ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ –ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы және этниалық педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
ӘЛЕУМЕТТЕНУНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ –ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаушы:
4 курс студенті ____________________________ Солтанбекқызы З.
(қолы)
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к., доцент ___________________________ Баширова Ж.Р.
( қолы )
Рецензент:
п.ғ.к.,доцент
ҚызПИ ____________________________ Майғаранова Ш.М.
( қолы)
Норма бақылаушы:
Жалпы және этикалық
педагогика кафедрасың
оқытушысы __________________________ Сатывалдиева А.С.
( қолы )
Қорғауға жіберілді
"----" ------------- 2008 ж.
Жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ________________________________Иса ева З.Ә.
(қолы )
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
1 Ата-анасының қарауынсыз қалған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық
жұмыстардың теориялық негізі ... .9
1.1 Жетім балалардың туындауы, тарихы және мәселенің зерттелу деңгейі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Балалар үйінде тәрбиеленуші жасөспірімдердің психикалық және
әлеметтену
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 28
2 Ата-анасының қарауынсыз қалған балалардың оқу-тәрбиелік үрдістерін
ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48
2.1 Ата-анасының қарауынсыз қалған жасөспірімдердің оқу-тәрбиелік
жұмыстарын жетілдіру
концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.48
2.1.1 Қазақстанда ата-анасының қарауынсыз қалған балалармен әлеуметтік
жұмыс жүргізу мәселелерінің құқықтық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.2 Балалар үйіндегі жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
әлеуметтендірудің жолдары мен
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 68
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 1
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 75
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қоғамнан ауқымды орын алып отырған ең өзекті
мәселелердің бірі – ата-анасының қарауынсыз қалған балалар мәселесі.
Олардың өмірге даярлық процесі тар шеңберде өтетіндіктен, бұл балалардың
әлеуметтенуі де өзіндік ерекшелікке ие.
Ата-анасының қарауынсыз қалған балалар тобына жетім балаларды (жетім,
әлеуметтік жетім); қараусыз қалған және қаңғыбастыққа түскен балаларды
жатқызамыз. Біз зерттеу жұмысында жетім балаларға жеке тоқталып қарастыруды
ұйғардық. Өйткені, бұл мәселе күннен-күнге ауқымданып барады. Дегенмен әр
категорияға жеке тоқталып өткенді де жөн көрдік. Ол жұмыстың негізгі
мазмұнында баяндалады.
Дәстүрлі қазақ қауымында қатал тағдырдың жазуымен жетім қалғандарды
ағайындары жан-жақтан қамқорлыққа алып, мейірбандық танытқаны баршаға
мәлім. “Жетімді жылатқанның жеті атасына қарғыс кетеді”, “жетім көрсең
жебей жүр” деген нақыл сөздер ұлтымыздың болмысын, бауырмал, балажан
қасиетін айқын көрсетеді. Ауыл ақсақалдары “пәлен елде пәлен деген жетім
азап көріпті” дегенді елге намыс, сүйекке таңба санайтын.
Қазақтың ата заңы “Жеті Жарғыда” жесір дауына жеке бір тарау арнауында
үлкен мән бар. Мәселе, рулық қауымның жесір әйелді әмеңгерлік жолмен
күйеуінің туысына қосуда емес, оның астарында әкесінен айрылған балаларды
жетімдік азабынан құтқару, ағайынның қамқорлығына алу идеясы жатыр.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан
ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы
көпшілікті толғандыруда. Яғни, әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың
қамқорлығы мен сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып
отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму
стартегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың
жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен
[1]. Сонымен қатар, жылдан-жылға олардың санының артып жатқандығы да құпия
емес.
Әрине, қарастырылып отырған мәселе мүлдем зерттелмеген деуге болмайды.
Айталық, жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және
олардың педагогикалық-психологиялық даму өзгешеліктерін Е.М.Рыбиновский,
Д.Янхольц, И.В.Дубровина мен А.Г.Рузская, Дж.Боулби, И.М.Бгажнова,
С.А.Беличева, Ю.В.Василькова, және т.б. [2,3,4,5,6,7,8] ғалымдар
қарастырды. Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін
Н.И.Пономарев, В.И. Жолдак, С.Б.Тихвинский және И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева
және [9,10,11,12] т.б. өзіндік тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде
А.М.Прихожан мен Н.Н.Толстых және О.Ажнина [13,14] отбасында және отбасынан
тыс тәрбиеленетін жасөспірімдердің психикалық дамуындағы ерекшеліктерін
қарастырған. М.В.Осорина [15] болса, өзінің “Үй кеңістігін меңгеру:
өзінің Менін іске асыру” атты монографиясында балаларда мен, ұғымының
болуы және басқалардың өзін құрметтеуі бір жағынан баланың жеке дамуын және
даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаған.
В.С.Мухина [16] жетім балалар үйіндегі жасөспірімдердің мінез – құлқындағы
ауытқушылықтың негізгі себептерін зерттей келе, оларда “сүйіспеншілікке
қажеттіліктің орындалмауы, баланың жеке тұлғасының деформациялануына әкеп
соқтырады”, - деп тұжырым жасайды.
Ал, Л.С.Славина мен Г.М.Сысоева пікірінше, жетім балалар үйінде
тәрбиеленіп жатқан жасөспірімдерде ұрыс-төбелес, агрессия, тұрпайылық
секілді аффективті реакциялар өмірдегі маңызды қажеттіліктерге
қанағаттанбаған баланың қорғаныш реакциясы болып табылады, ол сол арқылы өз
мүмкіндіктерінің бағасын төмендетпеуге тырысады. [17]
Отандық ғалымдар арасында, мінез-құлықтың ауытқуын Г.А.Уманов,
В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. педагогикалық тұрғыдан қарастырған.
Мысалы, Л.К.Керімовтың еңбегінде қиын оқушыны жеке-дара қайта тәрбиелеу
тұжырымдамасын және ондағы педагогтың іс - әрекеттің белгілі жүйесін жасап
көрсеткен [18,19,20]. Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде девиантты мінез –
құлықтың әлеуметтік аспектілері қарастырылған [21]. Бұл зерттеулер әрине,
біздің мәселеге де қатысты, өйткені жетім балаларды, девиантты, қиын
балалар қатарына да жатқызады. Қазақстандағы балалар үйі мен интернаттарда
тәрбиеленуші жетім балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Ақжаркенова [22]
зерттей келе ондағы оқыту мен тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесін
дамытуға өзіндік үлес қосты. Ал, ол жердегі дене тәрбиесі арқылы ұлттық
ойындарды ендіру әдістемесін Қ.Т.Жаңабаев қарастырған [ 23].
Белгілі психологтар Б.Г.Ананьев, А.Т.Асмолов, А.А.Бодалев,
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева, М.Кле т.б,[
24,25,26,27,28,29,30,31] зерттеулерінде жалпы жасөспірімдердің әлеуметтік
және жеке даралық білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының
жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез - құлқын, дүниетанымын
қалыптастырып, күнделікті жүріс-тұрыстарын басқарып отыруға өз биліктері
мен бостандықтарының алатын орны айқындаған. Юричка Ю.И. жасөспірімдер
арасындағы құқық бұзушылықтың диагностикасын қарастырған [32].
Біз зерттеу барысында жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің
ерекшеліктерін, даму өзгешелігін зерттеген психолог ғалымдардың еңбектеріне
сүйене отырып, балалар үйінде тәрбие алып жатқан жасөспірімдерге тек
психологиялық ғана емес, сонымен қатар “әлеуметтік-педагогикалық”
білімдермен, жұмыстар жүйесінің, ақпараттық көмектің қажетті екендігін көре
алдық.
Яғни, бұл мәселенің нақты зерттелуіне келер болсақ, А.Лиханов,
Е.В.Стребелова, Н.М.Михайлицкая, А.И.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың [
33,34,35,12] және т.б. еңбектерін негізге алуға болады.
Ал, жастардың қоғамға әлеуметтенуіне келер болсақ, алдымен бұл
ұғымның туындауына тоқталу қажет. “Әлеуметтендіру” ұғымы алғашқы рет өткен
ғасырдың орта шенінде американдық психология мектебі өкілдерінің
еңбектерінде қолданыла бастады. Сондықтан да болар бұл ұғымды ғылымға
ендірушілердің алдыңғы санатында американдық психолог ғалымдар
А.Бондураның, Д. Доллэрдтің, Дж.Кольманның А.Парктің, В.Уолтерстің және
басқалардың аттары атала бастады [36]. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар мәселесін С.Б. Дармодехин [37], М.С. Нарикбаев[38], т.б.
қарастырған.
Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік
жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы
әлеуметтік жетімдерді құрайды. Осындай тағдыр тәлкегіне тап болған
бүлдіршіндер, жасөспірімдер балалар үйлері, психологиялық-педагогикалық
реабилитациялық орталықтар, дағдарыс орталықтары, уақытша пана
мекемелерінде тәрбиеленеді. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып,
нәтижелері де бірдей болуын көздегендермен, әрқилы көрсеткіштерге ие.
Сонымен қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана
қарым-қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде
көпшілігі тығырыққа тіреледі. Яғни, олардың әлеуметтенулері де осы
тұрғысынан ерекшеленеді.
Қоғамдағы ата-анасының қарауынсыз қалған балаларды тәрбиелеу түрлері
мен жолдарының әртүрлілігіне қарамастан, негізгі бағыттары отбасыларының
балалармен жұмыс жасаудағы кәсіби біліктілік пен жеке адам ретінде тиімді
іс-шаралар ұйымдастыру арасындағы; әлеуметтік педагогтардың жетім
балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктері мен қажеттіліктері арасындағы;
қайшылықтарды ескере отырып, тақырыпты Қазіргі кездегі ата –анасының
қамқорлығынсыз қалған жасөспірімдердің әлеуметтенуінің педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері, деп алдық. тұрақтылығын күшейту, олардың
әлеуметтік және адамгершілік жағдайын жасау болып табылады.
Осыған байланысты отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленіп жатқан
жасөспірім тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік-
педагогикалық даму мәселелеріне тоқталып, жан-жақты зерттеу қажеттілігін
байқадық. Мұндай жағдайда әлеуметтік педагогтың қажеттілігі өте зор.
Әлеуметтік педагог қызметінің ерекшелігі әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар
негізінде гуммандық бағыттағы сый-құрмет пен тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыра
білуіне жағдай жасау.
Сондықтан да Қазақстан Республикасында әлеуметтік педагог
қызметінің қажеттілігі арта түсіп, олардың бірте-бірте дамып, белгілі бір
дәрежеге қол жеткізуін талап етуде.
Қазақстан Республикасында жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған
балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ
кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына,
жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген
негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Ғылыми зерттеу нәтижесінде көпшілік мектептердегі жасөспірімдермен жетім
балалар үйіндегі жасөпірімдердің әлеуметтік дамуының ерекшелігі олардың :
біреулері отбасында, ал екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде
емес, сондай – ақ олардың қоғамда қол жеткізген дәрежедегі орынды
иеленулерінде. Осыған байланысты отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленіп
жатқан жасөспірім тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік –
педагогикалық даму мәселелеріне тоқталып,
ТҮЙІН
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АТА –АнАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
ӘЛЕУМЕТТЕНУІНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірім жетім-балалармен жүргізілетін
әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесін айқындау, олардың әлеуметтенуін
теориялық тұрғыдан негіздеу және олармен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының
тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеу объектісі: жетім балалар үйіндегі жасөспірімдердің тәрбие
процесі
Зерттеудің пәні: ата –анасының қамқорлығынсыз қалған жасөспірімдердің
әлеуметтену процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер ата-ана қамқорлығынсыз қалған
жасөспірімдердің әлеуметтенуі теориялық тұрғыдан негізделсе; ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтенуі ұғымының мәні ашылса; жетім
балаларды әлеуметтендірудің педагогикалық-психологиялық шарттары анықталса;
бағдарламалар мен әдістемелік нұсқаулар тәжірибелік –эксперименттен
өткізіліп, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың оқу-тәрбие үрдісіне
ендірілсе, онда қоғамға, ортаға тез бейімделетін, өзін-өзі құрметтей
алатын, жоғары қажеттіліктерін сезіне алатын, яғни өзін-өзі
белсендендіретін Мен ұғымы қалыптасқан тұлға қалыптастыруға ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар мәселесіне қатысты ғылыми
еңбектерге талдау жасау арқылы жетім, әлеуметтік жетім, қамқорлықсыз
қалу ұғымдарының мәнін ашу;
- ғылыми еңбектерді басшылыққа ала отырып, ата-ана қамқорлығынсыз қалған
жасөспірімнің жеке және әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктерін айқындау;
- жасөспірімдердің әлеуметтенуінің тиімді жолдарын белгілеу және тәжірибеде
тексеру
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Жетім балалар үйіндегі
жасөспірімдерді жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы іс-әрекеттің маңызы
туралы диалектикалық қағидалар, қоғам, табиғат пен ой-пікірдің даму
заңдылықтары педагогика, философия, психология, мәдениеттану, физиология,
медицина ғылымдарының ілімдері.
Жетекші идея: ата-ана қамқорлығынсыз қалған жасөспірімдердің
әлеуметтенуі қоғамның әлеуметтік-мәдени-экономикалық білім ерекшеліктеріне
тәуелді. Оларды әлеуметтендіру процесі арқылы қоғамға дұрыс бейімделген,
бойында рухани құндылықтар сіңірілген ізгілікті, өзіне сенімді, толыққанды
жеке тұлғалар қалыптастыруға мүмкіндіктер тудырады.
.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Жетім балалар үйінде жасөспірімдерді әлеуметтендіруге байланысты
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
- Жұмыстың нәтижелерін жетім балалар үйінде, жоғары білімді кадрларды
даярлайтын институттар мен жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының білім туралы заңдары, БҰҰ
балалар құқы туралы конвенциясы, Қазақстан Республикасының бала құқы
туралы заңы, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қарарлары мен
бағдарламалары, конституциясы, этномәдени білім беру концепциясы және басқа
құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар, философ,
психолог, педагог, мәдениеттану, әлеуметтанушылардың дүниетанымы, білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектер.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тарау,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Көлемі -80
Кесте -4
Қосымша -3
2
І бөлім. ЖЕТІМ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЖҰМЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Жетім балалардың туындауы, тарихы және мәселенің зерттелу деңгейі
Бұл бөлімде біз ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалармен тікелей
жұмыс жасаушы әлеуметтік педагогтарға тоқталып, осы тұрғыда зерттелген
жұмыстарға талдау жасауды ұйғардық.
Кез-келген адамның ғұмыры баға жетпес, қайталанбас құбылыс, өкінішке
орай мұны біз жас ұлғайған кезде, адам атына лайықты, жарқын, құнды
қасиеттерді іздеп, жадымызды жаңғыртып отырған мезгілде ғана түсінеміз.
Әрине қалай ғұмыр кешу әр адамның өз еркінде, дегенмен де өмір жолынан
ізгілік пен қайырымдылық сәулесі тарап жататын жан ғана өзінің рухани және
имандылық парызын өтеген адам ретінде таныла алады.
Ерте заманнан бері ер адамның басты қадір – қасиеті деп біреулер ел
басқарар ақыл-парасаттылықты, енді біреулері ерлікті атап жатса, әйел
затының ардақты қасиетіне ойшыл-даналарымыз бір ауыздан: әйелдің асыл тегі
ізгілік пен мейірімнен басталады,- деп жауап беріп келген. Ал осы,
мейірімге мұқтаждардың ішіндегі ең қорғансызы – панасыз жетім балалар
екендігі белгілі. Сондықтан да, өз ата-анасының аялы алақаны мен мейірім-
шапағатты жетім балалар кімнен көрмек? Олар оған құқылы екендігін ескере
отырып, ол шапағатты тәрбиешілер, мұғалімдер, оларды қоршаған ортадан, яғни
қызметкерлерден соның ішінде әлеуметтік педагогтың атқаратыны белгілі.
Бірақ, ол толықтай ата-ананы ауыстыра алмайды, іс-әрекеті, қамқоры ерекше
болғанымен де ата-ананың рухани қызметі көрсетілуі, тіпті көрсетілген
жағдайда баланың оны қабылдау екі талай. Оларға қажетті көмек беріп,
болашақ өмірге бейімдеп отыру әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесіне
негізделеді.
Жалпы алғанда жетім балалар барлық елде, барлық жерде, яғни
дүниежүзінде бар. Жетім балалар қоғамның әртүрлі жағдайларына байланысты
туындайды. Алғашқы бастамасы соғыс кезінде, апат, ашаршылық, табиғи
зардаптарға байланысты болса, кейінгі кездерде қолдан жасалған, яғни
тастанды жетім балалар саны артуда. Ата-анасынан айырылған балалар тікелей
мемлекет қарамағына алынып, қамтамасыз етіледі. Тағдыр тәлкегіне ұшыраған
балалар басқа отбасына қабылданып, тіпті шетелге сатылып жатқаны ба
баршамызға мәлім. Жетім балалармен жұмыс атқаратын негізгі тұлға ол -
әлеуметтік педагог және оларға қажетті көмек беріп, болашақ өмірге бейімдеп
отыру әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесіне негізделеді.
Ал, біз зерттеу жұсысымызды әртүрлі себептермен отбасынсыз қалған,
жетім балалардың қоғамға бейімделуіне арнаймыз.
“Жетім” терминінің анықтамасына келетін болсақ, ерте кезде яғни Х-ХІҮ
ғасырларда “жетімдер” деп - кедей шаруа балаларын атаған. Кейіннен жетім
термині шаруа терминімен алмастырылып, басқару орындарының қызметкерлерімен
феодалдарға қатысты атау ретінде қолданылды. Ал, ХІҮ-ғасырдың соңы мен
ХҮІІІ-ғасырларда “жетім”cөзі тек басқару орындарының қызметкерлері мен
феодалдарға ғана қатысты емес, жалпы екі немесе бір ата -анасынан
айырылған балаға қатысты қолданыла бастады.
Жетім – ата-анасының екеуі де немесе жалғызілікті шешесі (әкесі)
қайтыс болған 18 жасқа толмаған бала.
“Әлеуметтік жетімдер”деп – белгілі бір себептерге байланысты, ата
-аналары құқығынан айырылған балаларды айтамыз.
Патронат - ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды өз отбасына
аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім - шарт арқылы
жүзеге асырылатын тәбие формасы.
Қамқорлық - он төрт жасқа дейінгі баланың құқықтары мен
қызығушылықтарын қорғайтын құқықтық формасы.
Әлеуметтік жетімдер – балалардың ерекше категориясы. Олардың
рухани және адамгершілік құндылықтары, тәртіп мәдениеті туралы түсініктері
теріс, себебі олар толық жанұялық тәрбие көрмеген яғни ата-аналары
ішімдікке, нашақорлыққа, жеңіл жүріске салынып,балаларына дұрыс тәрбие бере
алмағандар. Оларға тән қасиеттер – агрессия, алаңдаушылық, мінездегі жат
қылықтар.
Жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздык пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар
ортасындағы жасы кіші — балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі
олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық - кең тараған, күрделі қоғамдық,
апат. Қараусыз қалғандар - педагогикалық, бақылау мен қамқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршыларынан)
және үйлерінен айырылғандарды ғана жатқызуға болмайды, егер ата аналары
(немесе қамқоршылары) тамақ бермей, қинап ұстап, өзі үлгі көрсетіп қылмыс
жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары да қараусыз қалған болып
есептеледі.
Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер біздің дәуіріміздің
IY жылдарынан (335 жыл , Цареград) бастау алады, ал олардың көбею кезеңі
Еуропада I ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан елінің бір діни
қызметкері жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі қайғы мұңнан
өледі,- деп жазған. Алайда жабық типтегі балалар мекемелеріннде өмір
сүрудің салдары ғылыми мәселе ретінде тек ХХ ғасырда ғана қарастырыла
бастады.
Балалар үйі, интернаттар жағдайындағы жабық орта сенсорлық аштық
бола отырып, кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
балалардың психикалық дамуының өзгерістеріне алып келеді, олардың
қабілеттерінің қалыптасуына тұқымқуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс
жағдайында тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.
Өмірінің алғашқы кездерінен бастап балаалар үйіне түсетін жандардың дамуы
ата-анасы барлардың болуынан ерекше болатыны хақ. Қарым-қатынасқа деген
қажеттілік бала бір жасқа толар-толмас шақта байқалады. Әрине, ондай қарым-
қатынас жасайтын анасының ыстық алақанынан сыртқы ортадан алатын бала
әсерлерінің ауқымы шектеулі болады. Мұндай сенсорлық оқшаулану дамуды
кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қимыл-қозғалысының дамуы баяулайды, тілі кеш
шығады, кей жағдайда ақыл ойының дамуы да тежеледі.
Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесі тікелей әлеуметтік
педагогтың қызметімен айқындалады. Әлеуметтік педагогтар шетелде ертерек
қолға алынған, Қазақстанда кейінгі бес, алты жыл көлемінде ғана
даярланғанымен, жалпы педагогтар даярлау жүйесінде әлеуметтік педагогика
пәні оқытылып отырды. Әлеуметтік педагогика – білім беру, әлеуметтану,
педагогика, психология және философиямен тығыз байланысты, себебі бұл пән
адамдарды қоғамдық ортаға бейімделуге үйретеді. Қазіргі заманғы әлеуметтік
педагогиканың ерекшелігі – оның гуммандық бағыттағы балаға деген бірыңғай
талаптармен қатар тәрбиешілер арасындағы сый құрмет, бірге шығармашылықпен
айналысу, достық қарым-қатынас,теңдік т.б. сипатта болады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдері ғана емес,
олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалар белгілі-бір тұрағынсыз
еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс жерлерде ұзақ
уақыт бойы қаңғырып жүрумен сипатталады. Қаңғыбастық қоғамдағы әлеуметгік-
экономикалық әл-ауқатсыздықтың көрсеткіші больп табылады.
2004-05 оқу жылында Республиканың білім беру жүйесінде 660 интернаттық
мекемелер қызмет етті, онда 79 мың тәрбиеленушілер мен оқушылар оқытылды
және соларға пана болды. Оның ішінде 73 –і балалар үйі және жетім балалар
мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 12574 бала болды. 45-і таза балалар
үйінің саны онда 6419 жетім балалар қамтылған. 11-і жалпы интернаттар 2508
баланы қамтамасыз еткен. 17-сі түзету мекемелері 3647 мүмкіндігі шектеулі
балаларға арналған мекеме. 33-і отбасылық типтегі балалар үйі онда 261 бала
қамтылған. 69-ы арнайы түзету мекемесінде 12599 бала тәрбиеленген. Оның 10
девиантты міне-құлықты балаларға арналған, онда 884 бала болған. Сонымен
қатар 99 мектеп-интернаттарында 37541 бала қамтылған және де 12
санаториялық типтегі мектеп-интернаттарда 3398 бала ем алып, оқып,
тәрбиеленген. Ал, 359 жалпы білім беретін мектептердің қарамағында
болған, онда 15096 бала қамтылған.
2003 жылмен салыстырғанда мекеме саны жағынан 46-ға көбейсе, бала саны
4686-ға өскен. Сонымен қатар мемлекеттік емес Қазақстандағы SOS балалар
ауылы жұмыс жасауда және онда 304 жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынсыз
қалған балалар тәрбиеленуде. 19 жастар үйінде 974 жетім балалар үйінің
түлектері өмір сүруде. ҚР Тіл туралы заңына сәйкес бұл мекемелерде тек
қазақ тілінде сөйлейтін күндер ендірілген. Қазақ балалары, қазақ
сыныптарында оқытылуда, тіл білмейтіндер кезеңмен ақырындап қазақ
сыныптарына өтуде. Жалпы 3909 жетім балалардың ішінде, 2417 бала қазақ
сыныптарында оқытылуда.[39]
Жетім балалар мәселесіне байланысты бірқатар нормативтік құжаттар бар.
Атап айтар болсақ, Қазақстан Республикасының отбасы типті балалар ауылы
(деревня) және жастар үйі туралы заң. Бұл № 113-ІІ заң 2000 жылдың 13
желтоқсанында қабылданған, 2004 жылғы 20-шы желтоқсанда № 13-ІІІ болып
толықтырылған.
Бұл заң аталған мекеменің қызметі мен құқықтық ережелерін белгілейді.
Яғни, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті
отбасында тәрбиеленулерін реттейді, сонымен қатар олардың рухани-
адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуларын, білім алуларын
қамтамасыз етеді.
Заң бес тараудан және 36 баптан тұрады. Бірінші тарауда жалпы ережелер
көрсетілген. Аталмыш балалар Конституцияға сәйкес барлық құқыққа ие
екендігі айтыла отырып заңның ұстанатын негізгі ұстанымдарын атап өтеді.
Олар: гуманистік, әділеттілік, тұлғаның еркін дамуы, тәрбиеленушілердің
құқының шынайы қорғалуы, отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар
үйі субъектілерінің өзара көмек, қолдау көрсету т.б. Заңда балалар үйінің
бірте-бірте балалар ауылына айналуын, осылайша келешекте бұл балалардың
отбасы типтес орында оқып, тәрбиеленуі көзделеді. Екінші тарауда Балалар
ауылында тәрбиеленушілердің құқықтары көрсетілген. Яғни, мұндай орынға 18
жасқа дейінгі барлық жетім балалар қабылданады. Тәрбиеленушілер: оны
адамдық тұрғыдан құрметтеуге; тәрбиеші-ананың қамқорлығына онымен бірге
өмір сүруге; тәрбиеші –ана мен әкімшілік тарапынан қызметтерін пайдаланып,
қоқан-лоқы көрсетуден сақтануға құқылы. Сонымен қатар, тәрбиеленушілердің
өзіндік көзқарастарын білдіруге де құқылы екендігі баяндалған (6-шы бап).
Тәрбиеленушілер тұрғылықты мекен-жайға, белгілі бір заттарға, әлеуметтік
төлем ақыларға да құқылы. Үшінші тарау жалпы отбасылық балалар ауылына
түсініктеме берген. Яғни, балалар ауылындаға отбасы дегеніміз – бірге өмір
сүретін, заттарды ортақ пайдаланатын, іс-әрекеттер мен еңбекті бірге
бөлісетін, тәрбие және білім алатын орта. Бұл орын құқықтық заңды орын
болып табылады, сондықтан да оның белгілі территорриясы, пәтерлері,
шаруашылық орындары бар. Балалар ауылы бірнеше отбасылардан тұрады, демек
кіші-гірім ауыл ретінде ортақ тәрбие процесі іске асырылады. Бұл тарауда
тәрбиеші-анаға қойылатын талаптар да айтылған: біріншіден ол ҚР азаматы
болуы тиіс; екіншіден 30-дан асқан жоғары білімді, некеде жоқ, өзінің
немесе бағып алған баласы жоқ әйел. Оған қоса сот үкімі бойынша еңбекке
жарамсыз деп табылса, ата-ана құқынан айырылған болса, асырап алушы ретінде
құқынан ажыратылған болса, сотталған болса, денсаулығына байланысты асырап
алуға рұқсат етілмеген болса мұндай аналар тәрбиеші-ана бола алмайды.
Отбасына баланы таңдау тәрбиеші-ананың құқында және баланың қалауы да
есепке алынады. Сонымен қатар 16-шы бапқа сай құжаттарды реттегенде және
келісім шарт бойынша ғана бала отбасына беріледі. Тәрбиеші- ана тәрбие
әдістерін өзіндік тұрғыдан қолдануға және тәрбие іс-шараларын ұйымдастыруға
құқылы. Баламен ақылдаса отырып, оқу орнын, қосымша білім алуды таңдай
алады. Төртінші тарау тікелей Жастар үйіне арналған немесе оны әлеуметтік
бейімделу орталығы деп те атайды. Бесінші тарау, Қазақстан Республикасының
отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар үйіндегі балаларға
мемлекеттік гарант болу баяндалған.
Келесі құжат Қазақстан Республикасының 2000 жылы 22 желтоқсанда
қабылданған №1882 жетім балаларды, ата-ана қарауынсыз қалған балларды
жұмысқа орналастыру және тұрғын үймен қамтамасыз ету туралы қарары. Яғни,
білім алуда, тұрғын үй алуда бұл топтағы балалар көптеген жеңілдіктерге
ие.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңнамасының Білім және ғылым
Министрлігінің 2000 жылы 10 шілде №708 бұйрығымен бекітілген және 2002 жылы
3 қазан №713 заңмен енгізілген өзгертулерде [40] ҚР интернаттық білім
беруді ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде интернаттық ұйымдар, ата-ана
қамқорынсыз қалған, жетім, панасыз балалар мәселесі көтерілген. Атап
айтқанда онда Интернаттық ұйымдар – белгілі бір категогриядағы азаматтарға
тұратын орын беріп, білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз
ететін орта, білім беру жүйесінің мекемелері,- [41-94б.] деп анықтама
берілген. Бұл интернаттың қазіргі кезде бес түрі бар: жалпы типті мектеп-
интернат, яғни ол ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған және жетім
балалардың, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылары, жалғыз басты аналар
(әкелер) мен денсаулық жағдайы, еңбегі, өмір жағдайына байланысты қоғамдық
тәрбиені қажет ететін ата-аналардың (олардың орнын ауыстырушылар)
балаларына тұратын орын беріп білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті
қамтамасыз ететін орта, білім беру жүйесінің мекемесі; санаториялық типтегі
мектеп-интернаттар, мұнда денсаулықтарына байланысты атап айтқанда,
туберкулез ауруына душар болған балалардың емделу, оқуы, тәрбиесі
қамтамасыз етіледі; девиантты мінез- құлықты балаларға арналған мектеп
–интернаттар- сот пен кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде
комиссияның шешімімен балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік оңалту; жалпы
білім беретін мектеп жанындағы интернат; жетім балалар мен ата –анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдар – білім мен тәрбие алуда
отбасы жағдайына жуықтайтын қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек
көрсететін және оларды өз бетінше өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ететін
білім беру мекемелері (балалар үйі, мектеп-интернат, балалар үйі-мектеп-
кәсіптік мектеп, комплекстері, отбасылық үлгідегі балалар үйі, панасыздар
үйі және т.б.).
Ал, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2002 ж. 8 тамыз №345 бұйрығымен қол
қойылған Қазақстан Республикасының бала құқы туралы заңының 5 тарауының
30 бабының (Бала құқын қорғауға байланысты функцияларды іске асыру,
ұйымдастыру) 1,2 пунктерінде Балалар үйіне қабылданатын балалар және оларды
қорғау, мекемедегі жағдайы туралы айтылған.[42]. Яғни, балалар үйіне жетім
балалар және ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған туғаннан 3 жасқа дейінгі
балалар қабылданады. Ал уақтылы қабылданғандар үшін, арнайы бөлімшелер
ашылады. Сонымен қатар, интернаттық ұйымдар мен отбасы типтегі балалар
деревнясына (ауылына) жетім балалармен қатар ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған туғаннан 18 жасқа дейінгі балалар қабылданады деп көрсеткен. Мұндағы
балалардың жағдайы бала құқын қорғауға байланысты заңдарға сай іске
асырылатындығы көрсетілген. Осы заңның 7-ші тарау 34 бабында мемлекет
барлық балалардың Қазақстанның тарихын, салт-дәстүрін, рухани құндылықтарын
үйретуді көздейді деп көрсеткен .[42].
БҰҰ балалар құқы туралы конвенцияда [43] отбасы тәрбиесіне аса мән
беріліп, одан тыс тәрбиеге шеттен шыққан шара ретінде қарастырады. Сонымен
қатар онда отбасынсыз қалған балалар құқына байланысты да баптар ендірген,
яғни баланы бағып алуды баланың қалауына байланысты шешу қажет және
оларды барлық физикалық күш көрсету немесе психикалық зорлық-зомбылықтан
(балағаттау, немқұрайлы қарым-қатынас жасау, тұрпайылық көрсету т.т)
қорғау, психикалық тұрғыдан жәбірленген балаларға реабилитациялық,
емдеушілік күтім көрсету туралы және т.б. Сол себептен де шетелдерде
әртүрлі әлеуметтік қызметтер дамуда, олардың мақсаты тығырыққа тірелген
отбасыларына, жетім балаларға көмек көрсету. Тіпті баланы уақытша отбасынан
алып кету жағдайында, оны отбасы мүшелерімен жиі кездестіріп отырады.
Өйткені отбасылық байланыстың үзілмеуі көзделеді. Яғни, балалық шақты
қорғау негізге алынады. Бала ұғымы жалпыға бірдей ұғым. Ал, оның
әртүрлілігі отбасындағы, қоғамдағы жағдайға, тәрибе мен білімге
байланысты.
Бұл мәселеде зерттеуші-ғалымдар В.В.Беляков және Е.А.Горшкова өздерінің
еңбектерінде жетімдер үйлерін, осы үйлерден тәрбиеленіп шыққан түлектер
қадағалап отыратынын көрсетеді. [44,45]
Сонымен біздің түсінігімізше жетім, әлеуметтік жетімдер және
қарусыз қалғандар үш түрлі әлеуметтік топтар және олардың өзіндік
ерекшеліктері басым. Жетім, деп белгілі бір себептерден (көлік апаты,
қатерлі ауыру, табиғат апаттары) ата-анасының екеуі де қайтыс болған баланы
айтамыз. Ал, әлеуметтік жетім деп ата-анасының екеуі де немесе біреуі бар,
бірақ ата-ана құқығынан ажырағандардың балаларын және тастанды балаларды
айтсақ, қараусыз қалғандар ата-анасы бар, бірақ бақылау мен қамқорлықтан
шет қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір
сүретіндер. Зерттеу барысында анықталғандай бұл үш топ та психикалық
ауытқуға душар болады. Дегенмен де әлеуметтік жетімдердің дерті күштірек.
Жетім балалар ешқашан ата-анасын көрмейтіндіктерін біледі, оларға тек өз
ата-анасындай адамдар кездессе деп күтеді. Әлеуметтік жетімдер өздерін
керексіз зат ретінде сезініп, айналасындағылардың барлығын кінәлі санап,
қоғамға, адамдарға деген ыза-кек сақтауға тырысады. Бірақ, олардың ішкі
дүниесінде құпия сақталатын нәрсе сол ата-анасын бір көруді арман етеді,
тіпті олардан есеп алғылары келеді. Әсіресе, бұл сезім жасөспірімдік
кезеңде басымшылдық танытады. Ғалымдардың зерттеулерін талдай келе біз,
отбасындағы балалардың тәрбиесіне ата-анасынан басқа да мамандар
(психологтар, әлеуметтік педагогтар т.т.) қажет екендігін көрдік, ал ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балаларға мұндай көмектің аса қажеттігіне ешкім
дау тудырмаса керек.
Батыс Европа елдеріндегі ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардың классик-педагогтарының
бірі Иоганн Генрих Песталоцци, педагогика тарихының дамуына қомақты үлес
қосқан. Ол жетім балаларды оқыту мен тәрбиелеуге жете мән берген. Иоганн
Генрих Песталоцци оларды оқыту мен тәрбиелеуде оқуды еңбекпен ұштастырылуы
және тәрбиеде отбасы жетекші роль атқарады, сондықтанда жетім балалар да
белгілі бір отбасында оқып-тәрбиеленуі тиіс деп санаған. Сонымен қатар,
тәрбие жай элементтерден басталып, бірте-бірте күрделенуі тиіс деген
көзқарасы қашанда біздерге жетекші бола алады. И.Г.Песталоцци тәрбиенің
мақсаты- адамның барлық табиғи күштерін дамыту, қабілетін жетілдіру, жан-
жақты тәрбие беру деп атап көрсеткен. [46]
Жетім балалардың құқығын қорғау жүйесі революцияға дейін тәжірибе
жинақтап, одан кейін қарқынды дами бастады. Демек жетімдіктің қоғамдық
құбылыс ретіндегі көпжылдық тарихы бар. Әркездегі қоғамдық-экономикалық
формация өздерінің даму деңгейлеріне байланысты жетім балаларды әртүрлі
қорғаған [47]. Х-ХІҮ ғғ. Кезеңінде кедей шаруалардың балаларын жетімдер
деп атағандығын жоғары да айтқан болатынбыз, бұл ұғымды келе-келе
шаруалар (ХІҮ-ХҮІІІғғ) ұғымы алмастырды.
Ерте кезде көптеген мемелекеттерде жетім балаларды әлеуметтік қорғау
діни салт-дәстүрге бағындырылған. В.В.Беляков[44,45] еңбектерінде жетімдер
үйімен қоғамдық орта айналысты олар балалардың тәрбиесіне аса мән берген-
деп көрсетеді. Ал, Дж. Харвиннің зерттеуінде ағылшындардың жетім-балаларды
қорғау, орналастыру жүйесі сипатталған. Сонымен қатар балалар үйінің
түлектері - әлеуметтік риск топтарын құрайды яғни, ағылшындық мемлекеттік
жүйеге сай, бұл үйлердің түлектері көбіне әлеуметтік тәуекелге (риск)
ұшырайтындар деп пайымдаған. Олар жиі жұмыссыз, баспанасыз қалатын
болғандықтан әртүрлі қылмысқа барады, психикалық ауруларға душар болады,
сондай-ақ отбасын құру, бала тәрбиесінде тығырыққа тіреледі [48] ,-деп
көрсетеді.
Панасыз қалған жетім, тастанды балаларға мемлекеттік қамқорлық
көрсету қайырымдылық көрсеткенмен пара-пар. Ертеректе ауқатты адамдар өз
қаражаттарына барлық жастағы жетім балаларға арналған мекемелер салған. ХХ
ғ. 30-шы жылдарының ортасында, балалар үйлері оқу-тәрбие мекемелерінің ең
жақсы түрлерінің бірі болған. Сонымен қатар, олар коммунистік тәрбиенің
талаптарына толықтай жауап бере алған [44]. Бұл пікірден біз жетім балалар
үйінде қатаң тәртіп болғандығын және тәрбиеші, басшылардың бұйрығын
бұлжытпай орындаған, өзіндік көзқарастары болмаған балалар бейнесін көре
аламыз. Дегенмен де, интернаттық мекемелердің құрылуы жетім, ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балалар үшін оңтайлы құбылыс болды.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде панасыз қалған балалардың саны
көбейіп, қоғамның қордаланған өткір мәселелерінің біріне айналды. Осыдан
өткен ғасырда балалар панасыздығы толық шешімін таппай, ХХІ- ғасырға аяқ
басқанын мойындау керек.
Өкінішке орай, жылы ұядан безіп, көше кезген балалар отандық тарихтың
бетбұрыс кезеңдерінде бірнеше дүркін қайталанып отыратын үйреншікті
құбылыстар қатарына жатады. Соңғы рет осы құбылыстың асқынуы ХХ ғасырдың 90
жылдарындағы әлеуметтік-экономикалық реформалар мен күйзелістер кезеңіне
тап келді. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алысымен, елде егемендік
мемлекет құрудың қарқынды процесі басталып кетті. Тәуелсіздікті заң жүзінде
жариялау мен оны нақты өмірде жүзеге асыру арасында ұлан-ғайыр істер жатыр.
Қоғамдағы кез келген өзгеріс, реформалар, даму мен тоқырау адамның ақыл-
ойымен, күш-жігерімен жасалады. “Құдай сені реформалар дәуірінде өмір
сүруден сақтасын”, - деп қытай халқы бекер айтпаған шығар. Нарықтық
қатынасқа көшу ұзақ, әрі қарама-қайшылыққа толы күрделі процесс екендігіне
енді ғана көзіміз жетті. Мемлекеттің барлық шаруашылық жүйесін түбегейлі
қайта құрумен байланысты әлеуметтік-экономикалық реформалар өндірістің
деңгейін күрт төмендетіп, халықтың тұрмысын күйзелтетіндігі әлемдік
тәжірибеден белгілі. Үкімет жұмысшыларға айлап-жылдап жалақы төлемей,
әлеуметтік жәрдемақы, зейнетақыны уақытысында бермеуді дағдыға айналдырды.
Мемлекеттік дотация тиылғасын, егіс даласының қысқарып, мал санының күрт
азаюы совхоз, колхоздарды банкрот қылды. Нарықтық экономиканың қалыптасу
кезеңі бірінші кезекте ауыл халқына ауыр тиді. Экономикалық дағдарыс
отбасының іргесін шайқалтты. Ер-азаматтың бар уайымы бала-шағасын асырау
болды. Кемпір мен шалдың зейнетақысына телміреп, күн ұзаққа нан мен шайға
қарап қалған көп балалы отбасылар көбейді. Мектепке баратын баласын
киіндіру үшін, қалада оқыту үшін бар малын сатып тақыр кедейге айналғандар
қаншама? Күнкөріс қамымен қалаға қарай ағылған қазақтың не үйі, не күйі
болмай қоғамның маргинал тобының қатарын молайтты. Міне сондай қатігездікке
ұшыраған қазақтың мінезі небір аласапыран арпалысқа түсті. Ал ондай адам
жаңа туған жас нәрестесін қоқысқа лақтырып тастауға дейін барады. Ел
басындағы осындай ауыртпалық қайыршылар, панасыздар мәселесін қоздырды.
Балалар панасыздығы феноменінің толық әрі дәл анықтамасы 1930 жылғы
Бас Кеңес Энциклопедиясында берілген: ”Панасыздық, панасыз балалық шақ
батыста да, бізде де кеңінен тараған қоғамдық ауыр дерт. Панасыздар -
тиісті педагогикалық тәрбие мен қамқорлықтан айрылған, денсаулығы мен
тұрмысына қолайсыз ортада өмір сүруші балалар. Панасыздар - тек ата-анасы,
үй-күйі жоқтар ғана емес. Егер ата-анасы баланы тамақтан қағып, ұрып-соқса,
өз өмір сүру дағдысы баласына теріс әсер етсе, ондайлардың балалары да -
панасыз”. Осы анықтама өзінің мазмұны жағынан қазіргі батыста жиі
қолданатын ”көше балалары” деген терминге дәл келеді.
Барлық адамзаттық қайғының ішінде ең сұмдығы, ең кешірімсіздігі – тірі
жетімдік. Бейбіт заманда толық жетімдік, яғни әке-шешесінен бірдей айрылу
сирек болатын жағдай (мысалы, кездейсоқ өлім). Көбінесе жалғыз басты әйел
жаңа туған нәрестесін перзентханаға тастап кету, маскүнем, бұзылған
әйелдердің балаларын көрінген жерге қалдырып кету, не сотталған
азаматтардың жас балаларын мемлекет қамқорлығына беру сияқты оқиғалар жиі
кездеседі. Өзегін жарып шыққан өз баласын тастап кеткен “көкек” әке-шешенің
жан сарайы сау емес. Ақиқатына жүгінсек, қоғамда орын алған жан түршігерлік
небір сорақылықтар әр түрлі әлеуметтік-экономикалық ауыртпалықтарды
жеңетіндей күш таппаған адамдардың табиғи әлсіздігі, тұрмыстық қайыршылығы
салдарынан туындайды (дұрыс тәрбие, білімнің жоқтығы, кәсіптік жарамсыздық
және т.б.).
Сондай-ақ балалар үйінде өскен жастар кейін өз балаларын тәрбиелеуге
келгенде көбінесе жауапсыздық, тәжірибесіздік танытады. Оған қосымша
айтарымыз, қазіргі заманда кейбір ер азаматтар нарық жағдайына бейімделе
алмай, жігерсіздік көрсетіп, өз отбасын асырай алмай отыр. Содан қаншама
отбасының шырқы бұзылды. Әсіресе қоғамды қатты алаңдататын жағдай, бала
өміріндегі ең маңыздысы – отбасы тәрбиесінің берекесі кеткендігі. Бар
әкенің қауқарсыздығынан, әйел-ана, жас балалар базар жағалап, күнкөріс ақша-
пұлын тауып жүр. Ата-анасынан қайыр болмай, өз бетінше өмір сүруге бел
байлаған жас жеткіншектер мектепте оқудың орнына базар, автотұрақ,
автозаправканы жағалап, тиын-тебен табуда. Тіпті болмаса базар, мешіт,
көпшілік жүретін жерлерде қайыр сұрайды.
“Жаны сырқат” әке-шеше дені дұрыс бала тәрбиелей алмайтындығын қазір
айтып жатудың өзі артық. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, ересектер
қайыршылығы балалар қайыршылығын тудырады, ескі қылмыс жаңа қылмысқа
итермелейді. Жетімдік қатерлі ісік емес, сылып алып тастай алмайсың. Оның
бірден-бір емі – бүкіл организмді, яғни қоғамды емдеу керек.
Бұгінгі Қазақстанда панасыз балалардың таралу аумағын анықтау қиын.
Жасөспірім қаңғыбастардың саны жыл сайын шамамен 10000-ға өсіп отырады.
Мемлекеттің бірде бір ресми органы панасыздардың нақты санын білмейді,
өйткені олардың толық статистикалық есебі жоқ. Ресми статистика полиция
ұстаған, не арнайы мекемеге түскен панасыздарды ғана тіркейді.
Республика бойынша кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу,
және оңалту орталығына (ЦВИАРН) 2003 жылы 10023-нан астам қадағалаусыз
қалған, 3704 қамқорсыз қалған балалар мен жасөспірімдер түскен. Дәрігерлік
тексерістен өткен қаңғыбастардың бойында жұқпалы кеселдердің қотыр, мерез
түрлері тіркелген .
Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғарғы оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белсене
араласып жатқандары белгілі. Дегенмен, қазіргі кездегі балалар үйіндегі
балалардың барлығы бірдей толық жетімдер емес. Мұндай мекемелерде ата-
аналық құқығынан айырылғандардың балалары, жалғызбасты ата-аналардың
балалары, ата-аналары тастап кеткен балалар, ауруына байланысты әрекетке
жарамсыз деп танылғандардың балалары, ата-анасы бас құқығынан
ажыратылғандардың балалары, жетім және тастанды балалар тәрбиеленеді.
1977 ж. 26 желтоқсанда Қазақ ССР Совет Министрлігінің жетім балалар
мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған жалпы білім
беретін мектеп интернаттарын ұйымдастыру мен балалар үйлері, мектеп-
интернатындағы балалардың әлеуметтік жағдайын жақсарту туралы қаулы
қабылданған. Бұл қаулы негізінде 13-тен аса интернаттар мен, балалар үйлері
құрылды. 1980 ж. Республикада 32 балалар үйі құрылып, онда 5200 бала
тәрбиеленді. 1985-86 жж. Олардың саны 1944-ке жетіп, 160,9 мың бала
тәрбиеленді [49]. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында 71,2 мың
оқушылары бар интернат типтес мекемелер сонымен қатар ата – ана қарауынсыз
қалған 12022 жетім балаларға арналған 70 балалар үйімен мектеп –
интернаттары бар. Егер 1991 жылы 42 жетім балалар үйі болса, ал қазір
олардың саны 70 –тен жоғары болып отыр.
Мұның өзі қоғам өмірінде әлеуметтік жетім балалардың көбейіп бара жатқанын
көрсетеді. Аналық мейірімнен айырылған, қыздарымыз өз балаларын тастап,
тірі жетім атандыруда. Бұл дегеніміз қазіргі қыздарды тәрбиелеуде,
кемшіліктердің басымшылдығы болып табылады. Әрине, гендерлік аспектіден
алғанда тек қыздарды ғана кінәлап қоюда дұрыс емес, ер адамдардың
жауапкершілігін арттыру қажет. Яғни, жастарды әлі де болса, жоспарсыз
дүниеге бала әкелуден сақтандыру жолдарын түсіндіріп, білімдендіруіміз
керек. Оған кәсіби мамандарды тарту көзделуі тиіс, атап айтқанда
дәрігерлер, психологтар, әлеуметтік педагогтар т.т. Әрине, мұндай
балалардан өз ата-анасы бас тартқанымен, мемлекет өз қамқорлығына алуда.
Осы тұрғыдан алғанда, елімізде жетім балаларға байланысты жаңа мемлекеттік
саясат қалыптастырылуда. Мысалға, отбасылық типтегі балалар үйі
ұйымдастырылып, онда балалар қоғамдық өмірге тез бейімделуді, әлеуметтік
өмірлік тәжірибе жинақтайды. Жетім балалар, тастанды балалар және
қиындықққа ұшыраған балаларға арналған SOS- Қазақстандағы балалар
деревнясы фонды құрылған [50].
ҚР 2000 жылғы 13 желтоқсандағы №113-11 Отбасылық үлгідегі балалар
ауылдары мен Жасөспірімдер үйлері туралы Заңында балаларды әлеуметтік
жағынан қорғаудың жаңа әдістері жан-жақты түсіндірілген [51].
Осы Заңды қабылдаудың нәтижесінде Павлодарда, Қарағандыда және Шығыс
Қазақстан, Атырау облыстарында отбасы түріндегі ауылдар ашылды. Мұндай
ауылдарда балалар отбасы жағдайында тәрбиеленеді. Олар жасөспірімдік шаққа
жеткен кезде де мемлекет қамқорлығында болады. Қазіргі кезде осындай
ауылдардағы әрбір отбасында 8-9 баладан тәрбиеленіп жатыр.
Жетім балалармен жұмыс жүргізудің мұндай әдіс-тәсілдері Республикалық
Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызы Назарбаеваның тікелей
ұйымдастыруымен және басшылық жасауымен 1992 жылдан бері жүргізіліп келеді.
Қазақстанда отбасылық үлгідегі балалар ауылдары мен жасөспірімдер
үйлерін ашу жөніндегі мұндай жобалар халықаралық SOS Киндер Дорф қорының
жобасымен жасалған. Сара Алпысқызының айтуынша, алғашқы отбасы түріндегі
ауылдар батыс елдерінде осы қордың қолдауымен 1949 жылы ашылған.
Республикалық Бөбек қоры осы ұйымның тәжірибесіне сүйенген. Бұл жобада
жетімдіктің зардабын тартқан балалар үшін қолайлы жағдай туғызудың барлық
қажеттіліктері ойластырылған: балалар шешесімен, бауырларымен бірге кәдімгі
отбасындағыдай бірге өмір сүреді. Олар әке-шешелері бар балалар
тәрбиеленетін балалар бақшаларына барады, кәдімгі қатардағы мектептерде
оқиды. Олардың шешелері жалғызбасты әйелдер. Сондықтан күні-түні балалардың
қасында болып, барлық мейірімін соларға арнайды. Осылайша жетім балалардың
нағыз шешесіне айналады.
Бұл жобадағы көңіл бөлетін ең басты мәселе – балалар тәрбиесі мен
оларға жасалатын қамқорлық олар аяғынан тік тұрғанша үздіксіз жүргізіле
береді. Отбасы түріндегі ауылда тәрбиеленген балалар мектепті бітіргеннен
кейін бірден жасөспірімдер үйіне ауысады. Мұндағы жасөспірімдердің жұмысқа
орналасуына немесе оқуын одан әрі жалғастыруына оларды бастапқы кезден
бастап қамқорлыққа алған қор көмектеседі.
Жетім балаларға қамқорлық көрсетудің мұндай әдісі біздің қоғамда бұған
дейін қалыптасқан – мемлекеттің жетім балаларды кішкентай кезінен асырап
келіп, нағыз жауапты кезең туғанда, яғни кәмелеттік жасқа толар шағында
қараусыз қалдыратын, балалар үйінің қабырғасынан тыс жердегі өмірге
бейімсіздігі салдарынан шаруаға қырсыздығы панасыз балалардың өздеріне
көптеген қиындықтар әкелетін ескі жүйені өзгертіп, оған жаңаша тыныс
беретіні сөзсіз.
ҚР 2004 жылғы 9-шілдедегі №591 Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтар профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы Заңында кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу жөніндегі мемлекеттік органдар қызметінің құқықтық,
экономикалық және әлеуметтік негіздері анықталған [52].
Заңда мынадай негізігі ұғымдар пайданылған:
- қадағалаусыз қалу – кәмелетке толмағандардың құқық бұзуына ықпал ететін,
олардың мінез-құлқы мен тұрмыс жағдайына тиісінше бақылаудың жоқтығымен
сипатталатын әлеуметтік құбылыс;
- қадағалаусыз қалған бала – ата-анасының немесе олардың заңды өкілдерінің,
сондай-ақ педагогтардың, тәрбиешілердің және кәмелетке толмағандарды
қадағалауды жүзеге асыруға міндетті басқа да оқыту, тәрбиелеу, оқыту және
(немесе) бағып-күту жөніндегі міндеттерді орындамауы немесе тиісінше
орындамауы салдарынан, не оның үйден немесе бала құқығын қорғау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын ұйымдардың өз еркімен кетуі салдарынан мінез-
құлқына бақылау болмаған кәмелетке толмаған бала;
- панасыз қалған бала – тұрғылықты жері жоқ қадағалаусыз қалған бала;
- өмірде қиын жағдайға душар болған балалар - қалыптасқан жағдайлардың
салдарынан тіршілік әрекеті бұзылған және осы жағдайларды өз бетінше немесе
отбасының көмегімен жеңе алмайтын балалар;
- кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен
балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу (бұдан әрі
кәмелетке толмағандар арсындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз және
панасыз қалудың профилактикасы) – кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтыр, қадағалаусыз, панасыз қалудың және қоғамға жат іс-әрекеттерді
алдын алуға, оларға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтауға және
жоюға бағытталған, кәмелетке толмағандармен, сондай-ақ оларды тәрбиелеу,
оқыту және бағып-күту жөніндегі міндеттерін орындамайтын не олардың мінез-
құлқына теріс әсер ететін ата-аналармен немесе басқа да заңды өкілдермен
жеке профилактикалық жұмыстарды қоса жүзеге асыратын құқықтық,
педагогикалық, медициналық және де өзге шаралар жүйесі;
- жеке профилактикалық жұмыс – мемлекеттік органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, азаматтардың өмірде қиын жағдайға душар болған
кәмелетке толмағандар мен тұрмысы қолайсыз отбасыларын уақытылы анықтау,
оларды әлеуметтік оңалту және (немесе) олардың құқық бұзушылықтар жасауының
алдын алу жөніндегі қызметі;
- тұрмысы қолайсыз отбасы – кәмелетке толмағандардың ата-анасы немесе заңды
өкілдері оларды тәрбиелеу, оқыту, бағып-күту жөніндегі өз міндеттерін
орындамайтын және (немесе) олардың мінез-құлқына теріс әсер ететін отбасы;
- кәмелетке толмағанды тәрбиелеу - балаға қоғамда қалыптасқан және оның
рухани, дене бітімі, имандылық, психикалық, мәдени, зияткерлік дамуына және
әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан қорғауға бағытталған мінез-құлық
ережелері мен нормаларын дарыту жөніндегі ата-анасының немесе өзге заңды
өкілдерінің тарапынан оған әсер ететін үздіксіз процесс;
- кәмелетке толмағанды бағып-күту – кәмелетке толмағанның ата-анасының
немесе өзге де заңды өкілдерінің өз қаржылық мүмкіндіктері мен
қабілеттерінің шегінде оның салауатты дамуы, мүліктік және мүліктік емес
құқықтары мен мүдделерін және мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік
стандарттарын қорғау үшін жағдай жасауы;
- әлеуметтік оңалту – кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтар, қадағалаусыз және панасыз қалудың профилактикасы жүйесінің
органдары мен мекемелері жүзеге асыратын өмірде қиын жағдайға душар болған
кәмелетке толғандарды құқықтық, әлеуметтік, дене бітімі, психикалық,
педагогикалық, моральдық және (немесе) материалдық қалпына келтіруге
бағытталған шаралар кешені [53].
Қоғамдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы және этниалық педагогика кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
ӘЛЕУМЕТТЕНУНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ –ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаушы:
4 курс студенті ____________________________ Солтанбекқызы З.
(қолы)
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к., доцент ___________________________ Баширова Ж.Р.
( қолы )
Рецензент:
п.ғ.к.,доцент
ҚызПИ ____________________________ Майғаранова Ш.М.
( қолы)
Норма бақылаушы:
Жалпы және этикалық
педагогика кафедрасың
оқытушысы __________________________ Сатывалдиева А.С.
( қолы )
Қорғауға жіберілді
"----" ------------- 2008 ж.
Жалпы және этникалық педагогика
кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.д., профессор ________________________________Иса ева З.Ә.
(қолы )
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
1 Ата-анасының қарауынсыз қалған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық
жұмыстардың теориялық негізі ... .9
1.1 Жетім балалардың туындауы, тарихы және мәселенің зерттелу деңгейі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Балалар үйінде тәрбиеленуші жасөспірімдердің психикалық және
әлеметтену
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 28
2 Ата-анасының қарауынсыз қалған балалардың оқу-тәрбиелік үрдістерін
ұйымдастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48
2.1 Ата-анасының қарауынсыз қалған жасөспірімдердің оқу-тәрбиелік
жұмыстарын жетілдіру
концепциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.48
2.1.1 Қазақстанда ата-анасының қарауынсыз қалған балалармен әлеуметтік
жұмыс жүргізу мәселелерінің құқықтық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.2 Балалар үйіндегі жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
әлеуметтендірудің жолдары мен
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 68
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 1
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 75
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қоғамнан ауқымды орын алып отырған ең өзекті
мәселелердің бірі – ата-анасының қарауынсыз қалған балалар мәселесі.
Олардың өмірге даярлық процесі тар шеңберде өтетіндіктен, бұл балалардың
әлеуметтенуі де өзіндік ерекшелікке ие.
Ата-анасының қарауынсыз қалған балалар тобына жетім балаларды (жетім,
әлеуметтік жетім); қараусыз қалған және қаңғыбастыққа түскен балаларды
жатқызамыз. Біз зерттеу жұмысында жетім балаларға жеке тоқталып қарастыруды
ұйғардық. Өйткені, бұл мәселе күннен-күнге ауқымданып барады. Дегенмен әр
категорияға жеке тоқталып өткенді де жөн көрдік. Ол жұмыстың негізгі
мазмұнында баяндалады.
Дәстүрлі қазақ қауымында қатал тағдырдың жазуымен жетім қалғандарды
ағайындары жан-жақтан қамқорлыққа алып, мейірбандық танытқаны баршаға
мәлім. “Жетімді жылатқанның жеті атасына қарғыс кетеді”, “жетім көрсең
жебей жүр” деген нақыл сөздер ұлтымыздың болмысын, бауырмал, балажан
қасиетін айқын көрсетеді. Ауыл ақсақалдары “пәлен елде пәлен деген жетім
азап көріпті” дегенді елге намыс, сүйекке таңба санайтын.
Қазақтың ата заңы “Жеті Жарғыда” жесір дауына жеке бір тарау арнауында
үлкен мән бар. Мәселе, рулық қауымның жесір әйелді әмеңгерлік жолмен
күйеуінің туысына қосуда емес, оның астарында әкесінен айрылған балаларды
жетімдік азабынан құтқару, ағайынның қамқорлығына алу идеясы жатыр.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан
ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы
көпшілікті толғандыруда. Яғни, әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың
қамқорлығы мен сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып
отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму
стартегиясына сай жетім балалар үйіндегі тәрбиелініп жатқан әрбір ұрпақтың
жеке адам ретінде қалыптасуының шешуші факторы ұлттық тәрбие деп көрсеткен
[1]. Сонымен қатар, жылдан-жылға олардың санының артып жатқандығы да құпия
емес.
Әрине, қарастырылып отырған мәселе мүлдем зерттелмеген деуге болмайды.
Айталық, жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және
олардың педагогикалық-психологиялық даму өзгешеліктерін Е.М.Рыбиновский,
Д.Янхольц, И.В.Дубровина мен А.Г.Рузская, Дж.Боулби, И.М.Бгажнова,
С.А.Беличева, Ю.В.Василькова, және т.б. [2,3,4,5,6,7,8] ғалымдар
қарастырды. Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін
Н.И.Пономарев, В.И. Жолдак, С.Б.Тихвинский және И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева
және [9,10,11,12] т.б. өзіндік тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде
А.М.Прихожан мен Н.Н.Толстых және О.Ажнина [13,14] отбасында және отбасынан
тыс тәрбиеленетін жасөспірімдердің психикалық дамуындағы ерекшеліктерін
қарастырған. М.В.Осорина [15] болса, өзінің “Үй кеңістігін меңгеру:
өзінің Менін іске асыру” атты монографиясында балаларда мен, ұғымының
болуы және басқалардың өзін құрметтеуі бір жағынан баланың жеке дамуын және
даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаған.
В.С.Мухина [16] жетім балалар үйіндегі жасөспірімдердің мінез – құлқындағы
ауытқушылықтың негізгі себептерін зерттей келе, оларда “сүйіспеншілікке
қажеттіліктің орындалмауы, баланың жеке тұлғасының деформациялануына әкеп
соқтырады”, - деп тұжырым жасайды.
Ал, Л.С.Славина мен Г.М.Сысоева пікірінше, жетім балалар үйінде
тәрбиеленіп жатқан жасөспірімдерде ұрыс-төбелес, агрессия, тұрпайылық
секілді аффективті реакциялар өмірдегі маңызды қажеттіліктерге
қанағаттанбаған баланың қорғаныш реакциясы болып табылады, ол сол арқылы өз
мүмкіндіктерінің бағасын төмендетпеуге тырысады. [17]
Отандық ғалымдар арасында, мінез-құлықтың ауытқуын Г.А.Уманов,
В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. педагогикалық тұрғыдан қарастырған.
Мысалы, Л.К.Керімовтың еңбегінде қиын оқушыны жеке-дара қайта тәрбиелеу
тұжырымдамасын және ондағы педагогтың іс - әрекеттің белгілі жүйесін жасап
көрсеткен [18,19,20]. Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде девиантты мінез –
құлықтың әлеуметтік аспектілері қарастырылған [21]. Бұл зерттеулер әрине,
біздің мәселеге де қатысты, өйткені жетім балаларды, девиантты, қиын
балалар қатарына да жатқызады. Қазақстандағы балалар үйі мен интернаттарда
тәрбиеленуші жетім балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Ақжаркенова [22]
зерттей келе ондағы оқыту мен тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесін
дамытуға өзіндік үлес қосты. Ал, ол жердегі дене тәрбиесі арқылы ұлттық
ойындарды ендіру әдістемесін Қ.Т.Жаңабаев қарастырған [ 23].
Белгілі психологтар Б.Г.Ананьев, А.Т.Асмолов, А.А.Бодалев,
В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева, М.Кле т.б,[
24,25,26,27,28,29,30,31] зерттеулерінде жалпы жасөспірімдердің әлеуметтік
және жеке даралық білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының
жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез - құлқын, дүниетанымын
қалыптастырып, күнделікті жүріс-тұрыстарын басқарып отыруға өз биліктері
мен бостандықтарының алатын орны айқындаған. Юричка Ю.И. жасөспірімдер
арасындағы құқық бұзушылықтың диагностикасын қарастырған [32].
Біз зерттеу барысында жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің
ерекшеліктерін, даму өзгешелігін зерттеген психолог ғалымдардың еңбектеріне
сүйене отырып, балалар үйінде тәрбие алып жатқан жасөспірімдерге тек
психологиялық ғана емес, сонымен қатар “әлеуметтік-педагогикалық”
білімдермен, жұмыстар жүйесінің, ақпараттық көмектің қажетті екендігін көре
алдық.
Яғни, бұл мәселенің нақты зерттелуіне келер болсақ, А.Лиханов,
Е.В.Стребелова, Н.М.Михайлицкая, А.И.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың [
33,34,35,12] және т.б. еңбектерін негізге алуға болады.
Ал, жастардың қоғамға әлеуметтенуіне келер болсақ, алдымен бұл
ұғымның туындауына тоқталу қажет. “Әлеуметтендіру” ұғымы алғашқы рет өткен
ғасырдың орта шенінде американдық психология мектебі өкілдерінің
еңбектерінде қолданыла бастады. Сондықтан да болар бұл ұғымды ғылымға
ендірушілердің алдыңғы санатында американдық психолог ғалымдар
А.Бондураның, Д. Доллэрдтің, Дж.Кольманның А.Парктің, В.Уолтерстің және
басқалардың аттары атала бастады [36]. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар мәселесін С.Б. Дармодехин [37], М.С. Нарикбаев[38], т.б.
қарастырған.
Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, соңғы жылдары ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалар саны қарқынды өсуде, әсіресе әлеуметтік
жетімдер саны көбейіп келеді. Жетімдер үйіндегі балалардың 95%-ы
әлеуметтік жетімдерді құрайды. Осындай тағдыр тәлкегіне тап болған
бүлдіршіндер, жасөспірімдер балалар үйлері, психологиялық-педагогикалық
реабилитациялық орталықтар, дағдарыс орталықтары, уақытша пана
мекемелерінде тәрбиеленеді. Бұл мекемелерде балаларға бірдей талап қойылып,
нәтижелері де бірдей болуын көздегендермен, әрқилы көрсеткіштерге ие.
Сонымен қатар, көбіне белгілі бір жасқа дейін сол мекемелер көлемінде ғана
қарым-қатынасқа түсетіндіктерінен қоғаммен бетпе-бет тікелей келгенде
көпшілігі тығырыққа тіреледі. Яғни, олардың әлеуметтенулері де осы
тұрғысынан ерекшеленеді.
Қоғамдағы ата-анасының қарауынсыз қалған балаларды тәрбиелеу түрлері
мен жолдарының әртүрлілігіне қарамастан, негізгі бағыттары отбасыларының
балалармен жұмыс жасаудағы кәсіби біліктілік пен жеке адам ретінде тиімді
іс-шаралар ұйымдастыру арасындағы; әлеуметтік педагогтардың жетім
балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктері мен қажеттіліктері арасындағы;
қайшылықтарды ескере отырып, тақырыпты Қазіргі кездегі ата –анасының
қамқорлығынсыз қалған жасөспірімдердің әлеуметтенуінің педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері, деп алдық. тұрақтылығын күшейту, олардың
әлеуметтік және адамгершілік жағдайын жасау болып табылады.
Осыған байланысты отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленіп жатқан
жасөспірім тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік-
педагогикалық даму мәселелеріне тоқталып, жан-жақты зерттеу қажеттілігін
байқадық. Мұндай жағдайда әлеуметтік педагогтың қажеттілігі өте зор.
Әлеуметтік педагог қызметінің ерекшелігі әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар
негізінде гуммандық бағыттағы сый-құрмет пен тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыра
білуіне жағдай жасау.
Сондықтан да Қазақстан Республикасында әлеуметтік педагог
қызметінің қажеттілігі арта түсіп, олардың бірте-бірте дамып, белгілі бір
дәрежеге қол жеткізуін талап етуде.
Қазақстан Республикасында жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған
балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ
кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына,
жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген
негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Ғылыми зерттеу нәтижесінде көпшілік мектептердегі жасөспірімдермен жетім
балалар үйіндегі жасөпірімдердің әлеуметтік дамуының ерекшелігі олардың :
біреулері отбасында, ал екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде
емес, сондай – ақ олардың қоғамда қол жеткізген дәрежедегі орынды
иеленулерінде. Осыған байланысты отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленіп
жатқан жасөспірім тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік –
педагогикалық даму мәселелеріне тоқталып,
ТҮЙІН
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АТА –АнАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ
ӘЛЕУМЕТТЕНУІНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірім жетім-балалармен жүргізілетін
әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесін айқындау, олардың әлеуметтенуін
теориялық тұрғыдан негіздеу және олармен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының
тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеу объектісі: жетім балалар үйіндегі жасөспірімдердің тәрбие
процесі
Зерттеудің пәні: ата –анасының қамқорлығынсыз қалған жасөспірімдердің
әлеуметтену процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер ата-ана қамқорлығынсыз қалған
жасөспірімдердің әлеуметтенуі теориялық тұрғыдан негізделсе; ата-ана
қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтенуі ұғымының мәні ашылса; жетім
балаларды әлеуметтендірудің педагогикалық-психологиялық шарттары анықталса;
бағдарламалар мен әдістемелік нұсқаулар тәжірибелік –эксперименттен
өткізіліп, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың оқу-тәрбие үрдісіне
ендірілсе, онда қоғамға, ортаға тез бейімделетін, өзін-өзі құрметтей
алатын, жоғары қажеттіліктерін сезіне алатын, яғни өзін-өзі
белсендендіретін Мен ұғымы қалыптасқан тұлға қалыптастыруға ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
- ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар мәселесіне қатысты ғылыми
еңбектерге талдау жасау арқылы жетім, әлеуметтік жетім, қамқорлықсыз
қалу ұғымдарының мәнін ашу;
- ғылыми еңбектерді басшылыққа ала отырып, ата-ана қамқорлығынсыз қалған
жасөспірімнің жеке және әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктерін айқындау;
- жасөспірімдердің әлеуметтенуінің тиімді жолдарын белгілеу және тәжірибеде
тексеру
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Жетім балалар үйіндегі
жасөспірімдерді жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы іс-әрекеттің маңызы
туралы диалектикалық қағидалар, қоғам, табиғат пен ой-пікірдің даму
заңдылықтары педагогика, философия, психология, мәдениеттану, физиология,
медицина ғылымдарының ілімдері.
Жетекші идея: ата-ана қамқорлығынсыз қалған жасөспірімдердің
әлеуметтенуі қоғамның әлеуметтік-мәдени-экономикалық білім ерекшеліктеріне
тәуелді. Оларды әлеуметтендіру процесі арқылы қоғамға дұрыс бейімделген,
бойында рухани құндылықтар сіңірілген ізгілікті, өзіне сенімді, толыққанды
жеке тұлғалар қалыптастыруға мүмкіндіктер тудырады.
.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Жетім балалар үйінде жасөспірімдерді әлеуметтендіруге байланысты
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
- Жұмыстың нәтижелерін жетім балалар үйінде, жоғары білімді кадрларды
даярлайтын институттар мен жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының білім туралы заңдары, БҰҰ
балалар құқы туралы конвенциясы, Қазақстан Республикасының бала құқы
туралы заңы, Үкіметтің білім беру саласына арналған қаулы қарарлары мен
бағдарламалары, конституциясы, этномәдени білім беру концепциясы және басқа
құжаттар мен ресми материалдар, оқу әдістемелік құралдар, философ,
психолог, педагог, мәдениеттану, әлеуметтанушылардың дүниетанымы, білім,
даму негіздері туралы ғылыми еңбектер.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тарау,
қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Көлемі -80
Кесте -4
Қосымша -3
2
І бөлім. ЖЕТІМ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ЖАСӨСПІРІМДЕРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ЖҰМЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Жетім балалардың туындауы, тарихы және мәселенің зерттелу деңгейі
Бұл бөлімде біз ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалармен тікелей
жұмыс жасаушы әлеуметтік педагогтарға тоқталып, осы тұрғыда зерттелген
жұмыстарға талдау жасауды ұйғардық.
Кез-келген адамның ғұмыры баға жетпес, қайталанбас құбылыс, өкінішке
орай мұны біз жас ұлғайған кезде, адам атына лайықты, жарқын, құнды
қасиеттерді іздеп, жадымызды жаңғыртып отырған мезгілде ғана түсінеміз.
Әрине қалай ғұмыр кешу әр адамның өз еркінде, дегенмен де өмір жолынан
ізгілік пен қайырымдылық сәулесі тарап жататын жан ғана өзінің рухани және
имандылық парызын өтеген адам ретінде таныла алады.
Ерте заманнан бері ер адамның басты қадір – қасиеті деп біреулер ел
басқарар ақыл-парасаттылықты, енді біреулері ерлікті атап жатса, әйел
затының ардақты қасиетіне ойшыл-даналарымыз бір ауыздан: әйелдің асыл тегі
ізгілік пен мейірімнен басталады,- деп жауап беріп келген. Ал осы,
мейірімге мұқтаждардың ішіндегі ең қорғансызы – панасыз жетім балалар
екендігі белгілі. Сондықтан да, өз ата-анасының аялы алақаны мен мейірім-
шапағатты жетім балалар кімнен көрмек? Олар оған құқылы екендігін ескере
отырып, ол шапағатты тәрбиешілер, мұғалімдер, оларды қоршаған ортадан, яғни
қызметкерлерден соның ішінде әлеуметтік педагогтың атқаратыны белгілі.
Бірақ, ол толықтай ата-ананы ауыстыра алмайды, іс-әрекеті, қамқоры ерекше
болғанымен де ата-ананың рухани қызметі көрсетілуі, тіпті көрсетілген
жағдайда баланың оны қабылдау екі талай. Оларға қажетті көмек беріп,
болашақ өмірге бейімдеп отыру әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесіне
негізделеді.
Жалпы алғанда жетім балалар барлық елде, барлық жерде, яғни
дүниежүзінде бар. Жетім балалар қоғамның әртүрлі жағдайларына байланысты
туындайды. Алғашқы бастамасы соғыс кезінде, апат, ашаршылық, табиғи
зардаптарға байланысты болса, кейінгі кездерде қолдан жасалған, яғни
тастанды жетім балалар саны артуда. Ата-анасынан айырылған балалар тікелей
мемлекет қарамағына алынып, қамтамасыз етіледі. Тағдыр тәлкегіне ұшыраған
балалар басқа отбасына қабылданып, тіпті шетелге сатылып жатқаны ба
баршамызға мәлім. Жетім балалармен жұмыс атқаратын негізгі тұлға ол -
әлеуметтік педагог және оларға қажетті көмек беріп, болашақ өмірге бейімдеп
отыру әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесіне негізделеді.
Ал, біз зерттеу жұсысымызды әртүрлі себептермен отбасынсыз қалған,
жетім балалардың қоғамға бейімделуіне арнаймыз.
“Жетім” терминінің анықтамасына келетін болсақ, ерте кезде яғни Х-ХІҮ
ғасырларда “жетімдер” деп - кедей шаруа балаларын атаған. Кейіннен жетім
термині шаруа терминімен алмастырылып, басқару орындарының қызметкерлерімен
феодалдарға қатысты атау ретінде қолданылды. Ал, ХІҮ-ғасырдың соңы мен
ХҮІІІ-ғасырларда “жетім”cөзі тек басқару орындарының қызметкерлері мен
феодалдарға ғана қатысты емес, жалпы екі немесе бір ата -анасынан
айырылған балаға қатысты қолданыла бастады.
Жетім – ата-анасының екеуі де немесе жалғызілікті шешесі (әкесі)
қайтыс болған 18 жасқа толмаған бала.
“Әлеуметтік жетімдер”деп – белгілі бір себептерге байланысты, ата
-аналары құқығынан айырылған балаларды айтамыз.
Патронат - ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды өз отбасына
аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім - шарт арқылы
жүзеге асырылатын тәбие формасы.
Қамқорлық - он төрт жасқа дейінгі баланың құқықтары мен
қызығушылықтарын қорғайтын құқықтық формасы.
Әлеуметтік жетімдер – балалардың ерекше категориясы. Олардың
рухани және адамгершілік құндылықтары, тәртіп мәдениеті туралы түсініктері
теріс, себебі олар толық жанұялық тәрбие көрмеген яғни ата-аналары
ішімдікке, нашақорлыққа, жеңіл жүріске салынып,балаларына дұрыс тәрбие бере
алмағандар. Оларға тән қасиеттер – агрессия, алаңдаушылық, мінездегі жат
қылықтар.
Жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кеңінен тараған
түрлеріне қараусыздык пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар
ортасындағы жасы кіші — балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі
олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық - кең тараған, күрделі қоғамдық,
апат. Қараусыз қалғандар - педагогикалық, бақылау мен қамқорлықтан шет
қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін
жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршыларынан)
және үйлерінен айырылғандарды ғана жатқызуға болмайды, егер ата аналары
(немесе қамқоршылары) тамақ бермей, қинап ұстап, өзі үлгі көрсетіп қылмыс
жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары да қараусыз қалған болып
есептеледі.
Жетімдер мен жетімханалар жайлы алғашқы мәліметтер біздің дәуіріміздің
IY жылдарынан (335 жыл , Цареград) бастау алады, ал олардың көбею кезеңі
Еуропада I ғасырдың тұсы болып саналады. 1760 жылы испан елінің бір діни
қызметкері жетімханада бала көңілсіз күй кешеді және көбі қайғы мұңнан
өледі,- деп жазған. Алайда жабық типтегі балалар мекемелеріннде өмір
сүрудің салдары ғылыми мәселе ретінде тек ХХ ғасырда ғана қарастырыла
бастады.
Балалар үйі, интернаттар жағдайындағы жабық орта сенсорлық аштық
бола отырып, кез-келген жастағы адам баласына зиянды болып есептелінеді.
Әсіресе, жаңа дамып өсіп келе жатқан бала психикасы үшін оның зардаптары
балалардың психикалық дамуының өзгерістеріне алып келеді, олардың
қабілеттерінің қалыптасуына тұқымқуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс
жағдайында тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.
Өмірінің алғашқы кездерінен бастап балаалар үйіне түсетін жандардың дамуы
ата-анасы барлардың болуынан ерекше болатыны хақ. Қарым-қатынасқа деген
қажеттілік бала бір жасқа толар-толмас шақта байқалады. Әрине, ондай қарым-
қатынас жасайтын анасының ыстық алақанынан сыртқы ортадан алатын бала
әсерлерінің ауқымы шектеулі болады. Мұндай сенсорлық оқшаулану дамуды
кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қимыл-қозғалысының дамуы баяулайды, тілі кеш
шығады, кей жағдайда ақыл ойының дамуы да тежеледі.
Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесі тікелей әлеуметтік
педагогтың қызметімен айқындалады. Әлеуметтік педагогтар шетелде ертерек
қолға алынған, Қазақстанда кейінгі бес, алты жыл көлемінде ғана
даярланғанымен, жалпы педагогтар даярлау жүйесінде әлеуметтік педагогика
пәні оқытылып отырды. Әлеуметтік педагогика – білім беру, әлеуметтану,
педагогика, психология және философиямен тығыз байланысты, себебі бұл пән
адамдарды қоғамдық ортаға бейімделуге үйретеді. Қазіргі заманғы әлеуметтік
педагогиканың ерекшелігі – оның гуммандық бағыттағы балаға деген бірыңғай
талаптармен қатар тәрбиешілер арасындағы сый құрмет, бірге шығармашылықпен
айналысу, достық қарым-қатынас,теңдік т.б. сипатта болады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі қаңғыбастық жастардың өкілдері ғана емес,
олардан да ересек адамдарды қамтиды. Ол тұлғалар белгілі-бір тұрағынсыз
еліміздің аймағында, болмаса жергілікті жерден, қаладан тыс жерлерде ұзақ
уақыт бойы қаңғырып жүрумен сипатталады. Қаңғыбастық қоғамдағы әлеуметгік-
экономикалық әл-ауқатсыздықтың көрсеткіші больп табылады.
2004-05 оқу жылында Республиканың білім беру жүйесінде 660 интернаттық
мекемелер қызмет етті, онда 79 мың тәрбиеленушілер мен оқушылар оқытылды
және соларға пана болды. Оның ішінде 73 –і балалар үйі және жетім балалар
мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 12574 бала болды. 45-і таза балалар
үйінің саны онда 6419 жетім балалар қамтылған. 11-і жалпы интернаттар 2508
баланы қамтамасыз еткен. 17-сі түзету мекемелері 3647 мүмкіндігі шектеулі
балаларға арналған мекеме. 33-і отбасылық типтегі балалар үйі онда 261 бала
қамтылған. 69-ы арнайы түзету мекемесінде 12599 бала тәрбиеленген. Оның 10
девиантты міне-құлықты балаларға арналған, онда 884 бала болған. Сонымен
қатар 99 мектеп-интернаттарында 37541 бала қамтылған және де 12
санаториялық типтегі мектеп-интернаттарда 3398 бала ем алып, оқып,
тәрбиеленген. Ал, 359 жалпы білім беретін мектептердің қарамағында
болған, онда 15096 бала қамтылған.
2003 жылмен салыстырғанда мекеме саны жағынан 46-ға көбейсе, бала саны
4686-ға өскен. Сонымен қатар мемлекеттік емес Қазақстандағы SOS балалар
ауылы жұмыс жасауда және онда 304 жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынсыз
қалған балалар тәрбиеленуде. 19 жастар үйінде 974 жетім балалар үйінің
түлектері өмір сүруде. ҚР Тіл туралы заңына сәйкес бұл мекемелерде тек
қазақ тілінде сөйлейтін күндер ендірілген. Қазақ балалары, қазақ
сыныптарында оқытылуда, тіл білмейтіндер кезеңмен ақырындап қазақ
сыныптарына өтуде. Жалпы 3909 жетім балалардың ішінде, 2417 бала қазақ
сыныптарында оқытылуда.[39]
Жетім балалар мәселесіне байланысты бірқатар нормативтік құжаттар бар.
Атап айтар болсақ, Қазақстан Республикасының отбасы типті балалар ауылы
(деревня) және жастар үйі туралы заң. Бұл № 113-ІІ заң 2000 жылдың 13
желтоқсанында қабылданған, 2004 жылғы 20-шы желтоқсанда № 13-ІІІ болып
толықтырылған.
Бұл заң аталған мекеменің қызметі мен құқықтық ережелерін белгілейді.
Яғни, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың уақытша, түпкілікті
отбасында тәрбиеленулерін реттейді, сонымен қатар олардың рухани-
адамгершілік, еңбек тұрғысынан жан-жақты дамуларын, білім алуларын
қамтамасыз етеді.
Заң бес тараудан және 36 баптан тұрады. Бірінші тарауда жалпы ережелер
көрсетілген. Аталмыш балалар Конституцияға сәйкес барлық құқыққа ие
екендігі айтыла отырып заңның ұстанатын негізгі ұстанымдарын атап өтеді.
Олар: гуманистік, әділеттілік, тұлғаның еркін дамуы, тәрбиеленушілердің
құқының шынайы қорғалуы, отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар
үйі субъектілерінің өзара көмек, қолдау көрсету т.б. Заңда балалар үйінің
бірте-бірте балалар ауылына айналуын, осылайша келешекте бұл балалардың
отбасы типтес орында оқып, тәрбиеленуі көзделеді. Екінші тарауда Балалар
ауылында тәрбиеленушілердің құқықтары көрсетілген. Яғни, мұндай орынға 18
жасқа дейінгі барлық жетім балалар қабылданады. Тәрбиеленушілер: оны
адамдық тұрғыдан құрметтеуге; тәрбиеші-ананың қамқорлығына онымен бірге
өмір сүруге; тәрбиеші –ана мен әкімшілік тарапынан қызметтерін пайдаланып,
қоқан-лоқы көрсетуден сақтануға құқылы. Сонымен қатар, тәрбиеленушілердің
өзіндік көзқарастарын білдіруге де құқылы екендігі баяндалған (6-шы бап).
Тәрбиеленушілер тұрғылықты мекен-жайға, белгілі бір заттарға, әлеуметтік
төлем ақыларға да құқылы. Үшінші тарау жалпы отбасылық балалар ауылына
түсініктеме берген. Яғни, балалар ауылындаға отбасы дегеніміз – бірге өмір
сүретін, заттарды ортақ пайдаланатын, іс-әрекеттер мен еңбекті бірге
бөлісетін, тәрбие және білім алатын орта. Бұл орын құқықтық заңды орын
болып табылады, сондықтан да оның белгілі территорриясы, пәтерлері,
шаруашылық орындары бар. Балалар ауылы бірнеше отбасылардан тұрады, демек
кіші-гірім ауыл ретінде ортақ тәрбие процесі іске асырылады. Бұл тарауда
тәрбиеші-анаға қойылатын талаптар да айтылған: біріншіден ол ҚР азаматы
болуы тиіс; екіншіден 30-дан асқан жоғары білімді, некеде жоқ, өзінің
немесе бағып алған баласы жоқ әйел. Оған қоса сот үкімі бойынша еңбекке
жарамсыз деп табылса, ата-ана құқынан айырылған болса, асырап алушы ретінде
құқынан ажыратылған болса, сотталған болса, денсаулығына байланысты асырап
алуға рұқсат етілмеген болса мұндай аналар тәрбиеші-ана бола алмайды.
Отбасына баланы таңдау тәрбиеші-ананың құқында және баланың қалауы да
есепке алынады. Сонымен қатар 16-шы бапқа сай құжаттарды реттегенде және
келісім шарт бойынша ғана бала отбасына беріледі. Тәрбиеші- ана тәрбие
әдістерін өзіндік тұрғыдан қолдануға және тәрбие іс-шараларын ұйымдастыруға
құқылы. Баламен ақылдаса отырып, оқу орнын, қосымша білім алуды таңдай
алады. Төртінші тарау тікелей Жастар үйіне арналған немесе оны әлеуметтік
бейімделу орталығы деп те атайды. Бесінші тарау, Қазақстан Республикасының
отбасы типті балалар ауылы (деревня) және жастар үйіндегі балаларға
мемлекеттік гарант болу баяндалған.
Келесі құжат Қазақстан Республикасының 2000 жылы 22 желтоқсанда
қабылданған №1882 жетім балаларды, ата-ана қарауынсыз қалған балларды
жұмысқа орналастыру және тұрғын үймен қамтамасыз ету туралы қарары. Яғни,
білім алуда, тұрғын үй алуда бұл топтағы балалар көптеген жеңілдіктерге
ие.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңнамасының Білім және ғылым
Министрлігінің 2000 жылы 10 шілде №708 бұйрығымен бекітілген және 2002 жылы
3 қазан №713 заңмен енгізілген өзгертулерде [40] ҚР интернаттық білім
беруді ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде интернаттық ұйымдар, ата-ана
қамқорынсыз қалған, жетім, панасыз балалар мәселесі көтерілген. Атап
айтқанда онда Интернаттық ұйымдар – белгілі бір категогриядағы азаматтарға
тұратын орын беріп, білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз
ететін орта, білім беру жүйесінің мекемелері,- [41-94б.] деп анықтама
берілген. Бұл интернаттың қазіргі кезде бес түрі бар: жалпы типті мектеп-
интернат, яғни ол ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған және жетім
балалардың, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылары, жалғыз басты аналар
(әкелер) мен денсаулық жағдайы, еңбегі, өмір жағдайына байланысты қоғамдық
тәрбиені қажет ететін ата-аналардың (олардың орнын ауыстырушылар)
балаларына тұратын орын беріп білім алу құқығына мемлекеттік кепілдікті
қамтамасыз ететін орта, білім беру жүйесінің мекемесі; санаториялық типтегі
мектеп-интернаттар, мұнда денсаулықтарына байланысты атап айтқанда,
туберкулез ауруына душар болған балалардың емделу, оқуы, тәрбиесі
қамтамасыз етіледі; девиантты мінез- құлықты балаларға арналған мектеп
–интернаттар- сот пен кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде
комиссияның шешімімен балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік оңалту; жалпы
білім беретін мектеп жанындағы интернат; жетім балалар мен ата –анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдар – білім мен тәрбие алуда
отбасы жағдайына жуықтайтын қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек
көрсететін және оларды өз бетінше өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ететін
білім беру мекемелері (балалар үйі, мектеп-интернат, балалар үйі-мектеп-
кәсіптік мектеп, комплекстері, отбасылық үлгідегі балалар үйі, панасыздар
үйі және т.б.).
Ал, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2002 ж. 8 тамыз №345 бұйрығымен қол
қойылған Қазақстан Республикасының бала құқы туралы заңының 5 тарауының
30 бабының (Бала құқын қорғауға байланысты функцияларды іске асыру,
ұйымдастыру) 1,2 пунктерінде Балалар үйіне қабылданатын балалар және оларды
қорғау, мекемедегі жағдайы туралы айтылған.[42]. Яғни, балалар үйіне жетім
балалар және ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған туғаннан 3 жасқа дейінгі
балалар қабылданады. Ал уақтылы қабылданғандар үшін, арнайы бөлімшелер
ашылады. Сонымен қатар, интернаттық ұйымдар мен отбасы типтегі балалар
деревнясына (ауылына) жетім балалармен қатар ата-анасының қамқорлығынсыз
қалған туғаннан 18 жасқа дейінгі балалар қабылданады деп көрсеткен. Мұндағы
балалардың жағдайы бала құқын қорғауға байланысты заңдарға сай іске
асырылатындығы көрсетілген. Осы заңның 7-ші тарау 34 бабында мемлекет
барлық балалардың Қазақстанның тарихын, салт-дәстүрін, рухани құндылықтарын
үйретуді көздейді деп көрсеткен .[42].
БҰҰ балалар құқы туралы конвенцияда [43] отбасы тәрбиесіне аса мән
беріліп, одан тыс тәрбиеге шеттен шыққан шара ретінде қарастырады. Сонымен
қатар онда отбасынсыз қалған балалар құқына байланысты да баптар ендірген,
яғни баланы бағып алуды баланың қалауына байланысты шешу қажет және
оларды барлық физикалық күш көрсету немесе психикалық зорлық-зомбылықтан
(балағаттау, немқұрайлы қарым-қатынас жасау, тұрпайылық көрсету т.т)
қорғау, психикалық тұрғыдан жәбірленген балаларға реабилитациялық,
емдеушілік күтім көрсету туралы және т.б. Сол себептен де шетелдерде
әртүрлі әлеуметтік қызметтер дамуда, олардың мақсаты тығырыққа тірелген
отбасыларына, жетім балаларға көмек көрсету. Тіпті баланы уақытша отбасынан
алып кету жағдайында, оны отбасы мүшелерімен жиі кездестіріп отырады.
Өйткені отбасылық байланыстың үзілмеуі көзделеді. Яғни, балалық шақты
қорғау негізге алынады. Бала ұғымы жалпыға бірдей ұғым. Ал, оның
әртүрлілігі отбасындағы, қоғамдағы жағдайға, тәрибе мен білімге
байланысты.
Бұл мәселеде зерттеуші-ғалымдар В.В.Беляков және Е.А.Горшкова өздерінің
еңбектерінде жетімдер үйлерін, осы үйлерден тәрбиеленіп шыққан түлектер
қадағалап отыратынын көрсетеді. [44,45]
Сонымен біздің түсінігімізше жетім, әлеуметтік жетімдер және
қарусыз қалғандар үш түрлі әлеуметтік топтар және олардың өзіндік
ерекшеліктері басым. Жетім, деп белгілі бір себептерден (көлік апаты,
қатерлі ауыру, табиғат апаттары) ата-анасының екеуі де қайтыс болған баланы
айтамыз. Ал, әлеуметтік жетім деп ата-анасының екеуі де немесе біреуі бар,
бірақ ата-ана құқығынан ажырағандардың балаларын және тастанды балаларды
айтсақ, қараусыз қалғандар ата-анасы бар, бірақ бақылау мен қамқорлықтан
шет қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір
сүретіндер. Зерттеу барысында анықталғандай бұл үш топ та психикалық
ауытқуға душар болады. Дегенмен де әлеуметтік жетімдердің дерті күштірек.
Жетім балалар ешқашан ата-анасын көрмейтіндіктерін біледі, оларға тек өз
ата-анасындай адамдар кездессе деп күтеді. Әлеуметтік жетімдер өздерін
керексіз зат ретінде сезініп, айналасындағылардың барлығын кінәлі санап,
қоғамға, адамдарға деген ыза-кек сақтауға тырысады. Бірақ, олардың ішкі
дүниесінде құпия сақталатын нәрсе сол ата-анасын бір көруді арман етеді,
тіпті олардан есеп алғылары келеді. Әсіресе, бұл сезім жасөспірімдік
кезеңде басымшылдық танытады. Ғалымдардың зерттеулерін талдай келе біз,
отбасындағы балалардың тәрбиесіне ата-анасынан басқа да мамандар
(психологтар, әлеуметтік педагогтар т.т.) қажет екендігін көрдік, ал ата-
ана қамқорлығынсыз қалған балаларға мұндай көмектің аса қажеттігіне ешкім
дау тудырмаса керек.
Батыс Европа елдеріндегі ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардың классик-педагогтарының
бірі Иоганн Генрих Песталоцци, педагогика тарихының дамуына қомақты үлес
қосқан. Ол жетім балаларды оқыту мен тәрбиелеуге жете мән берген. Иоганн
Генрих Песталоцци оларды оқыту мен тәрбиелеуде оқуды еңбекпен ұштастырылуы
және тәрбиеде отбасы жетекші роль атқарады, сондықтанда жетім балалар да
белгілі бір отбасында оқып-тәрбиеленуі тиіс деп санаған. Сонымен қатар,
тәрбие жай элементтерден басталып, бірте-бірте күрделенуі тиіс деген
көзқарасы қашанда біздерге жетекші бола алады. И.Г.Песталоцци тәрбиенің
мақсаты- адамның барлық табиғи күштерін дамыту, қабілетін жетілдіру, жан-
жақты тәрбие беру деп атап көрсеткен. [46]
Жетім балалардың құқығын қорғау жүйесі революцияға дейін тәжірибе
жинақтап, одан кейін қарқынды дами бастады. Демек жетімдіктің қоғамдық
құбылыс ретіндегі көпжылдық тарихы бар. Әркездегі қоғамдық-экономикалық
формация өздерінің даму деңгейлеріне байланысты жетім балаларды әртүрлі
қорғаған [47]. Х-ХІҮ ғғ. Кезеңінде кедей шаруалардың балаларын жетімдер
деп атағандығын жоғары да айтқан болатынбыз, бұл ұғымды келе-келе
шаруалар (ХІҮ-ХҮІІІғғ) ұғымы алмастырды.
Ерте кезде көптеген мемелекеттерде жетім балаларды әлеуметтік қорғау
діни салт-дәстүрге бағындырылған. В.В.Беляков[44,45] еңбектерінде жетімдер
үйімен қоғамдық орта айналысты олар балалардың тәрбиесіне аса мән берген-
деп көрсетеді. Ал, Дж. Харвиннің зерттеуінде ағылшындардың жетім-балаларды
қорғау, орналастыру жүйесі сипатталған. Сонымен қатар балалар үйінің
түлектері - әлеуметтік риск топтарын құрайды яғни, ағылшындық мемлекеттік
жүйеге сай, бұл үйлердің түлектері көбіне әлеуметтік тәуекелге (риск)
ұшырайтындар деп пайымдаған. Олар жиі жұмыссыз, баспанасыз қалатын
болғандықтан әртүрлі қылмысқа барады, психикалық ауруларға душар болады,
сондай-ақ отбасын құру, бала тәрбиесінде тығырыққа тіреледі [48] ,-деп
көрсетеді.
Панасыз қалған жетім, тастанды балаларға мемлекеттік қамқорлық
көрсету қайырымдылық көрсеткенмен пара-пар. Ертеректе ауқатты адамдар өз
қаражаттарына барлық жастағы жетім балаларға арналған мекемелер салған. ХХ
ғ. 30-шы жылдарының ортасында, балалар үйлері оқу-тәрбие мекемелерінің ең
жақсы түрлерінің бірі болған. Сонымен қатар, олар коммунистік тәрбиенің
талаптарына толықтай жауап бере алған [44]. Бұл пікірден біз жетім балалар
үйінде қатаң тәртіп болғандығын және тәрбиеші, басшылардың бұйрығын
бұлжытпай орындаған, өзіндік көзқарастары болмаған балалар бейнесін көре
аламыз. Дегенмен де, интернаттық мекемелердің құрылуы жетім, ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балалар үшін оңтайлы құбылыс болды.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде панасыз қалған балалардың саны
көбейіп, қоғамның қордаланған өткір мәселелерінің біріне айналды. Осыдан
өткен ғасырда балалар панасыздығы толық шешімін таппай, ХХІ- ғасырға аяқ
басқанын мойындау керек.
Өкінішке орай, жылы ұядан безіп, көше кезген балалар отандық тарихтың
бетбұрыс кезеңдерінде бірнеше дүркін қайталанып отыратын үйреншікті
құбылыстар қатарына жатады. Соңғы рет осы құбылыстың асқынуы ХХ ғасырдың 90
жылдарындағы әлеуметтік-экономикалық реформалар мен күйзелістер кезеңіне
тап келді. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алысымен, елде егемендік
мемлекет құрудың қарқынды процесі басталып кетті. Тәуелсіздікті заң жүзінде
жариялау мен оны нақты өмірде жүзеге асыру арасында ұлан-ғайыр істер жатыр.
Қоғамдағы кез келген өзгеріс, реформалар, даму мен тоқырау адамның ақыл-
ойымен, күш-жігерімен жасалады. “Құдай сені реформалар дәуірінде өмір
сүруден сақтасын”, - деп қытай халқы бекер айтпаған шығар. Нарықтық
қатынасқа көшу ұзақ, әрі қарама-қайшылыққа толы күрделі процесс екендігіне
енді ғана көзіміз жетті. Мемлекеттің барлық шаруашылық жүйесін түбегейлі
қайта құрумен байланысты әлеуметтік-экономикалық реформалар өндірістің
деңгейін күрт төмендетіп, халықтың тұрмысын күйзелтетіндігі әлемдік
тәжірибеден белгілі. Үкімет жұмысшыларға айлап-жылдап жалақы төлемей,
әлеуметтік жәрдемақы, зейнетақыны уақытысында бермеуді дағдыға айналдырды.
Мемлекеттік дотация тиылғасын, егіс даласының қысқарып, мал санының күрт
азаюы совхоз, колхоздарды банкрот қылды. Нарықтық экономиканың қалыптасу
кезеңі бірінші кезекте ауыл халқына ауыр тиді. Экономикалық дағдарыс
отбасының іргесін шайқалтты. Ер-азаматтың бар уайымы бала-шағасын асырау
болды. Кемпір мен шалдың зейнетақысына телміреп, күн ұзаққа нан мен шайға
қарап қалған көп балалы отбасылар көбейді. Мектепке баратын баласын
киіндіру үшін, қалада оқыту үшін бар малын сатып тақыр кедейге айналғандар
қаншама? Күнкөріс қамымен қалаға қарай ағылған қазақтың не үйі, не күйі
болмай қоғамның маргинал тобының қатарын молайтты. Міне сондай қатігездікке
ұшыраған қазақтың мінезі небір аласапыран арпалысқа түсті. Ал ондай адам
жаңа туған жас нәрестесін қоқысқа лақтырып тастауға дейін барады. Ел
басындағы осындай ауыртпалық қайыршылар, панасыздар мәселесін қоздырды.
Балалар панасыздығы феноменінің толық әрі дәл анықтамасы 1930 жылғы
Бас Кеңес Энциклопедиясында берілген: ”Панасыздық, панасыз балалық шақ
батыста да, бізде де кеңінен тараған қоғамдық ауыр дерт. Панасыздар -
тиісті педагогикалық тәрбие мен қамқорлықтан айрылған, денсаулығы мен
тұрмысына қолайсыз ортада өмір сүруші балалар. Панасыздар - тек ата-анасы,
үй-күйі жоқтар ғана емес. Егер ата-анасы баланы тамақтан қағып, ұрып-соқса,
өз өмір сүру дағдысы баласына теріс әсер етсе, ондайлардың балалары да -
панасыз”. Осы анықтама өзінің мазмұны жағынан қазіргі батыста жиі
қолданатын ”көше балалары” деген терминге дәл келеді.
Барлық адамзаттық қайғының ішінде ең сұмдығы, ең кешірімсіздігі – тірі
жетімдік. Бейбіт заманда толық жетімдік, яғни әке-шешесінен бірдей айрылу
сирек болатын жағдай (мысалы, кездейсоқ өлім). Көбінесе жалғыз басты әйел
жаңа туған нәрестесін перзентханаға тастап кету, маскүнем, бұзылған
әйелдердің балаларын көрінген жерге қалдырып кету, не сотталған
азаматтардың жас балаларын мемлекет қамқорлығына беру сияқты оқиғалар жиі
кездеседі. Өзегін жарып шыққан өз баласын тастап кеткен “көкек” әке-шешенің
жан сарайы сау емес. Ақиқатына жүгінсек, қоғамда орын алған жан түршігерлік
небір сорақылықтар әр түрлі әлеуметтік-экономикалық ауыртпалықтарды
жеңетіндей күш таппаған адамдардың табиғи әлсіздігі, тұрмыстық қайыршылығы
салдарынан туындайды (дұрыс тәрбие, білімнің жоқтығы, кәсіптік жарамсыздық
және т.б.).
Сондай-ақ балалар үйінде өскен жастар кейін өз балаларын тәрбиелеуге
келгенде көбінесе жауапсыздық, тәжірибесіздік танытады. Оған қосымша
айтарымыз, қазіргі заманда кейбір ер азаматтар нарық жағдайына бейімделе
алмай, жігерсіздік көрсетіп, өз отбасын асырай алмай отыр. Содан қаншама
отбасының шырқы бұзылды. Әсіресе қоғамды қатты алаңдататын жағдай, бала
өміріндегі ең маңыздысы – отбасы тәрбиесінің берекесі кеткендігі. Бар
әкенің қауқарсыздығынан, әйел-ана, жас балалар базар жағалап, күнкөріс ақша-
пұлын тауып жүр. Ата-анасынан қайыр болмай, өз бетінше өмір сүруге бел
байлаған жас жеткіншектер мектепте оқудың орнына базар, автотұрақ,
автозаправканы жағалап, тиын-тебен табуда. Тіпті болмаса базар, мешіт,
көпшілік жүретін жерлерде қайыр сұрайды.
“Жаны сырқат” әке-шеше дені дұрыс бала тәрбиелей алмайтындығын қазір
айтып жатудың өзі артық. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, ересектер
қайыршылығы балалар қайыршылығын тудырады, ескі қылмыс жаңа қылмысқа
итермелейді. Жетімдік қатерлі ісік емес, сылып алып тастай алмайсың. Оның
бірден-бір емі – бүкіл организмді, яғни қоғамды емдеу керек.
Бұгінгі Қазақстанда панасыз балалардың таралу аумағын анықтау қиын.
Жасөспірім қаңғыбастардың саны жыл сайын шамамен 10000-ға өсіп отырады.
Мемлекеттің бірде бір ресми органы панасыздардың нақты санын білмейді,
өйткені олардың толық статистикалық есебі жоқ. Ресми статистика полиция
ұстаған, не арнайы мекемеге түскен панасыздарды ғана тіркейді.
Республика бойынша кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу,
және оңалту орталығына (ЦВИАРН) 2003 жылы 10023-нан астам қадағалаусыз
қалған, 3704 қамқорсыз қалған балалар мен жасөспірімдер түскен. Дәрігерлік
тексерістен өткен қаңғыбастардың бойында жұқпалы кеселдердің қотыр, мерез
түрлері тіркелген .
Балалар үйі мен интернаттың тәрбиеленушілерінің ішінен жоғарғы оқу
орындарына түсіп, түрлі салаларда қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белсене
араласып жатқандары белгілі. Дегенмен, қазіргі кездегі балалар үйіндегі
балалардың барлығы бірдей толық жетімдер емес. Мұндай мекемелерде ата-
аналық құқығынан айырылғандардың балалары, жалғызбасты ата-аналардың
балалары, ата-аналары тастап кеткен балалар, ауруына байланысты әрекетке
жарамсыз деп танылғандардың балалары, ата-анасы бас құқығынан
ажыратылғандардың балалары, жетім және тастанды балалар тәрбиеленеді.
1977 ж. 26 желтоқсанда Қазақ ССР Совет Министрлігінің жетім балалар
мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған жалпы білім
беретін мектеп интернаттарын ұйымдастыру мен балалар үйлері, мектеп-
интернатындағы балалардың әлеуметтік жағдайын жақсарту туралы қаулы
қабылданған. Бұл қаулы негізінде 13-тен аса интернаттар мен, балалар үйлері
құрылды. 1980 ж. Республикада 32 балалар үйі құрылып, онда 5200 бала
тәрбиеленді. 1985-86 жж. Олардың саны 1944-ке жетіп, 160,9 мың бала
тәрбиеленді [49]. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында 71,2 мың
оқушылары бар интернат типтес мекемелер сонымен қатар ата – ана қарауынсыз
қалған 12022 жетім балаларға арналған 70 балалар үйімен мектеп –
интернаттары бар. Егер 1991 жылы 42 жетім балалар үйі болса, ал қазір
олардың саны 70 –тен жоғары болып отыр.
Мұның өзі қоғам өмірінде әлеуметтік жетім балалардың көбейіп бара жатқанын
көрсетеді. Аналық мейірімнен айырылған, қыздарымыз өз балаларын тастап,
тірі жетім атандыруда. Бұл дегеніміз қазіргі қыздарды тәрбиелеуде,
кемшіліктердің басымшылдығы болып табылады. Әрине, гендерлік аспектіден
алғанда тек қыздарды ғана кінәлап қоюда дұрыс емес, ер адамдардың
жауапкершілігін арттыру қажет. Яғни, жастарды әлі де болса, жоспарсыз
дүниеге бала әкелуден сақтандыру жолдарын түсіндіріп, білімдендіруіміз
керек. Оған кәсіби мамандарды тарту көзделуі тиіс, атап айтқанда
дәрігерлер, психологтар, әлеуметтік педагогтар т.т. Әрине, мұндай
балалардан өз ата-анасы бас тартқанымен, мемлекет өз қамқорлығына алуда.
Осы тұрғыдан алғанда, елімізде жетім балаларға байланысты жаңа мемлекеттік
саясат қалыптастырылуда. Мысалға, отбасылық типтегі балалар үйі
ұйымдастырылып, онда балалар қоғамдық өмірге тез бейімделуді, әлеуметтік
өмірлік тәжірибе жинақтайды. Жетім балалар, тастанды балалар және
қиындықққа ұшыраған балаларға арналған SOS- Қазақстандағы балалар
деревнясы фонды құрылған [50].
ҚР 2000 жылғы 13 желтоқсандағы №113-11 Отбасылық үлгідегі балалар
ауылдары мен Жасөспірімдер үйлері туралы Заңында балаларды әлеуметтік
жағынан қорғаудың жаңа әдістері жан-жақты түсіндірілген [51].
Осы Заңды қабылдаудың нәтижесінде Павлодарда, Қарағандыда және Шығыс
Қазақстан, Атырау облыстарында отбасы түріндегі ауылдар ашылды. Мұндай
ауылдарда балалар отбасы жағдайында тәрбиеленеді. Олар жасөспірімдік шаққа
жеткен кезде де мемлекет қамқорлығында болады. Қазіргі кезде осындай
ауылдардағы әрбір отбасында 8-9 баладан тәрбиеленіп жатыр.
Жетім балалармен жұмыс жүргізудің мұндай әдіс-тәсілдері Республикалық
Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызы Назарбаеваның тікелей
ұйымдастыруымен және басшылық жасауымен 1992 жылдан бері жүргізіліп келеді.
Қазақстанда отбасылық үлгідегі балалар ауылдары мен жасөспірімдер
үйлерін ашу жөніндегі мұндай жобалар халықаралық SOS Киндер Дорф қорының
жобасымен жасалған. Сара Алпысқызының айтуынша, алғашқы отбасы түріндегі
ауылдар батыс елдерінде осы қордың қолдауымен 1949 жылы ашылған.
Республикалық Бөбек қоры осы ұйымның тәжірибесіне сүйенген. Бұл жобада
жетімдіктің зардабын тартқан балалар үшін қолайлы жағдай туғызудың барлық
қажеттіліктері ойластырылған: балалар шешесімен, бауырларымен бірге кәдімгі
отбасындағыдай бірге өмір сүреді. Олар әке-шешелері бар балалар
тәрбиеленетін балалар бақшаларына барады, кәдімгі қатардағы мектептерде
оқиды. Олардың шешелері жалғызбасты әйелдер. Сондықтан күні-түні балалардың
қасында болып, барлық мейірімін соларға арнайды. Осылайша жетім балалардың
нағыз шешесіне айналады.
Бұл жобадағы көңіл бөлетін ең басты мәселе – балалар тәрбиесі мен
оларға жасалатын қамқорлық олар аяғынан тік тұрғанша үздіксіз жүргізіле
береді. Отбасы түріндегі ауылда тәрбиеленген балалар мектепті бітіргеннен
кейін бірден жасөспірімдер үйіне ауысады. Мұндағы жасөспірімдердің жұмысқа
орналасуына немесе оқуын одан әрі жалғастыруына оларды бастапқы кезден
бастап қамқорлыққа алған қор көмектеседі.
Жетім балаларға қамқорлық көрсетудің мұндай әдісі біздің қоғамда бұған
дейін қалыптасқан – мемлекеттің жетім балаларды кішкентай кезінен асырап
келіп, нағыз жауапты кезең туғанда, яғни кәмелеттік жасқа толар шағында
қараусыз қалдыратын, балалар үйінің қабырғасынан тыс жердегі өмірге
бейімсіздігі салдарынан шаруаға қырсыздығы панасыз балалардың өздеріне
көптеген қиындықтар әкелетін ескі жүйені өзгертіп, оған жаңаша тыныс
беретіні сөзсіз.
ҚР 2004 жылғы 9-шілдедегі №591 Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтар профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы Заңында кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу жөніндегі мемлекеттік органдар қызметінің құқықтық,
экономикалық және әлеуметтік негіздері анықталған [52].
Заңда мынадай негізігі ұғымдар пайданылған:
- қадағалаусыз қалу – кәмелетке толмағандардың құқық бұзуына ықпал ететін,
олардың мінез-құлқы мен тұрмыс жағдайына тиісінше бақылаудың жоқтығымен
сипатталатын әлеуметтік құбылыс;
- қадағалаусыз қалған бала – ата-анасының немесе олардың заңды өкілдерінің,
сондай-ақ педагогтардың, тәрбиешілердің және кәмелетке толмағандарды
қадағалауды жүзеге асыруға міндетті басқа да оқыту, тәрбиелеу, оқыту және
(немесе) бағып-күту жөніндегі міндеттерді орындамауы немесе тиісінше
орындамауы салдарынан, не оның үйден немесе бала құқығын қорғау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын ұйымдардың өз еркімен кетуі салдарынан мінез-
құлқына бақылау болмаған кәмелетке толмаған бала;
- панасыз қалған бала – тұрғылықты жері жоқ қадағалаусыз қалған бала;
- өмірде қиын жағдайға душар болған балалар - қалыптасқан жағдайлардың
салдарынан тіршілік әрекеті бұзылған және осы жағдайларды өз бетінше немесе
отбасының көмегімен жеңе алмайтын балалар;
- кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен
балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу (бұдан әрі
кәмелетке толмағандар арсындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз және
панасыз қалудың профилактикасы) – кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтыр, қадағалаусыз, панасыз қалудың және қоғамға жат іс-әрекеттерді
алдын алуға, оларға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтауға және
жоюға бағытталған, кәмелетке толмағандармен, сондай-ақ оларды тәрбиелеу,
оқыту және бағып-күту жөніндегі міндеттерін орындамайтын не олардың мінез-
құлқына теріс әсер ететін ата-аналармен немесе басқа да заңды өкілдермен
жеке профилактикалық жұмыстарды қоса жүзеге асыратын құқықтық,
педагогикалық, медициналық және де өзге шаралар жүйесі;
- жеке профилактикалық жұмыс – мемлекеттік органдардың, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, азаматтардың өмірде қиын жағдайға душар болған
кәмелетке толмағандар мен тұрмысы қолайсыз отбасыларын уақытылы анықтау,
оларды әлеуметтік оңалту және (немесе) олардың құқық бұзушылықтар жасауының
алдын алу жөніндегі қызметі;
- тұрмысы қолайсыз отбасы – кәмелетке толмағандардың ата-анасы немесе заңды
өкілдері оларды тәрбиелеу, оқыту, бағып-күту жөніндегі өз міндеттерін
орындамайтын және (немесе) олардың мінез-құлқына теріс әсер ететін отбасы;
- кәмелетке толмағанды тәрбиелеу - балаға қоғамда қалыптасқан және оның
рухани, дене бітімі, имандылық, психикалық, мәдени, зияткерлік дамуына және
әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан қорғауға бағытталған мінез-құлық
ережелері мен нормаларын дарыту жөніндегі ата-анасының немесе өзге заңды
өкілдерінің тарапынан оған әсер ететін үздіксіз процесс;
- кәмелетке толмағанды бағып-күту – кәмелетке толмағанның ата-анасының
немесе өзге де заңды өкілдерінің өз қаржылық мүмкіндіктері мен
қабілеттерінің шегінде оның салауатты дамуы, мүліктік және мүліктік емес
құқықтары мен мүдделерін және мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік
стандарттарын қорғау үшін жағдай жасауы;
- әлеуметтік оңалту – кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтар, қадағалаусыз және панасыз қалудың профилактикасы жүйесінің
органдары мен мекемелері жүзеге асыратын өмірде қиын жағдайға душар болған
кәмелетке толғандарды құқықтық, әлеуметтік, дене бітімі, психикалық,
педагогикалық, моральдық және (немесе) материалдық қалпына келтіруге
бағытталған шаралар кешені [53].
Қоғамдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz