Қазақтың салт – дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы

Кіріспе

І Қазақтың салт – дәстүрлері негізінде бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие берудің теориялық негізі.
1.1. 1.1. Педагогика тарихындағы ұлттық тәлім-тәрбие идеялары.
1.2. Қазақтың салт-дәстүрлері негізінде бастауыш сынып
оқушыларына ұлттық тәрбие берудің
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
ІІ Бастауыш сынып оқушыларын ұлттық салт – дәстүрге
тәрбиелеудің әдістемелік негізі.
2.1. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие беруде ана тілі
пәнінің алатын орны.
2.2. Ана тілі пәнін оқытуда бастауыш сынып оқушыларына қазақтың
салт-дәстүрі негізінде тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері.
2.3. Педагогикалық іс-тәжірибелерге салт-дәстүрлерді ендіру
жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Диплом жұмыстың көкейкестілігі: Ұрпақ тәрбиесі қай заманда да, күн
тәртібінен түспеген келелі мәселелердің бірі де бірегейі десек артық емес.
Бұл мәселе бүгінгі күні де айрықша мәнге ие. ХХІ ғасырдағы тасқындаған
толассыз ақпараттар, қоғамдағы күрделі өзгерістер мен даму қарқыны
ағымында өмір сүріп жатқан жас ұрпақты тәрбиелеу оңай шаруа емес. Оларға
ұлттық тәрбиені дарыту одан да күрделі. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ
халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт тезінен өткен бай қазынасын оқу –
тәрбие ісінде қолдану.
Ал, жастарды жан – жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт –
дәстүрлердің тәлім – тәрбиелік, білім танымдық рөлі орасан зор. Еліміздің
ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық салт – дәстүрлерінің тегін
тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш – керуеніне
ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын қамдау өскелең
өмір талабы болып отыр.
Еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 халыққа
жолдауының Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған: ... Олар
бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық
экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады.Олар... күллі әлемге әйгілі
, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады ... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана
болады,оның саулығына,біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды-
деп атап көрсеткен.[1
Жастарды халықтық тәрбиенің негізінде оқытуда ұлттық өнердің
өркендеуіне жол ашу қажеттілігі туып отыр. Бұл мәселе Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңының 11 – бабында білім беру жүйесінің
басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан. Атап айтқанда, Қазақстан
Республикасы бұл заңда: Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау
керектігі белгіленген[2]. Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру
мақсатымен жүргізіліп жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта
өркендеуіне кеңінен жол ашылды. Міне, Қазақстан Республикасы егемендігін
жариялағанына да 18 жылдан аса уақыт болып қалды. Қазақ халқы ғасырлар бойы
армандаған азаттығына, ұлттық тілі мен дініне қол жеткізді. Иә, сырт
көріністерге қарасақ жаңалықтар да аз емес сияқты. Астананың іргелі
университеттерден бастап, облыстардағы педагогикалық институттар, тіпті
қаулап ашылып жатқан гимназиялар мен лицейлер де, колледждер мен орта
мектептерге дейін, оқу бағдарламалары өзгертіліп, жаңа оқулықтар мен
әдістемелер басқа да құрал – жабдықтары шығарылып жатқаны жайлы аз
айтылмайды. Оның үстіне осы айтылған білім ошақтарының барлығында да
халқымыздың әдет – ғұрып, салт – дәстүрлерін, тұрмыс күйлерін дамытуды
негізгі мақсат етіп қойған.
Ұлы ойшыл Әбу – Насыр Әл – Фараби айтқандай Тәрбиесіз берілген білім
адамзаттың қас жауы деген тәрбиеге терең ой берсе, яғни келелі ұрпаққа
алдымен ұлттық тәрбиеге баулып, білім беруді негізгі мақсат етіп алдық.
Ұлттық дәстүр, халқымыздың ұлан – ғасыр тәжірибесі туралы зерттеу
жұмыстары да аз емес. Мысалы: Қоңыратбаева Тана Әуелбекқызының Халық
педагогикасы және оны оқу – тәрбие жұмыстарына ендіру жолдары, Советхан
Ғаббасовтың Халық педагогикасының негіздері, Құбығұл Жарықбаев пен
Серғазы Қалиевтың Қазақ тәлім – тәрбиесі және Қалдыбек Бөлеевтің Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау жөніндегі
т.б. сол сияқты зерттеушілердің еңбектерін ерекше атауға болады. Біз
зерттеу жұмысымызда осы анықтаманы, осы жүйені басшылыққа алдық.
Қазіргі таңда салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәнін ашу, тәрбиелік әдіс-
тәсілдерін жетілдіру қажеттігі айқын көрінуде. Салт-дәстүрлердің тәрбиелік
қажеттілігі мен оның тәрбие процесінде қолданудың арасында қарама-қайшылық
орын алуда. Осы мәселелерді қарастыра келе дипломдық жұмыстың тақырыбын
„Қазақтың салт-дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық
тәрбие беру” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісі.

Зерттеу пәні: Ұлттық салт-дәстүрлерді бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеу ісінде пайдалану барысы.
Зерттеудің мақсаты: Ұлттық салт – дәстүр ұғымын жан – жақты анықтай
отырып, оны бастауыш оқыту үдерісінде қолданудың маңыздылығын көрсету.

Зерттеудің міндеттері:
- Ұлттық салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәнін ашу;
- Бастауыш мектеп оқу процесінде қазақ салт-дәстүрлерінің пайдалану
барысын айқындау;
- Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде қазақ салт-дәстүрлерінің
тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалану жолдарын көрсету.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбына байланысты педагогикалық,
психологиялық, философиялық, арнайы немесе әдістемелік әдебиеттерді
зерделеу; теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерді
жинақтау, сұрыптау, талдау әдісін қолдану, және т.б.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

І. Қазақтың салт – дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларына ұлттық
тәрбие берудің теориялық негізі.
1.1. Педагогика тарихындағы ұлттық тәлім – тәрбие идеялары.
Қазақ халқының өте әрідегі өмір сүрген кезінен (VІ ғ. Түрік қағанаты)
басталып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның
бірі елдің әдет – ғұрыптарына негізделген – халықтық педагогика.
Халық педагогикасы - делінген қазақ энциклопедиясында – тәрбие
жөніндегі халықтың педагогикалық білім тәжірибесі халық педагогикасын
зерттеу негізіне педагогикалық мазмұн мен бағыттағы халық ауыз
әдебиеттінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық ойындар,
отбасы тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Халық педагогикасының негізгі
түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды шеберліктерді ұрпақтан
– ұрпаққа қалдыру. Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім – тәрбиенің
белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы
жолдар, тиісті тәсілдер де болған. Мәселен, мақал – мәтелдерде
адамгершілік – имандылық тәрбиесіне байланысты әдет – ғұрыптар
насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда – ақыл – ой тәрбиесі, өлең, жыр –
дастандарда - әсемдік тәрбиесінің сан – алуан мәселелерін қозғайтын
тәлімдік материал ретінде пайдаланған. Демек, халықтық педагогика – тәлім
– тәрбиелік ой – пікірлердің бастауы, халықтың рухани мұрасы.[7]
Адам баласын еңбекке, кәсіпке үйрету және оның еңбегін өнімді, жемісті
ету – адамзат қоғамы тарихымен бірге жасасып келе жатқан тәрбие нысанасы.
Халықтық жазу – сызуды білмеген, ғылым мен мәдениеттен мешеу қалған
сәбилік дәуірінің өзінде де өсер ұрпақты еңбекке тәрбиелеу отбасы, бүкіл
қоғам мүшелерінің бірлесе отырып атқаратын ісі болып саналады.
Халық педагогикасының негізгі көздер мақсаты, өзінің бай тарихи
тәрбиесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, Отанның ар – намысын
қорғауға және т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу.
Халық педагогикасы қалай дамып жатыр? Оның бұрын соңды ғылым ретінде
жүйеленген күйі нешік? Халық педагогикасы дегеніміз не? Этнопедагогика
дегеніміз не? Егер ғылыми жүйеленген жағдайда, бұлардың ара – жігі неде?
Мінеки, әзірше осы сұрақтардың барлығына да жауап жоқ. Шындығында да, салт
– дәстүрлер, әдет – ғұрыптар, тұрмыс - мүліктері, тек этнографиялық
сипаттар ғана емес, пе? Ендеше, тағы да қайталап, Халық педагогикасы
дегеніміз не? деп сұрауға мәжбүр болып отырмыз.
Осы қойылған сұрақтардың дерлігіне – ақ жауап беретін еңбек,
халқымыздың белгілі жазушысы, ғалым – педагог Советхан Ғаббасов
білгірлікпен өз еңбегінде талдап та, түсіндіріп берген.
Шын мәнінде, Халық педагогикасы дегеніміз әлде қайда терең көп қырлы
және тұрақты негіздері бар ғылым екенін дәлелдейді. Ал, Этнопедагогика
соның құрамындағы бір ғана саласы екендігіне көзіңді жеткізеді.[23]
Қазақтың халық педагогикасы ғылым ретінде байыпталып та, жинақталып
та, жүйеленіп те көрген емес. Ендеше кез келген пәннің негіздері
айқындалмаса, оның ғылыммен жүйеленген теориясы да жоқ деген сөз. Ал,
теориясы қалыптаспаған пән үнемі үзіліссіз дами да алмайды. Халқымыздың төл
мәдениетінің, соның ішінде әсіресе, ұлттық тарихымыз бен халық
педагогикамыздың тұмшаланып қалуы неше дәуірлерден бері басынан кешкен
уақыт тынысы мен заман сарыны тікелей байланысты. Ал, оның соңғы үш ғасырға
жуық бодандық тіршілігі, бүкіл бір халықтың мәңгүрттеніп кетуіне әкеп
соқтыра жаздады. Бұл шындық, қаншама азабы мол ауыр болғанымен, болашақ
ұрпақ үшін өз аты мен затын да айтып кетуді жөн көрдік. Отаршылдық саясат,
бодандықтың езгісінде қалған қаншама халықтың жан – дүниесін жегідей
жеп, алдау мен арбаудың неше алуан жексұрын әдістерге пайдаланғандығын,
қазіргі кезде анық та айқын көріп отырмыз. Міне, егемендігімізді алған
осынша жылдың ішінде – ақ, халқымыздың көне тарихын тірілтіп, жаппай халық
педагогикасын жандандыруға ұмтылып жатыр. Мәселенің бұлайша дамуының өзіне
тән сыры мен сипаты бар. Өйткені біздер басымыздан келіп отырған қазіргі
мезгіл – бүкіл адамзаттық мәні бар, тарихи кезеңнің болар сәті екендігі
анық.
Аңсаумен жетіп, бостандықтарын алған халықтар бірден халық
педагогикасының ұрпақ тәрбиесіндегі орны мен қоғамдық мәніне жаңаша
көзқарас беріп отыр. Жұртымыз нағыз халық педагогикасының орнына
этнографиялық ілімнің жетістіктерін кең түрде пайдаланып жатыр. Ежелден
белгілі этнографиялық білімнің тарауларына үй тұрмысында қолданылатын
заттар мен тағамдар, өнердің сан – саласында қолданылатын ыдыс – аяқтарына
дейінгі ерекшеліктерді айтатынымыз белгілі. Әрине, бұл да адам тәрбиесіне
ерекше әсер ететін халық педагогикасының қолданбалы көріністері
екендігін атап айтқан жөн. Себебі: халық педагогикасы мен этнография
ілімдері бір – бірімен тығыз байланысты болғанымен, өнер ешуақытта да
бірін – бірі алмастыра алмайды. Адамзат қауымындағы халық педагогикасының
жетіле даму жолдарына үңіле қарасақ, оның әр түрлі тағдырға ұшырап, бір
қалыпты даму жолдарына түсе алмағандығы анық байқалады. Оның көптеген
себептері бар. Сол себептердің салдарынан халық педагогикасы дамудың
ғылыми жолынан анықтауға мәжбүр болған. Осы айтылған тұжырымның айқын
көрінісін белгілі ғалым Г. Н. Волковтың Этнопедагогика атты ғылым
монографиясындағы қорытындыға қарасақ: Халық педагогикасы – ғылым емес!
Тек, ғылыми педагогикаға шикізат, материал, өмірлік фактілер ғана бере
отырып, оның біртұтас ғылыми жүйесінің жоқтығын былай қойғанда, идеяларды
жетілдіріп отыратын теориясының болуы да мүмкін емес, - деп үзілді –
кесілді тұжырым жасаған.[8]
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы
ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми – педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударуды, құнды
пікірлер айтып, өмірлік мұра қалдырды. Олар орыс педагогтары: К. Д.
Ушинский, Н К. Крупская, А. С. Макаренко, В. А. Сухомлинский, В. И.
Водовозов, Г. С. Виноградов, чуваш педагогы Г. Н. Волков, татар педагогы Я.
И. Ханбиков, азербайджан педагогы А. Ш. Ташимов, грузин педагогы А. Ф.
Хинтибидзе, Қырғызстан ғалымы, академик А. Э. Измаилов, қазақтың көрнекті
жаңашыл педагогы Ыбырай Алтынсарин, қазақтың асқан ақыны, педагогы Мағжан
Жұмабаев.[6]
Тәрбиенің дәстүрмен тығыз байланысын тұңғыш қарастырушы К.Д.Ушинский.
Ол өз еңбектерінде халықтың сипатына еңбектің тәрбиелік және психикалық
сипатына және тәрбиедегі адамшершілік мәселелеріне көңіл бере отырып,
Тәрбие көзі халықтық педагогика деген тұжырымға келеді. Осы идеяны қазақ
жерінде жалғастырушы педагог Ыбырай Алтынсарин. Ол қазақтың қыз ұзату,
бала тәрбиесі дәстүрлерін арнайы зерттей отырып, халықтық тәрбиенің өзегі
ұлттық салт – дәстүр екендігін көрсетеді.[3]
Сонымен бірге К. Д. Ушинский жас ұрпаққа тәлім – тәрбие беріп, олардың
жан – дүниесін дамыту жайында Әрбір халық пен ұлт өз ана тілі мен салт –
дәстүрін дәстүрлеп, тарихи даму жағдайына орай білім беріп, тәрбиелеу
керек дегені мәлім.[22, 125-126]
Жалпы адамзат қоғамының әр кезеңдерінде пайдаланған дәстүр – салттың
түрлері көп. Бір ұлтқа тән дәстүр болады. Дәстүрдің ескісі де, жаңасы да,
жаманы да, жақсысы да бар екендігі белгілі.
Қай заманда болсын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат – міндеттер. Ең
бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу
болып табылады. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғамның қамын ойлау. Ал, жастарды
жан – жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт – дәстүрлердің
рөлі аса зор.
Салт – дәстүр дегеніміз – халықтың кәсібіне, сенім – нанымына,
тіршілігіне байланысты қалыптасуын, ұрпақтан – ұрпаққа ауысып отыратын
қоғамдық құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Қазақ халқының
көпшілік салт – дәстүрлері баланың дүниеге келуімен байланысты болған.
Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреуі бала. Халқымыз Бесіксіз үйде
береке жоқ, бір баласы бардың шығар – шықпас жаны бар, көп баласы бардың
үйінде маздаған шамы бар деген.
Біздің ата – бабаларымыздың да, жылдар бойы тарихында ешбір қағазға
түспей – ақ жігі бұзылмай келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудің белгілі бір
жүйесі болғанына ешкім талас тудыра алмайды. Ол сан ғасыр бойы, атадан
балаға, баладан өзінен кейінгі ұрпағына мирас болып, жалғасып келе жатқан
салт – дәстүр, әдет – ғұрыптар. Мұның бәрі халық тәрбиесінің бір тарауы
ғана.[7,30-31]
Қазақ кеңес энциклопедиясында салт ұғымына төмендегідей анықтама
берілген. Салт – халықтар кәсібіне, сеніміне, тіршілігіне байланысты
қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа ауысып отыратын әдет – ғұрып, дәстүр. Уақыт
озған сайын жаңалық еніп, өзгеріп, қоғамдық болмыс ұстанымына бейімделіп
отырады. Ал, жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып,
өмірге қажеттіліктері жаңа жағдайда ілгері дамиды. [19]
Ал, дәстүр ұғымына Дәстүрдің ұрпақтан – ұрпаққа көшетін тарихи
қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық ұйымдар
мен халықтың мінез – құлқы мен іс - әрекеттерінің негізі - деп анықтама
берілсе, философиялық сөздікте, Дәстүр тарих барысында қалыптасып,
ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып отыратын әдет – ғұрыптар. Салт – сана, қоғамдық
тәртіп, заң мұрат пен игілік, мінез – құлық қалыптары және т.б. қоғамда,
ұлтта немесе жекеленген әлеуметтік мәдени мұра элементтері делінген.[15]
Дәстүр үшін өткен қалыптасқан көзқарас пен іс - әрекеттің мәдени мұра
ретінде сақталып, бүгінгі күнге жетуі қажет. Профессор Н. Сәрсенбаев
өзінің әдет – ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмірден алатын орнына, атқаратын
қызметіне философиялық тұрғыдан талдау жасап: Дәстүрге әдет – ғұрыптың
өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен тұрмыстық формалары, ырым –
жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді.
Екіншіден, дәстүр әдет – ғұрыптың жинақталған, көпшілікке ортақ
салтанатты шерулер, әнұран ойнау, елтаңбаны, туларды дәстүрге жатқызамыз.
Үшіншіден, дәстүрге қоғамдық сананың ғылым мен әдебиеттегі, көркемөнер
мен саясаттағы бағыттары енеді. Мысалы: біз Пушкин, Горький, Абай,
Науаилардың әдеби мұраларын зерттеушілерді солардың әдеби дәстүрін
жалғастырушылар деп, ал ғылымда Ломоносов, Менделеев, Павловтың ілімдік
дәстүрін жалғастырушылар деп атаймыз. [10]
ХХІІ – ХVІІІ ғасырлардағы орыстың және батыстың демократияшыл
бағыттағы педагог ғалымдары өздерінің ғылыми еңбектерін – халықтың ғасырлар
бойы жинақтаған бала тәрбиелеу тәжірибесіне негіздей отырып, көпшілікке
ұсынған болатын. Мысалы, Чехтың педагогы Ян Амос Коменский ағайынды
чехтарды тәрбиелеудегі халықтың жақсы дәстүрлеріне сүйене отырып, баланы
жастайынан еңбекке және жақсы мінез – құлыққа тәрбиелеудің жолдарын
белгілеп берді.[22,182]
Қазақтың айтыс – өлеңдерінде, тәлім – толғауларында бесік – жырларында,
ертегі аңыз - әңгімелерінде, мақал – мәтел, насқыл сөздерінде ел тағдыры,
келер ұрпақ қамы, бас бостандығы, адамгершілік, ар – ождан мәселелері жан –
жақты сөз болған. Ол халықтың қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, баланы
бесікке салу сияқты дәстүрлі жиындарда айтылып келеді.
Қазақ халқының ақыны Абай атамыз жастар тәрбиесіне, ұрпақ тәрбиесіне
көп көңіл бөліп, артына ұлағатты сөздер қалдырған адам. Ол жастарды бес
нәрсеге асық бол, бес нәрседан қашық бол деген еді. Еңбек, ғылым, терең ой,
өнер, тіл, адамгершілік, өсек - өтірік, мақтаншақ, еріншек бекер мал
шашпақ. Адамның адамшылығы ақыл, ғылым, жақсы ата – ана, жақсы құрбы,
жақсы ұстаздан болады деген. Абай атамыз ұрпақ тәрбиесін қазақтың салт –
дәстүрімен ұштастыра білген.
Жалпы адамзат қоғамының әр кезеңдерінде пайдаланған салт –
дәстүрлердің түрлері көп. Бір ұлтқа тән халықтық дәстүр болады. Дәстүрді
түсіндірме сөздіктерде: жалпы қауым болып қабылданған тәртіптің түрлері
мен адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық ережелердің жиынтығын айтады.
Осыған орай айтатын болсақ, қазақ халқында сан ғасырдан бері жалғастыра
жасаған өзіне тән толып жатқан ұлттық дәстүр – салттары бар.
Құбығұл Жарықбаев пен Серғазы Қалиев өздерінің еңбектерінде салт –
дәстүр туралы былай деп жазған: салт – дәстүр дегеніміз – халықтардың
кәсібіне, сенім – нанымына, тіршілігіне байланысты қалыптасқан ұрпақтан –
ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде
қалыптасады. Жеке адам жаңа салтты ойлап шығара алмайды немесе бұрын
қалыптасқанды жоғалта алмайды. Бүкіл халық, ел – жұрт уақыт озған сайын
салт – дәстүрге жаңалық енгізіп, оның қоғамдық бөлшек көріністеріне
бейімдеп өзгертіп отырады. Ал, жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы
келетіндерді жойып, өмірге қажеттілері жаңа жағдайда ілгері дамиды.[7,36-
37]
Салт пен дәстүрдің айырмашылығы неде дегенге келсек, салт адам өмірінің
күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас
ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы.
Ал дәстүрдердің өрісі салттан әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық
сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның
қалыптасқан біріңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайтын ритуал. Дәстүр
идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Халық: Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы бар, Әдет - әдет
емес, жөн әдет деп заман талабына сай дәстүрлерді дәріптеп, тәлім –
тәрбиенің пәрменді құралы ретінде пайдаланып келген. Мысалы: көп жылдар
бойы діни мейрам деген жаңсақ көзқараспен Наурыз мейрамын еліміз мүлде
атаусыз қалдырып келсе, қазіргі демократия кезінде ол қайта жаңғыртылып,
жалпы халық мейрамына айналды. Салт – дәстүр халықтың белгілі бір әдет –
ғұрпымен байланысты туады. С. Қалиев еңбектерінде қазақ халқының салт –
дәстүрлерін төмендегіше топтауға болады:
- бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер;
- тұрмыс – салт – дәстүрлері;
- әлеуметтік мәдени салт – дәстүрлер.
Мысалы, бала тәрбиесіне байланысты: шілдехана, сүйінші сұрау, балаға
ат қою, бесікке салу, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу тойлары;
үйлену үй болумен байланысты: құда түсу, есік – төр көрсету, ұрын келу,
келін түсіру тойлары, қалың мал алу, жасау беру т.б. салт – дәстүрлер,
түрлі кәде ырымдар, өлген адамды жерлеумен байланысты: арыздану, қоштасу,
естірту, жұбату, көңіл айту, жоқтау, өлген адамның жетісін, қырқын, жылын
беру т.б. ырымдар қазақ халқында ежелден сақталған. Мұны тұрмыс – сал
дәстүрлері деп атайды. Тұрмыс – салтқа байланысты туған әдет – ғұрыптар мен
салт – дәстүрлердің бәрінде халықтың арман – тілегі, ой – пікірі, келешек
ұрпаққа айтар өсиеті көрініс беріп отырады. Олар өлең – жыр түрінде
шілдехана мен баланы бесікке салу, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндетке
отырғызу немесе қыз ұзату, келін түсіру тойларында, сондай – ақ өлікті
жөнелтумен байланысты жиындарда айтылады.[19,37-38]
Орыс педагогы К.Д Ушинск хлықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына
және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе Орыс халқының бала тәрбиесі
сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің негізін
халықтық жақсы – жаман дәстүрінен іздестіру - деді.
VІІІ ғасырда өмір сүрген әрі ақын, әрі күйші, әрі асқан ойшыл Қорқыт
атамыз Адам табиғаттың перзенті, құдайдың құлы, құдайға құлшылық ету,
ілтипатты, қайырымды болу адамдық парыз. Құдай менмен, өркөкірек, тәкәппар
жандарды сүймейді. Ондай адамдарда асқақтық, білместік көп кездеседі...
Қара жүрек адамдардан қайырым күтпе, әкені тыңдамаған дөрекіні ұлдан без,
безбүйрек, ақымақ туыстан без деген насихатты айтты.
Қорқыттың шығармаларында ата – анаға қамқорлық, әйел – ананы сыйлау,
әдептілік мәселелері үлкен орын алады.
Мұнымен қатар жыр жолдарындағы ру батырларының, тайпа көсемдерінің үлгі
- өнегелері, адамды сүю, ұрпақ қамын ойлау мәселелерін көтерген әдет –
ғұрыптары мен танымдардың, тарихи оқиғалардың педагогикалық мәнін атап өту
керек:
Баланы әркім сұраған,
Сұрағанмен не пайда
Ата жолын қумаса – деген.
Қорқыт айтқан ойлар, отбасындағы ойлар, бала тәрбиелеу ұлттық салт –
дәстүр мәселелеріне қатысты пікірлермен кеңейе түскен.[8,218]
Өткен ғасырдың 20-30 жылдары ұлттық тәрбие теориясының негізін салған
Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамедов, М. Жұмабаев негізін салған қазақтың тәлім –
тәрбиелік ілімі егемендігі мен тәуелсіздігін алған Қазақстанда дамудың жаңа
белесіне көтеріліп, мұндай зерттеулер әрмен қарай жалғасуда.
Педагогика, психология ғылымдарының Қазақстанда негізін салушылардың
бірі Ж. Аймауытов өзінің Тәрбие атты еңбегінде Адамның қоғамдық
еңбегінің жемісті, нәтижелі болуы тәрбиеге байланысты. Адам баласының ұрлық
істеуі, өтірік айтуы, кісі тонау, өлтіру сияқты бұзықтықтарды жасауы
тәрбиенің жетімсіздігінен деп қарайды. Бұл пікір адам тәрбиесіндегі ортаның
әсері жөніндегі орта ғасыр ойшылдары мен ұлы ақын Абайдың көзқарастарымен
ұштасып жатыр. Аймауытов бала тәрбиесіне туған елдің әдет – ғұрпы мен салт
– санасының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп,
ойын – сауық, өлең – жырды естіп өскен елдің баласы діншіл келеді.
Жастайынан кемдік, жоқшылық, көріп өскен ауылдық баласы жасқаншақ, бұлтығы
болады деп салт – сана, әдет – ғұрыптың адам тәрбиесіне тигізетін ықпалын
сөз етеді.
Қазақстанда - ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби педагогикалық
оқулықтарға енгізген Жұмабаев Мағжан болды. Ол өзінің "Педагогика (баланы
тәрбие қылу жолдары)" еңбегінде "...Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт
тәрбиесі. ...әрбір ұлттың бала тәрбие қылу туралы ескіден келе жатқан жеке-
жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе
жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен
таныс болуға тиісті..." деп атап көрсеткен.
Бұл жерде Мағжанның халық педагогикасының халықтың тарихы мен
мәдениетімен бірге қалыптасып келе жатқан ауқымды дүние екенін растай
түсіп, оның заманның қай кезеңінде болсын ұрпақ тәрбиесінің ең негізгі
құралы болып қалатынын болжай білгендігін көреміз.
А.Байтұрсынов тек қана ірі қоғам һәм саяси қайраткер ретінде танылумен
қатар қазақ педагогика ғылымының қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. Автордың
көп еңбектерінің ішінде ұлттық тәрбиеге тікелей қатысы бар бастауыш сынып
оқушыларына арналған "Қазақ әліппесі" оқулығын ерекше атап өткен жөн.
Халық қаһарманы Б.Момышұлының Ұшқан ұя кітабы (1975) қазақ халық
педагогикасының әліппесі деп айтуымызға болады. Автор өзінің балалық шақтан
бастап есейген шағына дейінгі ғұмырнамасындағы тәлім-тәрбиелік
дүниелерді қазақи тұрмыс ерекшеліктерімен байланыстыра отырып суреттейді.
"Әкем маған ата-тегіміздің аты-жөнін үйретуші еді.

- Кімнің баласысың? - деп сұрайтын ол.
- Мен Момыштың ұлымын.
- Момыш кімнің баласы ?
- Момыш Имаштың баласы.
Осылайша жеті атаға дейін жетелеп отырып санатады. Ал келген қонақ, ең
алдымен, атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді
тексеретін. Eл танудың басы, ең алдымен, осылай басталатынын ол кезде кім
білген. Әжем малдың тілін ұғуды үйретуші еді. Қозы маңырайды, бұзау
мәңірейді, бота мөлдіреп аңсайды, қодық ақырады. Әкем маған жастайымнан
қазақша жыл қайыруды, күн мен ай аттардың жыл аттарын жататты" деген
сөздерінде терең тәрбиелік мән жатыр.
Аталған еңбектер арқылы біз ұлттық тәрбиенің қарапайым баланы санауға,
жаттауға, оқуға, есептеуге, есте сақтауға, үйренуге қажетті ықпал ету
құралы ретінде әулет дәстүрі мен тұрмыстық қарым-қатынаста қызмет етіп
келгеніне көз жеткіздік.

Қазақстан халық педагогикасы қатысты тұңғыш зерттеулерге
А.Мұқамбаева (1973), И.Оршыбеков (1974), Қ.Жарықбаев (1982) және
Қ.Сейсембаевтың (1987) еңбектері жатады. А.Мұқамбаева өзінің "Национальные
обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и
молодежи" еңбегінде қазақ халқының тәлім-тәрбиелік дәстүрлері және оның
тарихы жөнінде мәселе көтереді.
А.Мұхамбаеваның ойынша, жас ұрпаққа халықтың сан ғасырлар бойы
жинақталып келген салт-дәстүрлері негізінде тәрбие беру - алдымен салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың халық тұрмысындағы пайда болу генезисін
анықтап алудан бастау керек. Ол дүниелерді зерттеу мен талдау - тақырыптың
әлеуметтік алғышарттарын айқындауға негіз болмақ. Әлеуметтік алғы-
шарттардың қоғамдық құбылыс екені жөніндегі этнограф ғалымдардың
теориялық еңбектеріне сүйенген автор өз ретінде қазақ халқының салт-
дәстүрлерінің қоршаған орта мен тұрмыс-тауқыметтің жағдаяттарына байланысты
өзіндік табиғи ерекшеліктерін реттеудің қажеттілігін баяндайды.
Зерттеуде қазақ халқының ата-бабасының жинақтаған тәжірибелері
негізінде жас ұрпаққа жан-жақты тәлім-тәрбие беруде адамның жас
ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктеріне аса назар аударғаны, нәтижеде
тәрбие әрекеттерінің тұрмыста, әулетпен отбасы салтында арнайы білім
қағидаларын игеру мен қолдану негізіндегі қарапайым педагогикалық
тәжірибелердің қалыптасқаны дәлелді тұрғыда айтылады. Автор халық
тұрмысында ұлттық тәрбиенің жалпыға ортақ ерекшелігін ескеру керектігін
баса айтып, ұлттық дүниетаным қағидасынан туындаған "адамның шыр етіп бұл
дүниеге келгеннен бастап зарлап о дүниеге кеткенге дейінгі ғұмыр намасының
тәрбие бесігінде тербеліп өтеді" деген танымдық-тағылымдық ұғымдармен өз
ойын ұштастырады.
Қ.Жарықбаевтың "Развитие педагогической мысли в дореволюционном
Казахстане" еңбегі қазақ этнопедагогикасының тарихы жайлы мол мағлұмат
береді. Ғылыми зерттеудің басты мақсаты қазақ даласында ғұмыр кешкен
данышпандар мен жыраулардың педагогикалық ой-пікірлерін жинақтап, бір
жүйеге келтіру болды.
Ұлы дала ғұламаларының педагогикалық ой-пікірлерін жинақтап, олардың
тәлім-тәрбиелік һәм діни-рухани мұралары жөнінде республикамызда тұңғыш рет
көлемді ғылыми зерттеу жүргізген Қ.Жарықбаев еді. Ол өзінің ғылыми
зерттеулерінің нәтижесінде ұлттық педагогика тарихының дамуына қомақты үлес
қосты. Еңбекте тұңғыш рет шығыстанушы, әдебиеттанушы және этнолингвистика
мен елтанушы ғалымдардың еңбектері негізінде қазақ топырағында ғұмыр кешкен
көне түркі ғұламалары: Йоллық тегін, Күлтегін, Мойыншор, Білге қаған,
Тоныкөк, Онгин, Сүдже, Құлышора және басқа данышпандардың тағылымдық
өсиеттері баяндалады.

Ғалым орта ғасырларда мұсылман Ренессансының еркендеуіне үлес қосқан
алып тұлғалар: Әбу Насыр әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А.Иассауи және
А.Иүгінеки ғибраттары жайында сөз етіп, аталмыш данышпандар тағылымдары
жөнінде арнайы дәріс курсын өткізу жөнінде әдістемелік нұсқаулар ұсынады.
Қ.Жарықбаевтың қазақ этнопедагогикасы тарихын жүйелі тұрғыда зерттеуге
арналған еңбектері С.Қалиевтің зерттеу жұмыстарында көрініс тапты. С.Қалиев
өзінің "Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі" еңбегінде
Қ.Жарықбаевтың зерттеулерін одан ары дамыта түсіп, қазан төңкерісіне
дейінгі қазақ ақын-жыраулар поэзиясындағы тәлімдік идеялар жөнінде толық
мағлұматтар береді.
С.Қалиев қазақ этнопедагогикасы тарихындағы "Алтын ғасыр кезеңі" болып
саналатын Қазақ хандығы тұсында ғұмыр кешкен ақын-жыраулардың
педагогикалық ой-пікірлеріне терең талдау жасап, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие
беруде ата-бабалар тағылымдарын мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында жүйелі
тұрғыда пайдаланудың әдістемелерін ұсынады. Бертін келе аталмышдерттеу
материалдары - "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" (1990), "История обучёния и
воспитания казахов" (1990), "Қазақ этнопедагогикасы және этнопсихологиясы
курсының бағдарламасы" (1992) және "Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы"
(1994), тағы басқа бағдарламалар мен түжырымдамалардың пайда болуына негіз
болды.[18]
Ұлттық тәрбие мәселелеріне арналған С.Кенжеахметовтың "Жеті қазына",
С.Сауытбековтың "Тағылым тегі" және М.Әлімбаевтың "Халық ғажап тәлімгер"
еңбектерін атап өткен жөн.
Қорытындылай келе, қазақ салт-дәстүрлері бүгінгі күнде арнайы зерттеуді
қажет ететін мәселе екендігіне көз жеткіземіз. Ол үшін мынандай міндеттерді
шешу қажеттігі туып отыр.
1. Салт-дәстүрлердің тарихын зерттеу, олардың халық педагогикасындағы
алатын орнын анықтау.
2. Салт-дәстүрлердің тәрбиелік мән-мазмұнын зерттеу, ұлттық тәрбие
берудегі қазіргі мектептерде оқу-тәрбие процесіндегі пайдалану
жолдарын көрсету.
Сонымен бірге “дәстүрдің озығы бар, дәурені жеткен тозығы бар”
дегендей, “жылтырағанның бәрі алтын емес”. Қазіргі заман талабына тура
келмейтін, мән-мағынасы өзгерген, ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне
сын көзімен қарап, тәлімдік мәнін жоймаған салт-дәстүрлерді бүгінгі талғамы
мен пікірі жоғары жастардың кәдесіне жарату қажет.

1.2. Қазақтың салт – дәстүрлері негізінде бастауыш сынып оқушыларына
ұлттық тәрбие берудің педагогикалық – психологиялық ерекшеліктері
Жас ұрпақ тәрбиесінде ғасырлар бойы сан – сынынан өткен халықтық
дәстүрлердің тәрбиелік ықпалының зор екендігіне бүгінгі күні ешкім де
талас тудыра қоймас. Қазіргі таңда қоғамымызда болып жатқан небір келеңсіз
құбылыстар, жат қылықтар біздің ондаған жылдар бойы өзіміздің түп
тамырымыздан айрылып, адасып қалуымыздың салдарынан болып отырғаны да –
қазіргі күні дәлелдеуді қажет етпейтіндігі шындық.
Ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп
тәрбиелеп, олардың дүниетанымын адамзаттық деңгейде дамытамыз десек,
бойында ұлттық және азаматтық намысы бар ұрпақ өсіргіміз келетін болса,
онда бүгінгі қоғамның барлық күшін ұлттық мектептеріміздің жалпы оқу –
тәрбие санасына жұмылдыруымыз қажет.Ал, қазақтың ұлттық дүниетанымы ежелден
келе жатқан дәстүрге айналған рухани қазынасы арқылы қалыптасатыны анық.
Мұндай жағдайда жеткіншек ұрпақтың өз халқының ұлттық мәдениетімен, әдет –
ғұрып, дәстүрімен неғұрылым тереңірек танысу қажеттігі бірінші орынға
қойылып отыр. М. Жұмабаев айтып кеткендей: Әрбір тәрбиенің ең алдымен
қолданатын өз тәрбиесі, екінші қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Ұлт
тәрбиесі – халықтың мыңдаған жылдар өмір талабына төтеп беріп, халықтың
мұң – мұқтажына бағытталған тәжірибесі. Біздің ата – бабаларымыз сан –
ғасырлық көшпелі тұрмысында бала тәрбиесінің ғажайып қайталанбас жүйесін
жасап кеткен. Олар ұлттық салт – дәстүрлер, халықтық әндер мен күйлер, діни
сенімі мен ауыз әдебиетінің үлгіі, мақал – мәтелдер, жұмбақтар, ертегілер,
ауыз - әңгімелер, шешендік сөздер, тиым сөздер ырымдар арқылы адамгершілік,
ар – ожданы биік, батыл, ержүрек, саналы азаматтарды тәрбиелеп келеді.
Халқымыз бала жарық дүние есігін ашқан күннен бастап оның ана тілінің ,
туған халқының өнегелі тәлім – тәрбиесін бойына сіңіріп өсуіне жан – жақты
ықпал еткен. [24]
Әрбір халықтың тәлім – тәрбиелік мұрасы – ұлттық мәдениетінің маңызды
белгісі болып табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық тәрбиесінің
ерекшеліктерін білеміз.
Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық ұрпақ
сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырып, дарқандықты
даласымен, даналықты бабасымен пәктікті баласынан алған халық. Қазақ
адамгершіліктің басы - әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адамдықты
анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттылыққа баулып, дауға – дәру, жауға –
қару, араздыққа – араша, татулыққа – тамыр, тазалыққа – нәр, пәктіккее –
пәрмен, ддәстүрге – дәрмен, өнерге – тұлпар, көкке – сұңқар етіп
тәрбиелеген.
Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлттыңның тәрбиемен
тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңірген атадан балаға жалғасып
келе жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән
қасиеттерді көрсетіп, тұратындығын жоққа шығара алмаймыз.
Халқымыздың ұлттық тәрбиесі негізінен жүйелі болған деп айтуға
болады.Өйткені, тәрбиеге әке – шеше, отбасынан бастап ағайын – туыс, көрші
– қолаңның бәрі араласып, бәрі де халықтың баласына ортақ қамқорлық
жасаған.
Балаңа басқұр қалдырғанша, тозбас дәстүр қалдыр деген қазақ халқы
озық жұрттардың салтында болашақ қамын қатты ойластырған.
Сол себепті ұлтымыз:
Балаң өзіңе тарта – жұбан,
Қоғамға тартса – қуан - деп бекер айтпаған.
Халқымыз тәрбиелеу және оқыту ісінде бала жақсы үлгіні неғұрылым
жасында алу керек деген. Баланы жастан - дейді қазақ. Қазақ халқы сүтпен
біткен, сүйектен кетеді деп тәрбиені ерте, бесіктен бастап берудің
керектігін айтады.[12]
Тәрбиелеу, оқыту ісі баланың жас ерекшелігіне сай жүргізілуі қажет.
Мәселен, Ұлыңды бес жасқа дейін қосыңдай сана, он бес жастан асқан соң
досыңдай бағала! - деп осылай мақсат қойыла жүргізілген тәрбиее
нәтижесінде Алпысқа келгенше ақыл сұра деген халық нақылы келіп шығады.
Халық педагогикасында тәрбиелеу – ісінің баланың жас ерекшелігіне
қарай жүргізілуімен қатар тәрбиелеушінің жеке бас ерекшелігіне де сәйкес
болуы қажет. Барлық адамның мінез – құлық, қабілеті бірдей емес, солай
болғандықтан да оларды тәрбиелеу әдісі, ықпалы, құралы да әр түрлі болуы
да заңды. Олай болса, бала мінезін жете түсініп жекешеленген өзгешелігін
еске ала білуі қажет. Балаға үміт арту әкенің парызы, ақтау – баланың
қарызы деген мақалда осыған байланысты туған. Халық педагогикасы өсиет,
ақыл сөзді, ойды балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшелікеріне қарай
тереңдетіп, орынды қолдануды талап етеді. Шәкіртті тәрбиелеу, оқыту
барысында дамыту – бүгінгі педагогиканың ең көкейтесті мәселелерінің
бірі. Себебі, бұл шәкірттердің ойлау дербестігі іске асырылмаса, қазіргі
ғылыми – процесс қарқынының жылдамдығы және жастардың білім игеру қабілеті
арасында алшақтық туар еді. Жасөспірім соңынан соңына ауысып, әр қадам
сайын өзі үшін ұдайы жаңалық ашады. Халық Көрмеген жердің ойлы шұқыры
көп болса да табынба, тайсақтама, дүниені тани бер, асқарға ұмтыл. Бұдан
біз халық педагогикасындағы тәрбиелеу ісінде алға қойған ойлы мақсатты
жас буынды дербестікке, өздігінен ойлауға баулу екенін пайымдаймыз. Мұнда
ескертетін бір жайт жас буынды ой дербестігіне баулуда халық ауыз
әдебиетін кеңінен пайдаланған. Олардың ішінде әсіресе сюжетті күрделі
шытырман оқиғалы жырлар мен ертегілер, жұмбақтардың атқарар міндеті
орасан. Негізінен ой дербестігі адамдарды сындарлы сынынан өту, мәселені
өздігінен шешу барысында қалыптасады. Бұл жерде А. В. Луначарскийдің
Мектептен тыс білім алу дегеніміз – күллі өмір. Адам өмір бойы білімін
биіктете беруі керек - деуі осыған дап келеді. [20]
Бастауыш сынып оқушыларын өмірге дайындап, олардың сегіз қырлы, бір
сырлы азамат болуы үшін бар мүмкіндігін сарқа пайдалалнған халқымыз
тәрбиенің барлық түрін ұштастыра, ұластыра жүргізген. халық педагогикасына
мынау ақыл – ой тәрбиесі, мынау эстетикалық тәрбие құралы дейтін
жекелеген тәрбие құралы жоқ. Кез келген тәрбие құрамына талдау жасасақ,
ақыл – ой, дене, адамгершілік, еңбек т.б. тәрбие түрлері іштей
сабақтастық тауып, етене араласып кеткенін көреміз. Сондықтан олар бүгін
ақыл – ой, ертең – дене, бүрсігүні – адамггершілік тәрбие береміз деп
бөлшектемеген. Оларды кешенді түрде беріп келген.
Халқымыздың тәлім – тәрбиелік егіздерін отбасында, балабақшада, әр
түрлі сатылы мектептерде және қоғамда қолдануымыз қажет. Оның басты
мынадай ерекшеліктері бар.
1. Қазақ халық педагогикасының бірінші ерекшелігі – оны өміршеңдігі.
Тәрбиені халық өмірінен бөліп ашып қарай алмаймыз. Өйткені, ол өмірдің бір
көрінісі. Сондықтан оқу – тәрбие жұмысын қазақтың бұрынғы және қазіргі
өмірімен байланыстыра жүргізуіміз керек. Ол үшін халық ауыз әдебиетінің
үлгілерін, шаруашылық пен өмірмен байланыстыра қарастырып тәрбиелік мәніне
үнемі көңіл бөліп отыруымыз керек.
2. Халық педагогикасының екінші ерекшелігі - халық өкілдерін тәрбие
ісіне кең таратылғандығында. Ол өкілдерді нағыз халықтық ұстаздар деп
атауға болады. Олай болса, халық арасындағы шеберлерді, ұсталарды, өнер
иелерін, күйші – жырауларды бастауыш сынып оқушылары арасына жиі шақырып,
үйірме жұмыстары арқылы осы өнерді оқушылардың игеруін жүзеге асыруымыз
қажет.
3. Тәрбие ісі пәниден баққиға дейін жүретін үздіксіз іс екені жоғары
да айтылады. Ата – бабаларымыздың ежелден қолданып келген осы тәрбиесіне
сай өрістетіп, дәріптеп отыруымыз қажет.
4. Халық педагогикасында бүлдіршіндерді де тәрбие ісінне тартып
отыратыны бізге мәлім. Өйткені отбасында ересек балалар кейінгілерді
тамақтандыру, киіндіру, ойнаудан бастап бүкіл тәрбие жұмысын атқарады.
Сөйтіп, бала өзінен кішіні үйрете отырып, өзі де үйренеді, тәрбиелей
отырып, өзі де жетіледі. Тәрбиенің мұндай сабақтастығын бүгінгі
педагогикада құптайды.
5. Қазақтың халық педагогикасы әрдайым ата – ананы, қарттарды, баланы,
жалпы әлсізді құрметтеу, көмектесіп қолдап отыруды уағыздайды.
Қазақ халық бала тәрбиесіне қоғамдық мән беріп, көңіл бөлген. Оның аса
жауапты қоғамдық мәселе екендігін мойындай отырып, халқымыздың әр түрлі
әлеуметтік топтары бала тәрбиесінің мақсаты мен міндетін, оның іске асыру
жолдарын өз мүддесіне сай, өзыінше шешуге тырысатын.
Қазақ халқы өскен ортаның,, кісінің кісілігінің қалыптасуына әсер
ететіндігін тым жақсы білген, сондықтан қазақта, көргенділік,
көргенсіздік деген ұғымдар қалыптасқан. Қандай халық болса да, оның
ұлттық үрдісі, өзіндік әуені, ілікті қасиеті ұлттың болуы арқылы болашақ
ұрпақтың төл келбетін қалыптастырған.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындарды
(балалр бақшшасы, т.б.) болмаса да, өз ұрпағын басқа кезінен бастап – ақ
өлең, жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған.
Қазақ халқының көөпшілік салт – дәстүрлері баланың дүниеге келуімен
байланысты туған. Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі – бала.
Халқымыз Бесіксіз үйде береке жоқ деп ой түйген. Халқымыздың бала
тәрбиесіне қатысты дәстүрінің бірі – жаңа туған баланы бесікке бөлеу.
Бесік алдымен гигиеналық жағынан бала тәрбиесіне қолайлы. Баланың таза
болып өсуіне бесіктің атқаратын рөлі зор. Бесікке бөлегенде анаға ыңғайлы
болып табылады. Бесікке бөлегенде ананың баласына айтатын бесік жыры –
дәстүріміздің бірі. Тұрмыс – салт - әуендерімен айтылатын бесік жыры
бөбекті жұбату үшін ғана шығарылған емес.
Біріншіден, бесік жырының ырғағы тәрбиесіне сәйкес келетін сабырлы,
екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері арқылы оған
сүйкімді сүйсінерлік әсер етіп жан – дүниесін жадыратады, яғни ұнамды әнмен
баланы жұбатады.
Екіншіден, баланың келешегінен үміт артып, тілек айта отырып, оны
жұбатушы ана оның болашақтың шамшырағымен нұр сәулесінен қуат алғандай
әсер етеді.
Үшіншіден, ата – ана жатқа айтқан әуендерді тілі шыққан балдарғандар да
жаттап, әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.[9]
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана, бесік той, жұбату және
тілеу айту деп топтауға болады.
Бесікке бөлеу жыры, нәрестені бесікке салғанда қуаныш, тілек ретінде,
көбінесе көңілді, әуенді әуенмен айтылады.
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал – жаным:
Бесігіңе жата ғой
Тәтті ұйқыға бата ғой
Құтты болсын бесігің.
Бұның психологиялық, медицииналық мәні де зор. Әуен бөбек жанына дем
береді. Мәселен, бесік жырында нәресте бөбек психологиясына лайықты көркем
әсерлі ырғақтар толып жатыр. Сондай – ақ халық педагогикасына қыз ұзатып,
келін түсіру, қазақтың ертеден келе жатқан отыз күн ойыны мен қырық күн
тойы, бұларда айтылатын жар – жар, сыңсу, қоштасу, беташар, өлім – жетім
болғанда айтылатын ескерту, көңіл айту, жоқтау, қайым өлеңдер, бата беру,
игі тілек, сәлемдесу, сәлем қылу, ауыз әдебиетінің бұлардан басқа толып
жатқан жырлары (мақал – мәтелдер, жұмбақ, санамақ, толғау, ертегі, дастан,
терме, т.б.) жатады. Бұлардың бәрін де тәлім – тәрбиелік астар жеткілікті,
осынау ұғым түсініктердің адам тіршілігіне қатысты тіршілік аясында
қолданылмайтын жері жоқ. Психологиялық жағынан да адам санасына әсер етіп,
қиял – ойларға жетелеп, баланың дүниетанымын қалыптастыруға бірден – бір
көмегін тигізеді[20]
Ұлттық дәстүр мен салт – сананың адам психологиясынан елеулі орын
алатындығын, біркелкі тұрақты құбылыс екендігін әр кездегі ғұмыр кешкен
ғұламалар ерекше атап көрсеткен – ді.
Психологиялық жағынан қазақ фольклорының түрлі жанрларының ішінде
мақал – мәтелдердің тәрбиелік мәні өте зор. Көшпелі тұрмыс салтында мақал
– мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап пен баспасөздің қызметін
алмастырады. Ол айналадағы сыры мол дүнние туралы білімнің сұрыпталған
жиынтығы, халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы ғана болып қоймай,
ұстаздық тәлімгерлік рөлді де атқарады, адам бойындағы барлық жақсылықты
көтеріп, жамандықты жерлеп күлге айналдырады. Мұндағы ауыл – кеңестер қысқа
да нұсқа әрі иланымды болды. Бұлардың бала тәрбиесіндегі орны айрықша еді.
Халық даналығы ата – анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен бұрынғылардың
моральдік-психологиялық, медициналық – гигиеналық өнер – сайыпкерлік ой –
пікірлерін де шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлім – тәрбиесін мирасқа
қалдырып, отырады. Қазақ мақалдары кісінің ішкі жан – дүниесіне терең
бойлап, кісінің адам – аралық қарым – қатынасын аша түсуде алдына қара
салмайды.
Мақал – мәтелдерде адам танымының өзге жақтары туралы да қызғылықты
ойлар аз емес. Мәселен, арман мен қиялдың адам өміріндегі орны жайында
Арманы жоқ жігіттің дәрмені жоқ десе, сезім мен ойдың байласнысы туралы
Аузы күйген үріп ішер, ерік – жігер жөнінде талапты бала талпынған
құстай, құмары қанбас аспанға ұшпай, әдеп пен дағды туралы Ауру қалса да
әдет қалмайды дейді. Осындай мәні бар мәтелдерде есеп жоқ. Осындай мақал –
мәтелдерден халықтық салт – дәстүр, әдет – ғұрып, ұлттық психология
көріністері жақсы аңғарылып тұр. Қазақ халқына тән, имандылық,
ілтипаттық, жанашырлық, сезімталдық, балажандылық, қонақжайлылық туралы
тамаша түйіндер Қонаққтың алтынын алма, алғысын ал т.б. дала сөздер
қомақты тақырыптарының бірі.[7,62-63]
Халық баланың тілін ширату үшін оған сөз үйреатіп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.