырыштың 30-ға жуық кен орындары игерілуде.
Алюминий шикізаты ретінде ең көп таралғаны – боксит. Қазақстанда бокситтің
қоры көп. Анықталған 200 кен орны мен кен білінімдерінің (есепке алынғаны)
50-ден астамы платформалық типті. Олардың ішіндегі ірілері: Краснооктябрь,
Белинское, Тауынсор, Шығ. Әйет, Көктал, Наурызым, Жоғ. Әйет, Арқалық кен
орындары. Бұлардың барлығы Торғай ойысында орналасып, Бат. Торғай, Шығ.
Торғай (Амангелді) және Орт. Торғай бокситті аудандарын құрайды.
Қазақстан сирек металдарға бай өлке. Молибден қоры жөнінен республика
әлемде төртінші, Азия елдері арасында бірінші орын алады. Молибден
кентастарының қоры 34 кен орны бойынша есепке алынған, олардың 26-сы
баланстық. Ірілері: Көктіңкөлі, Оңтүстік, Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғ.
Қайрақты, Қараоба, Ақшатау. Молибден кен орындары негізінен штокверктік
(порфирлік) типті. Қазақстан КСРО-дағы жоғары сапалы тантал концентраты мен
ниобийдің негізгі өндірушісі болды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат
базасы төрт кен орында шоғырланды: Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғ.
Баймырза. Кен орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан. Солт.
Қазақстанда ірі Сырымбет пен Донецк қалайы кен орындарының ашылуы қалайы
шикізат базасын айтарлықтай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен
орны балансқа алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты
Қалайытапқан (жалпы қордың 70%-ға жуығы), Қараоба, Бәкен, Юбилейное және
Ахметкин кен орындары. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын
алады. Вольфрам қорының 53%-дан астамы 16 кен орнында шоғырланған, оның 12-
сі баланстық. Вольфрам кенінің басым типтері – кварц-желілі-грейзенді және
штокверкті, оларға Қараоба, Ақшатау, Жоғ. Қайрақты, Бұғыты, т.б. кен
орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-грейзендік кен
орындарында (Солт. Қатпар, Баян) немесе олардың мүжілген қатпарларында
(Көктіңкөлі) кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%-на
жуығы штокверк кендері (Шығ. Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Қараоба, т.б.),
ондағы вольфрам триоксидінің мөлш. 0,12 – 0,19%. Негізгі қорлар 6 ірі және
аса ірі: Жоғ. Қайрақты, Бұғыты, Қараоба (штокверк), Солт. Қатпар,
Көктіңкөлі, Баян, Ақсоран кен орындарында шоғырланған. Асыл металдар.
Қазақстан алтын кені бар ежелгі өлкелердің бірі саналады. Ол алтынның
нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші ондығына, ал өндірісі
бойынша – үшінші ондығына кіреді. Оның баланстық қоры 196 кен орнында (126-
сы түпкі жыныстарда, 47 кешенді, 23 кенқайраңдық) есептелген. Алтын
өндірілетін ірі кен орындары: Солт. және Орт. Қазақстанда – Жолымбет алтын
кені, Бестөбе алтын кені, Ақсу алтын кені, Ақбейіт алтын кені; Бат.
Қазақстанда – Юбилейное; Шығ. Қазақстанда – Бақыршық алтын кені, Суздаль,
т.б.; Оңтүстік Қазақстанда – Ақбақай алтын кені. Өнеркәсіптік игерілуге
Көкшетау ауданындағы аса ірі Васильков кен орны даярланған. Қазақстанда
негізгі алтын көздерінің бірі Кенді Алтайдағы колчедан-полиметалл кен
орындары: Риддер-Сокол, Тишин, Малеев, Грехов. Алтын, сондай-ақ, мысты-
порфирлі Бозшакөл, Самара, Ақтоғай мыс кені, Айдарлы, мыс-колчеданды
Аралшың, Лиманды, колчедан-полиметалды Абыз, Майқайың, Миөзек, Құсмұрын,
Ақбастау, скарндық мыс кентасты Саяқ тобының кен орындарында бар. Ондаған
түпкі және кенқайраңдық алтын кен орындары консервацияланған (Бақыршық,
Жітіқара, Жарқұлақ, Ақжал, Балажал, Олимпиялық, Кеңгір, Миялы, Құлынжон,
т.б.) немесе жете барланбаған (Васильев, Орлов, Прогресс, Сувенир,
Алтынсай, Бақтай, Далабай, Гагарин, Шоқпар, Кепкен, Восток V, Комаров І,
Қаншыңғыс, т.б.).
Қазақстан аумағында 100-ден астам уран кен орны барланған. Аумақтық
белгісі бойынша және геотектоник. көзқарас тұрғысынан кен орындары уран
кені бар он өлке мен аудандарға бөлінеді. Олар: Солт. Қазақстан (50-ге жуық
кен орны бар), Шу – Іле – Кіндіктас – Балқаш жағалауы (8) және Шу –
Бетпақдала (6) өлкелері, Шу – Сарысу және Сырдария өлкелерін біріктіретін
Қаратау мегаөлкесі (20), Жоңғар – Кетпен (6) және Каспий жағалауы (4)
өлкелері, Ұлытау (3), Шыңғыс-Тарбағатай (1) және Мұғалжар – Арал жағалауы
(2) аудандары.
Бейметалл кен байлықтарының барланған және әлуеттік қоры мол.
Республика аумағында бейкентасты шикізаттың 2000-нан аса барланған кен
орындары бар, оның 1200-і құрылыс материалдарының кен орындары.
Республикада шипалы балшықтың 30-дан астам кен орны тіркелген. Олардың
көпшілігі Қазақстанның батысы мен солт-нде орналасқан.
Қазақстанда минералды және термалдық жер асты суларының ірі қорлары
бар. Минералды сулардың пайдаланылатын қоры 48 кен орны бойынша тәуілігіне
31,0 мың м3 мөлшерінде есепке алынған. Барланған кен орындарының ең көбі
(18) Оңтүстік Қазақстанда, Бат. Қазақстанда – 9, Солт. Қазақстанда – 7,
Орт. Қазақстанда – 10 және Шығ. Қазақстанда – 4. Барланған минералдық жер
асты суы кен орындары негізінде санаторийлер, курорттар, профилакторийлер,
емханалар жұмыс істейді, ал көптеген арасан бұлақтар мен өз бетінше
атқылайтын ұңғымалардың суын жергілікті тұрғындар пайдаланады. Қазақстанның
таулы-қатпарлы алқаптары мен платформалық аумақтарындағы артезиан
алаптарының қойнауларында гидротермалдық судың мол қоры бар. Олар су
бойынша 10,275 мың км3, ал жылу бойынша 680 млрд. Гкал шамасында, бұл
97,115 млрд. т шартты отынға тепе-тең [6].
1.2 Қазақстан кен орындарының әлемдегі орны және экономикадалық жағдайы
Мұнай өндірудегі әлемдегі 55 елдің ішінде Қазақстан әлемде дәлелдеген
қоры бойынша 12-ші орынға ие. Өндірілетін мұнай көлемі ТМД-да өндірілетін
барлық мұнайдың 17 бөлігін қамтиды. ҚР көмірсутектің стратегиялық қоры бар
мемлекеттер қатарына кіреді, сонымен қатар әлемдік энергоресурс нарығының
қалыптасуына айтарлықтай ықпал етеді. Қазақстандық эксперттердің болжамы
бойынша жалпы көмірсутек шиказатының барланған қорын келесідей сипаттайды:
Өндірістік категориядағы мұнайдың бастапқы және қалдықты қоры 2 млрд. т
аса, оның ішінде 70 мұнай кен орны пайдалану үстінде. Мұнай қорының шамамен
90%–ы 12 кен орнындағы тұз асты шөгінділерінде анықталған, ал олардың
үшеуінде(Теңіз, Карашығанақ, Жаңажол) қор мөлшері 100 млн т аса.
Өндірістік категориядағы еркін газ қоры шамамен 2 млрд м3 жететін
газды, газ конденсатты, мұнай газды кен орындары 70 тен аса тебылған.
Қолданыста шамамен 30 кен орны, ал оларға 86% бастапқы 85% қалдықты
өндірістік категориядағы газ қорлары байланысты.
Өндірістік категория бойынша кондесат қорларын өндіру 694,8 млн т
құрайды және 30 кен орнында шоғырланған. Бірақ тек 15 кен орнында ғана
өндіріледі. Негізгі конденсат қорлары мен өндіру көлемі республикадағы
барлық конденсат қорының 91%-ы шоғырланған Карашығанақ кен орнында
тіркелген(866,9 млн т). Қалған кен орындарында, Оңтүстік Жетіба, Теңге
және Ракушечникті ескермегенде, Маңғыстау облысында конденсат қоры 0,2-
0,3 млн т-дан аспайды [7].
Негізгі көрсеткіштер
Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы Мұнай және газ министрлігінің
деректері бойынша құрылықтағы және шельфтегі көмірсутектерінің расталған
қорлары 4,8 млрд. тонна немесе 35 млрд. баррель шегінде бағалануда, 2001
жылғы жағдай бойынша мұнайдың барланған баланстық қорлары тек 2,9 млрд.
тоннаны құраған болатын. Оның үстіне, кейбір сарапшылардың бағалауы бойынша
мұнайдың болжамды қорлары Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде
орналасқан кен орындары бойынша ғана 17 млрд. тоннадан немесе 124,3 млрд.
баррелден астамды құрауы мүмкін. Мұнай мен газ қорларын, сондай-ақ үнемі
артып отырған оларды өндіру ауқымдарын ескерсек, таяудағы келешекте
Қазақстан дүниежүзілік мұнай өндіру ошағы болып қала бермек.
Мұнай және газ министрлігінің ақпараты бойынша 2011 жылдың
қорытындылары бойынша мұнай өндіру 80,1 млн. тоннаны құраған. Салыстыру
үшін айтсақ, 1998 жылы мұнай өндіру 25,93 млн. тонна деңгейінде белгіленді.
Табиғи газ өндіру ауқымы (2011 жылы 39,5 млрд. текше метр) бойынша
Қазақстан ТМД-дағы көшбасшылардың бірі болып табылады.
Республиканың мұнай және газ өңдеу кәсіпорындарында өткен жылы 2146,9
мың тонна сұйытылған көмірсутегі газы өндірілді. Газды ішкі тұтыну көлемі
10,179 млрд. текше метрді құрады. Мұнайды отандық мұнай өңдеу зауыттарында
өңдеу 13,7 млн. тоннаны, оның ішінде: бензин – 2,76 млн. тоннаны, ДО – 4,06
млн. тоннаны, мазут – 3,66 млн. тоннаны, авиакеросин – 387,1 мың тоннаны
құрады. Бұл ретте, ҚазМұнайГаз – өңдеу және маркетинг АҚ-ның деректері
бойынша 2011 жылы Атырау мұнай өңдеу зауытында мұнай өңдеу көлемі 4,47 млн.
тоннаны, ПКОП зауытында (Шымкент мұнай өңдеу зауыты) – 2,3 млн. тоннаны,
Павлодар мұнай өңдеу зауытында – 4,6 млн. тоннаны құрады.
Қазақстан өндірілетін мұнайдың негізгі бөлігін мұнай құбырлары арқылы
экспортқа шығарады. 2011 жылы мұнай экспортының көлемі 69,61 млн. тоннаны
құрады, оның ішінде мұнай құбырлары бойынша: Атырау-Самара – 15,43 млн.
тонна, КҚК – 28,44 млн. тонна, Атасу-Алашанькоу – 10,89 млн. тонна мұнай
экспортқа шығарылды. Ақшадай есептегенде мұнай экспорты еліміздің жалпы
экспортының 62,5%-ын құрайтын 55,2 млрд. АҚШ долларына бара-бар соманы
құрады.
Қазақстаннан газ экспортының ауқымы 8,15 млрд. текше метрді құрады. Бұл
ретте, газдың Қазақстан Республикасының аумағы арқылы халықаралық
транзитінің көлемі 96,67 млрд. текше метрді, оның ішінде: ресейлік – 62
млрд. текше метрді, түркмендік – 26,5 млрд. текше метрді, өзбектік – 8,2
млрд. текше метрді құрады.
Алдағы уақытта Қазақстанда мұнай мен газ өндіру көлемі айтарлықтай өсу
үрдісіне ие болады. Қазақстандық мұнай мен газ өндіру көлемдерін арттыру үш
фактормен байланысты. Біріншіден, бұған инвестициялардың айтарлықтай
құйылуы себеп болып отыр. Екіншіден, көмірсутегі шикізатының дүниежүзілік
рыноктарында қалыптасып отырған қолайлы коньюнктура. Үшіншіден, ресурстық
әлеуетті одан әрі қарқындата түсуге жүргізіліп отырған Каспий мен Арал
теңіздері айдындарындағы жер қыртыстары учаскелерін кең ауқымды зерттеу
ықпал ететін болады.
Келісімшарттық Агенттік филиалының Мұнай және Газ ақпараттық-талдау
орталығының материалдарына сәйкес мұнайгаз саласында барлығы 71 336 адам,
оның ішінде шетелдік – 2 431 адам жұмыс істейді [8].
Мұнайдың барланған қорлары 6 млрд т-дан (құрлықта) аса бағаланған, оның
ішінде мемлекет қорланың жартысынан астам бөлігі елдің Батыс бөлігінде
шоғырланған. Мұнайдың айтарлықтай перспикитивті ресурсымен қамтылған Каспий
теңізі секторы саналады. Теңіз, Астрахан, Бұзащы түбегі және т.б.
айтарлықтай ірі кен орындары дәлел бола алады. Қашаған кен орынынң
ашылуын ескере отырып, қазақстандық зерттеушілердің бағалауы бойынша
мұнайдың барланған қоры шамамен 7 млрд т құрайды, 13 млрд т бағаланған
мұнайдың барлық қоры Қазақстанды үлкен ондықтағы мұнай державаларының
қатарына қосуы мүмкін.
Республикадағы табиғи газдың барланған қоры 5,9 млрд м3. Ресурстардың
айтарлықтай қоры Батыс қазақстанда орналасқан, соның ішінде Ақтөбе (шамамен
табиғи газдың 40%-ы), Батыс Қазқстан (шамамен 16%), Атырау (шамамен 14%)
және Қызылорда (шамамен 10%) облыстарында шоғырланған. Елдің қалған
территорияларында немесе аумағында газдың барланған ресурсы шамамен 20%-ы
орналасқан, оның ішінде жеке облыс үлесі 3%-дан аспайды.
Республикадағы конденсаттың барланған қоры 1 438 млн т. бағаланған.
Конденсат ресурсының айтарлықтай бөлігі Каспий теңізі секторында
шоғырланған, негізінен Батыс Қазақстан (46%) және Ақтөбе (45%)
облыстарында.
ҚР перспективті мұнай-газды орындарының ауданы 1 млн 700 мың км2-қа
тең, ал бұл Қазақстан барлық территориясының 62%-ын құрайды. Қазіргі
уақытта 150-ден аса мұнай және газ кен орындары ашылған [9].
Жер қойнауында бір тектес құрылымдағы мұнай мен газ кеніштерінің
жиынтығын мұнайжәнегаз кен орындары деп атайды. Мұнай газ кен орындары
көмірсутектерінің алғаш пайда болған жері емес, олардың көшіп-қону
(миграция) арқылы әр түрлі құрылымдарға шоғырланып жиналған орны. Жалпы
алғанда кен орнының катарына мөлшері, сапасы бойынша техникалық-
технологиялық дәрежесіне және экономикалық түрғыда пайдалану жағдайларына
байланысты мұнай мен газдың өндірісте игерілуі мүмкін табиғи жинағы жатады.
Кен орындары қор мөлшеріне байланысты ірі, орташа және үсақ болып бөлінеді.
Қоры көп мұнай алаңдарын игеру мәселесі — экономикалық мол пайдаға
жолықтыратыны сөзсіз. Кор мөлшеріне және сапасына байланысты баланстық және
баланстан тыс қорлар болып екі топқа бөлінеді. Баланстық қор өндіруге пайда
келтіретін, ал баланстан тысқорлар таяу мезгілдерде игеру пайда
келтірмейтін корлар.
Кен орындарының тілмесінде бір немесе бірнеше мұнай-газ кеніштері
кездеседі. Тілмеде тек қана бір кеніш (горизонт) кездесіп, оның қорын
игергенде экономикалық пайда келетін болса, ондай шоғырды — кен орны деп
атауға болады. Кен орындары тек табиғи бір текті құрылымдар арқылы ғана
бөлінбейді. Кей жағдайларда көлем-пішіні созылыңқы моноклиналдарда кен
орындары шұбатылып, түрлі кедергілерге тіреліп орналасуы мүмкін. Саны бір
кен орнында бірнеше түр бойынша топтасқан әр типті кеніштер кездесуі де
мүмкін.
Жер қойнауындағы геосинклиналдық және платформалық құрылымдармен
байланысты екі түрлі кен орындары кездесетін жағдайлар бар. Оның екі түрі
бар: І сынап — геосинклиналдық облыстарда пайда болған кен орындары; II
сынап - платформалық облыстарда пайда болған кен орындары. I сыныпқа
жататын кен орындары Кавказда, Қырымда, Шығыс Қарпат, Түркмения, Ферғана,
Өзбекстан, Тәжікстан, Сахалинде, т.б. аймақтарда кездеседі. Калған кен
орындары II сыныпқа жатады, олар Еділ мен Орал аралығанда, Батыс Сібір
аймақтарында, т.б. аудандарда кездеседі.
Көмірсутекті шикізат кен орнын жүйелі қарастыру мақсатында келесідей 3
бағытты көрсетуге болады:
1. Отандық экономика үшін маңыздылық деңгейі бойынша.
2. Мұнай-газды геологиялық аудандастыру үлгісін қабылдау бойынша.
3. Әкімшілік-аумақтық орналасуын ескеру бойынша.
Бірінші бағыт. Көмірсутекті кен орындарының маңыздылық деңгейібойынша
экономика даму үшін кен орындарының үш тобын бөліп көрсету дұрыс:
Бірінші топ.
Зерттелген ресурстардың негізгі бөлігі жаңа кен орындарына сәйкес
келеді. Олардың ішінде жартысына жуығы бір-біріне айтарлықтайжақын
оранласқан Теңіз, Королевск және Карашығанақ кен орныдарына тиесілі.
Қазақстандық эксперттердің бағалауы бойынша берілген кен орынларындағы
көмірсутекті шикізат қорының жалпы қосындысы:
- мұнай қоры бойынша Теңізде 3 млрд т аса, газ — 1 800 млрд3 м аса;
- Королевск кен орнындағы мұнай қоры – 20 млн т аса;
- Карашығанақтағы қалдықты мұнай қоры — 190 млн т аса, газ — 1,3
трлн3 м аса, конденсат - 600 млн т аса.
Екінші топ.
Берілген топты Каспий теңізі қайраңында орналасқан кен орындары
құрайды. Олар жеткілікті зерттелмеген, бірақ 2 млрд т мұнай және 2 трлн.
м3 газ қорлары бар геологиялық құрылымы көрініс табады. Басқа да бағалар
бойынша қазақстанық қайрандағы мұнай қоры 25 млрд т-ға жетеді. Бұл кен
орындар Қазақстанның болашақ байлығы. Олар барлауға инвестицияны талап
етеді, бірақ қазіргі уақытта шетел инвесторларының алдында екінші топтағы
кен орындарының ресурстық потенциал ретінде бағалығын көтеріп, экономика
үшін жұмыс жасайды.
Үшінші топ.
Берілген топқа күшті өңделген (Өзен, Жетібай, Каламқас, өндіру
деңгейі 48%, 35% және 31% құрайды), сонымен қатар сарқылуға жақын Ембі
ауданының кіші кен орындары жатады. Кен орындарының бұл тобы өндірудің аз
емес бөлігін қамтамасыз етеді, бұл салада ұлттық кадрлердің айтарлықтай
бөлігі жұмыс жасайды.
Екінші бағыт – мұнай-газды геологиялық аудандастыруқазақстандағы
мұнай өндірудің негізгі төрт ауданның сипаттамасын қосатын ғылыми бағыттың
бірі болып табылады:
1) Каспий маңы мұнай-газды ауданы.
Белгілі Каспий маңы мұнай-газды ауданы республиканың халық
шаруашылығына қатысты ірі кен орындар қатарын қосып алады. Оларға Теңіз,
Қарашығанақ, Қаражанбас, Кенбай, Доссор, Құлссары, Қаламқас
тәрізді 130-дан артық кен орындары жатады. Негізгі кен орындар мұнайлы
(жалпы санның 59%) және газды-мұнайлы (14,9%), ал қалғандары –
мұнайгазконденсатты және газды аудандарға жатады.
2) Турин мұнай-газды ауданы.
Региональды аспектідегі мұнай өндірудің негізгі ауданы – Маңығыстау,
Ақтөбе, Қарағанды және Қызылорда облыстары. Осы аудандағы кен орындарының
жалпы саны мұнай өндіру бойынша 20 ионнан аса, соның ішінде мұнайлы (жалпы
мөлшердің 35%-ы) және газды (15%), қалған бөлігін газдымұнайлы және газды
конденсатты құрайды. Перспективті өндірудегі жоспар бойынша газдымұнайлы
кен орны Құмкөл ерекше көзге түседі. Жалпы бұл ауданның кен орны
өндіріске өндірілуімен сипатталады.
3) Маңғыстау мұнай-газды ауданы.
Берілген мұнай-газды провинцияның көптеген кен орындары, негізінен
Маңғыстау обылысында орналасқан. Айтарлықтай мұнай қоры және газды
конденсатқа бай, ең ірі кен орындары — Өзен, Жетібай және Теңге.
Қазақстанның басқа да мұнай-газды провинцияларымен салыстырғанда, жалпы кен
орындарының (42) ішінде газ өндіру аудандарының(жалпы санның немесе
мөлгердің 45%-ы), басым болуымен ерекшеленеді. Мұнай кен орны жалпы өндіру
мөлшерінің 38%-ын қамтиды.бұл ауданда өндірілеттін газ салыстырмалы түрде
газсіңіргіштігінің (50-ден жоғары) жоғары коэффициентімен сипатталады. Бұл
геологиялық жыныстар құрылымының ыңғайлылығын айтады, ал ол өз кезегінде
өндіру кезінде шығынның біршама төмен болуыны ықпал етеді.
4) Шу-Сарысу ойпатын қоса алғандағы, Орталық-Қазақстандық газ-гелилі
ауданы.
Берілген мұнай өндіру ауданы қолданыстағы кен орындарын қамтығанда
үлкен емес аумақты алып жатыр. Бұл жерде мұнай мен газдың шамамен тоғыз
қабатты қыртысы есептелген. Кен орындарының негізгі орналасқан облыстары –
Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облысы. Олрадың арасында газды кен орындары
жалпы мөлшердің 89%-ын, газконденсатты – 11%-ын құрайды. Геологиялық-
геофизикалық зерттеулердің нәтижесі бойынша бұл ауданда бірде-бір мұнай кен
орны анықталмаған, бұл берілген аудандағы шөгінді қабаттың геологиялық
құрылымымен түсіндіріледі.
Үшінші бағыт – республикадағы көмірсутекті кен орныдарының әкімшілік-
аумақтық орналасуы мұнай-газды өндірістің дамуыныдағы әр облыстың
маңыздылық деңгейін анықтауға көмектеседі.
Қазіргі уақытта өндіріс категориясындағы мұнай қорын өндіру
республиканың сегіз облысында – Ақтөбе, Атырау, Жамбыл, Батыс Қазақстан,
Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан шоғырланған.
Мұнай және газдың облыс бойынша таралуы туралы мәліметтерді талдай
отырып, республика аумағы бойынша көмірсутекті шикізат қорының әркелкі
таралуын сипаттайды. Мұнай және газ кен орындарының көп бөлігі 100 млн т
аса қоры Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде, негізінен Атырау ,
Маңғыстау , Ақтөбе ,
Мұнай және газдың 100 млн т-дан аса қоры Каспий теңізінің (шамамен
85%), қазақастандық бөлігінде, негізінен Атырау (38%), Маңғыстау (28,8%),
Ақтөбе (10,7%) және Батыс Қазақстан (7,5%) облыстарында шоғырланған.
Қызылорда – 7,5%, Жамбыл – 4%, Қарағанды – 2,0%, ОҚО – 1,5%
Сонымен кен орындарының пайдалану саны бойынша барланған өндірістік
қорладың мөлшері және негізгі перспективалы? Болжанған ресурсты аудан
ретінде қазіргі уақытта Батыс Қазақстан обылсы саналады.
Облыс бойынша көмірсутекті шикізат қорының мөлшері:
Ақтөбе облысы -10
Атырау облысы -45
Батыс Қазақстан облысы-5
Қызылорда -4
Қарағанды -1
Маңғыстау облысы -27
Жамбыл облысы -4
ОҚО — 2
Республиканың едәуір ірі кен орындарында барлық қордың 87,8% және
мұнай өндірудің 85,9%-ы шоғырланған. Соның ішінде ерекше танылған – Атырау
обылысындағы Теңіз мұнай-газды және Батыс Қазақстан облысындағы Қарашығанақ
мұнайгазконденсат кен орны [10].
Қордың құрылымында өндірістік меңгеру деңгейі бойынша көп бөлігі Каспий
маңы ауданына қатысты өндірістік меңгеруге дайындалған кен орындар қоры
басым. Мұнай және газ қорларының географиялық орналасуында алдынғы орынды
Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан обылысы алады. Бұл облыстарда
республиканың көмірсутекті шикізаттың шамамен 95% өндірілетін мұнай және
газдың (90% аса) едәуір қоры бар кен орындарының көп бөлігі шоғырланған.
Қазақстанның қалған аумағындағы мұнай және газдың қоры:
- республиканың ірі кен орындарының бірі Қарағанды облысында;
- Құмкөл (қалдықты өндірілетін қорын қосқанда 87,7 млн т);
- Қызылорда облысында шамамен 9 кен орны бар, қор мөлшерінің қосындысы
38 мнл т аса, соның ішінде 8 кен орны ұсақ болып табылады;
- Жамбыл және ОҚО-да негізінен ұсақ кен орындары орналасқан, қор
мөлшерінің қосындысы республикада өндірілетін барлық қордың 5%-ын құрайды.
Теңіз мұнайгаз, Қарашығанақ мұнайгазконденсатты, Өзен газмұнайлы,
Жанажол мұнайгаз, Жетібай мұнайгаз конденсатты, Қаражанбас газмұнайлы,
Қаламқас және Құмкөл мұнайлы аса ірі кен орныдары болып табылады [11].
1.3 Қазақстандық мұнайды тасымалдаудың негізгі маршруты
ҚР ежелгі мұнай өндіретін мемлекеттердің бірі болып табылады. Мұнай
өндіріс тәсілімен шамамен 100 жыл бойы өндіріліп келеді. Мұнай мен газды
игеру көлемі бойынша Атырау және Маңқыстау облыстары алғашқы орында, осыған
байланысты облыс аймағында қазіргі ірі компаниялар құрылды.
Қолда бар геолого-геофизикалық мәліметтер мұнайгеологиялық
аудандастыруды жүргізуге және Каспий теңізінің қазақстандық бөлігіндегі
мұнайгаз потенциалын бағалауға мүмкіндік береді. Ірі, ұлттық МұнайГаз
компаниясының болжамы бойынша 2010 жылға қарай Қазақстан 102 млн т мұнай
өндіреді делінген. Мұнай өндіру көлемінің жоғарлауы және Каспий ауданына 7
млн қоры бар Шығыс Қашаған кен орнының кіріктірілуімұнай өндіру
перспективасын қарқынды дамытуда.
2010 жылға қарай Қазақстан мұнай өндіруді 3-4 есе өсуруді жоспарлауда.
Қазіргі уақыттағы мұнай өндірудің жылдық көлемі 25-30 млн т құрайды. Бұл
төменгі көрсеткіш болып саналады.
Көптеген кен орындары ұзақ уақыт қолдануда, содықтан олар аздебетті
саналады. Мысалы, Маңғыстау облысының түелдей дерлік барлық мұнайы
Жетыбай, Қаражанбас, Қаламқас және Өзен сияқты ірі кен орындары
елде өндірілетін көмірсутек шикізаттың 13-ін өндіреді, қиын өндірілетін
мұнай категорияларына жататын 60% қалдықты мұнай қоры бар, дегенмен Өзен
және Жетібай қорлардың түгелдей дерлік өндірілуімен, Қаламқас және
Қаражанбас 30% және 9% өндірілуімен сипатталады.
Сонымен, қазіргі уақытта мұнайдың экоөнімді қорын қарқынды өндіруде, ал
ол өз кезегінде қордың қиын өндірілуіне әкеледі, бірақ көмірсутекті өндіру
өсуде. 2010 жылы 100 млн т нүктесіне жету болжанды. Көпшіліктің пікірі 2010-
2015 жж. қарай Қазақстанның ірі үш кен орындары — Теңіз, Қарашығанақ
және Қашағаннан мұнай өндіру тәулігіне 9 млн баррелге жетеді деген оймен
келіседі. Құрамында парафин және меркаптанның көп болуы, қазақстандық
мұнайды тасымалдауға, сақтауға және өңдеуге тиімсіз, себебі қосымша шығынды
талап ететін оның коррозияға түсу қасиеті жоғары, қоршаған ортаға кері
әсерінің болуымен сипатталады.
Қазақстанның мұнайгазды кешенінің дамуы энергетикалық шикізаттың сыртқы
нарыққа шығару мәселелерімен тығыз байланысты, сосың салдарынан транспортты
фактор аса маңызды мәселеге айналып отыр. Қазіргі уақытта шамамен мұнайдың
80% -ы Қазақстаннан мұнай құбырлары арқылы эксплуатацияланады, 12% темір
жолдармен және 7% су көлігімен тасымалдау үлеісне тиесілі.
Республикада мұнай өндірудің қазіргі деңгейі бектілген бар қордың
көлемінен шамамен 1% -ын құрайды және бұл ағынға қазіргі уақытта бар
құбырлардың қызмет көрсетуі жеткілікті. Экспорттық баға бойынша қазіргі
уақытта қалыптасқан құбыр жолдар желісі мұнайдың жалпы өндіру көлемнінің 70-
80 млн т-дағы республиканың экспоттық қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта мұнайды экспорттау көлемі бар мұнай құбыр жолдардың
тасымалдау мүмкіндігінің артуымен жыл сайын өсу үстінде. Он жылдық соңына
қарай Каспий қайраңының қазақстандық бөлігіндегі кен орындарының
меңгеруімен байланысты жағдай радикальды өзгеруі мүмкін: әртүрлі бағалар
бойынша 2010 жылға қарай Қазақстанна мұнайды экспорттау қазіргі деңгейінен
6-10 есе өсуі мүмкін ол жылына 10-150 млн т –ға жетеді. Сонымен,
республикаға тағы да ірі мұнай құбыр жолы қажет болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі елдердің эксперттері экспортты құбыр жолдарының
нұсқаларын қарастыруда:
Ресей аумағы арқылы энерго жабдықтаушыларды тасымалдау;
Жерорта теңізінен Синьцзян қытай провинциясына дейінгі доғаны қосатын
тасымалдау бағыты;
Қазақстандық экспорттау жолы. Ұсынылған экспортты құбыр жолдардың
жобалары ішінен Каспийдің Құбыржол Консорциумы (КТК) практика жүзінде
іске асқан. Құбыр жол жүк тасымалдаушыларды тартады, тарифымен бәсекеге
қабілетті және сапа банкінің бар болуымен сипатталады. Оның алғашқы
өтімділік қабілеті 28,2 млн тжылына тең. 2002 жылдың 8 ай ішінде КТК
жүйесі бойынша 7,1 млн т ган көмірсутек шикізаты тасымалданды.оның негізгі
бөлігі СП Тенгизшевройлдың мұнайы құрайды[12].
КТК жүйесіне басқада кен орындарының мұнайын қосу үшін НК Қазмұнайгаз
республиканың ішілік құбыр жолдар жүйесін дамыту жобаларын қаржыландыру
жобаларын іске асыруды жоспарлауда. Атырау қ. ауданындағы құрылыс қосқыш
құрылғылар Атырау және Маңғыстау облыстарындағы кен орныдарындағы мұнайды
КТК-ға бағыттауға мүмкіндік береді.
Жыл ішінде 10 млн т мұнай өткізетін Кенқияқ-Атырау құбыр жолының
құрылысы басталды. Сонымен қатар, Әлібекмола және Кенкияк, Кроме того,
планируется прокладка 46-километрового участка трубы между месторождениями
Алибекмола и Кенқияқ кен орындарының аралығында 46 км-лік құбыр тарту
жоспарлануда, ал ол өз кезегінде КТК және Атырау – Самара мұнай
құбырларының ресурстық потенциалын айтарлықтай өсреді.
Сонымен, ортатәуліктік песрспективада (2006 ж. дейін) КТК бойынша
мұнайды тасымалдау көлемі 32 млн т жетеді, олардың 22 млн т ТШО-ның мұнайы,
7 млн т – Қарашығанақ үлесін және 3 млн т Кенқияқ және Әлібекмола
құрайды.
КТК-мен шектеліп қалмай, Қазақстан Ресеймен басқа да жобалармен қарым
қатынас кеңейтуде, соның ішінде Атырау—Самара мұнай құбырларын қуаттылығын
15 млн т-ға дейін өсіру. 2006 жылға қарай мұнай құбырының өтімділік
қабілетін 25 млн т-ға өсіру жоспарлануда. Атырау – Самара маршрутына
қосымша қызығушылықты 2001 ж желтоқсандағы эксплуатацияға қуаттылығы жылына
12 млн т алғаш Балтық құбыржолы жүйесі берілгендігі туғызады.
БТС-ң экплуатация сызбасы бойынша қазақстандық мұнайды Атырау – Самара
және Батыс – сібір мұнайы аралас болуы мүмкін Сургут – Полоцк мұнай
құбырынан Самара – Альметевск – Приморск маршруты арқылы қабылдауға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар Приморскіде мұнай өңдеу тереңдігі 95% және
қуаттылығы жылына 6 млн т экспортты-бағытталған МӨЗ-ның құрылысын салу
туралы шешім қабылданды.
Перспективті жобалар. Ресейлік – каспийлік мұнайды барлық бағытқа
тасымалдау ішінен істе тұрғандарының бірден-бірі болып саналады. Бірақ
болшақта экспорттық инфрақұрылымды дамыту міндеттілігін ескере отырып,
қазіргі уақытта Батыс Қазақстан – Қытай және Қытай – Түркменстан –
Ауғанстан – Пәкістан мұнай құбырлаы, Иран бағытындағы және Баку – Тбилиси
– Джейхан, мұнай құбырлары, украиндық маршрут Одесса – Броды және грек-
болгарлық Бургас —Александропулис және т.б жобаларды түрлендіру мақсаты
қарастырылуда.
Батыс Қазақстан – Қытай маршруты. Қазақстанна Қытайға бағытталған мұнай
құбырларының идеясы ақтөбе және Өзен мұнай өндіріс орнын приватизациялаған
Қытай ұлттық мұнай газ корпорациясының қатысуымен байланысты шықты. ТЭО
жобасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕН ОРЫНДАРЫ
1.1 Қазақстан кен орындарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан кен орындарының әлемдегі және экономикадағы
орны ... ... ... ...10
1.3 Қазақстандық мұнайды тасымалдаудың негізгі
маршруты ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗБА БАЙЛЫҚТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Құмкөл кен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .21
2.2 Кен іздеген Сәтбаев және Жезқазған мыс кен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3
Мұнайгаздылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.4 Жер қойнауын және қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Бүгінде елімізде мұнай мен газ қорының мол болуымен ерекшеленеді. Мұнай
мен газ республикамыздың батыс бөлігінде және оңтүстік аудандарында
шоғырланған. Әсіресе мұнай мен газдың мол шоғырланған жерлері Каспий маңы
алаптары мен Солтүстік Маңғыстау мұнайлы газды аймағы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан территориясына еніп жатқан Каспий теңізі
шельфіндегі және құрлықтағы болжанған ресурс қоры мұнай қоры бойынша 12
млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ қоры – 5,9 трлн.
Метр куб құрайды. Бұл Қазақстанды әлемдегі басты мұнай өндіруші елдердің
қатарына қоспақ. Ломоносов айтқандай, Ресей қуаты Сібірмен өркендейді...,
болашақ Қазақстанның қуаты Каспий өңірімен өркендемек... [1].
Сөйтіп, бұрынғы одақ кезінде бірден-бір мұнай-газ шикізатының басты
көзі болған, ал бүгінде Қазақстан Республикасы үшін экономиканың, соның
ішінде мұнай-газ саласының алға дамуы, әлемдік мұнай бизнесінде белгілі
орын алуына белгілі деңгейде әсер ететін Маңғыстау мұнай-газ кешенінің
дамуының басты кезеңдері талданады. Кен орындарын игеру кезеңінде барлық
экономикалық көрсеткіштер талданады. Кен орнын игеру мен пайдалануға
жіберген қаржы салымы, мұнай өндірудің динамикасы бойынша, баланстық қорға
қарағандағы өндірілген мұнай көлеміне байланысты Маңғыстаудағы кен
орындарын игеруді 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: алғашқы кезең, қарқынды
қалыптасу және қалыптасудың аяқталу кезеңдері.
Бүгінде мұнай өнеркәсібі еліміздің экономикалық дамуын қолдай отырып,
Қазақстан экономикасының болашақта жетекші секторларының бірі болуына
мүмкіндігі бар. Республикада 2,1 млрд. тонна мұнай, 0,7 млрд. тонна газ
конденсаты, 1,7 трлн. метр куб табиғи газ сияқты көмірсутек шикізатының ірі
барланған қорлары бар. Бұған Каспий аймағындағы ресурс қорын қоссақ,
Қазақстан әлемде көмірсутек шикізатының қоры жөнінен алғашқы орындарды
иеленетіні сөзсіз.
Республикада мұнай өндіру деңгейі 10-15 жылдан кейін 170 млн. тоннаға
жетпек деп жобаланды, сол себепті өндірілген мұнайды өңдеу арқылы ішкі
нарықты қанағаттандырып, тиімді экспорттық мүмкіндіктерді жүзеге асыру
керек.
Мұнай мен газ өндіру өнеркәсібінің ең бір маңызды салаларының бірі
болып табылады. Оның дамуына біздің елімізде үлкен көңіл бөлінеді.
Еліміздің әлеуметтік – экономикалық жоспарында жаңа мұнай және газ кен
орындарын пайдалануды жеделдету қамтылуда, олардың қатарында Жаңажол кен
орны жатады.
Құмкөл кен орны 1990-шы жылдың мамыр айынан бастап ЦКР МН СССР -мен
бекітілген НИПИ мұнайгазбен құрастырылған технологиялық схемаға сәйкес
игеріліп жатыр ( протокол №126, 1988 жылдың 13 шілде айынан бастап).
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми зерттеулері негізгі геология, тарих және
мәдениет сияқты салаларды қамтиды [2].
Геология саласында Сәтбаев көрікті еңбегінің бірі, ол И.С.Яговкин,
В.К.Котульский, А.А.Гапеев және тағы басқалар сияқты ірі мамандар қатарымен
келіспеуіне қарамастан, Жезқазған ауданында зерттеуді жалғастырды және 1930
жылы Ұлытау-Жезқазған мыс рудасы қазбасын ашты, осы ашылу сәтіне дейінгі
болжамдалатын қор бойынша әлемдегі ең ірі болып табылатын. Сонымен бірге
Сәтбаев еңбектеріне, оның тапсырмасы бойынша және оның басқаруы бойынша 40-
шы жылдары Қазақстанда Жездіде марганец кеңі қазбасы ашылды және
жетілдірілді, Ұлы Отан соғысы жылдарында Совет Одағына Грузиядағы украин
Никополь және Чиатурск қазбаларын жоғалтқанына қарамастан, бронды болатты
шығаруды жалғастыруға мүмкіндік беру жатады. Соғыс жылдары КСРО-ның
марганец кеңі 70,9 пайызы белгілі кең орында алынды.
1950-ы Сәтбаевпен жасалған Комплексный метод формационного
металлогенического анализа и прогноза месторождений дәлдігі бойынша
мемлекетте ең жақсы болды, және КСРО-да комплексті металлогенді зерттеу
үшін негіз болып қызмет етті.
1935 жылы Жезқазған облысын зерттей отырып, Қаныш Сәтбаев қазақ
даласына жорыққа шығу уақытында, 1391 жылы Тамерланмен қалтырылған жазбасы
бар тасты тапты. 1936 жылдың күзінде осы тас Эрмитажға жіберілді.
1919 жылдан 1924 жылға дейінгі кезеңде Қаныш Сәтбаев 1642 беттен
тұратын алгебрадан оқулық жазды. Осы еңбек қазақ тіліндегі алгебрадан
алғашқы мектеп оқулығы болып тарихке кірді.
Сәтбаев өзінің өмірінде 640 ғылыми жұмыстан астам жұмыс жазды [3].
І ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕН ОРЫНДАРЫ
1.1 Қазақстан кен орындарына сипаттама
Қазақстан Республикасының жер қойнауында әлемдегі барланған уран
қорының 19% шоғырланған – бұл шамамен 1,5 млн. тоннаға тең. Ел аумағындағы
анықталған ондаған уран кен орындарының әрқайсысы қалыптасу және
практикалық маңызы жөнінен әрқалай. Геологиялық ұстанымы, генетикалық
белгілері және аумақтық ерекшеліктерінің ортақтығы оларды мынадай алты уран
кеніші ауданы құрамында алып қарауға мүмкіндік береді: Шу-Сарысу, Сырдария,
Солтүстік Қазақстан (Көкшетау), Маңғышлақ (Каспий маңы), Кіндіктас-Шиелі-
Бетпақдала (Балқаш маңы) және Іле [4].
Шу-Сарысу уран кеніші ауданы
Уранның түзілуі қабаттың тотығуы зонасындағы аймақтық майданға
байланысты. Жалпы қорлар мен ресурстар бүкіл Қазақстан қоры мен
ресурстарының 54 % құрайды. Қазіргі таңда Уанас, Мыңқұдық, Қанжуған және
Мойынқұм кен орындарында уран өндіру жерасты ұңғымалы шаймалау әдісімен
жүргізілуде.
Сырдария уран кеніші ауданы
Уранның түзілуі қабаттың тотығуы зонасындағы аймақтық майданға
байланысты. Аудандағы уран қоры бүкіл Қазақстан қорының 20 % құрайды. Уран
өндірісі жерасты шаймалау әдісімен. Солтүстік және Оңтүстік Қарамұрын кен
орындарында жүргізілуде.
Солтүстік Қазақстан уран кеніші ауданы
Ауданның уран кен орындары протерозой және палезой қатпарлы
кешендерінде желілі-штокверлі түзілу түрінде көрініс тапқан. Мұндағы
уранның жиынтық қоры бүкіл отандық қордың 17 %-на тең. Қазіргі таңда Шығыс
кен орнында уран шахталық әдіспен алынуда.
Маңғыстау ауданындағы уранның түзілуі
Каспий маңы ауданы фосфариттенген балықтар сүйегінің жинақталуынан
түзілген бірегей кен орындарын құрайды. Уран қоры Қазақстан қорының 2%-на
тең. Қазір мұнда уран өндірілмейді.
Кіндіктас-Шиелі-Бетпақдала немесе Балқаш маңы ауданы
Уран кен орындарының негізгі типі – континентальды жанартау
кешендеріндегі эндогенді желілі-штокверлі кен орындары. Басты кен орындары
толық игерілген. Қалған уран қоры республика қорының 0,5 % құрайды. Уран
өндірісі тоқтатылған.
Іле уран кеніші ауданы
Негізгі қорлар қоңыр көмір қатпарларының жоғарғы қабаты тотығуынан
түзілген уран-көмір кен орындарымен байланысты. Мұнда Қазақстан қорының 6,5
% шоғырланған. Қазіргі таңда уран өндірілмейді.
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы
бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық
экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты
минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен
қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа
минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік
берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын
негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді.
Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні
бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен
орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның
индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары
құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен
орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие
қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың
барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін
кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат
түрлерін өндіреді және өңдейді.
Мұнай мен газ. Қазақстанда 200-дей мұнай және газ кен орындары
анықталып барланған, оның ішінде 102 мұнай, 29 мұнай-конденсат, 30 мұнай-
газ-конденсат, 6 мұнай-газ, 11 газ-конденсат, 19 газ кен орындары бар.
Барланған мұнайдың алынатын қоры 2,2 млрд. т, газ – 2,5 трлн.м3, конденсат
– 0,7 млрд. м3. Қазақстанда мұнайдың болжамдық қорлары 20 – 25 млрд. т деп
бағаланады. Мұнай мен газдың барланған қорының негізгі бөлігі Каспий маңы
мұнайлы-газды аймағында шоғырланған. Мұнда 122 кен орыны ашылған, оларда
республикадағы көмірсутек қорының 80%-ы (1,3 млрд. т мұнай, 700 млн. т
шамасында конденсат, 1,7 млрд. м3 бос және 577 млрд. м3 сұйытылған газ)
шоғырланған. Бұл жерде мұнай мен газдың Қашаған, Теңіз және Қарашығанақ
сияқты айрықша ірі кен орындары бар, олардың жиынтық үлесі мұнай мен газ
өндірісінің жалпы балансында 30%-дан асады. Оңт. Маңғыстау мен Солт. Үстірт
– Бозащы аймағындағы ең ірі кен орындар – Өзен, Жетібай, Қаражанбас, Солт.
Бозащы. Мұндағы мұнайдың барланған қоры 700 млн. т, конденсат – 1,4 млн. т
және газ – 141,0 млрд. м3 кұрайды. Жалпы респ. баланста бұл аймақтағы
көмірсутек өндірісінің үлесі 50% шамасына тең. Мұнайдың өнеркәсіптік мол
қоры Оңт. Торғай мұнайлы-газды алабында анықталған (Құмкөл, Майбұлақ,
Ащысай, Арысқұм, т.б. кен орындары). Бұл жерде жиынтық болжамдық қоры 400
млн. т шамасындағы 11 кен орыны барланған. Олардың ең ірісі – Құмкөл кен
орыны (1990 жылдан мұнай өндіріле бастады). Бұл аймақтың мұнай
өндірісіндегі үлесі 10% шамасында.
Көмір. Қазақстанда тас және қоңыр көмірдің мол қорлары бар.
Республикада 200-ге жуық көмір кен орыны барланған. Қазақстан көмірінің
жалпы геол. қоры 164,4 млрд. т шамасында бағаланады, оның ішінде: тас көмір
17,6 млрд. т, қоңыр көмір 92,8 млрд. т. Барланған қорлар 60 млрд. т
шамасында, баланстан тыс қорлар 19,3 млрд. т. Олардың 63%-ы тас көмір (оның
кокстелетіні 17%), 37% – қоңыр көмір. Республикадағы ең ірі көмірлі алаптар
Орт. Қазақстанда орналасқан (Қарағанды, Екібастұз, Майкөбен). Ірі кен
орындары – Шұбаркөл (қоры 2,2 млрд. т), Борлы (0,5 млрд. т), Самара (1,3
млрд. т), сондай-ақ, Теңіз-Қоржынкөл көмір алабы (шамамен 2,7 млрд. т).
Торғай энергет. қоңыр көмір алабының қоры 52 млрд. т, оның барланғаны 7
млрд. т. Оңтүстік Қазақстанда Іле және Төм. Іле қоңыр көмір алаптары
орналасқан. Іле алабының геол. қорлары 14,8 млрд. т-ға бағаланады,
барланған қоры 0,9 млрд. т. Төм. Іле алабының геол. қоры 9,9 млрд. т, оның
3 млрд. т-сы барланған. Шығ. Қазақстанда Қаражыра (Юбилейное) (қоры 1,5
млрд. т), Кендірлік (1,6 млрд. т, барланғаны 250 млн. т) кен орындары
белгілі. Кендірлікте көмірден басқа жанғыш тақтатастар бар. Оның жалпы қоры
4 млрд. т, барланғаны 20,3 млн. т. Қазақстанның батысындағы ең ірісі –
Мамыт қоңыр көмір кен орны. Жалпы геол. қоры – 1,5 млрд. т, оның 0,6 млрд.
т-сы барланған [5].
Қазақстан Республикасының бүкіл дерліктей аумағын қара металл
кендерінің алып кентастық аймағы ретінде қарастыруға болады. Мұнда оның
бүкіл әлемге белгілі барлық генетик. және өндірістік, оның ішінде бірегей
түрлері кездеседі. Қазақстанда кара металл кентастарының 1000-нан аса кен
орындары мен кен білінімдері анықталған. Темір, хром, марганец пен титан
кентастарының кен орындары игерілуде. Балансқа алынғаны 17 кен орны,
баланстан тыс 11 кен орны бар. Темір кентасының жиынтық қоры 17 млрд. т.
Оның 93% мөлшері бес ірі кен орында: Қашар, Сарыбай, Соколов, Әйет,
Лисаковта шоғырланған. Бұл кен орындарының барлығы Солт. Қазақстанда
(Торғай ойысының солт.-батыс бөлігінде) орналасқан. Орт. Қазақстанда
пайдаланылып келе жатқан Бат. Қаражал, Үшқатын мен Кентөбе кен орындарының
барланған қоры 300 млн. т-дан асады. Оңтүстік Қазақстанда Иірсу (қоры 327,7
млн. т) мен Абайыл (28,3 млн. т) кен орындары барланған. Бат. Қазақстанда
(Солт.-Шығыс Арал маңы) ең ірісі – баланстан тыс оолитті қошқыл теміртас
кентасты Көкбұлақ кен орны (1,9 млрд. т), сонымен қатар титан-магнетитті
кентастарының болжамдық қоры 1 млрд. т болатын Великов ірі кен орны бар.
Қазақстан хромит кентасының қоры бойынша әлемде екінші орында. Балансқа
алынғаны 21 кен орны (шамамен 230 млн. т). Қорлардың барлығы Кемпірсай
кенді ауданында (Мұғалжар тауында) шоғырланған. Аса ірі хромит кен
орындарының қатарына Алмас-Жемчужина кен орны жатады (қоры 100 млн. т-дан
асады).
Бұл алапта кобальт-никель кенінің де бай қоры бар. Қазақстанда марганец
кентастарының баланстық қоры 400 млн. т-дан асады. Болжамдық қорлары 850 –
900 млн. т деп бағаланады. Қорлар негізінен (99%) Орт. Қазақстанның Атасу
кенді ауданында шоғырланған (Бат. Қаражал, Үшқатын, Үлкен Қтай, Қамыс кен
орындары). Қаратау, Байқоңыр, Кіндіктас, Жетісу Алатауындағы көмір-
кремнийлі тақтатас қабаттарында орналасқан ванадий кендері мен Бат. және
Солт. Қазақстандағы, жердің беткі қабаттарында жатқан титан кендерінің де
маңызы аса зор.
Түсті металдар. Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы
қалыптасқан. Олардың ішінде жетекші орынды мырыш, қорғасын және мыс кендері
алады. Бұл металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші,
екінші және үшінші орын алады. Олар Қазақстан түсті металлургиясы базалық
кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен
қорғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту з-ттары) шикізат көзі болып
табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика
аумағында мыс кентасының порфирлі, мысты құмтас, колчеданды, скарндық мысты-
цеолитті, мысты-никельді, т.б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі.
Мыс кентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы,
Жаман-Айбат, Бозшакөл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрқазған (Самара), т.б. жатады.
Жекелеген кен орындарының (Жезқазған мыс кені, Жаманайбат мыс кені) мыс
қоры 10 млн. т-дан асады.
Қорғасын мен мырыштың 100-ден аса кен орындары анықталып, 58-і балансқа
алынған. Олардың негізгі қоры Шығ. Қазақстанда (Кенді Алтай) және Орт.
Қазақстанда шоғырланған, сондай-ақ, Оңтүстік Қазақстанда да (Қаратау)
кездеседі. Қазір қорғасын мен мырыштың 30-ға жуық кен орындары игерілуде.
Алюминий шикізаты ретінде ең көп таралғаны – боксит. Қазақстанда бокситтің
қоры көп. Анықталған 200 кен орны мен кен білінімдерінің (есепке алынғаны)
50-ден астамы платформалық типті. Олардың ішіндегі ірілері: Краснооктябрь,
Белинское, Тауынсор, Шығ. Әйет, Көктал, Наурызым, Жоғ. Әйет, Арқалық кен
орындары. Бұлардың барлығы Торғай ойысында орналасып, Бат. Торғай, Шығ.
Торғай (Амангелді) және Орт. Торғай бокситті аудандарын құрайды.
Қазақстан сирек металдарға бай өлке. Молибден қоры жөнінен республика
әлемде төртінші, Азия елдері арасында бірінші орын алады. Молибден
кентастарының қоры 34 кен орны бойынша есепке алынған, олардың 26-сы
баланстық. Ірілері: Көктіңкөлі, Оңтүстік, Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғ.
Қайрақты, Қараоба, Ақшатау. Молибден кен орындары негізінен штокверктік
(порфирлік) типті. Қазақстан КСРО-дағы жоғары сапалы тантал концентраты мен
ниобийдің негізгі өндірушісі болды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат
базасы төрт кен орында шоғырланды: Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғ.
Баймырза. Кен орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан. Солт.
Қазақстанда ірі Сырымбет пен Донецк қалайы кен орындарының ашылуы қалайы
шикізат базасын айтарлықтай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен
орны балансқа алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты
Қалайытапқан (жалпы қордың 70%-ға жуығы), Қараоба, Бәкен, Юбилейное және
Ахметкин кен орындары. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын
алады. Вольфрам қорының 53%-дан астамы 16 кен орнында шоғырланған, оның 12-
сі баланстық. Вольфрам кенінің басым типтері – кварц-желілі-грейзенді және
штокверкті, оларға Қараоба, Ақшатау, Жоғ. Қайрақты, Бұғыты, т.б. кен
орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-грейзендік кен
орындарында (Солт. Қатпар, Баян) немесе олардың мүжілген қатпарларында
(Көктіңкөлі) кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%-на
жуығы штокверк кендері (Шығ. Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Қараоба, т.б.),
ондағы вольфрам триоксидінің мөлш. 0,12 – 0,19%. Негізгі қорлар 6 ірі және
аса ірі: Жоғ. Қайрақты, Бұғыты, Қараоба (штокверк), Солт. Қатпар,
Көктіңкөлі, Баян, Ақсоран кен орындарында шоғырланған. Асыл металдар.
Қазақстан алтын кені бар ежелгі өлкелердің бірі саналады. Ол алтынның
нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші ондығына, ал өндірісі
бойынша – үшінші ондығына кіреді. Оның баланстық қоры 196 кен орнында (126-
сы түпкі жыныстарда, 47 кешенді, 23 кенқайраңдық) есептелген. Алтын
өндірілетін ірі кен орындары: Солт. және Орт. Қазақстанда – Жолымбет алтын
кені, Бестөбе алтын кені, Ақсу алтын кені, Ақбейіт алтын кені; Бат.
Қазақстанда – Юбилейное; Шығ. Қазақстанда – Бақыршық алтын кені, Суздаль,
т.б.; Оңтүстік Қазақстанда – Ақбақай алтын кені. Өнеркәсіптік игерілуге
Көкшетау ауданындағы аса ірі Васильков кен орны даярланған. Қазақстанда
негізгі алтын көздерінің бірі Кенді Алтайдағы колчедан-полиметалл кен
орындары: Риддер-Сокол, Тишин, Малеев, Грехов. Алтын, сондай-ақ, мысты-
порфирлі Бозшакөл, Самара, Ақтоғай мыс кені, Айдарлы, мыс-колчеданды
Аралшың, Лиманды, колчедан-полиметалды Абыз, Майқайың, Миөзек, Құсмұрын,
Ақбастау, скарндық мыс кентасты Саяқ тобының кен орындарында бар. Ондаған
түпкі және кенқайраңдық алтын кен орындары консервацияланған (Бақыршық,
Жітіқара, Жарқұлақ, Ақжал, Балажал, Олимпиялық, Кеңгір, Миялы, Құлынжон,
т.б.) немесе жете барланбаған (Васильев, Орлов, Прогресс, Сувенир,
Алтынсай, Бақтай, Далабай, Гагарин, Шоқпар, Кепкен, Восток V, Комаров І,
Қаншыңғыс, т.б.).
Қазақстан аумағында 100-ден астам уран кен орны барланған. Аумақтық
белгісі бойынша және геотектоник. көзқарас тұрғысынан кен орындары уран
кені бар он өлке мен аудандарға бөлінеді. Олар: Солт. Қазақстан (50-ге жуық
кен орны бар), Шу – Іле – Кіндіктас – Балқаш жағалауы (8) және Шу –
Бетпақдала (6) өлкелері, Шу – Сарысу және Сырдария өлкелерін біріктіретін
Қаратау мегаөлкесі (20), Жоңғар – Кетпен (6) және Каспий жағалауы (4)
өлкелері, Ұлытау (3), Шыңғыс-Тарбағатай (1) және Мұғалжар – Арал жағалауы
(2) аудандары.
Бейметалл кен байлықтарының барланған және әлуеттік қоры мол.
Республика аумағында бейкентасты шикізаттың 2000-нан аса барланған кен
орындары бар, оның 1200-і құрылыс материалдарының кен орындары.
Республикада шипалы балшықтың 30-дан астам кен орны тіркелген. Олардың
көпшілігі Қазақстанның батысы мен солт-нде орналасқан.
Қазақстанда минералды және термалдық жер асты суларының ірі қорлары
бар. Минералды сулардың пайдаланылатын қоры 48 кен орны бойынша тәуілігіне
31,0 мың м3 мөлшерінде есепке алынған. Барланған кен орындарының ең көбі
(18) Оңтүстік Қазақстанда, Бат. Қазақстанда – 9, Солт. Қазақстанда – 7,
Орт. Қазақстанда – 10 және Шығ. Қазақстанда – 4. Барланған минералдық жер
асты суы кен орындары негізінде санаторийлер, курорттар, профилакторийлер,
емханалар жұмыс істейді, ал көптеген арасан бұлақтар мен өз бетінше
атқылайтын ұңғымалардың суын жергілікті тұрғындар пайдаланады. Қазақстанның
таулы-қатпарлы алқаптары мен платформалық аумақтарындағы артезиан
алаптарының қойнауларында гидротермалдық судың мол қоры бар. Олар су
бойынша 10,275 мың км3, ал жылу бойынша 680 млрд. Гкал шамасында, бұл
97,115 млрд. т шартты отынға тепе-тең [6].
1.2 Қазақстан кен орындарының әлемдегі орны және экономикадалық жағдайы
Мұнай өндірудегі әлемдегі 55 елдің ішінде Қазақстан әлемде дәлелдеген
қоры бойынша 12-ші орынға ие. Өндірілетін мұнай көлемі ТМД-да өндірілетін
барлық мұнайдың 17 бөлігін қамтиды. ҚР көмірсутектің стратегиялық қоры бар
мемлекеттер қатарына кіреді, сонымен қатар әлемдік энергоресурс нарығының
қалыптасуына айтарлықтай ықпал етеді. Қазақстандық эксперттердің болжамы
бойынша жалпы көмірсутек шиказатының барланған қорын келесідей сипаттайды:
Өндірістік категориядағы мұнайдың бастапқы және қалдықты қоры 2 млрд. т
аса, оның ішінде 70 мұнай кен орны пайдалану үстінде. Мұнай қорының шамамен
90%–ы 12 кен орнындағы тұз асты шөгінділерінде анықталған, ал олардың
үшеуінде(Теңіз, Карашығанақ, Жаңажол) қор мөлшері 100 млн т аса.
Өндірістік категориядағы еркін газ қоры шамамен 2 млрд м3 жететін
газды, газ конденсатты, мұнай газды кен орындары 70 тен аса тебылған.
Қолданыста шамамен 30 кен орны, ал оларға 86% бастапқы 85% қалдықты
өндірістік категориядағы газ қорлары байланысты.
Өндірістік категория бойынша кондесат қорларын өндіру 694,8 млн т
құрайды және 30 кен орнында шоғырланған. Бірақ тек 15 кен орнында ғана
өндіріледі. Негізгі конденсат қорлары мен өндіру көлемі республикадағы
барлық конденсат қорының 91%-ы шоғырланған Карашығанақ кен орнында
тіркелген(866,9 млн т). Қалған кен орындарында, Оңтүстік Жетіба, Теңге
және Ракушечникті ескермегенде, Маңғыстау облысында конденсат қоры 0,2-
0,3 млн т-дан аспайды [7].
Негізгі көрсеткіштер
Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы Мұнай және газ министрлігінің
деректері бойынша құрылықтағы және шельфтегі көмірсутектерінің расталған
қорлары 4,8 млрд. тонна немесе 35 млрд. баррель шегінде бағалануда, 2001
жылғы жағдай бойынша мұнайдың барланған баланстық қорлары тек 2,9 млрд.
тоннаны құраған болатын. Оның үстіне, кейбір сарапшылардың бағалауы бойынша
мұнайдың болжамды қорлары Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде
орналасқан кен орындары бойынша ғана 17 млрд. тоннадан немесе 124,3 млрд.
баррелден астамды құрауы мүмкін. Мұнай мен газ қорларын, сондай-ақ үнемі
артып отырған оларды өндіру ауқымдарын ескерсек, таяудағы келешекте
Қазақстан дүниежүзілік мұнай өндіру ошағы болып қала бермек.
Мұнай және газ министрлігінің ақпараты бойынша 2011 жылдың
қорытындылары бойынша мұнай өндіру 80,1 млн. тоннаны құраған. Салыстыру
үшін айтсақ, 1998 жылы мұнай өндіру 25,93 млн. тонна деңгейінде белгіленді.
Табиғи газ өндіру ауқымы (2011 жылы 39,5 млрд. текше метр) бойынша
Қазақстан ТМД-дағы көшбасшылардың бірі болып табылады.
Республиканың мұнай және газ өңдеу кәсіпорындарында өткен жылы 2146,9
мың тонна сұйытылған көмірсутегі газы өндірілді. Газды ішкі тұтыну көлемі
10,179 млрд. текше метрді құрады. Мұнайды отандық мұнай өңдеу зауыттарында
өңдеу 13,7 млн. тоннаны, оның ішінде: бензин – 2,76 млн. тоннаны, ДО – 4,06
млн. тоннаны, мазут – 3,66 млн. тоннаны, авиакеросин – 387,1 мың тоннаны
құрады. Бұл ретте, ҚазМұнайГаз – өңдеу және маркетинг АҚ-ның деректері
бойынша 2011 жылы Атырау мұнай өңдеу зауытында мұнай өңдеу көлемі 4,47 млн.
тоннаны, ПКОП зауытында (Шымкент мұнай өңдеу зауыты) – 2,3 млн. тоннаны,
Павлодар мұнай өңдеу зауытында – 4,6 млн. тоннаны құрады.
Қазақстан өндірілетін мұнайдың негізгі бөлігін мұнай құбырлары арқылы
экспортқа шығарады. 2011 жылы мұнай экспортының көлемі 69,61 млн. тоннаны
құрады, оның ішінде мұнай құбырлары бойынша: Атырау-Самара – 15,43 млн.
тонна, КҚК – 28,44 млн. тонна, Атасу-Алашанькоу – 10,89 млн. тонна мұнай
экспортқа шығарылды. Ақшадай есептегенде мұнай экспорты еліміздің жалпы
экспортының 62,5%-ын құрайтын 55,2 млрд. АҚШ долларына бара-бар соманы
құрады.
Қазақстаннан газ экспортының ауқымы 8,15 млрд. текше метрді құрады. Бұл
ретте, газдың Қазақстан Республикасының аумағы арқылы халықаралық
транзитінің көлемі 96,67 млрд. текше метрді, оның ішінде: ресейлік – 62
млрд. текше метрді, түркмендік – 26,5 млрд. текше метрді, өзбектік – 8,2
млрд. текше метрді құрады.
Алдағы уақытта Қазақстанда мұнай мен газ өндіру көлемі айтарлықтай өсу
үрдісіне ие болады. Қазақстандық мұнай мен газ өндіру көлемдерін арттыру үш
фактормен байланысты. Біріншіден, бұған инвестициялардың айтарлықтай
құйылуы себеп болып отыр. Екіншіден, көмірсутегі шикізатының дүниежүзілік
рыноктарында қалыптасып отырған қолайлы коньюнктура. Үшіншіден, ресурстық
әлеуетті одан әрі қарқындата түсуге жүргізіліп отырған Каспий мен Арал
теңіздері айдындарындағы жер қыртыстары учаскелерін кең ауқымды зерттеу
ықпал ететін болады.
Келісімшарттық Агенттік филиалының Мұнай және Газ ақпараттық-талдау
орталығының материалдарына сәйкес мұнайгаз саласында барлығы 71 336 адам,
оның ішінде шетелдік – 2 431 адам жұмыс істейді [8].
Мұнайдың барланған қорлары 6 млрд т-дан (құрлықта) аса бағаланған, оның
ішінде мемлекет қорланың жартысынан астам бөлігі елдің Батыс бөлігінде
шоғырланған. Мұнайдың айтарлықтай перспикитивті ресурсымен қамтылған Каспий
теңізі секторы саналады. Теңіз, Астрахан, Бұзащы түбегі және т.б.
айтарлықтай ірі кен орындары дәлел бола алады. Қашаған кен орынынң
ашылуын ескере отырып, қазақстандық зерттеушілердің бағалауы бойынша
мұнайдың барланған қоры шамамен 7 млрд т құрайды, 13 млрд т бағаланған
мұнайдың барлық қоры Қазақстанды үлкен ондықтағы мұнай державаларының
қатарына қосуы мүмкін.
Республикадағы табиғи газдың барланған қоры 5,9 млрд м3. Ресурстардың
айтарлықтай қоры Батыс қазақстанда орналасқан, соның ішінде Ақтөбе (шамамен
табиғи газдың 40%-ы), Батыс Қазқстан (шамамен 16%), Атырау (шамамен 14%)
және Қызылорда (шамамен 10%) облыстарында шоғырланған. Елдің қалған
территорияларында немесе аумағында газдың барланған ресурсы шамамен 20%-ы
орналасқан, оның ішінде жеке облыс үлесі 3%-дан аспайды.
Республикадағы конденсаттың барланған қоры 1 438 млн т. бағаланған.
Конденсат ресурсының айтарлықтай бөлігі Каспий теңізі секторында
шоғырланған, негізінен Батыс Қазақстан (46%) және Ақтөбе (45%)
облыстарында.
ҚР перспективті мұнай-газды орындарының ауданы 1 млн 700 мың км2-қа
тең, ал бұл Қазақстан барлық территориясының 62%-ын құрайды. Қазіргі
уақытта 150-ден аса мұнай және газ кен орындары ашылған [9].
Жер қойнауында бір тектес құрылымдағы мұнай мен газ кеніштерінің
жиынтығын мұнайжәнегаз кен орындары деп атайды. Мұнай газ кен орындары
көмірсутектерінің алғаш пайда болған жері емес, олардың көшіп-қону
(миграция) арқылы әр түрлі құрылымдарға шоғырланып жиналған орны. Жалпы
алғанда кен орнының катарына мөлшері, сапасы бойынша техникалық-
технологиялық дәрежесіне және экономикалық түрғыда пайдалану жағдайларына
байланысты мұнай мен газдың өндірісте игерілуі мүмкін табиғи жинағы жатады.
Кен орындары қор мөлшеріне байланысты ірі, орташа және үсақ болып бөлінеді.
Қоры көп мұнай алаңдарын игеру мәселесі — экономикалық мол пайдаға
жолықтыратыны сөзсіз. Кор мөлшеріне және сапасына байланысты баланстық және
баланстан тыс қорлар болып екі топқа бөлінеді. Баланстық қор өндіруге пайда
келтіретін, ал баланстан тысқорлар таяу мезгілдерде игеру пайда
келтірмейтін корлар.
Кен орындарының тілмесінде бір немесе бірнеше мұнай-газ кеніштері
кездеседі. Тілмеде тек қана бір кеніш (горизонт) кездесіп, оның қорын
игергенде экономикалық пайда келетін болса, ондай шоғырды — кен орны деп
атауға болады. Кен орындары тек табиғи бір текті құрылымдар арқылы ғана
бөлінбейді. Кей жағдайларда көлем-пішіні созылыңқы моноклиналдарда кен
орындары шұбатылып, түрлі кедергілерге тіреліп орналасуы мүмкін. Саны бір
кен орнында бірнеше түр бойынша топтасқан әр типті кеніштер кездесуі де
мүмкін.
Жер қойнауындағы геосинклиналдық және платформалық құрылымдармен
байланысты екі түрлі кен орындары кездесетін жағдайлар бар. Оның екі түрі
бар: І сынап — геосинклиналдық облыстарда пайда болған кен орындары; II
сынап - платформалық облыстарда пайда болған кен орындары. I сыныпқа
жататын кен орындары Кавказда, Қырымда, Шығыс Қарпат, Түркмения, Ферғана,
Өзбекстан, Тәжікстан, Сахалинде, т.б. аймақтарда кездеседі. Калған кен
орындары II сыныпқа жатады, олар Еділ мен Орал аралығанда, Батыс Сібір
аймақтарында, т.б. аудандарда кездеседі.
Көмірсутекті шикізат кен орнын жүйелі қарастыру мақсатында келесідей 3
бағытты көрсетуге болады:
1. Отандық экономика үшін маңыздылық деңгейі бойынша.
2. Мұнай-газды геологиялық аудандастыру үлгісін қабылдау бойынша.
3. Әкімшілік-аумақтық орналасуын ескеру бойынша.
Бірінші бағыт. Көмірсутекті кен орындарының маңыздылық деңгейібойынша
экономика даму үшін кен орындарының үш тобын бөліп көрсету дұрыс:
Бірінші топ.
Зерттелген ресурстардың негізгі бөлігі жаңа кен орындарына сәйкес
келеді. Олардың ішінде жартысына жуығы бір-біріне айтарлықтайжақын
оранласқан Теңіз, Королевск және Карашығанақ кен орныдарына тиесілі.
Қазақстандық эксперттердің бағалауы бойынша берілген кен орынларындағы
көмірсутекті шикізат қорының жалпы қосындысы:
- мұнай қоры бойынша Теңізде 3 млрд т аса, газ — 1 800 млрд3 м аса;
- Королевск кен орнындағы мұнай қоры – 20 млн т аса;
- Карашығанақтағы қалдықты мұнай қоры — 190 млн т аса, газ — 1,3
трлн3 м аса, конденсат - 600 млн т аса.
Екінші топ.
Берілген топты Каспий теңізі қайраңында орналасқан кен орындары
құрайды. Олар жеткілікті зерттелмеген, бірақ 2 млрд т мұнай және 2 трлн.
м3 газ қорлары бар геологиялық құрылымы көрініс табады. Басқа да бағалар
бойынша қазақстанық қайрандағы мұнай қоры 25 млрд т-ға жетеді. Бұл кен
орындар Қазақстанның болашақ байлығы. Олар барлауға инвестицияны талап
етеді, бірақ қазіргі уақытта шетел инвесторларының алдында екінші топтағы
кен орындарының ресурстық потенциал ретінде бағалығын көтеріп, экономика
үшін жұмыс жасайды.
Үшінші топ.
Берілген топқа күшті өңделген (Өзен, Жетібай, Каламқас, өндіру
деңгейі 48%, 35% және 31% құрайды), сонымен қатар сарқылуға жақын Ембі
ауданының кіші кен орындары жатады. Кен орындарының бұл тобы өндірудің аз
емес бөлігін қамтамасыз етеді, бұл салада ұлттық кадрлердің айтарлықтай
бөлігі жұмыс жасайды.
Екінші бағыт – мұнай-газды геологиялық аудандастыруқазақстандағы
мұнай өндірудің негізгі төрт ауданның сипаттамасын қосатын ғылыми бағыттың
бірі болып табылады:
1) Каспий маңы мұнай-газды ауданы.
Белгілі Каспий маңы мұнай-газды ауданы республиканың халық
шаруашылығына қатысты ірі кен орындар қатарын қосып алады. Оларға Теңіз,
Қарашығанақ, Қаражанбас, Кенбай, Доссор, Құлссары, Қаламқас
тәрізді 130-дан артық кен орындары жатады. Негізгі кен орындар мұнайлы
(жалпы санның 59%) және газды-мұнайлы (14,9%), ал қалғандары –
мұнайгазконденсатты және газды аудандарға жатады.
2) Турин мұнай-газды ауданы.
Региональды аспектідегі мұнай өндірудің негізгі ауданы – Маңығыстау,
Ақтөбе, Қарағанды және Қызылорда облыстары. Осы аудандағы кен орындарының
жалпы саны мұнай өндіру бойынша 20 ионнан аса, соның ішінде мұнайлы (жалпы
мөлшердің 35%-ы) және газды (15%), қалған бөлігін газдымұнайлы және газды
конденсатты құрайды. Перспективті өндірудегі жоспар бойынша газдымұнайлы
кен орны Құмкөл ерекше көзге түседі. Жалпы бұл ауданның кен орны
өндіріске өндірілуімен сипатталады.
3) Маңғыстау мұнай-газды ауданы.
Берілген мұнай-газды провинцияның көптеген кен орындары, негізінен
Маңғыстау обылысында орналасқан. Айтарлықтай мұнай қоры және газды
конденсатқа бай, ең ірі кен орындары — Өзен, Жетібай және Теңге.
Қазақстанның басқа да мұнай-газды провинцияларымен салыстырғанда, жалпы кен
орындарының (42) ішінде газ өндіру аудандарының(жалпы санның немесе
мөлгердің 45%-ы), басым болуымен ерекшеленеді. Мұнай кен орны жалпы өндіру
мөлшерінің 38%-ын қамтиды.бұл ауданда өндірілеттін газ салыстырмалы түрде
газсіңіргіштігінің (50-ден жоғары) жоғары коэффициентімен сипатталады. Бұл
геологиялық жыныстар құрылымының ыңғайлылығын айтады, ал ол өз кезегінде
өндіру кезінде шығынның біршама төмен болуыны ықпал етеді.
4) Шу-Сарысу ойпатын қоса алғандағы, Орталық-Қазақстандық газ-гелилі
ауданы.
Берілген мұнай өндіру ауданы қолданыстағы кен орындарын қамтығанда
үлкен емес аумақты алып жатыр. Бұл жерде мұнай мен газдың шамамен тоғыз
қабатты қыртысы есептелген. Кен орындарының негізгі орналасқан облыстары –
Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облысы. Олрадың арасында газды кен орындары
жалпы мөлшердің 89%-ын, газконденсатты – 11%-ын құрайды. Геологиялық-
геофизикалық зерттеулердің нәтижесі бойынша бұл ауданда бірде-бір мұнай кен
орны анықталмаған, бұл берілген аудандағы шөгінді қабаттың геологиялық
құрылымымен түсіндіріледі.
Үшінші бағыт – республикадағы көмірсутекті кен орныдарының әкімшілік-
аумақтық орналасуы мұнай-газды өндірістің дамуыныдағы әр облыстың
маңыздылық деңгейін анықтауға көмектеседі.
Қазіргі уақытта өндіріс категориясындағы мұнай қорын өндіру
республиканың сегіз облысында – Ақтөбе, Атырау, Жамбыл, Батыс Қазақстан,
Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан шоғырланған.
Мұнай және газдың облыс бойынша таралуы туралы мәліметтерді талдай
отырып, республика аумағы бойынша көмірсутекті шикізат қорының әркелкі
таралуын сипаттайды. Мұнай және газ кен орындарының көп бөлігі 100 млн т
аса қоры Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде, негізінен Атырау ,
Маңғыстау , Ақтөбе ,
Мұнай және газдың 100 млн т-дан аса қоры Каспий теңізінің (шамамен
85%), қазақастандық бөлігінде, негізінен Атырау (38%), Маңғыстау (28,8%),
Ақтөбе (10,7%) және Батыс Қазақстан (7,5%) облыстарында шоғырланған.
Қызылорда – 7,5%, Жамбыл – 4%, Қарағанды – 2,0%, ОҚО – 1,5%
Сонымен кен орындарының пайдалану саны бойынша барланған өндірістік
қорладың мөлшері және негізгі перспективалы? Болжанған ресурсты аудан
ретінде қазіргі уақытта Батыс Қазақстан обылсы саналады.
Облыс бойынша көмірсутекті шикізат қорының мөлшері:
Ақтөбе облысы -10
Атырау облысы -45
Батыс Қазақстан облысы-5
Қызылорда -4
Қарағанды -1
Маңғыстау облысы -27
Жамбыл облысы -4
ОҚО — 2
Республиканың едәуір ірі кен орындарында барлық қордың 87,8% және
мұнай өндірудің 85,9%-ы шоғырланған. Соның ішінде ерекше танылған – Атырау
обылысындағы Теңіз мұнай-газды және Батыс Қазақстан облысындағы Қарашығанақ
мұнайгазконденсат кен орны [10].
Қордың құрылымында өндірістік меңгеру деңгейі бойынша көп бөлігі Каспий
маңы ауданына қатысты өндірістік меңгеруге дайындалған кен орындар қоры
басым. Мұнай және газ қорларының географиялық орналасуында алдынғы орынды
Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан обылысы алады. Бұл облыстарда
республиканың көмірсутекті шикізаттың шамамен 95% өндірілетін мұнай және
газдың (90% аса) едәуір қоры бар кен орындарының көп бөлігі шоғырланған.
Қазақстанның қалған аумағындағы мұнай және газдың қоры:
- республиканың ірі кен орындарының бірі Қарағанды облысында;
- Құмкөл (қалдықты өндірілетін қорын қосқанда 87,7 млн т);
- Қызылорда облысында шамамен 9 кен орны бар, қор мөлшерінің қосындысы
38 мнл т аса, соның ішінде 8 кен орны ұсақ болып табылады;
- Жамбыл және ОҚО-да негізінен ұсақ кен орындары орналасқан, қор
мөлшерінің қосындысы республикада өндірілетін барлық қордың 5%-ын құрайды.
Теңіз мұнайгаз, Қарашығанақ мұнайгазконденсатты, Өзен газмұнайлы,
Жанажол мұнайгаз, Жетібай мұнайгаз конденсатты, Қаражанбас газмұнайлы,
Қаламқас және Құмкөл мұнайлы аса ірі кен орныдары болып табылады [11].
1.3 Қазақстандық мұнайды тасымалдаудың негізгі маршруты
ҚР ежелгі мұнай өндіретін мемлекеттердің бірі болып табылады. Мұнай
өндіріс тәсілімен шамамен 100 жыл бойы өндіріліп келеді. Мұнай мен газды
игеру көлемі бойынша Атырау және Маңқыстау облыстары алғашқы орында, осыған
байланысты облыс аймағында қазіргі ірі компаниялар құрылды.
Қолда бар геолого-геофизикалық мәліметтер мұнайгеологиялық
аудандастыруды жүргізуге және Каспий теңізінің қазақстандық бөлігіндегі
мұнайгаз потенциалын бағалауға мүмкіндік береді. Ірі, ұлттық МұнайГаз
компаниясының болжамы бойынша 2010 жылға қарай Қазақстан 102 млн т мұнай
өндіреді делінген. Мұнай өндіру көлемінің жоғарлауы және Каспий ауданына 7
млн қоры бар Шығыс Қашаған кен орнының кіріктірілуімұнай өндіру
перспективасын қарқынды дамытуда.
2010 жылға қарай Қазақстан мұнай өндіруді 3-4 есе өсуруді жоспарлауда.
Қазіргі уақыттағы мұнай өндірудің жылдық көлемі 25-30 млн т құрайды. Бұл
төменгі көрсеткіш болып саналады.
Көптеген кен орындары ұзақ уақыт қолдануда, содықтан олар аздебетті
саналады. Мысалы, Маңғыстау облысының түелдей дерлік барлық мұнайы
Жетыбай, Қаражанбас, Қаламқас және Өзен сияқты ірі кен орындары
елде өндірілетін көмірсутек шикізаттың 13-ін өндіреді, қиын өндірілетін
мұнай категорияларына жататын 60% қалдықты мұнай қоры бар, дегенмен Өзен
және Жетібай қорлардың түгелдей дерлік өндірілуімен, Қаламқас және
Қаражанбас 30% және 9% өндірілуімен сипатталады.
Сонымен, қазіргі уақытта мұнайдың экоөнімді қорын қарқынды өндіруде, ал
ол өз кезегінде қордың қиын өндірілуіне әкеледі, бірақ көмірсутекті өндіру
өсуде. 2010 жылы 100 млн т нүктесіне жету болжанды. Көпшіліктің пікірі 2010-
2015 жж. қарай Қазақстанның ірі үш кен орындары — Теңіз, Қарашығанақ
және Қашағаннан мұнай өндіру тәулігіне 9 млн баррелге жетеді деген оймен
келіседі. Құрамында парафин және меркаптанның көп болуы, қазақстандық
мұнайды тасымалдауға, сақтауға және өңдеуге тиімсіз, себебі қосымша шығынды
талап ететін оның коррозияға түсу қасиеті жоғары, қоршаған ортаға кері
әсерінің болуымен сипатталады.
Қазақстанның мұнайгазды кешенінің дамуы энергетикалық шикізаттың сыртқы
нарыққа шығару мәселелерімен тығыз байланысты, сосың салдарынан транспортты
фактор аса маңызды мәселеге айналып отыр. Қазіргі уақытта шамамен мұнайдың
80% -ы Қазақстаннан мұнай құбырлары арқылы эксплуатацияланады, 12% темір
жолдармен және 7% су көлігімен тасымалдау үлеісне тиесілі.
Республикада мұнай өндірудің қазіргі деңгейі бектілген бар қордың
көлемінен шамамен 1% -ын құрайды және бұл ағынға қазіргі уақытта бар
құбырлардың қызмет көрсетуі жеткілікті. Экспорттық баға бойынша қазіргі
уақытта қалыптасқан құбыр жолдар желісі мұнайдың жалпы өндіру көлемнінің 70-
80 млн т-дағы республиканың экспоттық қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта мұнайды экспорттау көлемі бар мұнай құбыр жолдардың
тасымалдау мүмкіндігінің артуымен жыл сайын өсу үстінде. Он жылдық соңына
қарай Каспий қайраңының қазақстандық бөлігіндегі кен орындарының
меңгеруімен байланысты жағдай радикальды өзгеруі мүмкін: әртүрлі бағалар
бойынша 2010 жылға қарай Қазақстанна мұнайды экспорттау қазіргі деңгейінен
6-10 есе өсуі мүмкін ол жылына 10-150 млн т –ға жетеді. Сонымен,
республикаға тағы да ірі мұнай құбыр жолы қажет болады.
Қазіргі уақытта әртүрлі елдердің эксперттері экспортты құбыр жолдарының
нұсқаларын қарастыруда:
Ресей аумағы арқылы энерго жабдықтаушыларды тасымалдау;
Жерорта теңізінен Синьцзян қытай провинциясына дейінгі доғаны қосатын
тасымалдау бағыты;
Қазақстандық экспорттау жолы. Ұсынылған экспортты құбыр жолдардың
жобалары ішінен Каспийдің Құбыржол Консорциумы (КТК) практика жүзінде
іске асқан. Құбыр жол жүк тасымалдаушыларды тартады, тарифымен бәсекеге
қабілетті және сапа банкінің бар болуымен сипатталады. Оның алғашқы
өтімділік қабілеті 28,2 млн тжылына тең. 2002 жылдың 8 ай ішінде КТК
жүйесі бойынша 7,1 млн т ган көмірсутек шикізаты тасымалданды.оның негізгі
бөлігі СП Тенгизшевройлдың мұнайы құрайды[12].
КТК жүйесіне басқада кен орындарының мұнайын қосу үшін НК Қазмұнайгаз
республиканың ішілік құбыр жолдар жүйесін дамыту жобаларын қаржыландыру
жобаларын іске асыруды жоспарлауда. Атырау қ. ауданындағы құрылыс қосқыш
құрылғылар Атырау және Маңғыстау облыстарындағы кен орныдарындағы мұнайды
КТК-ға бағыттауға мүмкіндік береді.
Жыл ішінде 10 млн т мұнай өткізетін Кенқияқ-Атырау құбыр жолының
құрылысы басталды. Сонымен қатар, Әлібекмола және Кенкияк, Кроме того,
планируется прокладка 46-километрового участка трубы между месторождениями
Алибекмола и Кенқияқ кен орындарының аралығында 46 км-лік құбыр тарту
жоспарлануда, ал ол өз кезегінде КТК және Атырау – Самара мұнай
құбырларының ресурстық потенциалын айтарлықтай өсреді.
Сонымен, ортатәуліктік песрспективада (2006 ж. дейін) КТК бойынша
мұнайды тасымалдау көлемі 32 млн т жетеді, олардың 22 млн т ТШО-ның мұнайы,
7 млн т – Қарашығанақ үлесін және 3 млн т Кенқияқ және Әлібекмола
құрайды.
КТК-мен шектеліп қалмай, Қазақстан Ресеймен басқа да жобалармен қарым
қатынас кеңейтуде, соның ішінде Атырау—Самара мұнай құбырларын қуаттылығын
15 млн т-ға дейін өсіру. 2006 жылға қарай мұнай құбырының өтімділік
қабілетін 25 млн т-ға өсіру жоспарлануда. Атырау – Самара маршрутына
қосымша қызығушылықты 2001 ж желтоқсандағы эксплуатацияға қуаттылығы жылына
12 млн т алғаш Балтық құбыржолы жүйесі берілгендігі туғызады.
БТС-ң экплуатация сызбасы бойынша қазақстандық мұнайды Атырау – Самара
және Батыс – сібір мұнайы аралас болуы мүмкін Сургут – Полоцк мұнай
құбырынан Самара – Альметевск – Приморск маршруты арқылы қабылдауға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар Приморскіде мұнай өңдеу тереңдігі 95% және
қуаттылығы жылына 6 млн т экспортты-бағытталған МӨЗ-ның құрылысын салу
туралы шешім қабылданды.
Перспективті жобалар. Ресейлік – каспийлік мұнайды барлық бағытқа
тасымалдау ішінен істе тұрғандарының бірден-бірі болып саналады. Бірақ
болшақта экспорттық инфрақұрылымды дамыту міндеттілігін ескере отырып,
қазіргі уақытта Батыс Қазақстан – Қытай және Қытай – Түркменстан –
Ауғанстан – Пәкістан мұнай құбырлаы, Иран бағытындағы және Баку – Тбилиси
– Джейхан, мұнай құбырлары, украиндық маршрут Одесса – Броды және грек-
болгарлық Бургас —Александропулис және т.б жобаларды түрлендіру мақсаты
қарастырылуда.
Батыс Қазақстан – Қытай маршруты. Қазақстанна Қытайға бағытталған мұнай
құбырларының идеясы ақтөбе және Өзен мұнай өндіріс орнын приватизациялаған
Қытай ұлттық мұнай газ корпорациясының қатысуымен байланысты шықты. ТЭО
жобасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz