Қазақтың ұлттық киімдері жайлы

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақтың ұлттық киімдері
Адамзаттың арғы тарихынан, Адам ата мен Хауа ана заманынан бері адам
баласы тіршілік етіп ұрпақ жалғастыру үшін табиғаттың тылсым күштерінің сан
алуан сандарына қарсы күрес жүргізу арқылы ұзақ та күрделі даму сатыларынан
өтті. Адамзат үшін тірі қалу жолындағы күресі бүгінде үлкен бір өнерге
айналып отыр. Алғашқы адамдар үшін киім суықтан сақтану, ұятты жерлерін
жабу үшін қажет болды. Ол үшін табиғи материалдарды, жапырақтарды, аңдардың
терілерін пайдаланды. Ол кезде сәнді киіну, сұлу көріну үшін киінбегені
белгілі. Кейіннен ой-өрісі кеңіп, санасы дамығаннан кейін адамзат теріні
сол күйінде емес, өңдеп, илеп, жүнді иіріп, тоқып пайдалану керектігін
білді. Адамзат палеолит кезеңінде тігіссіз киімдерді пайдаланса, неолитте,
яғни өсімдіктерді өру, иіру, тоқу кәсібін меңгергеннен кейін иықтан,
мойыннан киілетін киім түрлері пайда болды. Мысалы, үнділер сари, шалма,
римдіктерде тога, ежелгі гректерде гиматий. Өткен ғасырларда киім маусым
ауысуына, ыстық пен суықтың алмасуына байланысты болса, уақыт өте келе
адамдардың жас айырмашылығына, жынысына, климатына, әлеуметтік дәрежесі мен
өмір сүру ортасына, діни сенімдеріне байланысты қалыптасып дамыды.
Қазақ халқының да қолөнері көне заман тарихымен бірге дамып, біте
қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның басты салаларының бірі-киім тігу.
Қазақ халқының ұлттық киімдері қолөнердің озақ үлгісі ретінде ғана емес
дала жағдайына ыңғайлылығымен сан алуан әшекейлерімен, ою-өрнектерімен
ерекшеленеді.
Қазақтың ұлттық бас киімдері. Қазақтың ұлттық бас киімінің түрлері
мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, кіші жүз, орта жүз үлгілері деп, кейде
әлгі жүздер ішіндегі аттарымен аталады: найман тымақ, арғын тымақ, ноғай
бөрік, адай бөрік т.с.с. Кейде географиялық мекен атына қарай ерекше
үлгілерге бөлінеді-қоңырат үлгісі, жетісу үгісі, арқаның үлгісі т.б. Бұлай
бөлу себебі киімнің кеңдігі, әшекейлеу ерекшелігі ықшам қонымдылығына қарай
ажыратылады. Өз айырмашылықтары бола тұра киімдердің бәрінде ортақ ұлттық
өнер мен қазақша атаулар бар.
Әдетте ерлер мен әйелдер бас киімі бөлек болады. Ерлерге тән бас
киімдерге: бөрік, тақия, тымақ, құлақшын, шалма, қырпу, қалпақ, күлпара,
жалбағай. Әйелдердің бас киімдерріне, кимешек, жаулық, күндік, сәукеле,
желек, шаршы, шәлі, бергек т.б.
Қазақ халқы үшін бас киім өте киелі әрі көріктілік пен сәнділіктің
нышаны. Осыған орай ел аузында дос басыңа, дұшпан аяғыңа қарайды деген
мақал айтылған. Сонымен қатар қысқы жазғы бас киімдер, жиындарда,
жорықтарда киетін бас киімдер бір бөлек болады. Мысалы: сеңсең тымақ,
құлақты бөрік, күлпараны ер кісілер қыстыгүні киді. пұшпақ бөрік, жекей
тымақ, қалпақ т.б жазда киді.
Жапитер төбе бөрік шыт т.б жеңілбас киім ретінде күнделікті тұрмыста
киіп жүрді.
Тымақ пен бөрікті мәриден, сеңсеңнен, елтіріден, құшпақтан жасады.
Ал, тымақты атлас, пүліш, барқыт, шұға сынды маталармен тыстады.
Тымақ - төбе, маңдай, екі алдыңғы құлақ және артқы етек болып
бөлінеді. Екі алдыңғы құлақтың сыртында екі бауы бар. Тымақтаң құлағы мен
етегінің төбесінің жалғасқан жерін милық деп атайды.
Ақ қалпақ - ақ қозының күзем жүнінен түбіт араластырып басқан, жұқа
киізден жасалған. Оны айыр қалпақ деп атайды. Оны қара барқат күміспен
әдіптейді. Тігісі қара жіп немесе қара барқыт не қара шибарқытпен
көмкеріледі. Төбесін түрлі жібек матамен тыстайды немесе ою-өрнектермен
әшекейлейді.
Ерлер тақиясы - ыңғайлы қарапайым болғандықтан қысы-жазы киеді. Оны
түсті матадан сәтен, шуға, барқыт сияқты маталардан дөңгелек төбелі етіп
тігеді. Ұлттық өрнектермен әшекейлейді.
Ерлер бөрігі - Бөрік мерзімге байланысты қысқы жаздық болып бөлінеді.
Қыстық бөрікте жылы болу үшін жүн, мақта салып қабып тігіледі. Жиегін
қымбат матамен жиектеп тыстайды. Сал серілер әшекейлі үкілі бөрік киді.
Жалғабай – ек жаны мен артқы етегі тұтас тігіліп, иық пен желкені
жауып тұрады. Қысты күні жылуышылар жалбағайды тымақ сыртынан киеді. Кей
жерлерде жалбағайды далбағай, далбай немесе жалбай, күлпәра деп те
атайды.
Майлақай (құлақшыны) - суықтан қорғау үшін килетін ерлердің бас
киімі. Ол құндыз, бұлғын, сусар, жанат, қарсақ, түлкі т.б аңдар мен жас
төлдің елтірісінен тігіледі. Малақай маңдай, екі құлағы мен төбесі және
артқы құлақтан тұрады. Малақайдың астарын мақта немесе жүн салып, екінші
бетіне бидай шүберек салып сыриды. Малақай әрі жылы, әрі өте сәнді бас
киім.
Сәукеле - әйел бас киімдерінің ең әшекейлісі. Оны ұзатылатын
қалындық пен оның жанына еріп жүретін құрбы қыздары киді. Сәукеле-тәж,
төбе құлақ бау және артқы бойдан тұрады. Төбесінің биіктігі 2 сүйем, кейде
одан да биік болады. Сәукеленің ішін астарлап сыртын бидай шүберек ұстап
жиі сыриды. Содан кейін сырттын қамқа дүрия, торғын секілді асыл
маталармен тыстайды. Етегін қара барқытпен әдіптеп көмкереді. Маңдайын
зерлеп, жібек шашақтың шоқтары тағылады. Шашақтың сәукелеге жалғасқан
жерін алтын, күміс түйіреуішпен бекітеді. Ең сыртынан шашақта әшекейлі
жібек матамен жауып қояды.
Желек - Жас келіншектер басына жамылатын шәлі орамал. Желекті шеберлер
алтын мен күміс ортасына бағалы тастан көз орнатылған салпыншық ілмелер мен
әшекейлейді.
Тақия - қыздың жеңіл бас киімі. Пішініне қарай бірнешеге бөлінеді:
цилиндрлі, айпақ, дөңес немесе үшкірлі. Шығыс қазақта тақияны кепеш,
Маңғыстаулықтар телпек деп атайды. Тақияны шеберлер өз қалаулары бойынша
қатты қағазды пайдаланып, өз талғамына сай безендіріп жасады. Төбесіне үкі
тақты. Тақияны барқыттан тікті.
Бөрік - бағалың терісінен, жас төл елтірісінен тігілетін әйелдердің
бас киімі. Бөрік түрмесі кейде жалпақ, кейде жұмыр болып келеді. Тері
түрлеріне қарай құндұз бөрік, кәмшат бөрік, елтірі бөрік деп аталады.
Бөріктің төбесі алты немесе төрт сай болады. Бөрікті безендіру жасаушының
өз қолында. Бөріктің сыртын барқыт, пүліш санды матамен тыстап, төбесіне
үкі тағады.
Кимешек - әйелдердіңбас киімінің бір бөлігі жоғарғы бөлігі шалма
деп аталады. Оларды ақ матадан тігеді. Оны кестелеп, түрлі бағалы тастармен
әшекейлейді. Жесір әйелдер кимешекті әшекейсіз киді. Оңтүстік Қазақстанда
кимешектің айналасына қызыл қара жиек таспа бауды жиектеп тікті. Кимешек
тозған кезде оны қиып алып, басқа кимешекке орналастырды.
Жетісуда найман әйелдерінің кимешектері өте әсем болды. Тіпті халқымыз
кимешектері әшекейлеріне қарап әйелге мінездеме берді.
Жаулық - әйелдердің бас киімі. Оны ақ түсті матадан немесе ақ жібектен
тігеді. Оны кимешектің сыртынан тартады. Ол тарту тәсіліне қарай қарқара,
күндік деп аталады. Қарқараны тартқанда әйелдер жаулықтың 1 ұшын желке
тұсынан шығарып қойып, қалған бөлігін түгелдей кимешектің сыртынан
айналдыра орайды. Күндік жаулық кимешектің сыртынан жартылар оралып
тартылады.
Ерлер киімі - Қазақ халқының киімдері іштік сулық, сырттық, бір киер
деп бөлінеді. Сырттық киімдерге шекпен, күпі, тон, шидем жатады; іштік
киімдерге көйлек, дамбал, желетке, қамзал, кәзекей, сулық киімдерге-шекпен
қаптал, шапан, кебенек, сырттық жатады. Бір киер киімідерге қымбат матадан
әшекейлеп тігілген, той - думандарға, жиындарға, сапарға шыққанда киетін
киімдер жатады. Осыған орай қазақтарда таныған жерде бой сыйлы, танымаған
жерде тон сыйлы деген мақал бар.
Ішік - қымбат матамен тыстап, бағалы аң терісінен тігілетін тон. Олар
аңның атына байланысты аталады: бұлғын ішік, жанат ішік, түлкі ішік, қасқыр
ішік т.б. Ішіктің тысын түрлі түсті жібек маталармен кестелеп, сумоншақ,
маржан, жіптермен бастырып етек жеңіне алтын күмістен өрнек салып киді.
Ішіктер кей кездері оқалы, әдіпті, шеттері журандалған, қайырма жағалы
болып келеді.
Шапан - жүннен бидайланып тысталады. Шапан бай, яғни алдыңғы екі бойын
алдыңғы өңірідеп, артын артқы бой деп атайды. Сосын 2 жең және жағасын
ойып шығарады. Шапанның жағасы қайырма немесе тік жағы болады. Етегі енді,
белі енсіз болып келеді. Мұны шабу деп атайды. Шабу шапанның шалдайын
кеңейту үшін қажет. Қазақтың кей шапандары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.