Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық нысандарына жалпы сипаттама
Ф-ОБ-001033
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-тарау. Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық нысандарына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Көркем Көкшетау, әсем Бурабай, Алтай өлкесі, Қазақстандық Алтай, көне
де мәңгі жас
Қарқаралы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 9
1.2. Бурабай-Щучье, қасиетті Қапал-Арасан, Жаркент-Арасан, Сарыағаш,
Манкент шипажайлары, дертке шипа Тоғызбұлақ шипалы бұлағы ... ... ... ...
25
1.3. Каспий көлі, айдынды Алакөл, Үлкен Алматы көлі, көрікті Көлсай көлі,
шырайлы Шалқар
көлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 50
1.4. Түркістан – екінші Мекке, киелі Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, қасиетті
Тараз қаласы, Айша бибі кесенесі, Отырар өңірі, Арыстанбаб
кесенесі ... ... ... ... ... 68
ІІ-тарау. Қазақстанның мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 92
2.1. Баянауыл, Алтынемел мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... ... . .. 92
2.2. Көкшетау, Іле Алатау мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... ... . ... 101
2.3. Қарқаралы, Қатон-Қарағай мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... 111
2.4. Бурабай, Шарын мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 118
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша.
Ф-ОБ-001033
Кіріспе
Біз тәуелсіз де ерікті, азат та
айбынды мемлекетпіз.
Тұғыры биік туымыз, өрелі
елтаңбамыз, асқақтата
шырқайтын әсем әнұранымыз бар егемен
елміз.
Саналы салт-дәстүріміз, келешегінен
мол үміт
күттіретін білгір де білімді
ұрпақтарымыз бар.
Бақытқа барар жолда бізді Алла
тағалам желеп-
жебеп, қорғап жүре берсін!
Н.Назарбаев.
Рекреация саласы әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады.
Дүниежүзілік рекреациялық ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы
ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан
астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Рекреация саласының қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып
келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сегменттерінің бірі болып
табылады. 1999 жылы рекреациялық саланың үлесі экспортқа шығарылатын
дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37
пайызын құрады. Рекреация саласынан түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және
автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай
оң үрдіс жаңа мың жылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде. Әлемдік
рекреациялық рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының
шегіне іс жүзінде жеткендіктен, рекреация саласының өсуі демалушылар
баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты,
Қазақстанның әлемдік рекреациялық рынокта өзінің лайықты орнын табуға
бірегей мүмкіндігі бар. Қазіргі рекреация саласы еңбекшілердің жыл сайынғы
ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның
демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын
Ф-ОБ-001033
тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара
түсінікті дамытудың факторына айналды. Рекреация саласы жөніндегі
мамандандырылған халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондай-ақ
мемлекеттердің рекреацияны дамыту саясатына сәйкес, рекреация мемлекеттің
әлеуметтік, мәдени және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет
ретінде түсініледі. Қазіргі рекреация саласы – бұл әлемдік экономиканың
құлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір
шетелдік демалушының беретін табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна
тас көмір немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды
әлемдік рынокқа шығару керек. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия
көздерін азайтады, ал рекреациялық өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс
істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың демалушы қалада
орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам
басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік
экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал рекреация саласын дамыту – ұзақ
мерзімді, экономикалық тиімді болашақ. Рекреация саласы жалпы алғанда,
мемлекеттің экономикасына 3 оң нәтиже береді:
1) Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2) Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. Дүниежүзілік
саяхат кеңесінің бағалауы бойынша рекреация өндірісінде құрылатын әрбір
жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-тен 9-ға дейін жұмыс орны
келеді екен. Рекреация саласы тура немесе жанама түрде экономиканың 32
саласының дамуына ықпал жасайды.
3) Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі. Рекреация саласы елдің
тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді. Рекреация саласындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс
Ф-ОБ-001033
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, рекреация индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
1. Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі:
Кез келген республикада рекреациялық жүйені қалыптастырудың негізі сол
елдің рекреациялық мүмкіншілігі болып табылады. Табиғи рекреациялық
мүмкіншілікті біз қандай да бір аумақта рекреациялық іс-әрекеттің қандай да
бір түрлерінің дамуына белгілі дәрежеде әсер ететін барлық табиғи
алғышарттарды түсінеміз. Рекреацияның табиғи алғышарттары, ең алдымен,
әртүрлі рангтегі табиғи – аумақтақ және аквальді кешендер, олардың
компоненттері мен жеке қасиеттері болып табылады. Табиғи – рекреациялық
мүмкіншіліктерді кешенді бағалаудың маңызы зор болып табылады. Кешенді
бағалау бірнеше кезеңнен тұратын едәуір күрделі процес. Мәселе қойылғаннан
кейін бағалау мақсатында зерттеу жүргізу кезінде бірінші кезекте бағалаудың
объектісі мен субъектісін белгілеу керек. Бұл жағдайда бағалау объектісі
табиғи аумақтық кешендер және олардың компоненттері болып табылады.
Зерттелетін аумақтың масштабына байланысты әр түрлі рангтегі (табиғи
провинциялар, аудандар, ландшафтар, шатқалдар, фациялар) бағалануы мүмкін.
Табиғи – рекреациялық аудандастыруды ландшафты карта негізінде жүргізу
керек, өйткені, белгілі бір рангтегі ТАК-ді ғана рекреациялық қызмет
циклдерінің дамыту базасы болатын табиғи компоненттері тұтастық, өзара
ескеру, өзара байланыстылықпен сипатталады. Қазіргі кезде рекреацияны
дамыту және АРЖ қалыптастыру мақсатында табиғи алғышарттарды бағалаудың 3
негізгі қағидасы қалыптасқан: медициналық-биологиялық, психологиялық,
эстетикалық және танымдық-сауықтыру. Қазақстанның табиғи-рекреациялық
қызметтің емдік, спроттық-сауықтыру және тамындық түрлерін дамытуға
мүмкіндік береді. Демалыстың емдік түрлерін дамыту мүмкіндігін ерекше атап
Ф-ОБ-001033
өту керек. Сонымен қатар, жерасты суларының емдік қасиеттерін пайдалану да
үлкен қызығушылық тудырады. Емдік қасиетіне байланысты республика аумағында
минералды сумен емдеудің 3 тобы бөлінеді: өзгеше компонентті және қасиеті
жоқ суық сулар, өзгеше компоненті және қасиеті жоқ термальді сулар, сонымен
қатар радиоактивті сулар.
2. Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының рекреациялық
аймақтарын дамытудағы маңызды мәселелерді анықтау. Бұл мақсатты алға қоя
отырып біз өзімізге мынадай міндеттерді талап еттік:
1. Қазақстанның рекреациялық аймақтарының әлеуетін арттыру.
2. Тарихи-мәдени және табиғи- рекреациялық ресурстарды сақтау және
ұтымды пайдалану.
3. Халықтың барлық жіктерінің рекреациялық ресурстарға қол жеткізуін
қамтамасыз ету.
4. Мемлекеттік және жеке құрылымдардың рекреация саласындағы өзара
бірлескен іс қимылының тиімділігін арттыру.
5. Әрбір адамның демалу және рекреациялық аймақтарда емделуге деген
құқығын іске асыруы.
6. Республикалық және аймақтық деңгейлерде рекреациялық аймақтарды
дамыту саясаты мен жоспарлауды үйлестіру.
7. Рекреация саласындағы қарым-қатынасты ретке келтіру мен жетілдіруге
бағытталған заңнамалық және нормативтік құқықтық базаны қамтамасыз
ету.
3. Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Диплом жұмысының материалдары тарихшылардың, саясаткерлердің еңбектері және
ресми құжаттары болып табылады. Бұл жұмыста ерекше атап өтетін материалдар
В.С.Преображенскийдің Рекреациялық географияның теориялық негіздері,
Н.А.Даниловтың Біздің еліміздегі климат және демалыс,
Ф-ОБ-001033
Л.И.Мухинаның Табиғи комплекстерді технологиялық бағалаудың принциптері
мен әдістері, С.И.Замятиннің Қазақстанның шипажайлары және Қазақстанның
рекреациялық аймақтарын және олардың даму жағдайларын зерттеуге арналған
көптеген оқулықтар мен маңызды түпнұсқалар. Қазіргі таңда Қазақстанның
рекреациялық аймақтарын дамытуға жоғары дәрежеде көңіл бөлінуде. Осы
бағытта рекреациялық аймақтарды дамыту жолдарын іздестіру мақсатында
бірқатар шаралар атқарылуда. Соның нәтижесінде туристерге арнап демалыс
үйлерін, сауықтыру нысандары мен басқа да қызмет көрсету мекемелерін салу
жұмыстары атқарылуда. Бүгінде республикада туристерді орналастырудың 400-
дей нысаны бар. Соның ішінде 239 қонаңүй, 34 шипажай, 29 демалыс аймағы, 26
демалыс үйі, 17 туристік база, 13 сауықтыру лагері, 11 санаторий
–профилакторий жұмыс. Біздің елде мемлекет қамқорлығына алынған, ерекше
қорғалуға тиісті 10 қорық, 10 ұлттық саябақ және 25-тен астам аймақ бар.
бұлар жер көлемі мен табиғат жағдайына қарай ірі, орташа және шағын деп
бөлінген. Мәселен, Бурабай, Іле Алатауы, Көкшетау, Алтынемел, Қатон-
Қарағай, Баянауыл, Қарқаралы секілді ұлттық табиғи саябақтар демалушыларға
жоғары дәрежеде қызметкөрсетіп келеді.
4. Дипломдық жұмыстың жаңалығы:
Бүгінгі таңда елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске
асыру мақсатында ел Үкіметінің маусымның 25-індегі № 633 қаулысымен
рекреация саласын қоса экономикалық басым секторларындағы пилоттық
кластерді құру және дамыту жөнінде бекітілген жоспарға сәйкес Индустрия
және сауда министрлігінің Сауда және рекреациялық қызметті реттеу жөніндегі
комитеті ауқымды жұмыстар атқаруда. Мәселен, қазірдің өзінде жоғарыда
аталған қаулыны орындау үшін Алматы қаласы мен Алматы облысында
рекреациялық кластерді құру және дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспары жүзеге
асырыла бастады. Ал рекреация саласының негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті
рекреациялық инфрақұрылым құрып, Орталық Азия өңірінің әлемдік
Ф-ОБ-001033
рекреациялық рынок жүйесіне ықпалдасу үшін жағдайлар қарастыру болып
табылады. Қазіргі таңда еліміздің рекреация саласын дамытып, оның бәсекеге
қабілетті болуы үшін біз елбасы Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
көрсетілген рекреациялық кластерді құру және оны дамыту бойынша көптеген
жұмыстар атқарылып жатыр. Бұл жұмыстар қазірдің өзінде нәтиже беріп,
рекреация саласын дамытуға өз септігін тигізуде.
5. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан (әр тарау 4 тараушадан), және
қорытындыдан тұрады. 1-ші тарауда Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық
аймақтары, олардың даму жағдайларын жеке-жеке тараушаларға бөліп
қарастырдым. Ал 2-ші тарауда Қазақстанның Мемлекеттік Ұлттық саябақтарына
сипаттама беріп, олардың даму жағдайларына тоқталдым. Қазақстан
Республикасында рекреация саласының 4 түрлі типтерін дамыту маңызды болып
табылады. Олар: 1) Рекреациялық емдеу (мысалы, минералдық сумен емдеу), 2)
Рекреациялық-сауықтыру (мысалы, жағажай), 3) Рекреациялық-спорттық (мысалы,
тау шаңғысы базасы). 4) рекреациялық-танымдық (мысалы, тарихи
ескерткіштер). Дипломдық жұмыста Қазақстанның жоғарыда аталған барлық
рекреациялық салалары, табиғи- рекреациялық аумақтардың басты формалары –
үлкен қалаалардың төңірегіндегі жасыл аймақтар, әсем де көрікті көлдер,
шипажайлар, ұлттық саябақтар, мәдени-тарихи ескерткіштер өз деңгейінде
зерттелді.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 131 беттен тұрады.
Ф-ОБ-001033
І-тарау. Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық нысандарына жалпы
сипаттама.
1.1. Көркем Көкшетау, әсем Бурабай, Алтай өлкесі, Қазақстандық Алтай, көне
де мәңгі жас Қарқаралы.
Көркем Көкшетау. Көкшетау – Қазақстанның солтүстігінде орналасқан
табиғи-тарихи географиялық аймақ. Қазіргі Ақмола облысының солтүстік бөлігі
мен оған шектесіп жатқан Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау, Тайынша,
Ғ.Мүсірепов, Ақжар, Ш.Уәлиханов аудандарын қамтиды. Орталық бөлігінде
Көкшетау қыраты орналасқан. Осында шығыстан батысқа қарай Көкше, Жақсы
Жалғызтау, Жаман Жалғызтау, Имантау, Жыланды, Сандықтау, Үлкентүкті, Бұқпа,
Қошқарбай, Зеренді таулары, Айыртау, Сырымбет секілді таулар мен Шортанды,
Бүркітті асуы, Үлкен Шабақты, Бурабай, Айнакөл, Айдабол, Зеренді, Қопа,
Атансор, Майлысор, Мамай, Саумалкөл, Шалқар, Үлкен Қоскөл, Кіші Қоскөл,
Жолдыбай, Қалмақкөл, Шағалалы теңіз, Сілетітеңіз, Теке, Үлкен Қараой, Кіші
Қараой, Қалибек, т.б. көлдер орналасқан. Бурабай көлінің ортасында
Жұмбақтас тұр. Бұл аймақта Оқжетпес, Жеке батыр, Кенесары үңгірі, т.б.
тарихи орындар бар. Қыраттың батыс жағынан Есіл өзені ағып өтеді. Жыланды
тауынан бастау алатын Шағалалы өзен Шағалалытеңіз көліне құяды. Көкшетау
көлдерінен басталатын Иманбұрлық және Аққанбұрлық өзендері Есіл өзеніне
құяды. Көптеген ұсақ өзендер көктемде қатты тасығанымен, жазда суы азайып,
көпшілігінің арналары кеуіп қалады. Қыста күн суық, Қаңтар айындағы жылдық
орташа температура мөлшері -16-19(С, шілдеде 19-20(С. Жылдық жауын-шашын
мөлшері 230-400 мм. Көкшетау аймағына халық ежелгі заманда-ақ қоныстана
бастаған (Бурабай кеніші, Ботай қоныстары, Бурабай қорымы). Ежелгі заманда
Көкшетауға Андрон мәдениетін жасаған тайпалар, сақ тайпалары қоныстанса,
б.з-дың 1-2 ғасырларынан бастап шығыстан ғұндар келіп қоныстанды. Көкшетау
өңірі 6-8 ғасырларда түрік қағандығының құрамында, ол ыдырағаннан кейін әр
Ф-ОБ-001033
кезеңдерде қимақ, қыпшақ, т.б. түркі тайпаларының иеліктерінде болды.
Шыңғыс ханның Орталық Азияға жасаған жорығынан кейін (1219-22) бұл өңірге
Алтайдың арғы бетінен басқада түркі тайпалары келіп қоныстанып, Дешті
қыпшақта бұрыннан қоныстанған тайпалармен араласып кетті. 13-14 ғасырларда
Алтын Орда мемлекетінде 200 жыл бойы түркі тайпаларының өзара сіңісуі
нәтижесінде біртұтас этникалық топ – қазіргі қазақ халқы қалыптасты. 15
ғасырдың 2-ші жартысында Жетісуда құрылған Қазақ хандығы күшейе келе 16
ғасырдың бас кезінде бүкіл қазақ даласын (соның ішінде Көкшетау өңірін)
біріктірді. 17 ғасырдың орта тұсында пайда болған Жоңғар хандығы қазақ
халқына үлкен қатер төндірді. Қазақ даласының басқа жерлеріндегі сияқты
Көкшетау өлкесінде де жоңғарлармен болған қиян-кескі шайқастарда қазақ
батырлары (Бөгенбай, Сары, Баян, Қарасай, Ағынтай, Қабанбай, Олжабай, т.б.)
асқан ерлік көрсетті. 18 ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап Көкшетау бірте-
бірте қайтадан күшейген Қазақ хандығының орталығына айнала бастады. Ордасын
Көкшетауға тіккен Абылай хан Ресей, Қытай, Орталық Азия мемлекеттерімен аса
тиімді дипломатиялық саясат жүргізді. Нәтижесінде Қазақ хандығы өзінің
бұрынғы күш-қуатын қалпына келтіріп, Ресей, Қытай, Ауған мемлекеттерімен
Бұхар, Қоқан, Хиуа хандықтары Көкшетаудағы Абылай ордасына өз елшілерін
жіберіп тұрды. Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығы тұтастығын
жоғалта бастады да, Көкшетау өңірі Абылай хан әулетінің (Уәли, Қасым,
Ғұбайдолла, т.б.) ата қонысына айналды. Қазақ жерін отарлай бастаған Ресей
империясы 19 ғасырдан бастап Көкшетау жеріне орыс шаруаларын біртіндеп
қоныстандыруға кірісті. Сібір генерал-губернаторы болып қызмет істеген
Ресей империясының Мемлекеттік кеңесі және Сібір комитетінің мүшесі
М.М.Сперанскийдің басшылығымен 1822 жылы Сібір қазақтары туралы жарғы
жасалып, Орта жүзде хандық билік жойылды. 1824 жылы 29 сәуірде Көкшетау
округі құрылды, аға сұлтандыққа Уәлидің үлкен ұлы Ғұбайдолла тағайындалды.
Осы жылы күзден бастап округтің орталығы
Ф-ОБ-001033
ретінде бұрынғы Көкшетау қонысының орнына Көкшетау бекінісі салына бастады.
Абылай ханның немересі Кенесары Қасымұлы бастаған, Қазақ хандығын қайтадан
қалпына келтіруге ұмтылған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы алғаш осы
Көкшетау өңірінде бастау алды. Күш тең болмады да, Кенесары өз әскерімен
Көкшетауды тастап, Оңтүстікке шегінуге мәжбүр болды. 1823 жылы Батыс Сібір
генерал-губернаторы П.М. Капцевичтің қолдауымен Орта жүз ханы Уәлидің
жесірі Айғанымға Сырымбет тауында арнайы қыстау салынды. Осы үйде 1835 жылы
Құсмұрын қамалының маңында Дүниеге келген Ш.Уәлихановтың балалық шағы өтті.
1853 жылы Көкшетау сыртқы округінің аға сұлтаны болып Шоқанның әкесі Шыңғыс
Уәлиханов тағайындалды. 1868 жылы Көкшетау сыртқы округі таратылып, оның
орнына Ақмола облысына бағынатын Көкшетау уезі құрылды. 1895 жылы Көкшетау
бекінісіне қала мәртебесі берілді. Қазақтың жер-суы Ресей мемлекетінің
меншігі деп жарияланып, қоныс аудару қозғалысы салдарынан, тек 1885-93 жылы
Ақмола облысында (Көкшетау аймағы соның құрамында) қазақтардан 252 мың
гектардан астам жер тартып алынып, 24 селоға 11 мыңдай ер адамы бар
отбасылар қоныстандырылды. 1894 жылы орыс ұлтының саны 1868 жылға қарағанда
75 мыңға көбейді. Сондықтан да отарлық езгінін күллі экономикалық,
әлеуметтік, рухани қыспағын Көкшетау өңірінің көзі ашық азаматтары бірден
сезінді. Көкшетау мешітінің молдалары Науан қазірет пен Ш.Қосшығұлов 1903
жылы қазақ елінің беделді азаматтарына хаттар жолдап, ел басына түскен
ахуалды талқылайтын кеңес өткізуге шақырды. І Дүниежүзілік соғыс жылдарында
майдан қажеттігі үшін Көкшетау өңірінен көп мөлшерде шикізат, азық-түлік,
мал өнімдері т.б. жинап алынды. Жергілікті халықтан алынатын салық мөлшері
3-4 кейбір жерлерде 15 есеге дейін өсті. Оған қоса 1916 жылы 25 маусымда
қазақ жастарын майданның қара жұмысына алу жөніндегі патша жарлығы шықты да
қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі басталды.
Ф-ОБ-001033
Көкшетау қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы. Астана қаласынан
солтүстік-батысқа қарай 276 км жерде, Көкшетау қыратының солтүстігінде,
Қопа көлінің оңтүстік жағалауындағы көрікті жерде орналасқан. Тұрғыны
133,1мың адам. Қаланың аумағы 420,0 км2. Көкшетау қаласының климаты айқын
континенттік, жазы жылы, қысы ұзақ және аязды. Жылдық орташа температура
0(С шамасында. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 300-350 мм. Жауын-шашын
негізінен жаз айларында жауады. Көкшетау – Қазақстанның тарихи бай
қалаларының бірі. Қазіргі қала орналасқан аумаққа жергілікті халық ежелгі
замандарда-ақ қоныс салып, қорғандар тұрғызған. 1824 жылы 30 сәуірде
Бұқпаның бөктері, Шағалалының сол қапталындағы Шатқалының ішінен Ресей
империясының шығыстағы шекаралық әскери бекінісінің құрылысы басталды. 1824
жылы 17 қыркүйекте Ресей империясы сенатының шешімімен Көкшетау бекінісі
ресми тізімге енгізілді. 1839 жылы Көкшетауға әскери гарнизоны әкелініп,
қазақтар станциясы құрылды. 1868 жылы Көкшетау бекінісі әскери маңызын
жойып, қатардағы елді мекендердің бірі болып қалды. 1882 жылы жарық көрген
Сібірдегі қалалар мен кенттердің экономикалық жағдайы деген басылымда
мынадай мәліметтер жазылған: Көкшетау үлкен станциямен оған жалғасқан
кенттен тұрады. Станциядағы тұрғындар саны қаладағыдан 4 есе көп. Сондай-
ақ, онда шіркеу, көпшілік орындар, жәрмеңкелер мен базар бар. Станцияда
300-ге жуық үй, 1800-ден астам адам тұрады. Қалада небары 60-70 үй және 450
мещан мекен етеді. Қалада екі көше ғана болса, станцияда жетеу. 1887 жылы
Көкшетау тұрғыны 5 мың адамға жетті. Екі кірпіш зауытында тұрақты 5-10
жұмысшы маусымдық 15-20 жұмысшы болды. Шағын арақ-спирт зауыты, шойын құю
шеберханасы, бір бу диірмені мен 20 жел диірмені жұмыс істеді. 1898 жылы
жарық көрген Ресейдегі болыстар мен елді мекендер деген басылымда
Көкшетау уездік қала делініп, онда 2 мешіт, 1 шіркеу, пошта – телеграф
кеңсесі, бастауыш мектеп, 15 орындық аурухана, дәріхана, 2 дәрігер
Ф-ОБ-001033
бар деп жазылған. Үйлердің барлығы да ағаштан қиылып салынатын болған.
Соған байланысты Көкшетауды кезінде ағаш қала деп те атаған. 1910 жылы
шойын құю шеберханасының механигі Захаров қала тұрғындарына тұңғыш рет өз
киноаппаратымен дыбыссыз кино көрсетті. 1913 жылы қаңтарда қала санағы
өткізілді. 1916 жылы Көкшетауда алғаш рет қуаты 8 кВтсағ электр станциясы
жұмыс істей бастады. 19 ғасырдың 60 жылдарынан Көкшетау қаласының
ортасындағы Покров базарында жәрмеңке өтіп тұрды. Жәрмеңке 1918 жылға дейін
жұмыс істеді. 1918 жылдың наурызынан жұмысшы, солдат және шаруа
депутаттарының Көкшетау уездік кеңесі Бурабай консерві зауытын, Харламовтың
сіріңке фабрикасын, Көкшетау бу диірменін, Айдабол спирт зауытын,
Бурабайдағы шипажай мен саяжайларды мемлекет меншігіне айналдырып,
Көкшетаудың бүкіл кәсіпорындарын өз қарауына алды. 1921 жылы 21 ақпанда
Көкшетау уезінде Кеңес үкіметіне қарсы қарулы көтеріліс болды. Есіл
бүліншілігі деп аталған бұл бас көтеруді Қызыл армия бөлімшелері күшпен
жаныштады. 1922 жылы Көкшетау – Қызылжар темір жолы іске қосылды. Ұзындығы
200 км-ге жуық. 1928 жылы элеватор салынды, ағаш өңдейтін және тігін
бұйымдары артельдері жұмыс істей бастады. 2-ші дүниежүзілік соғыс жылдары
қалаға КСРО-ның батыс аумағынан бірнеше зауыттар мен өнеркәсіп орындары
көшірілді. Кейін олар қаланың өнеркәсіп кешенінің одан әрі дамуына ықпал
етті. Көкшетау прибор жасау зауыты 1942 жылы Подольскіден көшіріліп
әкелінген тігін машиналары зауыты қосылғаннан кейін Көкшетау механика
зауыты болып аталды. 1944 жылдың 16 наурызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының жарлығымен Көкшетау облысы құрылып, оның орталығы Көкшетау
қаласы болды. 1954 жылы 31 шілдеде Көкшетау қаласын салу және оны
көріктендіру туралы бас жоспар қабылданды. Әуежай ғимараты, темір жолдар
және автовокзалдар салынды. 1989 жылы Көкшетау қаласы АҚШ-тың Уокешо қаласы
мен бауырлас қала атанды. 1997 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлығымен
Ф-ОБ-001033
Көкшетау облысы таратылып, оның аумағы Ақмола және Солтүстік Қазақстан
облыстарына қосылды. 1999 жылдың 8 сәуірінен бастап Көкшетау қаласы Ақмола
облысының әкімшілік орталығы болды.
Сарыарқаның солтүстігінде, Көкшетау қыратының солтүстік-шығыс бөлігінде
жақпартасты, орманды-көлді Көкшетау тауы орналасқан. Оңтүстіктен
солтүстікке қарай 20 км-ге доғаша иіле созылып жатыр, ені 5 км-дей. Ең биік
жері – Көкше шоқысы (947м). Ақылбай кезеңі Көкшетауды екіге бөледі:
солтүстігінде Көкше, Бура, Жекебатыр, оңтүстігінде Айыртөбе, Шортан
шоқылары бар. Тау девон, силур кезеңі граниттерінен түзілген. Тектоникалық
жарықтардан, граниттің үгіліп мүжілуінен, денудаттанудан беткейлері көп
тілімделген. Соның салдарынан гранит ашылымдары сан алуан қат-қабат
тастардан, ғажайып мүсіндерден, қираған мұнара тәріздес тастардан тұратын
аласа таулы жартасты бедер құрайды. Қылшықты өзені осы таудан бастау алады.
Тау беткейлерінің шымды күлгін топырағында қарағай, қайың, терек, әр түрлі
бұта, тау етегіндегі аңғарлардың шалғындық топырағында бидайық, арпабас,
бұтақты бидайық, айрауық аралас әр түрлі шөптер өседі. Көкшетауда
Бурабай, Оқжетпес, Щучинск, т.б. шипажайлар, көптеген демалыс үйлері
орналасқан.
Тарихи танымдық, табиғи тартымдылық, жағрафиялық орналасу тұрғысынан
қарағанда, нарықтық қатынастардың белді буыны – рекреациялық аймақтарды
дамытуда Ақмола облысының орны ерекше болып тұрғаны белгілі. Сарыарқаның
сар даласы халық тағдырымен өзектес аңыз - әфсаналарға, сол әфсаналарды
жасап жатқан кешегі толқын, бүгінгі ұрпақтың ерлік өнегесіне толы. Сөз
байлығымызға сал, сері ұғымын қосқан да біздің Көкшетау. Көркем де таза
табиғат жан сұлулығын қалыптастырады. Міне, біздің алтын өлкеміз осындай
қайталанбас ерекшеліктерге толы.
Әсем Бурабай. Қазақстанды жаһанға таныстыруда Бурабайдың аты алдымен
ауызға ілінетіні анық. Мәселе оның, мәңгілік сұлулығында ғана емес,
Ф-ОБ-001033
адам баласының сұлу болып тәрбиелене білуге талпынысында болса керек.
Мұндай кәусарлардың қатарына Зеренді демалыс аймағын, жер дүние танитын
Қорғалжын қорығын, ертегідей Ерейментау, сырлы Сандықтау, Бұланды, Аршалы,
Ақкөл, Атбасар, Қоянды қойнауын қосыңыз. Қадірін білсе, Ата жұрт адамдарға
қызмет етуден танбайтындығымен тамсандырады. Оның өн бойында рекреациялық
аймақтарды дамыту, емдеу – сауықтыру кешендерін жаңа сапалық деңгейге
көтерудің негіздері толығымен бар дей аламыз. Рекреациялық аймақтарды
өркендетудің әлеуметтік проблемаларды шешудегі, қызмет көрсету саласындағы
кәсіпкерлік қозғалысты дамытудағы орнын сипаттап жатудың өзі артық.
Рекреациялық аймақтарды дамытудың құқықтық негіздерін қалыптастыру іске
серпін берді. Облыстық мәслихаттың сессиясында қабылданған Ақмола
облысында рекреациялық саланы дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған
бағдарламасының шаралар жоспары бекітілген кестеге сай жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасындағы рекреациялық аймақтарды дамытудың 2008-2011
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде нақтылы тапсырмалар
белгіленді. Ақмола облысында рекреациялық кластерді қалыптастыру жобасы
жасалып, онда саланың қазіргі жалпы жағдайына, ресурстар құрамына,
инфраструктуралық құрылымға мониторингтік баға берілді. Осының негізінде
Ақмола облысын дамытудың 2015 жылдарға дейінгі стратегиясында арнайы
Рекреация бөлімі пайда болды. Рекреациялық аймақтарды өрістетудің шебер –
жоспарларын пысықтау ісі одан әрі жалғасуда. Облыстағы рекреациялық
нысандардың қызмет өрісі айқындалып арнайы карта сызбалар дайындалды.
Бурабай – Ақмола облысының Щучье ауданындағы кент, кенттік әкімшілік
округінің орталығы. Облыс орталығы – Көкшетау қаласынан оңтүстік – шығысқа
қарай 90 км жерде, аудан орталығы – Щучье қаласынан 22 км, Бурабай көлінің
солтүстік – шығыс жағасында, қарағайлы – қайыңды орман өскен сұлу Көкшенің
етегінде орналасқан. Тұрғыны – 6,5 мың адам. Іргесі 1910
Ф-ОБ-001033
жылы қымызбен емдеу шипажайының ашылуына байланысты қаланған. 1939 жылдан
кенттің төңірегінде көптеген денсаулық сақтау мекемелері ұйымдастырылған.
Мұнда Қазақстандағы ең ірі Бурабай шипажайы орналасқан. Одан басқа
балалар шипажайы, әскери шипажай және демалыс үйі, медициналық жабдықтар
жөндеу шеберханасы, орман шаруашылығы, жалпы білім беретін мектептер,
музыкалық мектеп, мәдениет үйі, кинотеатр, табиғаттану музейі, т.б.
мекемелер бар. Ал Көкшетау қыратында тұйық Бурабай көлі орналасқан. Ақмола
облысының Щучье ауданында, Көкшетауының шығыс баурайында, теңіз деңгейінен
320,6 биіктікте орналасқан. Ұзындығы - 4,5 км, ені – 3,9 км, орташа
тереңдігі – 4,5 м, ең терең жері – 7 м, жағалауының ұзындығы – 13,6 км, су
жиналатын алабы – 164 км2. Тектоникалық ойыста жатқан көл дөңгелек пішінді,
табаны тегіс, солтүстікке қарай еңістеу келген. Солтүстік, батыс және
оңтүстік жағалаулары граниттен түзілген, шығысы – құмдауытты. Бурабайдың
суы жұмсақ және мөлдір, түбіне дейін айқын көрінеді. Жақын жатқан көлдерден
(Үлкен және Кіші Шабақты, Шортанды, Қотыркөл, Жөкей, т.б.) аласа жоталармен
бөлінген. Көлдің солтүстік-батыс бөлігінде жартасты – жарқабақты келген
кішігірім Жұмбақтас аралы орналасқан. Оның шоқтығы айдын бетінен 20 м-ге
көтерілген. Солтүстік, батыс және оңтүстік жағалауларын айнала қоршаған
әртүрлі пішіндегі жартастар мен жарқабақтар, көлге сұғына енген әсем
мүйістер (Қызылтас, т.б.) сыңсыған қарағайлы – қайыңды ормандар Бурабайға
ерекше көрік береді. Төңірегінде Бурабай шипажайы, Оқжетпес және Голубой
залив демалыс үйлері орналасқан. Көл суында алабұға, шабақ, сазан, шортан,
табан балық бар. Бурабайдың табиғатының ерекше сұлулығы көптеген әдебиет
және көркем- сурет шығармаларына арқау болған.
Алтай өлкесі. Қасиетті қазақ жері мен төрінде құт қонған жерұйық қоныс,
жанға жайлы жәннат мекендер аз емес. Соның бірі Алтай өңірі. Мың жылдық
қарағайы мен самырсыны, балқарағай жайқалып өскен нулы мекен, қаздар
Ф-ОБ-001033
қаңқылдап, сансыз құстар сайрап ұшқан осынау бір ғажап өлкеге барған сайын
жан сарайың ашылып ерекше бір сезімге бөленесің. Ғажайып өлкенің рухы
мықты, бойларынан нағыз қазақтың қонақ жайлылығы анық байқалып тұратын
қарапайым жандармен кездескен сайын бір рахаттанып қаласың.
Еуропа елдері, оның ішінде Туркия, Франция, Италия, басқада мемлекеттер
рекреация саласын дамыту арқылы бюджетке жүздеген миллион доллар қаржы
түсіріп отырады екен. Ал Шығыс Қазақстанның кез келген өлкесінде
рекреацияны дамыту, саяхатты өркендетуге қолайлы жағдай бар. Алайда, жол,
көлік инфрақұрылымының нашарлығы салдарынан, түрлі ұйымдастыру шараларының
жеткілікті дәрежеде дамымауынан бұл мәселе ақсап келеді. Енді ше? Бұдан
былай рекреация саласын мықтап дамыту облыста қолға алынбақ. Кенді Алтайдың
табиғаты тамылжыған өңірінде оның ішінде Алтай өңірінде рекреацияны дамыту
арқылы бұл саланы дамытуға көп мөлшерде қаржы бөлінді. Аталмыш аудандарда
рекреацияны дамытудың аймақтық бағдарламасы даярланып, қабылданды. Шетел
туристерін бізге қалай тартуға болады? 2001 жылы құрылған Қатон-Қарағай
мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы аумағында 7 туристік- рекреациялық
бағыттар бар. Олар Ақ Берел, Маралды соқпақтары мен Бұландыкөл, Берел
қорғандары, Алтай соқпақтары және т.б. Алтайдың ең биік шыңы – Мұзтау,
еліміздегі ең үлкен сарқырама – Көккөл, атақты Берел қорғаны, Рахман
қайнары шипажайын қазір екінің бірі біледі. Міне, шетелден келген туристер
ең бірінші осы жерлерді тамашалап, көруге ынта білдіретіні сөзсіз.
Алтай осы жерден басталады. Қатон-Қарағай ауданында 2007-2009 жылдар
аралығында рекреация саласын дамыту бағдарламасына сай Қатон-Қарағай бұғы
паркі шаруа қожалығында сметалық құны 240 миллион теңге болатын 250
орындық пантымен емдеу сауықтыру кешенінің құрылысы басталды. Мұнда адамдар
тұратын қонақүй, емдеу корпустары, асхана, котедждер, көтергіш жол,
бассейн, теннис, гольф алаңы, жаттығатын залдар, басқа да
Ф-ОБ-001033
мәдени-шаралар орталықтары бой көтермек. Қазір де бұл жерде туристер
демалатын орындар бар. Бірақ алдағы уақытта заман талабына сай ғимараттар
салу қажет.
Рахман қайнары шипажайында туристер мен емделушілерге ғана емес,
аудан тұрғындары үшін де қолайлы жағдай жасалған. Қаз-қатар орналасқан
әдемі үйлер көркімен көз тартады. Іші-сырты әсем, санузел ішінде, ыстық,
суық су келіп тұр. Рахман қайнарының суы құяң, жүрек қан тамырлары, бел
омыртқасы, басқа да сырқаттарға мың да бір ем. Қазір мұнда бірнеше
Еуропалық деңгейге сай ванналар іске қосылыпты.
Ең бірінші проблема – жол. Жолдың нашарлығынан көптеген туристер аттың
басын кері бұратыны белгілі. Үлкен Нарын мен Өрелге дейінгі 140 шақырымдық
жолды Темірбек Исабаевтың жол салушылары сапалы салып берді. Ендігі мақсат
- Өрелден Рахман қайнарына дейінгі жолды салып бітіру. Бұл жолдың
маңыздылығын Елбасы қадағалап айтып кеткен. Қосымша қаржы бөлу мәселесі де
шешіліп қалатын шығар. Ал облыс әкімі Ж.Кәріпжанов Рахман қайнарына дейінгі
жолды салудың екі түрін ұсынып отыр. Біріншісі, қара жол, екіншісі асфальт
төсеу. Алдағы уақытта мұнда тік ұшақ қабылдайтын арнайы алаң салынбақ.
Қазір тік ұшақ қатынап тұр, бірақ оны халықаралық деңгейде салу міндеті
тұр. Қысқасы, Рахман қайнарының екінші тынысы ашылғандай. Бұл күндері мұнда
жүзге тарта адам емделіп жатыр. Олардың арасында Қазақстанның түкпір-
түкпірінен, тіпті алыс шетелдерден де саяхатшылар бар. Ал ұшақ немесе
тікұшақ қатынасы іске қосылған соң туристердің қаптайтыны сөзсіз.
Қазақстандық Алтай. Алтай – түркі, монғол тілдерінде алтын деген
ұғымды білдіреді. Қазақстан жеріндегі Алтайдың солтүстік және шығыс
шекарасы республиканың шығыс шекарасымен өтеді, оңтүстігінде Қара Ертіс пен
Зайсан көлі оның табиғи шекарасы болып саналады. Батысындағы Қалба жотасы
Сарыарқадан Шар өзені аңғарымен бөлінеді. Ең биік нүктесі – Мұзтау
Ф-ОБ-001033
шыңы. Қатын жотасындағы абсолют биіктігі – 4506 м. Орфографиялық сызбасы 3
бөліктен тұрады. Олар Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай және Қалба жотасы.
Қазақстан жеріндегі Алтайдың геологиялық құрылысы метаморфтанған
палеозойлық сазбалшықты, кремнийлі тақтатастан, әктастан, гранитті,
гранитойдты интрузиядан, жанартаулық жыныстардан құралған. Қатпарлы
құрылымы мезозой эрасының аяғында мүжіліп, үгітіліп, біртұтас тегіс жазыққа
айналған. Қазіргі жер бедері неоген және антропоген дәуіріндегі альпілік
орогенездің нәтижесінде қалыптасқан. Демек, тектоникалық жарықшақтармен
бөлшектенген опырмалы кесектері ойылып түсіп, орқаш тау болып көтерілген.
Тау шатқалдарының дамуында өзен эрозиясы, әсіресе төрттік кезеңде кең
тараған мұздықтар эрозиясы күшті әсер етеді. Кенді Алтайдың тау жоталары
500-700 м биіктіктен басталып, 2000-2500 м биіктікке дейін көтеріледі. Тау
беткейлерін өзен терең шатқалдармен тілімдеген. Ежелгі мұздықтар әсерінен
түзілген циркті және каралы ойыстар жиі кездеседі. Тау басында тегіс
жазықтарда кездеседі. Кенді Алтайдан Бұқтырма тау іші жазығы арқылы
Оңтүстік Алтай бөлінеді. Қазір Бұқтырма жазығы суға толып, су қоймасына
айналған. Оңтүстік Алтайдағы тау жоталарының теріскей беткейлері тік,
енсіз, күнгей беткейлері көлбеу, жатық, енді болып келеді. Тау беткейлері
әртүрлі. Қалба тау жотасы Ертіс өзенінің сол жағында, өзінше бөлек
орналасқан. Ұзындығы – 300 м, ені – 120 км, абсолют биіктігі – 400 м-ден
басталып, 1600 м-ге дейін көтеріледі. Су айрықты жоталары төбелер мен
жалданған жондардың тізбегінен тұрады. Басқа таулы аймақтармен
салыстырғанда Алтай тауларының пайдалы қазбалары өте көп. Сондықтан ол
Кенді Алтай деп аталған. Кен рудаларының орналасуы 3 белдеуге бөлінген.
Олар: 1) Кенді және Оңтүстік Алтайдың полиметалл белдеуі. 2) Қалба, Нарын
жоталарындағы сирек металды белдеу. 3) Батыс Қалбаның алтынды белдеуі.
Бұлардан қазып алынған кен рудаларының негізінде Өскемен, Лениногор, Зырян
металлургиялық кешендері іске қосылып дамыған. Алтайда кен
Ф-ОБ-001033
рудалардың тозаңдары мен металлургиялық заводтардың қалдықтары және
түтіндері экологиялық ортаның тазалығын бұзуда. Экологиялық ортаның
тазалығын сақтау бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе болып отыр. Қазақстан
жеріндегі Алтайдың климаты қоңыржай континентті. Қысы суық, Өскеменде
қаңтар айының орташа температурасы -15(С, тау ішіндегі жазықтарда -40(С,
температуралық инверсия айқын байқалады. Жазы тау етегінде ыстық, тау
басына биіктеген сайын салқындайды. Шілдедегі орташа температура тау
етегінде 19-22(С, 900-1000 м биіктікте -14-16(С, 2500-2700 м биіктікте 6-
7(С болады. Орташа жылдық жауын-шашын тау етегінде 300-400 мм, тау ішінде
1000 мм, Оба мен Үлбі тау бастарында 1500-2000 мм-ге дейін артады. Тау
шатқалдары мен беткейлеріне қар қалың түседі. Сел тасқындары, қар
көшкіндері жиі байқалады. Қазақстан жеріндегі Алтай тауында өзен торы жиі
болады. Монғолия жеріндегі Монғол Алтайынан бастау алған Қара Ертіс Зайсан
көлі мен Бұқтырма су қоймасы арқылы Қазақстан жеріндегі Алтайды екіге жарып
өтеді. Оның оң жағында Қаба, Білезікті, Қалжыр, Күршім, Нарын, Бұқтырма,
Үлбі, Оба салалары бар. Көктемде, жазда толысады. Ертіс өзенінің жылдық
ағыны Бұқтырма, Өскемен су қоймалары арқылы реттеліп отырады. Бұқтырма,
Өскемен бөгендерінде су электр станциялары салынған. Жалпы Алтай
өзендерінің энергетикалық ресурстары өте мол. Ертістің сол жағында салалары
аз. Алтай тауларының табиғат зоналар әртүрлі болып, Сібір тау секторының
ландшафт құрылымымен сипатталады. Алтай ландшафтарының биіктік белдеулері
солтүстік-батысында дала зонасынан басталса, Зайсан ойысына қараған жағында
шөлейт зонасынан басталады. Шөлейт зонасы тау беткейлерінің 900-1100 м,
дала зонасы 1600-1800 м биіктіктеріне дейін көтеріледі. Олар мал
жайылымымен егістік үшін пайдаланылады. Өзен бойларында шабындық шалғындары
бар. Дала белдеуінен жоғары 2100-2300 м-ге дейінгі тау беткейлерінде орман
алқабы таралған. Онда шырша, майқарағай, самырсын, балқарағай өседі, яғни
Қазақстандағы бірден-бір ағаш
Ф-ОБ-001033
шаруашылығы дамыған аудан. Орманда марал өсіріледі. Тұз тағыларынан қабан,
аюды кездестіруге болады. Орман субальпілік шалғындармен ауысады. Олар 2500-
2600 м биіктікке дейін көтерілген. Шалғындар негізінен тау жоталарының
теріскей беткейлеріне орналасқан. Күнгей беткейі шалғынды болып келеді. Ол
мал жайылымдары ретінде пайдаланылады. Онда шалғындармен қатар гүлді
өсімдіктер бар. Мұнда жаз айларында бал шелекті омарташылар көптеп
кездеседі. 2500-2600 м-ден жоғары аса биік таулы белдеу орналасқан. Оның
ландшафт құрылымы таулы тундрадан, жалаңаш тасты тау бастарынан, қар мен
мұздықтардан тұрады. Бұлардың табиғат ресурстары толық есепке алынып, халық
шаруашылығы айналымына қосылған жоқ. Алтай рудалы қазындыларға, су
энергиясына және орман ресурстарына бай. Алтай Қазақстандағы жақсы
игерілген туристік- рекреациялық аймақ.
Көне де мәңгі жас Қарқаралы. Таяуда Қарағанды облысының Қарқаралы
ауданына жол түскен сәтте Қарқаралы атауының осындай бірнеше
анықтамаларымен және бұл өлкенің қола дәуірдегі мекеннің орны болғанымен,
ал оның тұрғындарының біздің дәуірімізге дейінгі бір мыңыншы жылдардың бас
кезінде өмір сүргендігі туралы деректермен танысуға тура келді. Сонымен
қатар, үш мың шақырымға дейін жол жүріп жер-жерді аралағанда бұл өңірдің
өзінің әсем де сұлу табиғатымен және тарихи бай мұрағаттарымен ғана емес,
ең алдымен талантты ұл-қыздарымен, елдің елдігін танытқан ғұлама, ойшыл
тұлғаларымен, ел басқарған зиялы қайраткерлерімен, қиын-қыстау кезеңде елін-
жерін қорғаудың үлгісін көрсеткен хас батырларымен, ерен еңбегімен туған
өлкесінің өркендеуіне үлес қосқан бүгінгі замана ұрпағы өкілдерімен
танылған киелі жер екендігін ерекше түйсінесің.. Қаз дауысты Қазыбек би,
күй тәңірі Тәттімбет, ақын Шөже, Кенже шешен, сазгер-әнші Мәди, күміс көмей
Әміре, Алаштың алыптары Әлихан Бөкейханов, Әлімхан Ермеков, Жақып Ақбаев,
әйгілі актер Қалибек Қуанышбаев, дауылпаз ақын Қасым Аманжолов, ғұлама
ғалым Ақжан Машани, қаһарман-батырлар Нүркен Әбдіров, Маратбек
Ф-ОБ-001033
Мамыраев, Петр Теряев, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров тәрізді
санасаң саусақ жетпейтін небір қайталанбас тұлғалар осы бір қасиетті жердің
топырағынан нәр алып өскен. Қарқаралы ұлы Абайдың есімімен де тығыс
байланысты. Әкесі Құнанбай қажының Қарқаралы округінің аға сұлтаны болып
тұрған тұсында тұрғызған мешіті 150 жылдан кейін де ұлтының рухани көзінің
ашылуына игі әсерін тигізуде. Қарқаралы туралы ғалым, қазақтың аяулы ұлы
Шоқан Уәлиханов жазған құнды деректері, этнограф саяхатшы Григорий
Потаниннің жазбалары әлі күнге дейін өз мәнін жойған емес. Қазақ даласының
қақ ортасында көк желекке малынған көрікті таулар, құпияға толы үңгірлер,
алғашқы адамдардың мәдениетінен мағлұмат беретін тарихи ескерткіштер жайлы
Семенов-Тянь-Шанскийдің еңбектері өз алдына бір төбе. Ұлтымызға қазақтың
мың әні еңбегін тарту еткен Александр Затаевич те өзінің 154 әнін осы
Қарқаралы өңірінен жазып алған. Орыс жазушысы М. Пришвин ең алғаш Қозы
Көрпеш-Баян Сұлу қиссасын осында келген сапарында естіп тәнті болған екен.
Сондай-ақ, ол өзінің Қара араб атты очеркінде өз жұлдызын көрген адамға
сол жұлдыздың жол бойы еріп отыратыны туралы мұнда естіген аңызын ерекше
сүйсіне сипаттай келе: Кім біледі, күндердің бір күнінде Нева даңғылымен
келе жатып, мен дәл сол жұлдызымды мүмкін тағы бір көрермін, -деп , өзінің
осы өлкеге деген сағынышын жеткізеді. Тағы да тарихи деректерге сүйенсек,
тау сілемдерінің етегін ала ағып жатқан өзеннің табанында орналасқан елді
мекен Орта Азия мен Сібір аралығындағы ұлы керуен жолы өткен. Осы тұрғыда,
атақты Қоянды жәрмеңкесі тек кең қазақ даласына ғана емес, сонымен қатар
Еуразия аймағына да белгілі болғанын атап өткен жөн. Бұл жәрмеңке 1848 жылы
ашылды. Тобыл көпесі Варнава Ботов Талды өзені маңындағы қазақтардың
малдарын сатып ала бастады. Кейіннен оған өзгелер де қосылды. Мал иелері
жылда жазды асыға күтіп, бағып-қаққан малдарын өздерінің қажетті деген
заттарына айырбастап алып отырды. Әдетте айырбас құралы ретінде құны екі
күміс сом тұратын екі жылдық қой белгіленген.
Ф-ОБ-001033
Шамалы уақыт ішінде Қоянды жәрмеңкесіне Сібірден, Оралдан, Орта Азиядан
және Қытайдан саудагерлер ағылып келе бастады. 1900 жылы Қоянды
жәрмеңкесінде 30 дүкен, 276 сауда нүктесі, 707 киіз үй жұмыс істеді. Жылына
200 мыңнан астам жылқы, ірі қара мал, қой және ешкілер сатылуға шығарылып
отырды. Қоянды жәрмеңкесінің сауда айналымы 1913 жылы 5 миллион сомға дейін
өсті. Ол кезде бұл өте керемет көрсеткіш болатын. 1930 жылы, яғни 80 жылдан
кейін Қоянды жәрмеңкесі жабылды. Одан кейінгі жағдай баршамызға белгілі.
Қарқаралықтар үшін рекреация саласының алар орны ерекше екенін де ұмытпаған
жөн. Оны дамытуға мүмкіндіктер мол. Бүгінде бұл өңір көпшіліктің сүйікті
демалыс орнына айналып отыр. Мұндағы көптеген демалыс үйлерімен шипажайлар
кімді болса да құшақ жая қарсы алуға әзір. Айталық, Кенші-Шахтер
демалыс үйі қазірдің өзінде ең жоғары дәрежеде қызмет көрсетсе, таяу
аралықта бұл қатардан Тас бұлақ демалыс үйі мен Бал қарағай шипажайы
табылары сөзсіз. Сондай-ақ, бұл өңірдің алыстан көз тартып, мұнартқан
көгілдір тауларымен, Сарыарқаның төскейіне төге салған маржандардай сұлу
көлдерімен бірге көне заманнан келе жатқан әсем ормандарымен ғана емес,
сонымен бірге небір жұмбаққа толы жерлерімен ерекшеленетінін айтқан жөн.
Мәселен, осындай ғажайып орындардың бірі Үңгіртас Қарқаралыдан бар болғаны
екі шақырым жерде ғана орналасқан. Бұл – гранит қабырғадағы ауқымды ойық,
алып тас шатырша оны жауын-шашын мен күннің көзінен қорғайды. Осынау табиғи
үңгірдің ауқымы да әжептәуір: тереңдігі 8-10, ені 20 м-ге дейін жетеді,
биіктігі 5 метрдей. Ішіне 60 адам еркін сиятындай. Үңгір тасқа таяу жерде
шытырман шатқал – жып-жылтыр жартастар орналасқан. Оларға соғылып
жаңғырыққан дауыс пен дыбыс тура жеті мәрте айнымай қайталанады. Мұндай
мазақтама жартастар жомарт табиғаттың тамаша бір тартуы демеске шара жоқ.
Бұғылының басындағы ерекше жаратылған табиғи құбылыстың енді бірі –
Шайтанкөл. Қасиетті де киелі, жұмбақ құбылыс Шайтанкөл өзінің табиғи
жаратылыс ерекшелігімен
Ф-ОБ-001033
ертеден әсемдік пен сұлулықты қастерлеген қауымға шабыт берген құтты мекен.
Қарқаралы тауындағы көркем жерлердің бірі – Бассейн көлі. Биік тау
басындағы, түзу тік бұрыш үлгісіндегі айдын шын мәнінде бассейннен аумайды.
Табиғаттың осынау керемет жаратылысының төрт ернеуі гранит тастардан
өрілсе, іші таудың мөлдір суына шөпілдеп тұрады. Өне бойы қамыспен
шұбарланған кіші Шортанды көлі көптеген құстардың құтты мекені. Мұның
сыртында, көлдің ең үлкен жұмбағы оның батыс жағасындағы сақтар моласы
деуге болады. Ол көл деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне орай бірде
көрініп жатса, бірде жоғалып кетеді. Бүгінгі күнге дейін жұмбақ болып келе
жатқан – Қарқаралының оңтүстік күнбатыс жақ сыртындағы көне Қалмақ
қорғаны. Өткен заманнан жеткен аңыз бен ертегілерде бұл қорғанның ені 2-3
метр, биіктігі 3 метрлік тас дуал болса, ұзындығы 50 шақырымға жетеді.
Осынау алып құрылысты салу үшін мыңдаған адам күші жұмсалып, жүздеген мың
тонна тас қаланғанын жобалап білуге болады. Көне Мысырдың перғауындар
пирамидалары сияқты бұл тас дуалдарды кім, қашан, неге тұрғызғандары әлі
күнге дейін беймәлім. Қалмақ қорғанының құпиясын зерттеу тарихтың жаңа
беттерін ашатыны анық. Қарқаралы жерінен пана тапқан, ғашықтар мекені,
әйгілі Қызыл Кент сарайы да тарих пен сәулет және көне мәдениет ескерткіші
болып саналады. 19 ғасырда ағаштан өріп салған орманшының үйі мен
бертінде салынған табиғат мұражайы да өзіне еріксіз назар аудартары хақ.
Қарқаралыға тән тағы бір ерекшелік – бұлақтардың молдығы. Олардың суы
мөлдір де тұщы. Жергілікті халық, әсіресе, суық бұлаққа ден қояды. Оның
суының шипалық, емдік қасиеті ерте заманнан мәлім. Бұлақ суы аздап табиғи
газданған, секундына 0,45 метр қуатпен атқылайды. Тұрғындардың айтуынша,
бұлақтың суы қысы-жазы қатпайды, әрдайым бірқалыпты салқындықта болады. Күн
радиациясының екпіні жағынан Қарқаралы республикаға белгілі Таулы үстірт
курортына теңессе, даңқы одан да зор Бурабайдан асып түседі екен. Түптеп
келгенде, осы бір шағын
Ф-ОБ-001033
мысалдардың өзінен-ақ бұл өңір өзіміздің ғана емес, сонымен бірге шетелдік
рекреация орталықтарының да үлкен қызығушылықтарын туғызары сөзсіз. Ендеше,
мұнда көліктік және әлеуметтік инфрақұрылымы халықаралық талаптарға сай
келетін жағдайлар қалыптастыру қажет. Ол дегеніміз жолдарды жөндеу және
қайтадан салу, әлеуметтік және мәдени кешендерді тұрғызу, сапалы ауыз су
мәселесін шешу, Семей атом жарылыстарының экологиялық зардаптарын жою,
ұтымды байланыс жүйелерін орнықтыру, жаңаша қызмет көрсетудің қыр-сырын
оқып үйрену тәрізді іс-шаралар жүзеге асуы тиіс. Мұның өзі алдымен
тұрғылықты халықтың тұрмыс-жағдайын жақсартуға игі әсері болары сөзсіз.
1.2. Бурабай-Щучье, қасиетті Қапал-Арасан, Жаркент-Арасан, Сарыағаш,
Манкент шипажайлары, дертке шипа Тоғызбұлақ шипалы бұлағы.
Бурабай-Щучье шипажайы. Жыл сайын Республикамызда рекреациялық салада
611 нысан туристерге қызмет көрсетеді. Ал, жазғы маусымда Щучье- Бурабай
курортты аймағында 200-ге жуық жазғы дәмхана, кәуапхана, сусын және
балмұздақ сататын орындар, дүкендер мен техникалық қызмет бекеттері қосымша
ашылады. Үстіміздегі жылдың бірінші шілдесіне дейін рекреация және демалыс
индустриясының 218 нысаны тіркеліп, әртүрлі бағыттағы 55 маршрут бойынша
саяхаттар ұйымдастырылып, рекреациялық шараларды өткізді. Жұмыстың нәтижесі
де көңілден шығады. Айталық, 2007 жылдың бірінші тоқсанында рекреациялық
ұйымдар 33500 адамға қызмет көрсетті. Статистика органдарының дерегі
бойынша, бұл бұрынғы жылдың сәйкес мерзіміндегіден 26,9 пайызға артық.
Табыс сырын туроператорлық, турагенттік және рекреация сала бойынша
нұсқаушылық қызметті лицензиялау құқығын жергілікті атқарушы органдарға
берумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-тарау. Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық нысандарына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Көркем Көкшетау, әсем Бурабай, Алтай өлкесі, Қазақстандық Алтай, көне
де мәңгі жас
Қарқаралы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 9
1.2. Бурабай-Щучье, қасиетті Қапал-Арасан, Жаркент-Арасан, Сарыағаш,
Манкент шипажайлары, дертке шипа Тоғызбұлақ шипалы бұлағы ... ... ... ...
25
1.3. Каспий көлі, айдынды Алакөл, Үлкен Алматы көлі, көрікті Көлсай көлі,
шырайлы Шалқар
көлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 50
1.4. Түркістан – екінші Мекке, киелі Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, қасиетті
Тараз қаласы, Айша бибі кесенесі, Отырар өңірі, Арыстанбаб
кесенесі ... ... ... ... ... 68
ІІ-тарау. Қазақстанның мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 92
2.1. Баянауыл, Алтынемел мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... ... . .. 92
2.2. Көкшетау, Іле Алатау мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... ... . ... 101
2.3. Қарқаралы, Қатон-Қарағай мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... 111
2.4. Бурабай, Шарын мемлекеттік ұлттық
саябақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 118
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша.
Ф-ОБ-001033
Кіріспе
Біз тәуелсіз де ерікті, азат та
айбынды мемлекетпіз.
Тұғыры биік туымыз, өрелі
елтаңбамыз, асқақтата
шырқайтын әсем әнұранымыз бар егемен
елміз.
Саналы салт-дәстүріміз, келешегінен
мол үміт
күттіретін білгір де білімді
ұрпақтарымыз бар.
Бақытқа барар жолда бізді Алла
тағалам желеп-
жебеп, қорғап жүре берсін!
Н.Назарбаев.
Рекреация саласы әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады.
Дүниежүзілік рекреациялық ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы
ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан
астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Рекреация саласының қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып
келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сегменттерінің бірі болып
табылады. 1999 жылы рекреациялық саланың үлесі экспортқа шығарылатын
дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37
пайызын құрады. Рекреация саласынан түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және
автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай
оң үрдіс жаңа мың жылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде. Әлемдік
рекреациялық рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының
шегіне іс жүзінде жеткендіктен, рекреация саласының өсуі демалушылар
баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты,
Қазақстанның әлемдік рекреациялық рынокта өзінің лайықты орнын табуға
бірегей мүмкіндігі бар. Қазіргі рекреация саласы еңбекшілердің жыл сайынғы
ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның
демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын
Ф-ОБ-001033
тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара
түсінікті дамытудың факторына айналды. Рекреация саласы жөніндегі
мамандандырылған халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондай-ақ
мемлекеттердің рекреацияны дамыту саясатына сәйкес, рекреация мемлекеттің
әлеуметтік, мәдени және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет
ретінде түсініледі. Қазіргі рекреация саласы – бұл әлемдік экономиканың
құлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір
шетелдік демалушының беретін табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна
тас көмір немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды
әлемдік рынокқа шығару керек. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия
көздерін азайтады, ал рекреациялық өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс
істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың демалушы қалада
орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам
басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік
экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал рекреация саласын дамыту – ұзақ
мерзімді, экономикалық тиімді болашақ. Рекреация саласы жалпы алғанда,
мемлекеттің экономикасына 3 оң нәтиже береді:
1) Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2) Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. Дүниежүзілік
саяхат кеңесінің бағалауы бойынша рекреация өндірісінде құрылатын әрбір
жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-тен 9-ға дейін жұмыс орны
келеді екен. Рекреация саласы тура немесе жанама түрде экономиканың 32
саласының дамуына ықпал жасайды.
3) Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі. Рекреация саласы елдің
тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді. Рекреация саласындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс
Ф-ОБ-001033
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, рекреация индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
1. Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі:
Кез келген республикада рекреациялық жүйені қалыптастырудың негізі сол
елдің рекреациялық мүмкіншілігі болып табылады. Табиғи рекреациялық
мүмкіншілікті біз қандай да бір аумақта рекреациялық іс-әрекеттің қандай да
бір түрлерінің дамуына белгілі дәрежеде әсер ететін барлық табиғи
алғышарттарды түсінеміз. Рекреацияның табиғи алғышарттары, ең алдымен,
әртүрлі рангтегі табиғи – аумақтақ және аквальді кешендер, олардың
компоненттері мен жеке қасиеттері болып табылады. Табиғи – рекреациялық
мүмкіншіліктерді кешенді бағалаудың маңызы зор болып табылады. Кешенді
бағалау бірнеше кезеңнен тұратын едәуір күрделі процес. Мәселе қойылғаннан
кейін бағалау мақсатында зерттеу жүргізу кезінде бірінші кезекте бағалаудың
объектісі мен субъектісін белгілеу керек. Бұл жағдайда бағалау объектісі
табиғи аумақтық кешендер және олардың компоненттері болып табылады.
Зерттелетін аумақтың масштабына байланысты әр түрлі рангтегі (табиғи
провинциялар, аудандар, ландшафтар, шатқалдар, фациялар) бағалануы мүмкін.
Табиғи – рекреациялық аудандастыруды ландшафты карта негізінде жүргізу
керек, өйткені, белгілі бір рангтегі ТАК-ді ғана рекреациялық қызмет
циклдерінің дамыту базасы болатын табиғи компоненттері тұтастық, өзара
ескеру, өзара байланыстылықпен сипатталады. Қазіргі кезде рекреацияны
дамыту және АРЖ қалыптастыру мақсатында табиғи алғышарттарды бағалаудың 3
негізгі қағидасы қалыптасқан: медициналық-биологиялық, психологиялық,
эстетикалық және танымдық-сауықтыру. Қазақстанның табиғи-рекреациялық
қызметтің емдік, спроттық-сауықтыру және тамындық түрлерін дамытуға
мүмкіндік береді. Демалыстың емдік түрлерін дамыту мүмкіндігін ерекше атап
Ф-ОБ-001033
өту керек. Сонымен қатар, жерасты суларының емдік қасиеттерін пайдалану да
үлкен қызығушылық тудырады. Емдік қасиетіне байланысты республика аумағында
минералды сумен емдеудің 3 тобы бөлінеді: өзгеше компонентті және қасиеті
жоқ суық сулар, өзгеше компоненті және қасиеті жоқ термальді сулар, сонымен
қатар радиоактивті сулар.
2. Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының рекреациялық
аймақтарын дамытудағы маңызды мәселелерді анықтау. Бұл мақсатты алға қоя
отырып біз өзімізге мынадай міндеттерді талап еттік:
1. Қазақстанның рекреациялық аймақтарының әлеуетін арттыру.
2. Тарихи-мәдени және табиғи- рекреациялық ресурстарды сақтау және
ұтымды пайдалану.
3. Халықтың барлық жіктерінің рекреациялық ресурстарға қол жеткізуін
қамтамасыз ету.
4. Мемлекеттік және жеке құрылымдардың рекреация саласындағы өзара
бірлескен іс қимылының тиімділігін арттыру.
5. Әрбір адамның демалу және рекреациялық аймақтарда емделуге деген
құқығын іске асыруы.
6. Республикалық және аймақтық деңгейлерде рекреациялық аймақтарды
дамыту саясаты мен жоспарлауды үйлестіру.
7. Рекреация саласындағы қарым-қатынасты ретке келтіру мен жетілдіруге
бағытталған заңнамалық және нормативтік құқықтық базаны қамтамасыз
ету.
3. Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Диплом жұмысының материалдары тарихшылардың, саясаткерлердің еңбектері және
ресми құжаттары болып табылады. Бұл жұмыста ерекше атап өтетін материалдар
В.С.Преображенскийдің Рекреациялық географияның теориялық негіздері,
Н.А.Даниловтың Біздің еліміздегі климат және демалыс,
Ф-ОБ-001033
Л.И.Мухинаның Табиғи комплекстерді технологиялық бағалаудың принциптері
мен әдістері, С.И.Замятиннің Қазақстанның шипажайлары және Қазақстанның
рекреациялық аймақтарын және олардың даму жағдайларын зерттеуге арналған
көптеген оқулықтар мен маңызды түпнұсқалар. Қазіргі таңда Қазақстанның
рекреациялық аймақтарын дамытуға жоғары дәрежеде көңіл бөлінуде. Осы
бағытта рекреациялық аймақтарды дамыту жолдарын іздестіру мақсатында
бірқатар шаралар атқарылуда. Соның нәтижесінде туристерге арнап демалыс
үйлерін, сауықтыру нысандары мен басқа да қызмет көрсету мекемелерін салу
жұмыстары атқарылуда. Бүгінде республикада туристерді орналастырудың 400-
дей нысаны бар. Соның ішінде 239 қонаңүй, 34 шипажай, 29 демалыс аймағы, 26
демалыс үйі, 17 туристік база, 13 сауықтыру лагері, 11 санаторий
–профилакторий жұмыс. Біздің елде мемлекет қамқорлығына алынған, ерекше
қорғалуға тиісті 10 қорық, 10 ұлттық саябақ және 25-тен астам аймақ бар.
бұлар жер көлемі мен табиғат жағдайына қарай ірі, орташа және шағын деп
бөлінген. Мәселен, Бурабай, Іле Алатауы, Көкшетау, Алтынемел, Қатон-
Қарағай, Баянауыл, Қарқаралы секілді ұлттық табиғи саябақтар демалушыларға
жоғары дәрежеде қызметкөрсетіп келеді.
4. Дипломдық жұмыстың жаңалығы:
Бүгінгі таңда елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын іске
асыру мақсатында ел Үкіметінің маусымның 25-індегі № 633 қаулысымен
рекреация саласын қоса экономикалық басым секторларындағы пилоттық
кластерді құру және дамыту жөнінде бекітілген жоспарға сәйкес Индустрия
және сауда министрлігінің Сауда және рекреациялық қызметті реттеу жөніндегі
комитеті ауқымды жұмыстар атқаруда. Мәселен, қазірдің өзінде жоғарыда
аталған қаулыны орындау үшін Алматы қаласы мен Алматы облысында
рекреациялық кластерді құру және дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспары жүзеге
асырыла бастады. Ал рекреация саласының негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті
рекреациялық инфрақұрылым құрып, Орталық Азия өңірінің әлемдік
Ф-ОБ-001033
рекреациялық рынок жүйесіне ықпалдасу үшін жағдайлар қарастыру болып
табылады. Қазіргі таңда еліміздің рекреация саласын дамытып, оның бәсекеге
қабілетті болуы үшін біз елбасы Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында
көрсетілген рекреациялық кластерді құру және оны дамыту бойынша көптеген
жұмыстар атқарылып жатыр. Бұл жұмыстар қазірдің өзінде нәтиже беріп,
рекреация саласын дамытуға өз септігін тигізуде.
5. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан (әр тарау 4 тараушадан), және
қорытындыдан тұрады. 1-ші тарауда Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық
аймақтары, олардың даму жағдайларын жеке-жеке тараушаларға бөліп
қарастырдым. Ал 2-ші тарауда Қазақстанның Мемлекеттік Ұлттық саябақтарына
сипаттама беріп, олардың даму жағдайларына тоқталдым. Қазақстан
Республикасында рекреация саласының 4 түрлі типтерін дамыту маңызды болып
табылады. Олар: 1) Рекреациялық емдеу (мысалы, минералдық сумен емдеу), 2)
Рекреациялық-сауықтыру (мысалы, жағажай), 3) Рекреациялық-спорттық (мысалы,
тау шаңғысы базасы). 4) рекреациялық-танымдық (мысалы, тарихи
ескерткіштер). Дипломдық жұмыста Қазақстанның жоғарыда аталған барлық
рекреациялық салалары, табиғи- рекреациялық аумақтардың басты формалары –
үлкен қалаалардың төңірегіндегі жасыл аймақтар, әсем де көрікті көлдер,
шипажайлар, ұлттық саябақтар, мәдени-тарихи ескерткіштер өз деңгейінде
зерттелді.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 131 беттен тұрады.
Ф-ОБ-001033
І-тарау. Қазақстанның табиғи-тарихи рекреациялық нысандарына жалпы
сипаттама.
1.1. Көркем Көкшетау, әсем Бурабай, Алтай өлкесі, Қазақстандық Алтай, көне
де мәңгі жас Қарқаралы.
Көркем Көкшетау. Көкшетау – Қазақстанның солтүстігінде орналасқан
табиғи-тарихи географиялық аймақ. Қазіргі Ақмола облысының солтүстік бөлігі
мен оған шектесіп жатқан Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау, Тайынша,
Ғ.Мүсірепов, Ақжар, Ш.Уәлиханов аудандарын қамтиды. Орталық бөлігінде
Көкшетау қыраты орналасқан. Осында шығыстан батысқа қарай Көкше, Жақсы
Жалғызтау, Жаман Жалғызтау, Имантау, Жыланды, Сандықтау, Үлкентүкті, Бұқпа,
Қошқарбай, Зеренді таулары, Айыртау, Сырымбет секілді таулар мен Шортанды,
Бүркітті асуы, Үлкен Шабақты, Бурабай, Айнакөл, Айдабол, Зеренді, Қопа,
Атансор, Майлысор, Мамай, Саумалкөл, Шалқар, Үлкен Қоскөл, Кіші Қоскөл,
Жолдыбай, Қалмақкөл, Шағалалы теңіз, Сілетітеңіз, Теке, Үлкен Қараой, Кіші
Қараой, Қалибек, т.б. көлдер орналасқан. Бурабай көлінің ортасында
Жұмбақтас тұр. Бұл аймақта Оқжетпес, Жеке батыр, Кенесары үңгірі, т.б.
тарихи орындар бар. Қыраттың батыс жағынан Есіл өзені ағып өтеді. Жыланды
тауынан бастау алатын Шағалалы өзен Шағалалытеңіз көліне құяды. Көкшетау
көлдерінен басталатын Иманбұрлық және Аққанбұрлық өзендері Есіл өзеніне
құяды. Көптеген ұсақ өзендер көктемде қатты тасығанымен, жазда суы азайып,
көпшілігінің арналары кеуіп қалады. Қыста күн суық, Қаңтар айындағы жылдық
орташа температура мөлшері -16-19(С, шілдеде 19-20(С. Жылдық жауын-шашын
мөлшері 230-400 мм. Көкшетау аймағына халық ежелгі заманда-ақ қоныстана
бастаған (Бурабай кеніші, Ботай қоныстары, Бурабай қорымы). Ежелгі заманда
Көкшетауға Андрон мәдениетін жасаған тайпалар, сақ тайпалары қоныстанса,
б.з-дың 1-2 ғасырларынан бастап шығыстан ғұндар келіп қоныстанды. Көкшетау
өңірі 6-8 ғасырларда түрік қағандығының құрамында, ол ыдырағаннан кейін әр
Ф-ОБ-001033
кезеңдерде қимақ, қыпшақ, т.б. түркі тайпаларының иеліктерінде болды.
Шыңғыс ханның Орталық Азияға жасаған жорығынан кейін (1219-22) бұл өңірге
Алтайдың арғы бетінен басқада түркі тайпалары келіп қоныстанып, Дешті
қыпшақта бұрыннан қоныстанған тайпалармен араласып кетті. 13-14 ғасырларда
Алтын Орда мемлекетінде 200 жыл бойы түркі тайпаларының өзара сіңісуі
нәтижесінде біртұтас этникалық топ – қазіргі қазақ халқы қалыптасты. 15
ғасырдың 2-ші жартысында Жетісуда құрылған Қазақ хандығы күшейе келе 16
ғасырдың бас кезінде бүкіл қазақ даласын (соның ішінде Көкшетау өңірін)
біріктірді. 17 ғасырдың орта тұсында пайда болған Жоңғар хандығы қазақ
халқына үлкен қатер төндірді. Қазақ даласының басқа жерлеріндегі сияқты
Көкшетау өлкесінде де жоңғарлармен болған қиян-кескі шайқастарда қазақ
батырлары (Бөгенбай, Сары, Баян, Қарасай, Ағынтай, Қабанбай, Олжабай, т.б.)
асқан ерлік көрсетті. 18 ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап Көкшетау бірте-
бірте қайтадан күшейген Қазақ хандығының орталығына айнала бастады. Ордасын
Көкшетауға тіккен Абылай хан Ресей, Қытай, Орталық Азия мемлекеттерімен аса
тиімді дипломатиялық саясат жүргізді. Нәтижесінде Қазақ хандығы өзінің
бұрынғы күш-қуатын қалпына келтіріп, Ресей, Қытай, Ауған мемлекеттерімен
Бұхар, Қоқан, Хиуа хандықтары Көкшетаудағы Абылай ордасына өз елшілерін
жіберіп тұрды. Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығы тұтастығын
жоғалта бастады да, Көкшетау өңірі Абылай хан әулетінің (Уәли, Қасым,
Ғұбайдолла, т.б.) ата қонысына айналды. Қазақ жерін отарлай бастаған Ресей
империясы 19 ғасырдан бастап Көкшетау жеріне орыс шаруаларын біртіндеп
қоныстандыруға кірісті. Сібір генерал-губернаторы болып қызмет істеген
Ресей империясының Мемлекеттік кеңесі және Сібір комитетінің мүшесі
М.М.Сперанскийдің басшылығымен 1822 жылы Сібір қазақтары туралы жарғы
жасалып, Орта жүзде хандық билік жойылды. 1824 жылы 29 сәуірде Көкшетау
округі құрылды, аға сұлтандыққа Уәлидің үлкен ұлы Ғұбайдолла тағайындалды.
Осы жылы күзден бастап округтің орталығы
Ф-ОБ-001033
ретінде бұрынғы Көкшетау қонысының орнына Көкшетау бекінісі салына бастады.
Абылай ханның немересі Кенесары Қасымұлы бастаған, Қазақ хандығын қайтадан
қалпына келтіруге ұмтылған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы алғаш осы
Көкшетау өңірінде бастау алды. Күш тең болмады да, Кенесары өз әскерімен
Көкшетауды тастап, Оңтүстікке шегінуге мәжбүр болды. 1823 жылы Батыс Сібір
генерал-губернаторы П.М. Капцевичтің қолдауымен Орта жүз ханы Уәлидің
жесірі Айғанымға Сырымбет тауында арнайы қыстау салынды. Осы үйде 1835 жылы
Құсмұрын қамалының маңында Дүниеге келген Ш.Уәлихановтың балалық шағы өтті.
1853 жылы Көкшетау сыртқы округінің аға сұлтаны болып Шоқанның әкесі Шыңғыс
Уәлиханов тағайындалды. 1868 жылы Көкшетау сыртқы округі таратылып, оның
орнына Ақмола облысына бағынатын Көкшетау уезі құрылды. 1895 жылы Көкшетау
бекінісіне қала мәртебесі берілді. Қазақтың жер-суы Ресей мемлекетінің
меншігі деп жарияланып, қоныс аудару қозғалысы салдарынан, тек 1885-93 жылы
Ақмола облысында (Көкшетау аймағы соның құрамында) қазақтардан 252 мың
гектардан астам жер тартып алынып, 24 селоға 11 мыңдай ер адамы бар
отбасылар қоныстандырылды. 1894 жылы орыс ұлтының саны 1868 жылға қарағанда
75 мыңға көбейді. Сондықтан да отарлық езгінін күллі экономикалық,
әлеуметтік, рухани қыспағын Көкшетау өңірінің көзі ашық азаматтары бірден
сезінді. Көкшетау мешітінің молдалары Науан қазірет пен Ш.Қосшығұлов 1903
жылы қазақ елінің беделді азаматтарына хаттар жолдап, ел басына түскен
ахуалды талқылайтын кеңес өткізуге шақырды. І Дүниежүзілік соғыс жылдарында
майдан қажеттігі үшін Көкшетау өңірінен көп мөлшерде шикізат, азық-түлік,
мал өнімдері т.б. жинап алынды. Жергілікті халықтан алынатын салық мөлшері
3-4 кейбір жерлерде 15 есеге дейін өсті. Оған қоса 1916 жылы 25 маусымда
қазақ жастарын майданның қара жұмысына алу жөніндегі патша жарлығы шықты да
қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі басталды.
Ф-ОБ-001033
Көкшетау қаласы Ақмола облысының әкімшілік орталығы. Астана қаласынан
солтүстік-батысқа қарай 276 км жерде, Көкшетау қыратының солтүстігінде,
Қопа көлінің оңтүстік жағалауындағы көрікті жерде орналасқан. Тұрғыны
133,1мың адам. Қаланың аумағы 420,0 км2. Көкшетау қаласының климаты айқын
континенттік, жазы жылы, қысы ұзақ және аязды. Жылдық орташа температура
0(С шамасында. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 300-350 мм. Жауын-шашын
негізінен жаз айларында жауады. Көкшетау – Қазақстанның тарихи бай
қалаларының бірі. Қазіргі қала орналасқан аумаққа жергілікті халық ежелгі
замандарда-ақ қоныс салып, қорғандар тұрғызған. 1824 жылы 30 сәуірде
Бұқпаның бөктері, Шағалалының сол қапталындағы Шатқалының ішінен Ресей
империясының шығыстағы шекаралық әскери бекінісінің құрылысы басталды. 1824
жылы 17 қыркүйекте Ресей империясы сенатының шешімімен Көкшетау бекінісі
ресми тізімге енгізілді. 1839 жылы Көкшетауға әскери гарнизоны әкелініп,
қазақтар станциясы құрылды. 1868 жылы Көкшетау бекінісі әскери маңызын
жойып, қатардағы елді мекендердің бірі болып қалды. 1882 жылы жарық көрген
Сібірдегі қалалар мен кенттердің экономикалық жағдайы деген басылымда
мынадай мәліметтер жазылған: Көкшетау үлкен станциямен оған жалғасқан
кенттен тұрады. Станциядағы тұрғындар саны қаладағыдан 4 есе көп. Сондай-
ақ, онда шіркеу, көпшілік орындар, жәрмеңкелер мен базар бар. Станцияда
300-ге жуық үй, 1800-ден астам адам тұрады. Қалада небары 60-70 үй және 450
мещан мекен етеді. Қалада екі көше ғана болса, станцияда жетеу. 1887 жылы
Көкшетау тұрғыны 5 мың адамға жетті. Екі кірпіш зауытында тұрақты 5-10
жұмысшы маусымдық 15-20 жұмысшы болды. Шағын арақ-спирт зауыты, шойын құю
шеберханасы, бір бу диірмені мен 20 жел диірмені жұмыс істеді. 1898 жылы
жарық көрген Ресейдегі болыстар мен елді мекендер деген басылымда
Көкшетау уездік қала делініп, онда 2 мешіт, 1 шіркеу, пошта – телеграф
кеңсесі, бастауыш мектеп, 15 орындық аурухана, дәріхана, 2 дәрігер
Ф-ОБ-001033
бар деп жазылған. Үйлердің барлығы да ағаштан қиылып салынатын болған.
Соған байланысты Көкшетауды кезінде ағаш қала деп те атаған. 1910 жылы
шойын құю шеберханасының механигі Захаров қала тұрғындарына тұңғыш рет өз
киноаппаратымен дыбыссыз кино көрсетті. 1913 жылы қаңтарда қала санағы
өткізілді. 1916 жылы Көкшетауда алғаш рет қуаты 8 кВтсағ электр станциясы
жұмыс істей бастады. 19 ғасырдың 60 жылдарынан Көкшетау қаласының
ортасындағы Покров базарында жәрмеңке өтіп тұрды. Жәрмеңке 1918 жылға дейін
жұмыс істеді. 1918 жылдың наурызынан жұмысшы, солдат және шаруа
депутаттарының Көкшетау уездік кеңесі Бурабай консерві зауытын, Харламовтың
сіріңке фабрикасын, Көкшетау бу диірменін, Айдабол спирт зауытын,
Бурабайдағы шипажай мен саяжайларды мемлекет меншігіне айналдырып,
Көкшетаудың бүкіл кәсіпорындарын өз қарауына алды. 1921 жылы 21 ақпанда
Көкшетау уезінде Кеңес үкіметіне қарсы қарулы көтеріліс болды. Есіл
бүліншілігі деп аталған бұл бас көтеруді Қызыл армия бөлімшелері күшпен
жаныштады. 1922 жылы Көкшетау – Қызылжар темір жолы іске қосылды. Ұзындығы
200 км-ге жуық. 1928 жылы элеватор салынды, ағаш өңдейтін және тігін
бұйымдары артельдері жұмыс істей бастады. 2-ші дүниежүзілік соғыс жылдары
қалаға КСРО-ның батыс аумағынан бірнеше зауыттар мен өнеркәсіп орындары
көшірілді. Кейін олар қаланың өнеркәсіп кешенінің одан әрі дамуына ықпал
етті. Көкшетау прибор жасау зауыты 1942 жылы Подольскіден көшіріліп
әкелінген тігін машиналары зауыты қосылғаннан кейін Көкшетау механика
зауыты болып аталды. 1944 жылдың 16 наурызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының жарлығымен Көкшетау облысы құрылып, оның орталығы Көкшетау
қаласы болды. 1954 жылы 31 шілдеде Көкшетау қаласын салу және оны
көріктендіру туралы бас жоспар қабылданды. Әуежай ғимараты, темір жолдар
және автовокзалдар салынды. 1989 жылы Көкшетау қаласы АҚШ-тың Уокешо қаласы
мен бауырлас қала атанды. 1997 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлығымен
Ф-ОБ-001033
Көкшетау облысы таратылып, оның аумағы Ақмола және Солтүстік Қазақстан
облыстарына қосылды. 1999 жылдың 8 сәуірінен бастап Көкшетау қаласы Ақмола
облысының әкімшілік орталығы болды.
Сарыарқаның солтүстігінде, Көкшетау қыратының солтүстік-шығыс бөлігінде
жақпартасты, орманды-көлді Көкшетау тауы орналасқан. Оңтүстіктен
солтүстікке қарай 20 км-ге доғаша иіле созылып жатыр, ені 5 км-дей. Ең биік
жері – Көкше шоқысы (947м). Ақылбай кезеңі Көкшетауды екіге бөледі:
солтүстігінде Көкше, Бура, Жекебатыр, оңтүстігінде Айыртөбе, Шортан
шоқылары бар. Тау девон, силур кезеңі граниттерінен түзілген. Тектоникалық
жарықтардан, граниттің үгіліп мүжілуінен, денудаттанудан беткейлері көп
тілімделген. Соның салдарынан гранит ашылымдары сан алуан қат-қабат
тастардан, ғажайып мүсіндерден, қираған мұнара тәріздес тастардан тұратын
аласа таулы жартасты бедер құрайды. Қылшықты өзені осы таудан бастау алады.
Тау беткейлерінің шымды күлгін топырағында қарағай, қайың, терек, әр түрлі
бұта, тау етегіндегі аңғарлардың шалғындық топырағында бидайық, арпабас,
бұтақты бидайық, айрауық аралас әр түрлі шөптер өседі. Көкшетауда
Бурабай, Оқжетпес, Щучинск, т.б. шипажайлар, көптеген демалыс үйлері
орналасқан.
Тарихи танымдық, табиғи тартымдылық, жағрафиялық орналасу тұрғысынан
қарағанда, нарықтық қатынастардың белді буыны – рекреациялық аймақтарды
дамытуда Ақмола облысының орны ерекше болып тұрғаны белгілі. Сарыарқаның
сар даласы халық тағдырымен өзектес аңыз - әфсаналарға, сол әфсаналарды
жасап жатқан кешегі толқын, бүгінгі ұрпақтың ерлік өнегесіне толы. Сөз
байлығымызға сал, сері ұғымын қосқан да біздің Көкшетау. Көркем де таза
табиғат жан сұлулығын қалыптастырады. Міне, біздің алтын өлкеміз осындай
қайталанбас ерекшеліктерге толы.
Әсем Бурабай. Қазақстанды жаһанға таныстыруда Бурабайдың аты алдымен
ауызға ілінетіні анық. Мәселе оның, мәңгілік сұлулығында ғана емес,
Ф-ОБ-001033
адам баласының сұлу болып тәрбиелене білуге талпынысында болса керек.
Мұндай кәусарлардың қатарына Зеренді демалыс аймағын, жер дүние танитын
Қорғалжын қорығын, ертегідей Ерейментау, сырлы Сандықтау, Бұланды, Аршалы,
Ақкөл, Атбасар, Қоянды қойнауын қосыңыз. Қадірін білсе, Ата жұрт адамдарға
қызмет етуден танбайтындығымен тамсандырады. Оның өн бойында рекреациялық
аймақтарды дамыту, емдеу – сауықтыру кешендерін жаңа сапалық деңгейге
көтерудің негіздері толығымен бар дей аламыз. Рекреациялық аймақтарды
өркендетудің әлеуметтік проблемаларды шешудегі, қызмет көрсету саласындағы
кәсіпкерлік қозғалысты дамытудағы орнын сипаттап жатудың өзі артық.
Рекреациялық аймақтарды дамытудың құқықтық негіздерін қалыптастыру іске
серпін берді. Облыстық мәслихаттың сессиясында қабылданған Ақмола
облысында рекреациялық саланы дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған
бағдарламасының шаралар жоспары бекітілген кестеге сай жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасындағы рекреациялық аймақтарды дамытудың 2008-2011
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде нақтылы тапсырмалар
белгіленді. Ақмола облысында рекреациялық кластерді қалыптастыру жобасы
жасалып, онда саланың қазіргі жалпы жағдайына, ресурстар құрамына,
инфраструктуралық құрылымға мониторингтік баға берілді. Осының негізінде
Ақмола облысын дамытудың 2015 жылдарға дейінгі стратегиясында арнайы
Рекреация бөлімі пайда болды. Рекреациялық аймақтарды өрістетудің шебер –
жоспарларын пысықтау ісі одан әрі жалғасуда. Облыстағы рекреациялық
нысандардың қызмет өрісі айқындалып арнайы карта сызбалар дайындалды.
Бурабай – Ақмола облысының Щучье ауданындағы кент, кенттік әкімшілік
округінің орталығы. Облыс орталығы – Көкшетау қаласынан оңтүстік – шығысқа
қарай 90 км жерде, аудан орталығы – Щучье қаласынан 22 км, Бурабай көлінің
солтүстік – шығыс жағасында, қарағайлы – қайыңды орман өскен сұлу Көкшенің
етегінде орналасқан. Тұрғыны – 6,5 мың адам. Іргесі 1910
Ф-ОБ-001033
жылы қымызбен емдеу шипажайының ашылуына байланысты қаланған. 1939 жылдан
кенттің төңірегінде көптеген денсаулық сақтау мекемелері ұйымдастырылған.
Мұнда Қазақстандағы ең ірі Бурабай шипажайы орналасқан. Одан басқа
балалар шипажайы, әскери шипажай және демалыс үйі, медициналық жабдықтар
жөндеу шеберханасы, орман шаруашылығы, жалпы білім беретін мектептер,
музыкалық мектеп, мәдениет үйі, кинотеатр, табиғаттану музейі, т.б.
мекемелер бар. Ал Көкшетау қыратында тұйық Бурабай көлі орналасқан. Ақмола
облысының Щучье ауданында, Көкшетауының шығыс баурайында, теңіз деңгейінен
320,6 биіктікте орналасқан. Ұзындығы - 4,5 км, ені – 3,9 км, орташа
тереңдігі – 4,5 м, ең терең жері – 7 м, жағалауының ұзындығы – 13,6 км, су
жиналатын алабы – 164 км2. Тектоникалық ойыста жатқан көл дөңгелек пішінді,
табаны тегіс, солтүстікке қарай еңістеу келген. Солтүстік, батыс және
оңтүстік жағалаулары граниттен түзілген, шығысы – құмдауытты. Бурабайдың
суы жұмсақ және мөлдір, түбіне дейін айқын көрінеді. Жақын жатқан көлдерден
(Үлкен және Кіші Шабақты, Шортанды, Қотыркөл, Жөкей, т.б.) аласа жоталармен
бөлінген. Көлдің солтүстік-батыс бөлігінде жартасты – жарқабақты келген
кішігірім Жұмбақтас аралы орналасқан. Оның шоқтығы айдын бетінен 20 м-ге
көтерілген. Солтүстік, батыс және оңтүстік жағалауларын айнала қоршаған
әртүрлі пішіндегі жартастар мен жарқабақтар, көлге сұғына енген әсем
мүйістер (Қызылтас, т.б.) сыңсыған қарағайлы – қайыңды ормандар Бурабайға
ерекше көрік береді. Төңірегінде Бурабай шипажайы, Оқжетпес және Голубой
залив демалыс үйлері орналасқан. Көл суында алабұға, шабақ, сазан, шортан,
табан балық бар. Бурабайдың табиғатының ерекше сұлулығы көптеген әдебиет
және көркем- сурет шығармаларына арқау болған.
Алтай өлкесі. Қасиетті қазақ жері мен төрінде құт қонған жерұйық қоныс,
жанға жайлы жәннат мекендер аз емес. Соның бірі Алтай өңірі. Мың жылдық
қарағайы мен самырсыны, балқарағай жайқалып өскен нулы мекен, қаздар
Ф-ОБ-001033
қаңқылдап, сансыз құстар сайрап ұшқан осынау бір ғажап өлкеге барған сайын
жан сарайың ашылып ерекше бір сезімге бөленесің. Ғажайып өлкенің рухы
мықты, бойларынан нағыз қазақтың қонақ жайлылығы анық байқалып тұратын
қарапайым жандармен кездескен сайын бір рахаттанып қаласың.
Еуропа елдері, оның ішінде Туркия, Франция, Италия, басқада мемлекеттер
рекреация саласын дамыту арқылы бюджетке жүздеген миллион доллар қаржы
түсіріп отырады екен. Ал Шығыс Қазақстанның кез келген өлкесінде
рекреацияны дамыту, саяхатты өркендетуге қолайлы жағдай бар. Алайда, жол,
көлік инфрақұрылымының нашарлығы салдарынан, түрлі ұйымдастыру шараларының
жеткілікті дәрежеде дамымауынан бұл мәселе ақсап келеді. Енді ше? Бұдан
былай рекреация саласын мықтап дамыту облыста қолға алынбақ. Кенді Алтайдың
табиғаты тамылжыған өңірінде оның ішінде Алтай өңірінде рекреацияны дамыту
арқылы бұл саланы дамытуға көп мөлшерде қаржы бөлінді. Аталмыш аудандарда
рекреацияны дамытудың аймақтық бағдарламасы даярланып, қабылданды. Шетел
туристерін бізге қалай тартуға болады? 2001 жылы құрылған Қатон-Қарағай
мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы аумағында 7 туристік- рекреациялық
бағыттар бар. Олар Ақ Берел, Маралды соқпақтары мен Бұландыкөл, Берел
қорғандары, Алтай соқпақтары және т.б. Алтайдың ең биік шыңы – Мұзтау,
еліміздегі ең үлкен сарқырама – Көккөл, атақты Берел қорғаны, Рахман
қайнары шипажайын қазір екінің бірі біледі. Міне, шетелден келген туристер
ең бірінші осы жерлерді тамашалап, көруге ынта білдіретіні сөзсіз.
Алтай осы жерден басталады. Қатон-Қарағай ауданында 2007-2009 жылдар
аралығында рекреация саласын дамыту бағдарламасына сай Қатон-Қарағай бұғы
паркі шаруа қожалығында сметалық құны 240 миллион теңге болатын 250
орындық пантымен емдеу сауықтыру кешенінің құрылысы басталды. Мұнда адамдар
тұратын қонақүй, емдеу корпустары, асхана, котедждер, көтергіш жол,
бассейн, теннис, гольф алаңы, жаттығатын залдар, басқа да
Ф-ОБ-001033
мәдени-шаралар орталықтары бой көтермек. Қазір де бұл жерде туристер
демалатын орындар бар. Бірақ алдағы уақытта заман талабына сай ғимараттар
салу қажет.
Рахман қайнары шипажайында туристер мен емделушілерге ғана емес,
аудан тұрғындары үшін де қолайлы жағдай жасалған. Қаз-қатар орналасқан
әдемі үйлер көркімен көз тартады. Іші-сырты әсем, санузел ішінде, ыстық,
суық су келіп тұр. Рахман қайнарының суы құяң, жүрек қан тамырлары, бел
омыртқасы, басқа да сырқаттарға мың да бір ем. Қазір мұнда бірнеше
Еуропалық деңгейге сай ванналар іске қосылыпты.
Ең бірінші проблема – жол. Жолдың нашарлығынан көптеген туристер аттың
басын кері бұратыны белгілі. Үлкен Нарын мен Өрелге дейінгі 140 шақырымдық
жолды Темірбек Исабаевтың жол салушылары сапалы салып берді. Ендігі мақсат
- Өрелден Рахман қайнарына дейінгі жолды салып бітіру. Бұл жолдың
маңыздылығын Елбасы қадағалап айтып кеткен. Қосымша қаржы бөлу мәселесі де
шешіліп қалатын шығар. Ал облыс әкімі Ж.Кәріпжанов Рахман қайнарына дейінгі
жолды салудың екі түрін ұсынып отыр. Біріншісі, қара жол, екіншісі асфальт
төсеу. Алдағы уақытта мұнда тік ұшақ қабылдайтын арнайы алаң салынбақ.
Қазір тік ұшақ қатынап тұр, бірақ оны халықаралық деңгейде салу міндеті
тұр. Қысқасы, Рахман қайнарының екінші тынысы ашылғандай. Бұл күндері мұнда
жүзге тарта адам емделіп жатыр. Олардың арасында Қазақстанның түкпір-
түкпірінен, тіпті алыс шетелдерден де саяхатшылар бар. Ал ұшақ немесе
тікұшақ қатынасы іске қосылған соң туристердің қаптайтыны сөзсіз.
Қазақстандық Алтай. Алтай – түркі, монғол тілдерінде алтын деген
ұғымды білдіреді. Қазақстан жеріндегі Алтайдың солтүстік және шығыс
шекарасы республиканың шығыс шекарасымен өтеді, оңтүстігінде Қара Ертіс пен
Зайсан көлі оның табиғи шекарасы болып саналады. Батысындағы Қалба жотасы
Сарыарқадан Шар өзені аңғарымен бөлінеді. Ең биік нүктесі – Мұзтау
Ф-ОБ-001033
шыңы. Қатын жотасындағы абсолют биіктігі – 4506 м. Орфографиялық сызбасы 3
бөліктен тұрады. Олар Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай және Қалба жотасы.
Қазақстан жеріндегі Алтайдың геологиялық құрылысы метаморфтанған
палеозойлық сазбалшықты, кремнийлі тақтатастан, әктастан, гранитті,
гранитойдты интрузиядан, жанартаулық жыныстардан құралған. Қатпарлы
құрылымы мезозой эрасының аяғында мүжіліп, үгітіліп, біртұтас тегіс жазыққа
айналған. Қазіргі жер бедері неоген және антропоген дәуіріндегі альпілік
орогенездің нәтижесінде қалыптасқан. Демек, тектоникалық жарықшақтармен
бөлшектенген опырмалы кесектері ойылып түсіп, орқаш тау болып көтерілген.
Тау шатқалдарының дамуында өзен эрозиясы, әсіресе төрттік кезеңде кең
тараған мұздықтар эрозиясы күшті әсер етеді. Кенді Алтайдың тау жоталары
500-700 м биіктіктен басталып, 2000-2500 м биіктікке дейін көтеріледі. Тау
беткейлерін өзен терең шатқалдармен тілімдеген. Ежелгі мұздықтар әсерінен
түзілген циркті және каралы ойыстар жиі кездеседі. Тау басында тегіс
жазықтарда кездеседі. Кенді Алтайдан Бұқтырма тау іші жазығы арқылы
Оңтүстік Алтай бөлінеді. Қазір Бұқтырма жазығы суға толып, су қоймасына
айналған. Оңтүстік Алтайдағы тау жоталарының теріскей беткейлері тік,
енсіз, күнгей беткейлері көлбеу, жатық, енді болып келеді. Тау беткейлері
әртүрлі. Қалба тау жотасы Ертіс өзенінің сол жағында, өзінше бөлек
орналасқан. Ұзындығы – 300 м, ені – 120 км, абсолют биіктігі – 400 м-ден
басталып, 1600 м-ге дейін көтеріледі. Су айрықты жоталары төбелер мен
жалданған жондардың тізбегінен тұрады. Басқа таулы аймақтармен
салыстырғанда Алтай тауларының пайдалы қазбалары өте көп. Сондықтан ол
Кенді Алтай деп аталған. Кен рудаларының орналасуы 3 белдеуге бөлінген.
Олар: 1) Кенді және Оңтүстік Алтайдың полиметалл белдеуі. 2) Қалба, Нарын
жоталарындағы сирек металды белдеу. 3) Батыс Қалбаның алтынды белдеуі.
Бұлардан қазып алынған кен рудаларының негізінде Өскемен, Лениногор, Зырян
металлургиялық кешендері іске қосылып дамыған. Алтайда кен
Ф-ОБ-001033
рудалардың тозаңдары мен металлургиялық заводтардың қалдықтары және
түтіндері экологиялық ортаның тазалығын бұзуда. Экологиялық ортаның
тазалығын сақтау бүгінгі күн тәртібіндегі мәселе болып отыр. Қазақстан
жеріндегі Алтайдың климаты қоңыржай континентті. Қысы суық, Өскеменде
қаңтар айының орташа температурасы -15(С, тау ішіндегі жазықтарда -40(С,
температуралық инверсия айқын байқалады. Жазы тау етегінде ыстық, тау
басына биіктеген сайын салқындайды. Шілдедегі орташа температура тау
етегінде 19-22(С, 900-1000 м биіктікте -14-16(С, 2500-2700 м биіктікте 6-
7(С болады. Орташа жылдық жауын-шашын тау етегінде 300-400 мм, тау ішінде
1000 мм, Оба мен Үлбі тау бастарында 1500-2000 мм-ге дейін артады. Тау
шатқалдары мен беткейлеріне қар қалың түседі. Сел тасқындары, қар
көшкіндері жиі байқалады. Қазақстан жеріндегі Алтай тауында өзен торы жиі
болады. Монғолия жеріндегі Монғол Алтайынан бастау алған Қара Ертіс Зайсан
көлі мен Бұқтырма су қоймасы арқылы Қазақстан жеріндегі Алтайды екіге жарып
өтеді. Оның оң жағында Қаба, Білезікті, Қалжыр, Күршім, Нарын, Бұқтырма,
Үлбі, Оба салалары бар. Көктемде, жазда толысады. Ертіс өзенінің жылдық
ағыны Бұқтырма, Өскемен су қоймалары арқылы реттеліп отырады. Бұқтырма,
Өскемен бөгендерінде су электр станциялары салынған. Жалпы Алтай
өзендерінің энергетикалық ресурстары өте мол. Ертістің сол жағында салалары
аз. Алтай тауларының табиғат зоналар әртүрлі болып, Сібір тау секторының
ландшафт құрылымымен сипатталады. Алтай ландшафтарының биіктік белдеулері
солтүстік-батысында дала зонасынан басталса, Зайсан ойысына қараған жағында
шөлейт зонасынан басталады. Шөлейт зонасы тау беткейлерінің 900-1100 м,
дала зонасы 1600-1800 м биіктіктеріне дейін көтеріледі. Олар мал
жайылымымен егістік үшін пайдаланылады. Өзен бойларында шабындық шалғындары
бар. Дала белдеуінен жоғары 2100-2300 м-ге дейінгі тау беткейлерінде орман
алқабы таралған. Онда шырша, майқарағай, самырсын, балқарағай өседі, яғни
Қазақстандағы бірден-бір ағаш
Ф-ОБ-001033
шаруашылығы дамыған аудан. Орманда марал өсіріледі. Тұз тағыларынан қабан,
аюды кездестіруге болады. Орман субальпілік шалғындармен ауысады. Олар 2500-
2600 м биіктікке дейін көтерілген. Шалғындар негізінен тау жоталарының
теріскей беткейлеріне орналасқан. Күнгей беткейі шалғынды болып келеді. Ол
мал жайылымдары ретінде пайдаланылады. Онда шалғындармен қатар гүлді
өсімдіктер бар. Мұнда жаз айларында бал шелекті омарташылар көптеп
кездеседі. 2500-2600 м-ден жоғары аса биік таулы белдеу орналасқан. Оның
ландшафт құрылымы таулы тундрадан, жалаңаш тасты тау бастарынан, қар мен
мұздықтардан тұрады. Бұлардың табиғат ресурстары толық есепке алынып, халық
шаруашылығы айналымына қосылған жоқ. Алтай рудалы қазындыларға, су
энергиясына және орман ресурстарына бай. Алтай Қазақстандағы жақсы
игерілген туристік- рекреациялық аймақ.
Көне де мәңгі жас Қарқаралы. Таяуда Қарағанды облысының Қарқаралы
ауданына жол түскен сәтте Қарқаралы атауының осындай бірнеше
анықтамаларымен және бұл өлкенің қола дәуірдегі мекеннің орны болғанымен,
ал оның тұрғындарының біздің дәуірімізге дейінгі бір мыңыншы жылдардың бас
кезінде өмір сүргендігі туралы деректермен танысуға тура келді. Сонымен
қатар, үш мың шақырымға дейін жол жүріп жер-жерді аралағанда бұл өңірдің
өзінің әсем де сұлу табиғатымен және тарихи бай мұрағаттарымен ғана емес,
ең алдымен талантты ұл-қыздарымен, елдің елдігін танытқан ғұлама, ойшыл
тұлғаларымен, ел басқарған зиялы қайраткерлерімен, қиын-қыстау кезеңде елін-
жерін қорғаудың үлгісін көрсеткен хас батырларымен, ерен еңбегімен туған
өлкесінің өркендеуіне үлес қосқан бүгінгі замана ұрпағы өкілдерімен
танылған киелі жер екендігін ерекше түйсінесің.. Қаз дауысты Қазыбек би,
күй тәңірі Тәттімбет, ақын Шөже, Кенже шешен, сазгер-әнші Мәди, күміс көмей
Әміре, Алаштың алыптары Әлихан Бөкейханов, Әлімхан Ермеков, Жақып Ақбаев,
әйгілі актер Қалибек Қуанышбаев, дауылпаз ақын Қасым Аманжолов, ғұлама
ғалым Ақжан Машани, қаһарман-батырлар Нүркен Әбдіров, Маратбек
Ф-ОБ-001033
Мамыраев, Петр Теряев, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров тәрізді
санасаң саусақ жетпейтін небір қайталанбас тұлғалар осы бір қасиетті жердің
топырағынан нәр алып өскен. Қарқаралы ұлы Абайдың есімімен де тығыс
байланысты. Әкесі Құнанбай қажының Қарқаралы округінің аға сұлтаны болып
тұрған тұсында тұрғызған мешіті 150 жылдан кейін де ұлтының рухани көзінің
ашылуына игі әсерін тигізуде. Қарқаралы туралы ғалым, қазақтың аяулы ұлы
Шоқан Уәлиханов жазған құнды деректері, этнограф саяхатшы Григорий
Потаниннің жазбалары әлі күнге дейін өз мәнін жойған емес. Қазақ даласының
қақ ортасында көк желекке малынған көрікті таулар, құпияға толы үңгірлер,
алғашқы адамдардың мәдениетінен мағлұмат беретін тарихи ескерткіштер жайлы
Семенов-Тянь-Шанскийдің еңбектері өз алдына бір төбе. Ұлтымызға қазақтың
мың әні еңбегін тарту еткен Александр Затаевич те өзінің 154 әнін осы
Қарқаралы өңірінен жазып алған. Орыс жазушысы М. Пришвин ең алғаш Қозы
Көрпеш-Баян Сұлу қиссасын осында келген сапарында естіп тәнті болған екен.
Сондай-ақ, ол өзінің Қара араб атты очеркінде өз жұлдызын көрген адамға
сол жұлдыздың жол бойы еріп отыратыны туралы мұнда естіген аңызын ерекше
сүйсіне сипаттай келе: Кім біледі, күндердің бір күнінде Нева даңғылымен
келе жатып, мен дәл сол жұлдызымды мүмкін тағы бір көрермін, -деп , өзінің
осы өлкеге деген сағынышын жеткізеді. Тағы да тарихи деректерге сүйенсек,
тау сілемдерінің етегін ала ағып жатқан өзеннің табанында орналасқан елді
мекен Орта Азия мен Сібір аралығындағы ұлы керуен жолы өткен. Осы тұрғыда,
атақты Қоянды жәрмеңкесі тек кең қазақ даласына ғана емес, сонымен қатар
Еуразия аймағына да белгілі болғанын атап өткен жөн. Бұл жәрмеңке 1848 жылы
ашылды. Тобыл көпесі Варнава Ботов Талды өзені маңындағы қазақтардың
малдарын сатып ала бастады. Кейіннен оған өзгелер де қосылды. Мал иелері
жылда жазды асыға күтіп, бағып-қаққан малдарын өздерінің қажетті деген
заттарына айырбастап алып отырды. Әдетте айырбас құралы ретінде құны екі
күміс сом тұратын екі жылдық қой белгіленген.
Ф-ОБ-001033
Шамалы уақыт ішінде Қоянды жәрмеңкесіне Сібірден, Оралдан, Орта Азиядан
және Қытайдан саудагерлер ағылып келе бастады. 1900 жылы Қоянды
жәрмеңкесінде 30 дүкен, 276 сауда нүктесі, 707 киіз үй жұмыс істеді. Жылына
200 мыңнан астам жылқы, ірі қара мал, қой және ешкілер сатылуға шығарылып
отырды. Қоянды жәрмеңкесінің сауда айналымы 1913 жылы 5 миллион сомға дейін
өсті. Ол кезде бұл өте керемет көрсеткіш болатын. 1930 жылы, яғни 80 жылдан
кейін Қоянды жәрмеңкесі жабылды. Одан кейінгі жағдай баршамызға белгілі.
Қарқаралықтар үшін рекреация саласының алар орны ерекше екенін де ұмытпаған
жөн. Оны дамытуға мүмкіндіктер мол. Бүгінде бұл өңір көпшіліктің сүйікті
демалыс орнына айналып отыр. Мұндағы көптеген демалыс үйлерімен шипажайлар
кімді болса да құшақ жая қарсы алуға әзір. Айталық, Кенші-Шахтер
демалыс үйі қазірдің өзінде ең жоғары дәрежеде қызмет көрсетсе, таяу
аралықта бұл қатардан Тас бұлақ демалыс үйі мен Бал қарағай шипажайы
табылары сөзсіз. Сондай-ақ, бұл өңірдің алыстан көз тартып, мұнартқан
көгілдір тауларымен, Сарыарқаның төскейіне төге салған маржандардай сұлу
көлдерімен бірге көне заманнан келе жатқан әсем ормандарымен ғана емес,
сонымен бірге небір жұмбаққа толы жерлерімен ерекшеленетінін айтқан жөн.
Мәселен, осындай ғажайып орындардың бірі Үңгіртас Қарқаралыдан бар болғаны
екі шақырым жерде ғана орналасқан. Бұл – гранит қабырғадағы ауқымды ойық,
алып тас шатырша оны жауын-шашын мен күннің көзінен қорғайды. Осынау табиғи
үңгірдің ауқымы да әжептәуір: тереңдігі 8-10, ені 20 м-ге дейін жетеді,
биіктігі 5 метрдей. Ішіне 60 адам еркін сиятындай. Үңгір тасқа таяу жерде
шытырман шатқал – жып-жылтыр жартастар орналасқан. Оларға соғылып
жаңғырыққан дауыс пен дыбыс тура жеті мәрте айнымай қайталанады. Мұндай
мазақтама жартастар жомарт табиғаттың тамаша бір тартуы демеске шара жоқ.
Бұғылының басындағы ерекше жаратылған табиғи құбылыстың енді бірі –
Шайтанкөл. Қасиетті де киелі, жұмбақ құбылыс Шайтанкөл өзінің табиғи
жаратылыс ерекшелігімен
Ф-ОБ-001033
ертеден әсемдік пен сұлулықты қастерлеген қауымға шабыт берген құтты мекен.
Қарқаралы тауындағы көркем жерлердің бірі – Бассейн көлі. Биік тау
басындағы, түзу тік бұрыш үлгісіндегі айдын шын мәнінде бассейннен аумайды.
Табиғаттың осынау керемет жаратылысының төрт ернеуі гранит тастардан
өрілсе, іші таудың мөлдір суына шөпілдеп тұрады. Өне бойы қамыспен
шұбарланған кіші Шортанды көлі көптеген құстардың құтты мекені. Мұның
сыртында, көлдің ең үлкен жұмбағы оның батыс жағасындағы сақтар моласы
деуге болады. Ол көл деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне орай бірде
көрініп жатса, бірде жоғалып кетеді. Бүгінгі күнге дейін жұмбақ болып келе
жатқан – Қарқаралының оңтүстік күнбатыс жақ сыртындағы көне Қалмақ
қорғаны. Өткен заманнан жеткен аңыз бен ертегілерде бұл қорғанның ені 2-3
метр, биіктігі 3 метрлік тас дуал болса, ұзындығы 50 шақырымға жетеді.
Осынау алып құрылысты салу үшін мыңдаған адам күші жұмсалып, жүздеген мың
тонна тас қаланғанын жобалап білуге болады. Көне Мысырдың перғауындар
пирамидалары сияқты бұл тас дуалдарды кім, қашан, неге тұрғызғандары әлі
күнге дейін беймәлім. Қалмақ қорғанының құпиясын зерттеу тарихтың жаңа
беттерін ашатыны анық. Қарқаралы жерінен пана тапқан, ғашықтар мекені,
әйгілі Қызыл Кент сарайы да тарих пен сәулет және көне мәдениет ескерткіші
болып саналады. 19 ғасырда ағаштан өріп салған орманшының үйі мен
бертінде салынған табиғат мұражайы да өзіне еріксіз назар аудартары хақ.
Қарқаралыға тән тағы бір ерекшелік – бұлақтардың молдығы. Олардың суы
мөлдір де тұщы. Жергілікті халық, әсіресе, суық бұлаққа ден қояды. Оның
суының шипалық, емдік қасиеті ерте заманнан мәлім. Бұлақ суы аздап табиғи
газданған, секундына 0,45 метр қуатпен атқылайды. Тұрғындардың айтуынша,
бұлақтың суы қысы-жазы қатпайды, әрдайым бірқалыпты салқындықта болады. Күн
радиациясының екпіні жағынан Қарқаралы республикаға белгілі Таулы үстірт
курортына теңессе, даңқы одан да зор Бурабайдан асып түседі екен. Түптеп
келгенде, осы бір шағын
Ф-ОБ-001033
мысалдардың өзінен-ақ бұл өңір өзіміздің ғана емес, сонымен бірге шетелдік
рекреация орталықтарының да үлкен қызығушылықтарын туғызары сөзсіз. Ендеше,
мұнда көліктік және әлеуметтік инфрақұрылымы халықаралық талаптарға сай
келетін жағдайлар қалыптастыру қажет. Ол дегеніміз жолдарды жөндеу және
қайтадан салу, әлеуметтік және мәдени кешендерді тұрғызу, сапалы ауыз су
мәселесін шешу, Семей атом жарылыстарының экологиялық зардаптарын жою,
ұтымды байланыс жүйелерін орнықтыру, жаңаша қызмет көрсетудің қыр-сырын
оқып үйрену тәрізді іс-шаралар жүзеге асуы тиіс. Мұның өзі алдымен
тұрғылықты халықтың тұрмыс-жағдайын жақсартуға игі әсері болары сөзсіз.
1.2. Бурабай-Щучье, қасиетті Қапал-Арасан, Жаркент-Арасан, Сарыағаш,
Манкент шипажайлары, дертке шипа Тоғызбұлақ шипалы бұлағы.
Бурабай-Щучье шипажайы. Жыл сайын Республикамызда рекреациялық салада
611 нысан туристерге қызмет көрсетеді. Ал, жазғы маусымда Щучье- Бурабай
курортты аймағында 200-ге жуық жазғы дәмхана, кәуапхана, сусын және
балмұздақ сататын орындар, дүкендер мен техникалық қызмет бекеттері қосымша
ашылады. Үстіміздегі жылдың бірінші шілдесіне дейін рекреация және демалыс
индустриясының 218 нысаны тіркеліп, әртүрлі бағыттағы 55 маршрут бойынша
саяхаттар ұйымдастырылып, рекреациялық шараларды өткізді. Жұмыстың нәтижесі
де көңілден шығады. Айталық, 2007 жылдың бірінші тоқсанында рекреациялық
ұйымдар 33500 адамға қызмет көрсетті. Статистика органдарының дерегі
бойынша, бұл бұрынғы жылдың сәйкес мерзіміндегіден 26,9 пайызға артық.
Табыс сырын туроператорлық, турагенттік және рекреация сала бойынша
нұсқаушылық қызметті лицензиялау құқығын жергілікті атқарушы органдарға
берумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz