Қазақстанның тегіс жер топырағы

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

Қазақстанның тегіс жер топырағы. Егіншілікте техникалық прогресті
дамыту шарттарының бірі — ел территориясының топырағын және оның құрамын
жақсы білу. Қай жерді жыртып, қай жерді жыртпау, топырақ эрозиясымен қай
жерде және қалай күресу қажеттігін білу үшін, сонымен бірге топырақтың
құнарлылығын қай жерде қалай арттыруға болатынын, қай жерді суарып, қандай
тыңайтқыш енгізілетінін білу үшін топырақ қабаты зерттеледі.
Қазақстан жері аумағы жағынан Ресей федерациясынан кейін екінші орын
алды (2715 мың шаршы шақырым). Республикамыздың жері батыстан шығысқа қарай
2925 шақырымға (Каспий теңізінен Алтайға дейін) және солтүстіктен
оңтүстікке қарай 1600 шақырымға (Батыс Сібір ойпатынан Тянь-Шань жоталарына
дейін) созылып жатыр. Қазақстанның солтүстік аймақтары (солтүстік ендіктің
55°22') Мәскеу, Қазан, Байкал мен Сахалин аралының солтүстік белігінің
бойымен ететін ендікте, ал оңтүстік аймақтары (40°) — Мадрид, Стамбул және
Баку ендігінде жатыр. Қазақстан территориясы мұхиттар-дан және олардың
теңіздерінен қашық. Мүның өзі физикалық географиялық жағдайларға, оның
гидрографиясына, топырағы мен өсімдік дүниесіне әсер етеді. Біздің
республикамыз мынадай төрт табиғи аймаққа белінеді: орманды далалық;
далалық, шөлейт және шөл аймақ. Жазықтықта негізгі үш топырақ аймағы бар,
олар: қара топырақты аймақ (52° солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай), қара
қоңыр топырақты аймақ (52°—48° солтүстік ендіктің аралығында) және қоңыр,
сұр қоңыр топырақты аймақ (48° — солтүстік ендіктің оңтүстігіне
таман).
Қара топырақты аймақ 3 шағын аймақшаға (өңірге) бөлінеді:
1) сілтісіз қара топырақты — ол оңтустік орманды-далалық аймақтың аз
ғана бөлігін, Солтүстік Қазақстан облысының жерін (шамамен 0,4 млн га) алып
жатыр; бұл — шабындық қара топырақ; ормандық сұр топырақ, солод және кебір
топырақ;
2) қуаң даланың кәдімгі қара топырақты өңірі (12 млн га);
3) қуаң даланың оңтүстік қара топырақты өңірі (12,9 млн га).
Қара қоңыр топырақты аймақ та үшке бөлінеді:
1) қуаң даланың күңгірт қара коңыр топырақты өңірі (27,7 млн га);
2) қуаң даланың кәдімгі қара қоңыр топырақты өңірі (25,4 млн га, яғни
9,6%);
3) шелейт жердің ашық қара қоңыр топырақты өнірі (37,5 млн-гектарға
жуык, яғни 14,2%).
Шөл аймақ екіге бөлінеді: 1) солтүстік шөлдің қоңыр топырақты өңірі
(58 млн га); 2) орта және оңтүстік шөлдің сұр қоңыр топырақты өңірі (59,3
млн га).
Орманды-далалық аймақтың негізгі топырағы мынадай: шабындық қара
топырақ, ал дренажды (батпақ жердің суын жер астындағы құбырлар жүйесі
арқылы ағызып жіберіп, кұрғату әдісі) үлескілерінде сілтісіз қара
топырақ және орманды далалық аймақтың сұр күлгін топырағы. Орманды-
далалық сұр топырақты жерлерде (құмды және құмдақ) көктерек пен қайың
жақсы өседі. Қарашірінділі А қабатының қалыңдығы 18—25 см және онда 3—6%
қарашірінді болады. Оның астыңғы бөлігінде ақ шаңғыт бар. Қарашірінді —
иллювийлік В қабатының қалыңдығы 20—30 см, нығыз, лайлы белшектері көп, ақ
шаңғытты болады. А қабатында топырақ реакциясы сәл қышқыл, В қабатында
бейтарап. 1,5 метрден тереңірек қабатқа карбонаттар шайылып кеткен. Ауыл
шаруашылығында мұндай топырақты жер көбінесе орман алқаптарын егуге
пайдаланылады. Сілтісізденген қара топырақты жерде (өзен алқаптарының
жазық жерлерінде, ағын суды екі жакқа айырып жіберетін жалдарда) астық
тұқымдас масақты шөптер өседі. Сілтісізденген қара топырақ ылғалы ормандық
далалық аймақтың дренажды үлескілерінде қалыптасады. Мұндағы шіріндінің
мөлшері – 6 – 9 %.

Қазақстанның топырақ-өсімдік аймақтары мен шағын аймақтары
(Оспанов, Боровский, Шувалов, 1964)

Аимэқтардын, Ауаның Орта жыл-дықТопырақ аумағы (млн га)
қысқаша орташа жылдық жау-ын-шашын
сипать; темпера-турасы, гусімі. мм
градус
жалпы Ішінде жыртуға
жарам-дысы
1 2 3 4 5

I. Орманды-далалық аймақ
Шабындық қара топы-
рақ, сілтісізденген қара
топырақ, орманды-да-
лалық аймақтың, сұр
топырағы
Оңтүстіктегі орташа
ылғалды орманды дала,
қайың мен көктерек
өсетін орман, орман
арасындағы түрлі шөп
өскен үлескілер

+ 0 -1 320—350 0,6 0,4

Бұл жерлердің топырағы суды жақсы өткізеді және ондағы ылғал қоры да
мол.
Азоттың жалпы мелшері

II. Далалық аймақ

+ 1,5 300 – 32012,0 5,5

+2 12,9 8,0
270 – 300

а) кәдімгі қара
топырақты аймақша;
бірқалыпты қуаң, боз,
басқа
да шептер еседі
б) оңтүстік қара
топырақты аймақша, қуан боз, басқа да шөп түрлері өседі

III. Қуаң далалық аймақ

+2 +4 230 – 53,1 17,6
270
1 2 3 4
5

Қою қара қоңыр және
кара қоңыр топырақты
аймақша; бір қалыпты
кұрғак, бетегелі-бозды
және бозды-бетегелі
далалық жер

IV. Шөлейт аймақ

+4 +7 180—230 37,5 1,2

Ашық қара қоңыр
топырақты аймақша;
өте қуаң бетеге, боз
есетін шөлейт

V. Шөл аймак

а) қоңыр топыракты
солтүстік шөлді
аймақша;
б) сұр қоңыр топыракты
аймақша, тақыр жер.
Климаты өте кұрғак
және ыстық, жусан мен
сораң өсетін орта және

+7 90—180 39,3 1,5
+13

оңтүстік шел аймақша

0,5 процентке, фосфорының мөлшері 0,2 процентке дейін жетеді. Мұндай
топырақты жерлер неғұрлым құнарлы деп есептеледі және жаздық бидай егу ушін
толық иге-рілген. Фосфор тыңайтқыштарын енгізгенде алынатын түсім мәлшері
артады.

VI. Тау етегіндегідалалықаймақ

Боз топырақ пен ашық
қара қоңыр топырақ
басым аймақша, ауа
райы қуаң және ыстык,
жусан және ран. тәріздес
шептер есетін далалық
жер, сондай-ақ ылғалды
және жылылықты сүйетін

+7 210 – 40016,0 3,0
+13

жусан мен астық
тұқымдас шөптер өседі

VII. Таулы өңір

730—880 0,3
7,7

+7,+12

+ 1, —7
265,4* 39,0**

а) боз, қара қоңыр және
кара топырақты таулы
далалық белдеу.
Ылғалы жеткілікті,
түрлі шеп, бұталар өседі
б) таулы орманды және
таулы-шалғынды
топырақты белдеу.
Альпілік және
субальпілік шал-рындары
бар өте ылғалды аймақша

Барлығы

Шабындық қара топырақ қосымша жер асты суы және жауын-шашын мен
ылғалдану жағдайында қалыптасқан, сондай-ақ онда астык тұқымдас түрлі
шөптер де өседі.
Жазық, дренажсыз, жер асты суы 2—4 м тереңдікте жатқан жерлері де бар.
А + В қарашірінді қабатының қалыңдығы 60—70 сантиметрге дейін жетеді,
қарашірінді мөлшері 8—12% шамасы, кейбір ұзынша келген жерлердегі
қарашіріңді қабатының қалыңдығы 100 сантиметрге жуық, 50—70 см тереңдіктен
тұз қышқылынан реакция болатыны, ал 60—80 см тереңдіктен бастап
карбонаттардың бөлінетіні байқалады. Сіңіру сыйымдылығы — 50—60 мгэкв,
реакциясы — бейтарап немесе сәл қышқыл. Сортаңдау, кулгінденген және
карбонатты топырақ түрлері бар. Дәнді дақылдар егу үшін жеткілікті дәрежеде
ылғалданған.
Қара топырақ арасында, әсіресе көк терек, қайың, тал (бұл бүта түрінде де,
ағаш түрінде де кездеседі) өсетін жерлерде солод топырақ көбірек кездеседі;
бұл топырақтың бозғылт келген күлгінденген қабаты (А2) бар, бұл аморфты
кремний қышқылымен және қалдық кварцпен байытылған. Бұл қабат орман
топырағының және шымды қарашірінді қабаттың астында 8—10 см тереңдікте
жатады, 30—50 см тереңдіктен бастап балшықты (иллювийлік) В қабатқа
айналады, оның түсі қоңыр, бозғыл теңбілдері бар, ылғалы кейде шамадан тыс
болады. Ормаыды-далалық аймақ оңтүстікке қарай бір қальшты қуаң далалыққа
ойысады, мұнда көбінесе қара топырақ басым, бұдан соң ол оңтүстіктің қара
топырақты куаң далалық аймағына ауысады. Кәдімгі орташа қарашірінділі қара
топырақты жерде боз, түрлі шептер өседі және олар өзендер арасындағы
жазықта, өзен жайылмаларында болады. А қабатының топырағы (қалыңдығы 30—40
см) қара сүр, беткі жағын шым басқан, үсақ құрт кесекті, ал астыңғы жағы
ірі кесекті болып келеді. ВІ қабаттағы (қалыңдығы 25—30 см) к\:ңгірт сұр
қара қоңыр топыраққа ауысады, нығыз бо-лады. В (С) қабаты (қалыңдығы 25—30
см) ауыр құм-балшық карбонат аралас, 150—200 см шамасында ғаныш бөліке
бастайды. А қабатының беткі жағындағы қара-шірінді 7—8%, астыңғы жағында —
4—5%. ВІ қабатын-да — 2—4%. Сіңіру сыйымдылығы шамамен 40 мгэкв. Беткі
жағында топырақ реакциясы бейтарап, астыңғы жағында — сілтілі. А
кабатындағы жалпы азоттың мөлшері 0,5 процентке жетеді, фосфоры аз. Ауыл
шаруашылығына пайдаланғанда бұл аймақта бидай егіледі, ол үшін топыраққа
фосфор тыңайтқыштарын енгізу қажет. Ал механикалық құрамы жағынан жеңіл,
сондай-ақ карбонатты топырақ жел эрозиясынан қорғауды қажет етеді.
Қарашіріндісі шамалы оңтүстік қара топырақтың турлі шөбі онша көп емес. А
қабатының қалындығы 20— 30 см, қарашіріндінің мөлшері — 5—6%, жалпы азот —
0,3%. Сіңіру сыйымдылығы — 30—35 мгэкв, топырақта кальций, магний көп.
В1 қабатының топырағы (қалыңдығы 20—25 см) қоңыр, нығыз, кей жерінде
қарашірінді бар, оның мелшері 2—4%. В (С) қабатынын, топырағы (қалыңдығы
25—30 см) нығыз, қоңыр, саздақ, карбонат аралас; 120—150 см шамасында ғаныш
бөліне бастайды. Аймақ тармағы топырағының басым бөлігінің ылғалы
жеткіліксіз. Бұл аймақтың жері суарылмайды. Қолданылатын агротехника
топырақта пайдалы ылғал жинақтауға және топырақтың үстіңгі қабатының
үрілуіне қарсы күресуге бағытталған. Сортаңдау және сортанданған түрлі
топырақты жерді жемшөптік дақылдар егуге пайдалану ушін түбегейлі
мелиорациялау керек.
Орташа қуан және қуаң даланың топырағы қою коңыр және кәдімгі қара
қоңыр болып келеді. Қою қара қоңыр топырақтың А қабатының қалыңдығы 0—18
(22) см, түсі қоңыр сұр, құрт кесекті, астыңғы жағы ұсақ; А қабатында
қарашіріндінің мәлшері 3,5—4,5%, сіңіру сыйымдылығы — 25—35 мгэкв, В
қабатының қалыңдығы 18 (22)—42 (48) см, түсі қоңыр, нығыз, жаңадан
карбонаттар пайда болып тұрады. 120—130 см тереңдікте ғаныштың, оңай еритін
тұздардың белініп шығатыны байқалады. Бұл аймақ тармағының егіншілігі
суарылмайды. Оның басым бөлігі дәнді дақылдар егу ушін ылғалмен жеткілікті
қамтамасыз етілмеген. Сондықтан да басты мақсат — топырақта ылғал жинап,
сақтау, үстінгі қабатты желдің үріп әкетуіне жол бермеу. Фосфорлы
тыңайтқыштарды қажет етеді. Кәдімгі қара қоңыр топырақ қуаң дала аймақшада
(ол батыстан шығысқа қарай 2400 шақырымнан астам жерді алып жатыр, ені 50-
ден 320 шакырымға дейін) көбінесе бозды бетегелі және жусанды-бетегелі
өсімдік өседі. А + В қабаттарьшың қалыңдығы 30—40 см, түсі ақшыл. Қара
қоңыр топырақтарға қарағанда карбонаттар мен ғаныш көбірек бөлінеді;
қарашіріндінің мөлері (3—3,5%) мен сіңіру сыйымдылығы (15—25 мгэкв)
шамалы. Аймақша егіншілігі суармалы емес, дәнді дақылдар егу үшін ылғал
жеткіліксіз. Шабындық ашық қара, қоңыр топырақ ойпаңдау жерлерде басым,
үстіңгі қабаттан басқа қабаттардың астында қосымша ылғал бар (2—5 метрден
бастап). Мұндай топырақта қарашірінді мол (6,5 про-центке дейін), оның
қалыңдығы 60 сантиметрге дейін жетеді. 60—70 см тереңдіктен бастап
карбонаттар және. 110—130 сантиметрден ғаныш бөлінетіні байқалады. Құнарлы
топырақ ретінде ең алдымен егіншілікке (дәнді дақылдар мен бақша
дақылдары), одан соң шабындыққа пайдаланылады. Шөлейт аймақта ашық қара
қоңыр топырақ басым. Мұнда климат неғұрлым қуаң болған жағдайда жусан боз
бетегелі және боз жусан бетегелі өсімдік сирек өседі.
А + В қабатының қалыңдығы 25—30 см, қарашірінді шамалы (2—3%),
құрылымы күрделі емес және кебірлеу. 40—80 см тереңдікте карбонаттар
жинақталған, 80—100 см терендіктен ғаныш бөлінеді. Жайылымда шөп мол,
сондықтан мал шаруашылығына қолайлы аймақ. Ауыл шаруашылық дақылдарын егу
үшін ылғал жеткіліксіз, дегенмен ойпаң жерлерде тары, арпа және бақша
дақылдарын егуге болады. Солтүстік орта және оңтустік шел жерлерде жартылай
бұталы жусан мен сортаң шөптер басым келеді. Қоңыр топырақтың А + В
қабатының қалыңдығы 20—25 см, қарашіріндісі аз, (1—2%). В қабаты
топырағының Түсі қоңыр, кебірлеу. Қарашіріндінің құрамында фульвоқышқылдар
басым; үстіңгі жағы карбонатты 60—70 см тереңдіктен ғаныш көп бөлінеді. Бұл
аймақ тармағында мал өсіріледі. Бірақ күзгі-қысқы жайылымдардағы шөбінің
шығымдылығы онша емес. Суармалы және ойпаң жерлерді іріктеп жыртып бидай,
тары егуге болады (Атырау, Қарағанды және Семей облыстары). Сұр қоңыр
топырақтың саздақ жерлерінде жусан және баялыш есімдігі мол. Үстіңгі
жағында нығыз қабат, оның астында қопсыңқы қоңыр-лау қабат жатады: А + В
қабатының қалыңдығы — 10— 25 см, қарашіріндінің мелшері 1 процентке дейін
жетеді; 40—60 см тереңдіктен бастап ғаныш пен оңай еритін тұздар мол
жинақталады. Мал өсірілетін аймақ, бірақ жайылымдардағы шөбінің шығымдылығы
шамалы.
Т а қ ы р тәрізді топырақ кұрғаған Сырдарияның, Шу, Іле, т. б. өзекдерінің
бойы бұрын су қаптаған жазықтық жерлерінде кездеседі. Топырақта ашық сұр
түсті, 3-тен 6 сантиметрге дейінгі жарық қабыршақтар бар, одан соң қопсыңқы
қабат (6—12 см), одан тереңдікте боз немесе қоңыр түсті, бір сыдырғы нығыз,
құрылымсыз қабаты (15—30 см) болады, ол жөнді өзгермейтін қабатты аллювийге
ауысады. Бұл топырақ карбонатты, сортаңданған, қарашіріндіге тапшы (1 —1,2
процснт), сіціру сыйымдылығы да аз (7—12 мгэкв). Бұл жерде суармалы
егіншілік басым.
Шөлдің өзге жерлерінің арасында тақырлар кішігірім келер немесе
бұрыңғы кезде өзен суы жайылған шақта пайда болған үлкен учаскелер күйінде
кездеседі. Сырттай қарағанда қатты, бет жағы қабыршақтанып сызаттана
жарылған, оған қар, жаңбыр суы іркіледі. Қабыршақ қабатының қалыңдығы 2—8
см. 15—20 см тереңдікке кететін жарықтар оны жан-жағы мүжілген көп қырлы
бөліктерге бөледі. Қабыршақ астындағы қабат қатты құрылымды бөлшектерден
тұрады.
Аймақтық жазықтық топырақтар ішінде кебір, сор, шабындық топырақ және
құм көп кездеседі. Кебір -кебір топырақ натрийге бай, топырақтың өзге
түрлерімен бірге ұшырасады. Оның көлемі 40 млн га. А қабатының қалыңдығы
жағынан кебірлер қабыршақты (5 сантнметрге дейін) және қалың (15
сантиметрден артық) болып белінеді. Ал тұзды қабаттар тереңдігіне қарай
былай белінеді, сортаң (тұздар 30 сантиметрден жоғары), кебірлеу (30—80 см)
және қалың кебір (80— 130 см). Жемшөптік дақылдар егу үшін орташа және
қалың кебірлерді түбегейлі мелиорацияланғаннан кейін ғана пайдалануға
болады.
Қазақстанның барлық жазық аймағында жеке учаскелер күйінде сор
топырақты жерлер көп кездеседі. Олар бүдан бұрын да және казіргі кезде де
тұздың жиналуынан пайда болады. Сор топырақта бос және оған сіңген күйде
едәуір мөлшерде (1 проценттен астам) иондар (хлоридтер, сульфаттар, натрий)
бар. Бұл иондар өсімдікке зиянды. Сор топырақты жердің жалпы көлемі 10 млн
гектарға жуық. Ауыл шаруашылығының мақса-тына сор топырақты жерді күрделі
түрде мелиорациялағаннан кейін ғана (шаю, дренаждау) күріш егу үшін
(Сырдария, Іле, Қаратал өзендерінің сағаларында) пайдалануға болады.

Қайта сорбасу :— суармалы жерлерді дұрыс пайдаланбағанда дамитын
сорлану процесі. Дренаж — коллекторлар жүйесі салынбаған, тұзды төсеніш
жыныстар мен жер асты сулар деңгейі кұрлық бетіне жақын жатқан, егісті
ретсіз, нормасыз суғарған жағдайларда дамиды. Сондықтан К. с-ды болдырмау
үшін агромелиорациялық шаралар жүйесін қолдану керек, оған мыналар жатады:
суғару нормаларын, санын және мезгілін дұрыс белгілеу және Топырақтан
шайылған тұзды суларды уақытында (дер кезінде) егіс алаңынан дреналармен
әкету; қолдан берілетін суды егістік бетінде біркелкі жаю үшін, алдын ала
жерді тегістеу; жоғарғы агротехниканы қолдану; қылтыр-тіктер арқылы сумен
бірге тұздардың көтерілмеуі үшін Т-тың жоғарғы (өңделетін) қабатын
борпылдақ күйде сақтау; каналдар бойында ағаш отырғызу, олардың та-банын су
өткізбейтін бетон —киіммен қаптау.

Қарағанды облысының топырағы (Жезқазған облысымен қоса) жерінің аумағы
40 млн га. Мұнда Т. жамылғысы солтүстіктен оңтүстікке қарай үш аймақка
(қара топырақты, қара, қоңыр және қоңыр Топырағы) және алты аймақшаға
бөлінеді.
Бетегелі-жусанды өсімдіктер өсетін жерде дамыған оңтүстік карбонатты
қара топырақты аймақта (390 мын. га) жылы мезгіл 135 күнге созылады, тиімді
температураның жиынтығы 2200°, жылдық орташа температура 1,5°, жылына 300
мм жауын-шашын түседі. Оңтустік карбонатты қара Т. А + В қабаты 41—54 см-ге
тең. Олардың А қабатының қарашіріндісі бір текті қоңыр-қою сұр, тереңдігі
18—20 см, 4—6 см-ден шымды, құрылымы кесек түйіртпекті; В қабаты 18—50 см-
ге орналасқан, бір түсті емес, тіпті 60—80 см тереңдікте қарашіріндісінің
2—3% болып келетін қою ағындысы байқалады. Бұл ағынды жыныстың ашық
үлескілерімен алмасып отырады. В қабаты кесек құрылымды; 90—120 см
тереңдікте ғаныштың қабыршақ және кристалы түрінде бөлінетіні байқалады.
Қарашіріндінің мөлшері — 5,5— 4,8%, азот —0,34—0,21%, фосфор — 0,13—0,10,
калий — 2,6—2,5%. Дәнді дақыл есіруге қолайлы.
Әр түрлі шөп аралас селеулі-бетегелі өсімдік есетін жерде дамыған қою
қара қоңыр топырақты аймакшада (3,7 млн га) жылы мезгіл 138 күнге созылады,
орташа температура 2,0—2,5°. Жылына 300—315 мм ылғал тусе-ді. Қою қара
қоңыр топырақ А + В кабатының тереңдігімен сипатталады, ол 35—45
сантиметрге тең. А қабаты (15—20 см) қою қошқыл түсті, құрылымы кесек, одан
төмен қошқыл, кесек боп тығыздалған В қабаты (20— 35 см) орналасады, мұнан
да төмен (35—80 см) сары қоңыр тығыз ВС қабаты бар. Одан төмен қарай сары
қоңыр ауыр саздақ. Ол карбонатты және тығыз.
Қарашіріндінің мөлшері 4—3%, жалпы азот — 0,30— 0,18%, жалпы фосфор —
0,09—0,06 және калий — 2,6— 2,4%, 70—120 см тереңдіктегі ғаныш қабатындағы
қатты қалдық 1 процентке жетеді, жалпы сілтілігі —. 0,056%. Топырақ
реакциясы сілтілі, рН — 7,1—8,0-ге тең. Топырақтың жылжымалы түрлермен
қамтамасыз етілуі: азот — орташа (56—84 мг), фосфор — аз (5— 10 мг) және
калий — көп (427—528 мг). Бұл аймақ ауыл шаруашылығында астық және сүт
өндіруге пайдаланылады; топырағы дәнді дақыл үшін жыртылған. Мұнда да ылғал
жинау және оны сақтау жоғары түсім алудын, негізгі шарты болып табылады.
Жусан-бетеге-селеу сияқты құрғақ далалық өсімдіктер есетін жерде
дамыған орташа қара қоңыр топырақты аймақшада жылы мезгіл 137 күнге
созылады. Тиімді температураның жиынтығы 2350°, жылдық орташа
температура—1,8—2,8°. Жылына 220—270 мм ылғал тү-седі.
Қара қоңыр топырақ қарадан ашық қоңырға ауысатын топқа жатады.
Сондықтан ол орта сандық және сапалық көрссткіштік белгілерімен
сипатталады. А қабаты (0—20 см) қара қошқыл реңді, құрылымы кесектозаңды; В
қабаты — қошқыл қарашірінділі, құрылымы кесек, тығыз; С қабаты сары қоңыр
үлкен кесекті ауыр саздақ, ақ теңбіл карбонатты. Әр алуан орта саздақты бұл
топырақтағы қарашіріндінің мөлшері 3,5— 2,5%, жалпы азот — 0,17—0,05%,
фосфор — 0,12—0,07 және калий — 2,4—1,4%. Бұл аймақтың ауыл
шаруашылығындағы бағыты — егіншілік пен мал.
Селеу-бетеге-жусан өсімдіктері өсетін жерде дамыған жартылай шөлдегі
ашық қара қоңыр топырақты аймақшада (11,2 млн га) жылы мезгіл 140 күйге
созылады, тиімді температураның жиынтығы 2600° тең, орта жылдық температура
2,8—3,6° болады. Жылына 170-тен 200 милл-иметрге дейін ылғал түседі. Ашық
қара қоцыр топырақ А + В қабаты тереңдігінің 30—36 см-ге теңдігімен
сипатталады. А қабатының (15—17 см) түсі қош-қыл сұр, тығыз, қарашіріпдінің
мөлшері — 2,4—2,1%, жалпы азот — 0,14—0,13, фосфор — 0,09—0,07% және калий
2,7—2,5%; жылжымалы түріндегі (мгкг) гидролизді азот — 70, фосфор — 4-
және калий — 476.
Аймақша негізінен мал шаруашылығына және суармалы егіншілік үшін
пайдаланылады.
Жусан (теріскенді және изенді) өсетін жерде дамыған шөлді қодыр
топыракты аймақшада— (13,4 млн га) жылы мезгіл 155 күнге созылады, тиімді
температураның жиынтығы 3000°-қа тең, орта жылдык, температура-3,6—5°
болады. Ылғал көп болмайды, жылына бар болғаны 135 мм ылғал түседі. Қоңыр
топырак А + В қабатының шамамен 26—28 см ғана реңі қоңырлау дала түстес
қабыршақ-тозаңдау-жапырақ құрылымды, шіріндісінің мөлшері 2,0—0,1 процентке
дейін жетеді және калий — 2,2%. 30 см тереңдікте сульфат тұзының көптігі
байқалады. Қоңыр Т. негізінен мал шаруашылығында пайдаланылады.
Жусан, баялыш және бұйырғын өсімдіктері өсетін жерде дамыған сұр коңыр
Т. аймақшасында (6,3 млн га) жылылық 162 күндей болады, орта жылдық
температура 5,1° (Балқаш маны) және 6,8° (Бетпақдала). Жеріне қарай ылғал
да жылына 147—107 мм түседі. А. қабатының тереңдігі 7... 8 см, сұр, тозанды
қарашіріндінің мөлшері — 0,9 ...0,6%. В қгбаты (8 ... 22 см) қоңыр,
кесекті, тығыз; төмен қарай ашық қоцыр, жаңғақ кесекті, мұнан терең —
қиыршық тасты құммен араласып, ғаныштың түрлі кристалдары көбейіп кетеді.
Жалпы азоттың мөлшері 0,06—0,04%, фосфор — 0,13—0,10% және калий —
2,7—2,5%. Бұл аймақшаның мал шаруашылығына маңызы бар. Облыста 40 мың ірі
қара және 1,75 млн қой мен ешкі өсіріледі.

Карапайымдылар, протозоа — топырақта кең тараған микрофлора мен
қарапайым жәндіктер. Оларға жіпаяқтылар (флагелата), тамыраяқтылар
(ризопода) және инфузориялар (цилиата) жатады. Қ. гетероторфтылар —
топырақтың жоғары қабатындағы ұсақ ағзалармен (бактериялар, балдырлар,
саңырауқұлақтар) коректенеді. Олардың топырақтағы саны құрғақ мезгілде және
қыста күрт азайып, инертті күйіне (цисті формасына) көшеді. Қ.
бактериялардың ескі қалдықтарын жегеннен, жаңа, жас биохимиялық белсенді
түрлері пайда болады.

Қара топырақ — орманды-дала және дала аймақтарында кеп жылдық шөптекті
өсімдіктер өсетін лёссті борпылдақ жыныстан түзілетін аса құнарлы топырақ
типі. Бұл топырақты В. В. Докучаев ұлт байлығы деген, өзінің Орыс қара
топырағы атты еңбегінде (1883) қара топырақ климат пен жер жасы,
өсімдіктер мен аналық тау жынысы және жер бедері — топырақ құраушы
факторлардың біріккен әрекетінен жаралған деген. Ол аналық жыныста
орналасқан шөптекті өсімдіктер қалдықтарының ыдырауы нәтижесінде
қарашірінді (гумус) шоғырланғандықтан пайда болған. П. А. Костычев бойынша
қара топырақ құралуында көп жылдық шөптекті өсімдіктер тамырларының әсері
– басты және шешуші. Топырақтың қара түсті өсімдік тамырларының таралуына
байланысты деген.

Боз (құба) топырақ — Шығыс Қавказ, Памир мен Тянь-Шань таулары
етегіндегі шелдала зонасының басты топырақ типі; Іле Алатауының солтүстік
беткейіндегі Б. т.— өсімдік биіктік белдеулерін бастайды. Б. т. 4 тип-шеге
— ашық, кәдімгі, карбонатты боз және күңгірт боз топыраққа бөлінеді.
Ашық боз топырақ тау етегіндегі шөлдалалық аймақта, теңіз деңгейінен
200 ... 350 м биіктікте кездеседі, бұл арада атмосфералық жауын-шашын
жылына орта есеп-пен 170... 300 мм түседі; жазықтық, жусан аралас өлең,
көде шөптер еседі. АВ қабатынын, қалыңдығы 18... 20 см. А — қабатында
қарашірінді мөлшері 1 ... 1,5%, топырақ. реакциясы — сілтілі. Тәлімі жерде
дәнді дақылдар егіледі, кейде суармалы егіншілікке де пайдаланылады.
Қәдімгі боз топырақ— Шығыс Тянь-Шаньда 350 ... 600 м биіктікте, жылына 300
... 450 мм жауын-шашын түсетін жерлерде тараған. Жер бедері тегіс төбелі
келеді, табиғи өсімдігі — раң тәріздестер мен түрлі шөптер. Қараші-рінді
қабаттың қалыңдығы 12... 17 см, түсі сұр, үстіңгі жағы шымдау қабыршақты,
құрт кесекті; АВ-ң қалындығы 25 ... 30 см, бунақденелілердің құрттардың
індері мен үяларынан көптеген қуыстар пайда болған, жұмсақ қүрт кесекті,
қуыстардың қабырғалары бойында өңез күйінде карбонаттар бөлінеді;
карбонатты В қабат (80—100 см)—қоңыр сарғылт, нығыз; кейде жертесерлердің
індері кездеседі. Үстіңгі құнарлы (АВ) қабат астында сарғыш борпылдақ жыныс
(С) жатыр, онша нығыз емес, 1,5... 2 м тереңдіктен ұсақ кристалды ғаныштың
өзектері байқалады. А қабатындағы қарашірінді мөлшері 1,5—2,5%. Суармалы
және тәлімі егіншілікке пайдаланылады (мақта, беде, көкөніс, т. б.
егіледі). Суармалы жерлерде органикалық және минералды тыңайтқыштарды
пайдаланған тиімді.
Шамалы карбонатты солтүстік боз топырақ — тауға жақын жердегі
жазықтықта, Іле Алатауының солтүстік беткейінде, 250 ... 400 мм жауын-шашын
түсетін, 650 м-ге дейінгі биіктікте кездеседі. Бұл арада сұр жусан, ебелек,
көде және елең шөптер өседі.
А қабатында қарашірінді мөлшері 1 ...2%, карбонаттың СО2 газы 3 ... 4%,
кескін-мен төмеңдеген , сайын ол 7 процентке дейін көбейеді. Тәлімі және
суармалы егіншілікке, сондайақ малшаруашылығына пайдаланылады (шеп
шығымдылығы жақсы, көктемгі жайылымдар). Суармалы жерде қант қызылшасы,
күздік бидай, темекі, жүгері, беде, көкөніс егіледі, жеміс ағаштары
отырғызылады, жүзімдіктер салынады. Тәлімі жерде күздік және жаздық бидай
егіледі. Суармалы жерге көң және азот, фосфор тыңайтқыштарын қолдану тиімді
келеді.
Күңгірт боз топырақ — Батыс Тянь-Шаньда 400 ... 600 мм жауын-шашын
түсетін 500—600 м биіктікте кездеседі. Ол — төмпешікті жерлер. Табиғи
есімдігі — күрделі гүлдер, шатырлылар, шырыштар араласқан түрлі шөпті —
бидайық. АВ қабатының қалыңдығы — 60 ... 70 см, А-да гумус мөлшері басқа
түршелерге қарағанда жоғары — 2,5... 3,5%. Тәлімі жерлерде дәнді дақылдар
егіледі.

Боксит — құрамынан алюминий алынатын шегінді тау жынысы; құрылымы
бұршақ тәрізді, солит қуысты, борпылдақ, түсі коңыр қызыл, сұр, шұбар
болады. Тығыздығы — 2,9—3,5 гсм3 құрамында алюминий оксиді (А12О3) 28-ден
50%-ке жетеді. Б-тың ірі кендері Оралда, Сібірде, Ленинград пен Архангельск
облыстарында және Қазақстанның Торғай еңірінде орналасқан.

Жамбыл облысының топырағы—14,5 млн га жерді қамтиды, мұның 38 процепті
сұр қоныр топырақты шөл, 19 проценті — боз топырақ, 17 проценті — кұм, 10
проценті — гидроморфты, 7 проценті — таулы, 5 проценті - тұзды, 2 проценті
— таулы қара және қара қоңыр топырақтар. Облыстың оңтүстігінде, Қырғыз
Алатауына дейінгі өңір топырағында аймақтық құрылымы жақсы байқалады. Таулы-
шалғындық және шалғындық-ормандық аймақта (теңіз деңгейінен 4600—3500 м)
таулы-шалғындық субальпілік және таулы-ормандық топырақтар (арша еседі)
дамыған. Ауаның орта жылдық температурасы 6—7°-қа тең, жылына 315—485 мм
ылғал түседі. Бұл жерлер жаздық жайылым ретінде қолданы-лады. Таулы-далалық
аймақ (теніз деңгейінен 2000—• 1200 м) Қырғыз Алатауының солтүстік
бөліктеріне орналасқан. Ауаның орта жылдық температурасы 7,2°-қа тең.
Тиімді температураның жиынтығы — 2800°. Жылына 350—550 мм ылғал түседі.
Таулы қара топырақ, қара қоңыр және қоңыр топырак дамыған. Бұлар жайылымға
және ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге пайдаланылады. Карбонатты қара
қоңыр топыраққа жусанды-бетегелі өсімдіктер өседі, А + В карашірінділі
қабатының тереңдігі 50—65 сантиметрге тең; А қабатының тереңдігі 21—40 см,
реңі қошқыл қоныр, құрылымы кесек, В қабаты (20—35 сантиметр) қошқыл реңді,
құрылымы кесек түйіртпекті. Ғаныш кристалл немесе ақ ұнтақ талшық түрінде
100—150 саниметрден бөліне бастайды. Қарашіріндінің мөлшері А қабатында —
3,5—3,2%. В қабатында — 2,3—1,7%, жалпы азоттың мөлшері —0,21—0,15%, жалпы
фосфор — 0,11—0,08%, рН — 7,2—7,6-ға тең. Тау бөліктеріндегі шөлді-далалық
аймақта (теңіз деңгейінен 1000—600 м) ашық қошқыл, боз топырақ
(солтүстігіне қарай — ашық, оңтүстігіне қарай — қоңырқайлау және қалыпты),
сондай-ақ жартылай гидроморфтық (шабынды боз топырақ) және гидро-морфтық
(шабынды батпақты) топырақтар дамыған. Орта жылдық температура 9,1°-тең.
Тиімді температураның жиынтығы — 3500°. Жылына 247—359 мм ылғал түседі. Бұл
топырақтар егіншілік үшін де, мал шаруашылығына жайылым ретінде де
пайдаланылады. Қарашірінділі А + В қабатының тереңдігі 35—50 см, карбонатты
ашық қошқыл топырақтарда бетегелі жусанды өсімдіктер өседі. А қабаты (15—20
см) ашық қошқыл, кесекті, В қабаты (35—40 см) сұр қошқыл, кесекті, тығыз,
60—75 см тереңдікте дақ түрінде карбонаттық пайда болғаны байқалады. А
қабатындағы шіріндінің мөлшері —2,9—2,5%. В қабатында — 1,5—1,0%, жалпы
азот —0,23—0,15% және жалпы фосфор — 0,17—0,14%, топырақтың реакциясы
сілтілі, рН — 7,8—8,1-ге тең. Қарашірінділі А + В қабатының тереңдігі 40—55
сантиметрге дейін баратын қою боз топырақта жусанды шөптер өседі; А
қабатының реңі қоңыр дақты қою сұр келеді, тереңдігі 10—15 см, қабат-қабат,
құрылымы шаң-тозаңды, В қабаты қоңыр қою сұр, ғаныштық кристалдары 75—100
см тереңдіктен байқалады. АІ қабатының қа-рашіріндінің мөлшері — 2,7—1,9%,
А2 қабатында — 1,5—1%, А қабатындағы жалпы азоттың мөлшері — 0,17—0,12%,
жалпы фосфор — 0,21% және калий — 2,1%. Қою боз топырақ егіншілік үшін
толық игерілген, топырақ сілтісіздене бастаған. Қалыпты боз топырақты
сарғылт құм болады, раңды-жусан өсімдіктері өседі және қою боз топырақтан
айырмашылығы шірінді қабаты онша терең емес (35—40 см), соған сәйкес
қарашіріндінің мөлшері де аз болады. Қүрылымының капролиттілігімен,
иллювиалды-карбонатты қабаттың қаттылығымен, кұрт-кұмырысқалардың індерінің
көптілігімен сипатталады.
А қабатындағы қарашіріндінің мөлшері 2,0—1,5%, жалпы азот —0,13—0,12%,
фосфор — 0,13—0,11 %, калий — 2,96—2,88%, рН — 8,1—8,5. Бұл жер дәнді дақыл
егу үшін пайдаланылады. Солтүстік ашық боз топырақта жалбызды-ебелекті-
жусанды өсімдіктер өседі. А + В қарашірінділі қабат 25—35 сантиметрге тең.
А қабатының тереңдігі 12 см, реңі — сұр қоңыр. В қабаты (12—25 см) ашықтау
сұр, борпылдақ, тозаңдау. Қарашіршдінің мөлшері 1,2—0,9%, азот —
0,08—0,05%, рН—-8,3—8,9. 20—40 см тереңдікте лайлы тұнбаның көбірек екені
байқалады. Ауыл шаруашылығында тәлімі егіншілікке және көктемгі-күзгі және
қысқы жайылым үшін пайдаланылады. Сұр қоңыр топырақ карбонаттығының жоғары
және сілтінің кептігімен, қарашіріндісінің аздығы және құралымсыздығымен
сипатталады, жоғары жағында кеуек қабыршағы (0—8 см) болады. В қабатының
тереңдігі 16—30 см, реңі — кызғылт қоңыр, жаңғақ кесекті, 60 см тереңдікте
ғаныштың мөлшері көп (22—23%) болады. Қарашіріндісінің мөлшері—1,0— 0,5%,
жалпы азот —0,05—0,04%, рН — 8,3—8,6. Бұл топырақ негізінен көктемгі-күзгі
жайылым ретінде (8,3 млн га) пайдаланылады. Облыста 1 млн га жеміс-жидек
ағаштары, 1,03 млн га орман мен бұта, су басқан 350 мың га жер бар. Дәнді
дақыл өсіру үшін суарылмайтын егіншілік (қара топырақ және қара кошқыл
топырақ) дамыған. Боз топырақ, шалғынды боз топырақ, қошқыл және шабынды
қара қоңыр суармалы топырақ қант қызылшасың, майлы шөптер, темекі өсіруге
пайдаланылады. Сондай-ақ бау мен жүзім шаруашылықтары өркендеген. Жазғы,
қысқы және көктем-күзгі жайылым үшін қолданылады.

Жамбыл облысының топырағы—14,5 млн га жерді қамтиды, мұның 38 проценті
сұр коныр топырақты шөл, 19 проценті — боз топырақ, 17 проценті — құм, 10
проценті — гидроморфты, 7 проценті — таулы, 5 проценті — тұзды, 2 проценті
— таулы қара және қара қоңыр топырақтар. Облыстың оңтүстігінде, Қырғыз
Алатауына дейінгі өңір топырағында аймақтық кұрылымы жақсы байқалады. Таулы-
шалғындық және шалғындық-ормандық аймақта (теңіз деңгенінен 4600—3500 м)
таулы-шалғындық субальпілік және таулы-ормандық топырақтар (арша өседі)
дамыған, Ауаның орта жылдық температурасы 6—7°-қа тең, жылына 315—485 мм
ылғал түседі. Бұл жерлер жаздық жайылым ретінде қолданылады. Таулы-далалық
аймақ (теңіз деңгейінен 2000— 1200 м) Қырғыз Алатауының солтүстік
бөліктеріне орналасқан. Ауаның орта жылдық температурасы 7,2°-қа тең.
Тиімді температураның жиынтығы — 2800°. Жылына 350—550 мм ылғал түседі.
Таулы қара топырақ, қара қоңыр және қоңыр топырақ дамыған. Бұлар жайылымға
және ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге пайдаланылады. Карбонатты қара
қоңыр топыраққа жусанды-бетегелі өсімдіктер өседі, А + В қарашірінділі
қабатының тереңдігі 50—65 сантиметрге тең; А қабатының тереңдігі 21—40 см,
реңі қошқыл қоңыр, құрылымы кесек, В қабаты (20—35 сантиметр) қошқыл реңді,
құрылымы кесек түйіртпекті. Ғаныш кристалл немесе ақ ұнтақ талшық түрінде
100—150 саниметрден бө-іне бастайды. Қарашіріндінің мөлшері А қабатында —
3,5—3,2%. В қабатында — 2,3—1,7%, жалпы азоттың мөлшері —0,21—0,15%, жалпы
фосфор — 0,11—0,08%, рН — 7,2—7,6-ға тең. Тау бөліктеріндегі шөлді-далалық
аймақта (теңіз деңгейінен 1000—600 м) ашық қошқыл, боз топырақ
(солтүстігіне қарай — ашық, оңтүстігіне қарай — қоңырқайлау және қалыпты),
сондай-ақ жартылай гидроморфтық (шабынды боз топырақ) және гидроморфтық
(шабынды батпақты) топырақтар дамыған. Орта жылдық температура 9,1°-тең.
Тиімді температураның жиынтығы — 3500°. Жылына 247—359 мм ылғал түседі. Бұл
топырақтар егіншілік үшін де, мал шаруашылығына жайылым ретінде де
пайдаланылады. Қарашірінділі А + В қабатының тереңдігі 35—50 см, карбонатты
ашық қошқыл топырақтарда бетегелі жусанды өсімдіктер өседі. А қабаты (15—20
см) ашық қошқыл, кесекті, В қабаты (35—40 см) сұр қошқыл, кесекті, тығыз,
60—75 см тереңдікте дақ түрінде карбонаттың пайда болғаны байқалады. А
қабатындағы шіріндінің мөлшері — 2,9—2,5%. В қабатында — 1,5—1,0%, жалпы
азот —0,23—0,15% және жалпы фосфор — 0,17—0,14%, топырақтың реакциясы
сілтілі, рН — 7,8—8,1-ге тең. Қарашірінділі А + В қабатының тереңдігі 40—55
сантиметрге дейін баратын қою боз топырақта жусанды шөптер өседі; А
қабатының реңі қоңыр дақты қою сұр келеді, тереңдігі 10—15 см, қабат-қабат,
құрылымы шаң-тозаңды, В кабаты қоңыр қою сұр, ғаныштық кристалдары 75—100
см тереңдіктен байқалады. А1 қабатының қарашіріндінің мөлшері — 2,7—1,9%,
А2 қабатында — 1,5—1%, А қабатындағы жалпы азоттың мөлшері — 0,17—0,12%,
жалпы фосфор — 0,21% және калий — 2,1%. Қою боз топырақ егіншілік үшін
толық игерілген, топырақ сілтісіздене бастаған. Қалыпты боз топырақты
сарғылт құм болады, раңды-жусан өсімдіктері өседі және қою боз топырақтан
айырмашылығы шірінді кабаты онша терең емес (35—40 см), соған сәйкес
қарашіріндінің мөлшері де аз болады. Құрылымының капролиттілігімен,
иллювиалды-карбонатты қабаттың қаттылығымен, құрт-құмырысқалардың індерінің
көптілігімен сипатталады.
А қабатындағы қарашіріндінің мөлшері 2,0—1,5%, жалпы азот —0,13—0,12%,
фосфор — 0,13—0,11 %, калий — 2,96—2,88%, рН — 8,1—8,5. Бұл жер дәнді дақыл
егу үшін пайдаланылады. Солтүстік ашық боз топырақта жалбызды-ебелекті-
жусанды өсімдіктер өседі. А + В қарашірінділі қабат 25—35 сантиметрге тең.
А қабатының тереңдігі 12 см, реңі — сұр қоңыр. В қабаты (12—25 см) ашықтау
сұр, борпылдақ, тозаңдау. Қарашіріндінің мөлшері 1,2—0,9%, азот
—0,08—0,05%, рН — 8,3—8,9. 20—40 см тереңдікте лайлы тұнбаның көбірек екені
байқалады. Ауыл шаруашылығында тәлімі егіншілікке және көктемгі-күзгі және
қысқы жайылым үшін пайдаланылады. Сұр қоңыр топырақ карбонаттығының жоғары
және сілтінің көптігімен, қарашіріндісінің аздығы және құралымсыздығымен
сипатталады, жоғары жағында кеуек қабыршағы (0—8 см) болады. В қабатының
тереңдігі 16—30 см, реңі — кызғылт қоңыр, жаңғақ кесекті, 60 см тереңдікте
ғаныштың мөлшері көп (22—23%) болады. Қарашіріндісінің мөлшері—1,0— 0,5%,
жалпы азот —0,05—0,04%, рН — 8,3—8,6. Бұл топырақ негізінен көктемгі-күзгі
жайылым ретінде (8,3 млн га) пайдаланылады. Облыста 1 млн га жеміс-жидек
ағаштары, 1,03 млн га орман мен бұта, су басқан 350 мың га жер бар. Дәнді
дақыл өсіру үшін суарылмайтын егіншілік (қара топырақ және қара қошқыл
топырақ) дамыған. Боз топырақ шалғынды боз топырақ, қошқыл және шабынды
қара коңыр суармалы топырақ қант қызылшасың, майлы шөптер, темекі өсіруге
пайдаланылады. Сондай-ақ бау мен жүзім шаруашылықтары өркендеген. Жазғы,
қысқы және кектем-күзгі жайылым үшін қолданылады.

Ақтөбе облысының топырағы. Солтүстігінде аздап оңтүстіктің аз
қарашірінділі (5%) қара топырақты кездеседі, оның механикалық құрамы ауыр,
нағыз кебірленген және карбонат текті келеді. Оңтүстікте бұл топырақ
күңгірт қара қоңыр типшеге ауысады; А қабатындағы гумус мөлшері 3... 4%.
Топырақ жамылғысында кебірленген және кебірлі -карбонатты тектері таралған,
солтүстік аудандарда (Хобда мен Новороссия) ауыр, оңтүстікте — жеңіл
механикалық құрамды топырақтар тараған. Оңтүстікке қарай кезектесіп шөл
далалық ашық қара коңыр (кебірлермен қабаттаса) және сұр қоңыр шөлдік
топырақтар орналасқан, екеуі де көбінесе кебірленген. Шөл далада ашық қара
қоңыр топырақ арасында теңбілденіп кебірлер, ал сұр қоңыр топырақ арасында
сорлар орналасқан. Облыстың біраз жерін барханды, бекілген құмдар алып
жатыр. А. ш-ғының мамандануы тұрғысынан А. о. т. біркелкі емес: егіншілікте
қара топырақтар мен күңгірт қара-қоңыр Т-тар пайдаланылады — жаздьіқ бидай,
күздік арпа, тары, т. б. дақылдар егіледі; жалпы егістігі — 2,3 млн гектар
(барлық жерінің 7,6%-ті). Қалған жер қоры мал шаруашылығында (қой, ешкі,
жылқы) жайылым ретінде пайдаланылады. Ойпаң, ылғалды, шұрайлы жерлерде
жемшөп дайындалады.

Глауконит — сулы слюдалар тобына, силикаттар (кремний тұзы) класына
жататын минерал. Топырақта ұнтақталған түйірлер күйінде кездеседі, түсі
жасыл, кейде қара шыныдай жылтыр, суды сіңіреді, катиондық алмасуға
қатысады, құрамында калий, магний мен темір (Ре3+, Ғе2+), сутегі (ОН)з бар,
тығыздығы мен қаттылығы төмен, олар тиісінше 2,2—2,8 гсм3 пен 2—3-ке тең.
Мезозой мен кайнозойдың шөгінді жыныстарында тараған. Глауканитті құм
тастар Ақтөбе фосфорит кендерінде, Оралдың шығыс беткейінде кездеседі.

Глей, г л е й қабаты — топырақ құрылымының көкшіл-жасыл түсті бөлігі,
кейде қызғылт тартқан шұбарлау келеді. Негізінен топырақта глей процесі
нәтижесінде, ылғалы мол анаэробты жағдайда (батпақтану) темір (П) оксидіне
айналуынан пайда болады. Г. процесі нәтижесінде топырақта түзілген шала
оксидтер (темір, марганец) мәдени есімдіктерге зиян, оған тек қана күріш
дақылы шыдайды, Бұл терминді және Г. процесін Высоцкий ашып талдаған.

Глейлі күлгін топырақ — бұрынғы КСРО-ның солтүстігіндегі тайгада,
тундраға шекаралас жерлерде, жалпы өте суық климатты өңірлерде құралады;
күлгінді топырақ түзілу процесіне (жер бетінде атмосфералық су көп уақыт
іркілгендіктен) глейлену килігеді; соңғы процеске А1 мен А2 қабаттары
шалдығады: ылғалды кезеңде топырақтың түсі темір (П) оксидінен көгілдір,
топырақ кепкенде аталған кабаттардың түсі жалын сары тартады. Артық
ылғалдану органикалық заттардың ыдырауына (минералдануына) кедергі жасайды
да, гумусті-шымтезекті қабат түзіледі. Көпжылдық тоң басқан жерлер
топырақты батпақтану процесіне шалдығады.

Глинка Қ. Д. (1867—1927)—топырақ зерттеуші, академик, В. В. Докучаевтың
шәкірті, топырақ туралы ғылымды дамытушылардың бірі. Ол Ново-Александрия
а. ш. ин-ститутында геология мен минералогия кафедрасын басқарып, Докучаев-
Сибирцев қағидаларын студенттерге жеткізеді, оларға жан-жақты экскурсия
ұйымдастырып, зертханалық дағды беріп, дәрістер оқыды, Ресей елкелері
(басында Еуропалық, кейіннен Азиялық бөліктерінде (топырағын зерттеу үшін
экспедициялар кұрамын кеңітті; Сибирцевтен (1900 ж.) кейін ғылыми генетика
негізінде топырақтану оқулығын жазды (1907 ж.). Онда сол кездегі әлемдегі
ғылыми басылымдарға шолу бергендіктен Глинканың оқулығы топырақтану
ғылымының энциклопедиясы болып есептеледі. Көшіру басқармасы кұрған
топырақтық - ботаника экспедицияларын басқарды. Алты жыл бойы (1908—14)
топырақ зерттеулерін жүргізу үшін Сібір, Қиыр Шығыс, Қазақстан мен Орта
Азияға жузге жуық экспедициялар ұйымдастырды. Солардыц нәтижесінде біздің
республикамызда топырақты зерттеу ісі анағұрлым алға басты Г. топырақ
түзілуді химиялық-биологиялық процесс тұрғысынан қарастыра отырып,
элювиальды процесс (тау жынысының үгіндісі) деп санады. Г. көптеген қызықты
топырақ зерттеулерін жүргізді (тау жыныстарының бұзылуы, топырақ генезисі,
географиясы және оларды жіктеу). Ол В. Докучаев атындағы Топырақ институтын
ұйымдастырушылардың бірі.
Гнейстер — көп кездесетін метаморфтық тау жынысы, тақта тастан, дала
шпаты, кварц пен мүйізді алдамыштан тұрады, яғни минералдық кұрамы гранит
пен сиенитке ұқсас. Жаралуына сәйкес Гнейстер ортогнейске (метаморфталған
магмалы жыныстардың тереңде өзгеруі) және парагнейстерге (шегінді тау
жыныстардың — қүмдақтар мен аркозды құмдардың тереңде өзгеруі) бөлінеді. Г.
— құрғақ жердің және платформалары мен қалқанды белігінің негізін салып,
кембрийден бұрынғы минералды қабатында тараған.

Горст — жер қыртысының екі иіні жарыла сатыланып төмен түскендегі
көтеріңкі бөлігі, сілемі; Тянь-Шаньда кең дамып, өзен алаптарын бөлетін
таулы жоталарды құрайды. Горстты таулар Байқалдан шығысқа қарай көбірек
кездеседі.

Гравитациялық күш — Топыраққа ауырлық күшінің әсер етуінен туындайтын
құбылыс. Топырақта сұйық және бу күйіндегі суға сорбциялық, қылтүтіктік,
осмостық, гравитациялық табиғи күштер әсер етеді. Солардың әсерінен топырақ
ылғалының қасиеттері, оның қозғалуы мен тиімділігі өзгереді. Сорбциялык,
пен қылтүтіктік күштер суды топырақта ұстап түратын болса, глауканит к.,
керісінше, оны өз салмағы мен Т. кескінінде жоғарыдан төмен қарай ағызады.
Гравитациялық су көп мөлшерде болса, жер асты су қорын толтырып, оның
деңгейін көтеруі мүмкін.

Гранит — жер қыртысының аса терең бөлігінен ығысқан және кремнийге бай
магмалык тау жынысы. Құра-мында 65% калийлі дала шпаттары (ортоклаз,
микролин), қышқыл плагиоклаз (альбит), 25—40%-тей кварц, 5—10%-тей биотит,
амфибол, пироксен болады. Үгілгенде текшеге, сандыққа ұқсас бөлінеді. Су
мен температура әсерінен физикалық үгілуге шалдығып, біртұтас қатты тау
жьшысынан борпылдақ (қиыршық тас, құм) түріне аппалады. Химиялық угілуінен
құра-мындағы дала шпаттары каолиндекеді.
Топырақ құрамында балшықты минералдар (каолин) көбейген сайын оның
механикалық құрамы ауырлайды, біріктірушілік және сіңіру қасиеттері
жақсарады. Қиыршық тастар мен құмдар — топырақ қаңқасы болса, оның еті
(плазмасы) — балшықты минералдар. Қазақстанда қызыл Г. Қордайда кең
тараған.

Гранодиорит ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.