Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар мен мектептері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тобағабылова Ұ.
Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар мен мектептері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050207 – мамандығы – Аударма ісі
Түркістан 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Шығыстану кафедрасының
меңгерушісі ф.ғ.к., доцент
____________ Ә.Әбдірахман
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар мен мектептері
050207-мамандығы бойынша – Аударма ісі
Орындаған
Тобағабылова Ұ.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
Балаубеков М.М.
Түркістан 2010
Мазмұны
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4-6
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1 Қазіргі араб әдеби тілі грамматикасының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... 7-16
2.2 Басра тіл мектебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...17-23
2.3 Куфа тіл мектебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24-35
2.4 Египет, Бағдат және Андалусия тіл орталықтары
... ... ... ... ... ... ... ..36-40
III. Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-57
IV. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...58
V. Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-
60
Қосымша
І. Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі араб әдеби тілінің тарихы
сонау,ғасырлар қойнауынан бастау алады.Араб тілі-семит тілдері тобының ең
бай тармағы болумен қатар,әлемдегі негізгі тілдердің бірі ретінде БҰҰ-да
алты ресми тілдерінің бірі және Ислам дінінің қасиетті,ақиқаттың ақырғы
кітабы-Құран Карим де араб тілінде түскен.
Қазіргі араб әдеби тілі грамматикасының қалыптасуы өте ерте
кезеңдерден бастап-ақ тіл мәселелері туралы әр түрлі деңгейде ғалымдар
ойлана бастаған. Адамдар өздері сөйлеп жүрген тілде ескере бермейді, тіл
мәселелерінің ішінде айқын тілдік қателіктерге әңгімелесушілер арасындағы
бірін-бірі түсінбеушілікке, әр түрлі тілде сөйлеушілер арасында қақтығыстар
болған жағдайларда ғана назар аударды. Ежелгі адамдар өмірінде қолданылатын
қарғыс, ант, ғибадат сияқты магиялақ ережелер (формулалар) ерекше роль
атқарды. Көптеген әр түрлі мәдениет түрлері үшін адамдар мен заттар туралы
сөздер мен олардың мағыналарының арасындағы сәйкестік сөз құдыреті туралы
ұғым, олардың әдеп-ғұрыптары мен магиялақ мағынасы өте маңызды болып
табылды.
Бірақ тіл туралы алғашқы осындай ұғымдар тілдің қалыптасуындағы дәстүрден
алшақ болды. Барлық халықтағы жазудың шығуы мұндай қалыптасуға қатысты
болмайды. Жазуы бар көптеген мәдениеттер тілді сипаттау мен оның
концепцияларын жасай алмады; еш болмаса, біз олар туралы ештеңе
білмеймік,мәлімет болмады. Ежелгі Египетте оқу мен жазу, олардың тіл туралы
не ойлағанын айту қиын. Урарту тұрғындары Хеттердің лингвистикалық
дәстүрлерінің, Америка цивилизациясының және басқа елдердің лингвистикалық
қалыптасуы туралы да ештеңе белгілі емес еді.
Бізге алғашқыда Шумер, сонан соң аккад тілінде қолданылған Вавилон
мәдениеті туралы мәліметтер көптеп келгені белгілі. Бізге дейін сөздердің
саны, тіптен сөз өзгерімнің парадигмалық тарихы да белгілі болған еді.
Ислам дінінің келуімен бірге Арабтардың араб тілін білмейтін халықтармен
байланыстары нәтижесінде, арабтардың күнделікті өмірлерінде кейбір
өзгерістер бас көтеріп, тілде де айтарлықтай өзгерістер болды. Ауызша
сөйлеу тілінде, шешендік арабшада әр түрлі ерекшеліктері көріне бастады.
Бұл жағдай тек қана сөйлеу тілінде ғана емес, сондай-ақ Құранның оқылуында
да кездесе бастады. Құранның дұрыс оқылуы мен түсінікті болу үшін, араб
тілін араб емес халықтардың үйренуінде жеңілдіктер туғызу үшін, араб тілі
грамматикасын ғылыми әдіс-тәсілдерге сүйенген қағидалар түрінде анықтау
керек еді. Осылайша араб филологиясының құрылуы классикалық араб тілі мен
әдебиеті материалдарының іріктелуі, әсіресе қажетті грамматика мен сөздік
жасауда зерттеу еңбектері алғаш рет Араб жарты аралының Солтүстік-
Шығысындағы Арабтар мен Араб еместер арасындағы шекара қызметін атқарған
Басрада және шамамен бір ғасырдан соң оған параллель ретінде Куфада
басталып, үш ғасыр жалғасын тапты.
Бұл екі орталықтағы тіл мен әдебиет төңірегінде жургізілген зерттеулер
мен мәселелерге әр түрлі көзқарастармен қарау, келе-келе екі мектептің
құрылуына себеп болды. Әуелі Басриуннан нәр алып жетілген және VIII ғасыр
соңына өз еншісін алып, жеке отау тіккен Куфиум қарсыластық сезімінің
әсерімен қызу зерттеу жұмыстарына кірісті. Куфада Али бин Хамза Әл-Кисаи
мен Яхия бин Зияд Әл-Фарра сияқты екі үлкен грамматист – ғалым шыққан соң,
бұл екі мектеп арасында келіспеушіліктер көбейді. Осы пікір таластың
нәтижесінде грамматика туралы жеке - жеке кітаптардың туылуына түрткі
болған зерттеу еңбектері Араб тілі мен әдебиетіндегі материалдардың
іріктелуі мен қағидалардың анықталуында маңызды роль ойнаған.
Араб емес халықтарға жазылуында тек қана дауыссыз дыбыстардан
тұратын(дауысты дыбыстар әріптердің асты-үстіне арнайы белгілермен
белгіленеді)сөздерді танып-білу өте қиынға соқты.Мәселен, хсн деген тек
дауыссыздан тұратын сөзді хасуна - әдемі болу деп етістік ретінде;хасан-
әдемілік,сұлулық деп зат есім ретінде; хасан-жақсы,сұлу деп сын есім
ретінде оқуға болады.Сондықтан араб грамматистерінің алдында үлкен міндет
тұрды.Ал,сол үлкен жұмысты бастау,халыққа жеткізу,тіл теориясы мен
практикасын қалыптастыру тіл мектептері мен оның негізін салушыларға
жүктелді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы тіл - өмірдің сәулесі, қоғамдық
құбылыстардың айнасы іспетті нәрсе. Қоғамда болып жатқан неше алуан
өзгеріс, жаңалық атаулының бәрі ауелі тілден орын тебеді де, содан соң
халық мұрасына айналады. Ендеше, тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін
терең тексеру арқылы тұтас бір халық, ұлт өмірінің өткелдерін, тарихи
кезеңдерін анықтауға болады. Сонымен бірге қоғам өмірінің даму кезеңдерін
зеределеу нәтіжесінде тілдің де эволюциялық ұсу өрісін саралай, жіктей
аламыз.
Ал тілдің қалыптасуы, дамуы дегеніңіз барлық уақытта бір қалыпты
жүріп отырмайтыны белгілі. Араб тілі тарихында да біз осы құбылысты
көреміз. Бұл тіл өзінің бастауын ежелгі замандардан алады, сол дәуірлерде
тайпалық, рулық қарым-қатынас құралы ретінде пайда болып, түрлі тарихи
кезеңдерде түрлі мақсаттар үшін қызмет еткен: исламға дейінгі дәуірде –
араб тайпаларының қарым-қатынас тілі, ауыз әдебиетінің тілі; ислам пайда
болған кезеңде – исламды үйрету, оны тарату тілі, ислам өркениеті тілі,
мұсылман мәдениетінің қалыптасуы және көптеген халықтар үшін ғылым мен
білім тілі болған.
Міне, осы араб тілі негіздерінің құрылуына үлкен еңбек сіңірген және осы
жолда зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көп жылдық еңбектерінің нәтижесінде,
арттарына болашақ грамматистердің пайдаланатын негізгі қайнар көзі болған,
көп кітаптар қалдырған, әрі кейінгі дәуірдегі араб тілінің зерттелуіне өз
үлестерін қосқан және олардың шығармаларын оқырман қауымға таныттыру
мақсатында араб тілі грамматисттерінің ішіндегі бастыларын өз диплом
жұмысыма тақырып етіп алдым.
Жұмыстың міндеті мен мақсаты:Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салған
тіл мектептері мен олардың негізін салушылар туралы толық мәлімет жинау-тіл
машығының дамуы мен тілдің барлық аспектілерін қарастырудағы жұмыс формасы
мен мәнін анықтайды.
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысы А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті Филология факультеті
Шығыстану кафедрасында алдын-ала қорғау кестесі бойынша талқыланып,
қорғауға ұсынылды.( ... ... )
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
негізгі бөлім төрт тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспеде диплом жұмысының
өзектілігі, мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, қолданылған
әдебиеттерге жалпы шолу жасалды.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Қазіргі араб әдеби тілі грамматикасының қалыптасуы
Әдеби тілдің тарихы,яғни қазіргі араб әдеби тілінің сөздік құрамының
тарихы экономикалық,саяси-әлеуметтік қатынастардың және мәдени өмірдің
дамуына байланысты болды.Әрбір тілдің сөздік құрамынан сол тілде сөйлеуші
халықтың бүкіл тарих бойындағы тұрмысы,өмірі,басқа халықтармен қарым-
қатынасы көрінеді.Сөздік құрамның толығуына әсер ететін негізгі
факторлар:саяси-әлеуметтік қатынастар,әртүрлі дәуірде түрлі деңгейде дамым
отырған ғылым,әдебиет,өнеркәсіп,ауылшаруашы лығы.Бұларды негізгі факторлар
деп атауға болады.Ал,қосалқы факторлар:соғыс,сауда-саттық т.б.Тарихта өз
бетінше дамыған бірде-бір халық жоқ.Ежелгі дәуірдің өзінде де қандайда
болмасын бір халық өзімен көршілес отырған халықтармен қарым-қатынаста
болған және бұл қарым-қатынас тек бір ғана халықтың ғана дамуына әсер
етіп қойған жоқ.Мысалы: Гректің дафтар деген сөзі әуелі араб,сонсоң
парсы,сонан соң қазақ тіліне енген.Мағынасы:төрт бүктелген қағаз.
Ғалымдардың пікірінше араб сөздік құрамының тарихы өте ертеден
басталған.Ежелгі дәуірде араб халқы жеке өз бетінше дамыған.Бұған дәлел
ретінде араб тіл білімін зерттеуші ғалымдар мынадай пікір айтады:араб
сөздік құрамы екі қабаттан тұрады;бірі әдеби лексика да,екіншісі жалпы
халықтық лексика,яғни,диалект.Қазіргі араб әдеби тілінің сөздік құрамын
зерттеген ғалымдар да ,орта ғасырлық ғалымдар да ,европалық,АҚШ-тық және
орыс ғалымдары да араб сөздік құрамының даму кезеңін төртке бөледі. Алғашқы
араб тіліндегі жазба нұсқалар бұдан он бес ғасырдай бұрын
табылған.Ғалымдардың айтуына қарағанда содан бері араб тілінің фонетикасы
және грамматикасы онша көп өзгере қоймаған,онығң есесіне сөздік құрамның
сапасы өзгеріп,толығып дамыған.Он бес ғасырлық тарихы бар араб әдеби
тілінің дамуы халықты әдеби тілде сөйлейтіндер және жалпы халықтық тілде
сөйлейтіндерге бөлді де араб тілі сөздік құрамында екі сөздік құрам пайда
болды.Шын мәнінде әдеби тіл араб халқына біршама түсінікті болса,жалпы
халықтық тіл,яғни диалект, бір территорияда ,бір мемлекетте тұратын
халықтың арасында көп түсінбестік туғызды.
Орта ғасырлық араб ғалымы Ибн Халдунның айтуынша араб сөздік араб
сөздік құрамына әртүрлі кезеңдегі даму деңгейі көп әсер еткен.Әртүрлі
кезеңде дамыған ғылым,саяси-әлеуметтік қатынастар және халықтың
тұрмысы,салт-дәстүр,әдеп-ғұрып,т.б. араб сөздік құрамының дамуына ықпал
жасады.
Сибавейхи грамматикасы кең қолдау тауып, кейіннен үлгіге айналып,
көптеген ғалымдар оның күшті ықпалында болды. Сонан соң көптеген ғасырлар
бойы араб тілін үйренудің интенсивті сипаты басталды. Грамматика атауымен
көптеген сөздіктер жасалып, этимологиялар түзілді. Жүздеген жылдар бойы
лингвистикалық мектептер болған Куфа мен Басрадан басқа араб әлемінің бір
шетінде орналасқан араб Испаниясынада тіл туралы ғылымының маңызды
орталығына айналды.
Грек құлының баласы Ибн Джинни соңғы көрнекті тілші – ғалымы болды. Ол
тіл табиғаты мен тілдік норма туралы қызықты пікірлер айтып, этимология мен
семантикамен де айналысты.
Монғолдар сонан соң түрік басқыншылары Халифатты құлатқан соң арабтың
дәстүр құлдырауға түсіп, үнділер сияқты этигондық (біреудің жетегінде
болу), жеке дамымайтын күйге ұшырады.
Сибабейхи және басқа авторлардың идеяларына негізделген тіл туралы
дәстүрлі ілім қазір де Индия мен мұсылман әлемінде және араб елдерінде
жалғасын табуда. Бұл ілім өз мөлшерде европалық іліммен арақатынасқа түсіп,
ықпалына ұшырап қатар қолданылып келеді. Қазір көптеген ғалымдардың, оның
қатарында Л. Блумфильдің пікірі бойынша араб ғылымы европалық тіл туралы
ілімге айтарлықтай ықпал еткен.
Барлық лингвистикалық дәстүрлер нақты тәжірибелік мәселені шешуге
арналған. Ежелгі Грекия мен Ежелгі Қытайдың абстрактылы философиялық
тұжырымдары лингвистикалық сипаттауларды талдауға арналмады. Кейіннен
Европадағы Схолостика дәуірінде (бәрінен бұрын модистер еңбектерінде)
унитарлы мәселелерді қарастыратын еңбектерден бөлініп, таза теориялық
шығармалар пайда бола бастады; осы кезде жеткілікті жоғары дәрежеде тілді
сипаттайтын спеулятивті грамматикалар пайда болды, бұл дәстүрді
ұстанушылар тәжірибелік мәселелер бірінші орынға қойылды және оқыту
мәселесіне арналды.
Сондықтан бұл мәселелер ана тілінде жазу мен оқуға ғана үйретіп,
лингвистикалық дәстүрлер жасауға негіз бола алмады: бұл тапсырма тілдер
жүйесін үйренуді талап ете алмады, бірінші фонетикалық негізге қызығушылық
тудырады, нақтырақ айтқанда, шын мәнінде фонетикалық талдаулар жасалынбады.
Сондықтан вавилон мен классикалық Грекияда жазу болса да дәстүрлер дамымай
қалған болу керек. Эллинизм дәуіріне дейін Грекияда жазу мен оқуды
үйрететін мұғалімдерді грамматик деп атап келді.
Бұл жағдай тек қана тілді оқыту емес, тілдік жүйені түгел
қарастырғанда ғана пайда болды. Антикалық дәстүрдің төмен түгел
қарастырғанда ғана пайда болды. Антикалық дәстүрдің төмендегідей болуы
бекер емес: себебі, грек тілін де тек гректер тілі мәдениет пен іс жүргізу
тіліне айналды, ал араб тілі ҮІІ ғасырдан бастап Ислам діні басқа
халықтарға тараған соң осы тілді үйренуге, басқа тіл ретінде араб тілін оқу
қажеттілігі пайда болды. Сол себепті, грек дәстүрінің Грекияда емес,
гректер келімсек болды саналатын алыстағы Александрия болды, тура сондай
араб дәстүрі араб дәстүрі де Аравияның дәл өзінде емес, ҮІІІ ғасырда араб
пен парсы шектескен Басра мен Куфада негізі қаланды. Осы екі дәстүрдің
негізін салушы көрнекті өкілдер араб және грек тілін өзінің ана тілі деп
есептейтін адамдар ғана емес, басқа жақтан шыққандар да болды.
Сонымен лингвистикалық дәстүрдің дамыту мен жасаудың маңызды мақсаты
тіл мен мәдениетке үйрету болса, оның негізін тек қана ана тілінде
сөйлеушілер мен аталған мәдениет аясында жүрген адамдардың бір бөлігі
жасалмайды. Бұл міндет бірден-бір мәселе емес.
Мәтінді бір тілде ғана түсіндіру маңыздылығы жағынан екінші мәселе
болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардан төмендегіні байқауға болады: дәстүрлер ауызекі
тілде жүргізілгенде жоғарыдағыдай мәселелер туындайды.
Сондықтан түсіндіру қызметі дәстүр дамуының ең ерте кезеңіне қатысты
алғашқы мағынаға жатады.
Александриялықтар сол кезеңнің өзінде көнерген тіл болып табылатын
Гомер поэмасының тілін түсіндірді, бұл зерттеудің қорытындысы антикалық
грамматиканың кейбір элементтерін анықтады, оның ішінде просодияға қатысты
ілімді айқындады. Александриялықтардың барлық қызметі Койне тілі арқылы
орындалды, себебі койне тілі сол кезде толық тірітіл болатын. Мысалы
Ежелгі Қытайда да осындай жағдай болды. Кейіннен екеуінде де (Орта ғасырлық
Европада) түсіндірмелі қызметтің ролі артты; нақтырақ айтқанда Европадағы
сөздіктер глоссарий үлгісінде жазылды, ал бұл дегеніміз сөздер мен
айтылымдарды түсіндіруге негізделген еді. Панни де, Сибавейхи де
ескерткіштерді түсіндірумен айналысқан жоқ, себебі олардың мәтіндерінің өзі
кейін түсіндіру мен ұғындырудың зерттеу нысанасына айналды.
Осы сияқты лингвистикалық пәндердің қызметі семантика емес, фонетикаға
ықпал жасады, себебі ежелгі сөйлеудің үлгісі жиі талап етілді.
Қайта өркендеу дәуіріне дейінгі Европада, Қытай мен Жапонияда да
осындай болды. Беделді ескерткіштердің мәтіні түсіндірулерге байланысты
бола бермейді. Мысалы, араб дәстүрі бойынша жуық арада Құранның сөздіктері
жасалып, ондағы мәтіндегі әр түрлі сөздерге түсіндірме жасады. Тілді
үйренуді қалыптастыратын тәжірибенің тағы бір саласы өлең құрылысы болды.
Осы мақсаттар орындау үшін әртүрлі өлшемде просодия туралы (созылмалы және
қысқа ұғымдар, екпін т.б. туралы)антикалық көне ілім пайда болды.
Лингвистикалық дәстүрдің дамуы мен пайда болуына тіл мәдениетінін
оқыту міндеті кірді, бұл мәдениеттің аясына барлық адамдардың саласы, ана
тілі әр түрлі адамдар кірді. Сондай-ақ аталған дәстүр кейбір жағдайларда
мәдениет ерекшеліктерінің жиынтығымен және тіл мәдениетінін айырмашылық
дәрежесімен ауыз екі сөйлеу тілінен бөлінді. Дәстүрдің барлық саласында
тілге деген нормативтік көзқарас өктемдік жасады.
Кейбір дәстүрлердің дамуының алғашқы сатыларында (Антикалық, Ежелгі
Қытай) ауыз екісөйлеу тілі мен жазба тілдің арасында айтарлықтай алшақтық
болмады, ерекше сокральды (діни, қасиетті) тіл болған жоқ. Норма мәселесі
сөзсіз өзекті болса да таза эмпирикалық жүйемен шешімді мәтіндердің
нормативті нормаларына қатаң талап қойылмады. Сондай – ақ филологиялық
қызмет тікелей нормалау жүйесімен байланысты болмады: Александрия
грамматистері Гомерді түсіндірді, бірақ оның тілі туралы қатаң түрде
кешірілмеді.
Бірақ барлық дәстүрлерде басынан бастап немесе уақыт ағысында тілдік
норма туралы қатаң талап пайда болады, мұны жоққа шығаруға болмайды. Европа
дәстүрінде бұл антикалық дәуірден кейін пайда болды. Көне Римдік кезеңнен
кейін Августың императорлық мерзімі алтын ғасырға саналады, ал тілдің одан
бұріңғы кезеңдері қарастырылмады. Орта ғасырда нормаға деген талап тіптен
қатаңдап кетті.
Арабтарда мұндай көзқарас алғашқыда Құранның қасиетті тілімен
басталды, өйткені оны араб еместерге тарату қажет болды.
Норманың қайнар бұлақтарының 3 түрлі типі болды:
Біріншіден, жазба дәстүрдің нормативтік мәтіндері пайда бола бастады.
(Құранды Мұхаммед(с.ғ.с.)Пайғамбардың жазбаша сауаты болмағандықтан ондаған
жылдардан кейін жазылды).Дәстүрдің қатарына Құран мәтіндері қасиетті болып
саналды: Құран гректің және латынның інжілі сияқты қасиетті кітап.Оның
мәтіндерінің қасиетті болуы одан алып тастайтын мәселелерді жойды, оның
қасиетті сипатының күрделі болуы проблемалар тудырды,себебі кейбір сөздер
мен сөз формаларында қасиетті мәтіндер кездеспей де қалады.
Тілші грамматиктердің пікірінше араб сөздік құрамының тарихы өте ертеден
басталған.Ежелгі дәуірде араб халқы жеке өз бетінше дамыған.Бұған дәлел
ретінде араб тіл білімін зерттеуші ғалымдар мынадай пікір айтады:араб
сөздік құрамы екі қабаттан тұрады;бірі әдеби лексика да,екіншісі жалпы
халықтық лексика,яғни,диалект.Қазіргі араб әдеби тілінің сөздік құрамын
зерттеген ғалымдар да ,орта ғасырлық ғалымдар да ,европалық,АҚШ-тық және
орыс ғалымдары да араб сөздік құрамының даму кезеңін төртке бөледі. Алғашқы
араб тіліндегі жазба нұсқалар бұдан он бес ғасырдай бұрын
табылған.Ғалымдардың айтуына қарағанда содан бері араб тілінің фонетикасы
және грамматикасы онша көп өзгере қоймаған,онығң есесіне сөздік құрамның
сапасы өзгеріп,толығып дамыған.Он бес ғасырлық тарихы бар араб әдеби
тілінің дамуы халықты әдеби тілде сөйлейтіндер және жалпы халықтық тілде
сөйлейтіндерге бөлді де араб тілі сөздік құрамында екі сөздік құрам пайда
болды.Шын мәнінде әдеби тіл араб халқына біршама түсінікті болса,жалпы
халықтық тіл,яғни диалект, бір территорияда ,бір мемлекетте тұратын
халықтың арасында көп түсінбестік туғызды.
Орта ғасырлық араб ғалымы Ибн Халдунның айтуынша араб сөздік араб
сөздік құрамына әртүрлі кезеңдегі даму деңгейі көп әсер еткен.Әртүрлі
кезеңде дамыған ғылым,саяси-әлеуметтік қатынастар және халықтың
тұрмысы,салт-дәстүр,әдеп-ғұрып,т.б. араб сөздік құрамының дамуына ықпал
жасады.
Исламға дейінгі дәуірде сөздік құрамды негізінен, ауыз әдебиеті
құрады.Орта ғасырдағы тілші ғалымдар бұл дәуірдегі сөздік құрамның сөздігін
жасады. Ежелгі дәуірдегі сөздік құрам негізінен,семиттік түбір сөздерден
тұратынын анықтады.Сөздік құрамның бұл бөлігі негізінен адамды қоршаған
әлемге: ард, сама, шамс, ма;өсімдік пен жануарлар дүниесіне:
қамх(бидай); баттих(қарбыз); шаат(қой); зиб(қасқыр); калб(ит);
т.б.туыстық атауларға: аб(әке); умм(шеше); ах(аға); ибн(ұл);
бинт(қыз);т.б.адамның дене мүшелеріне: рас(бас); айн(көз);
риджл(аяқ); йад(қол); т.б.тұрмыстық,шаруашылыққа керекті заттарға:
далу(шелек); байт(үй); китаб(кітап); рахан(қол диірмені);
харб(соғыс); заһаб(алтын);т.б.Сонымен қатар бұл бөлікке сан
есімдер,есімдіктер мен септеуліктерді жатқызады.Бұндай сөздер сөздік қорды
құрайды.Сөздік қор сөздік құрамға қарағанда анағұрлым аз екені
белгілі.Сондай-ақ басқа семит тілдеріне белгісіз,тек қана араб тілінің
лексикасына жататын ,тек қана ертедегі поэзияда кездесетін етістіктер:
иқансаса(қалыпқою); итлахамма(мақтану); иджрансама(бір жерлерде
болу);буһратун(түн ортасы);т.б.бұл бөлімге жатады.Ежелгі араб жазба
ескерткіштерінде сонымен қатар арамей,эфиоп,ежелгі еврей және семиттік емес
тілдер,парсы және грек тілдерінен енген кірме сөздер де кездеседі. Ертедегі
араб сөздік құрамындағы кейбір сөздер субьектіге не обьектіге
қатыстылығына қарай бір мағынадағы сөз әртүрлі сөздер арқылы беріліп
отырған.Мысалы:ақ түсті білдіретін абйаду сөзі жылқы үшін ашһабу,адам
үшін азһару,қой үшін амлаху секілді сөздер арқылы беріліп отырған.
Екінші дәуірі-ислам дәуірі.Ғалымдардың пікірінше ислам дәуірінің
басталуы ҮІІ ғасырдың аяғы мен ХІІ ғасырлар арасы. Ислам діні әуелі Мекке
қаласынан тарады.Мекке араб жарты аралығындағы Хиджаз тарапына орналасқан
кішігірім шаһар еді.ҮІ ғасырда қала халқы өсе келе керуен жолында тұрған
үлкен шаһарға айналды.Себебі,Йаманнан Сирияға,Палестинаға,Ирак пен Мысырға
бара жатқан керуен тобы Меккеге соқпай өте алмайтын.Солтүстік Африка
жағалауларына баратын керуендер де Меккеге түстеніп,одан әрі Қызыл теңіз
арқылы сапарға шығатын.Осындай қаладан бастау алған Ислам дінінің пайда
болуы,жаңа жерлерді жаулап алу және мемлекеттік тіл ретінде араб тілін
пайдалану қазіргі араб әдеби тілінің лексикасының дамуына сол кезде өз
әсерін тигізген болатын.Ислам дәуірі кезеңіндегі пайда болған лексика ислам
дініне байланысты болды да ислам дінінің,ислам ғылымының терминдері көптеп
жасалды да,халық арасына кеңінен таралды.Ежелгі дәуірдегі лексиканы
пайдалана отырып,жаңа терминдер мен сөздерден араб сөздік құрамы молая
түсті.Бұл кезеңдегі лексика жалпы халыққа таныс болып,халық арасында онша
көп түсінбестікті тудырған жоқ. Оған мына мысал дәлел болады:
فهرس السور
انظر الملاحظات آخر المستند ، اضغط مفتاح التحكم (Ctrl) مع زر الفأرة اليسار
على اسم السورة المطلوبة حتى تصل إلى نصها. وفي بعض إصدارات وورد يتطلب الأمر
الضغط فقط بالفأرة.
سورة الفاتحة
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (1)
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4) إِيَّاكَ نَعْبُدُ
وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5) اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6) صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ
الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ (7)
سورة البقرة
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
الم (1) ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (2) الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ
الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ (3) وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ
وَبِالْآَخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ (4) أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5) إِنَّ
الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ (6) خَتَمَ اللَّهُ عَلَى
قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (7) وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ
آَمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ (8) يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَمَا
يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (9) فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ
أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ (10) وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ
مُصْلِحُونَ (11) أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ (12) وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آَمِنُوا كَمَا
آَمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آَمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ
(13) وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آَمَنُوا قَالُوا آَمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ
إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ (14) اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ (15) أُولَئِكَ
الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ (16) مَثَلُهُمْ
كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا
يُبْصِرُونَ (17) صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ (18) أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ
وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آَذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ
(19) يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا
وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (20) يَا أَيُّهَا
النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (21) الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ
الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ
فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (22) وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا
فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (23) فَإِنْ لَمْ
تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ
(24) وَبَشِّرِ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ
كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا
وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ (25) إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا
مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آَمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ
كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا وَمَا يُضِلُّ
بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ (26) الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ
اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (27) كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ
وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (28) هُوَ الَّذِي خَلَقَ
لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
(29) وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ
فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ (30)
وَعَلَّمَ آَدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ
كُنْتُمْ صَادِقِينَ (31) قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ
الْحَكِيمُ (32) قَالَ يَا آَدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ
إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ (33) وَإِذْ قُلْنَا
لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآَدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (34)
وَقُلْنَا يَا آَدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ
الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ (35) فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ
وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى
Құран сонау Хазірет Пайғамбар заманында қағазға түскен және көп өтпей
кітап халінде жинақталған. Бөлек-бөлек және толығымен жатталынып, әрі кітап
түрінде жылдам тараған. Сондай-ақ тілдің барлық ерекшеліктерін көрсетерлік
дәрежеде болған. Құран фасих және әдеби араб тілінің ең кемел үлгісі болған
және бұл қасиетін еш жоғалтпаған.
Тіл және әдебиетке қатысты зерттеу еңбектердің де негізгі қайнар көзі
болған. Міне,осы классикалық кезеңнен кейін орта ғасыр тіл біліміне Құран –
кәрім негіз болды.
Орта ғасырдағы(ХІІІ-ХҮІІІғғ.)араб әдеби тілінің тарихы,дамуы тоқырауға
ұшырады.Бұл дәуірде жалпы халықтың білім деңгейі төмендей бастады да,
білімділер саны азайды. Араб әдеби тілінің сөздік құрамына бұл кезеңде
айтарлықтай өзгеріс енген жоқ деуге болады. Оның есесіне халықтық тіл
диалектісі жандана түсті. Диалекті мен әдеби тіл арасындағы айырмашылық
барған сайын көріне бастады.
Қазіргі кезең. Бұл ХІХғ. басынан басталады. ХІХғ ортасынан бастап араб
тілді мемлекеттерде ұлттық сана-сезім қайта өрлеп, араб әдеби тілі жандана
бастады. Ғылыми техниканың, мәдениеттің, өнердің және әдебиеттің әртүрлі
жанрларының дамуына байланысты араб сөздік құрамы толығып байи түсті.
Жалпы халыққа білім беру жүйесі қайта құрылып, халықтың білім деңгейі
жоғарылады, әдеби тілде сөйлеушілердің саны арта түсті.
Қазіргі кезеңдердегі араб әдеби сөздік құрамы классикалық дәуірдегі
лексикадан негіз алады. Араб әдеби сөздік құрамында қазіргі уақытқа дейін
ертедегі диалектілердің әртүрлі варианттарын, көптеген сөз жасау тұлғаларын
және синонимдерін кездестіруге болады. Сонымен қатар сөздік құрам көптеген
ескі түсінікті білдіретін сөздерден арылады. Ибн Фарис: пұтқа табыну
дінінің орнына келген ислам діні пұтқа табыну заманындағы әдет – ғұрыптарды
жойып жіберді. Осыған байланысты сол кезеңдердегі лексика сөздік құрамнан
шығып қалды. Мысалы: Мирба- басшы алатын олжаның ¼ бөлігі; Исланқа-
құлау. Сонымен қатар Имруль Қайстың өлеңдеріндегі Мусанджар-толтырылған
; мусханфир- проникающий секілді есімшелер.
Исламға дейінгі сөздік құрамды толықтыруға араб тілінің Семит
тобындағы арамей, эфиоп және ежелгі Еврей т.б. тілдер тобына жататын парсы,
византия дәуіріндегі грек тілдерімен әртүрлі деңгейдегі қарым – қатынасы
үлкен роль атқарды. Аталған тілдерден енген кірме сөздер ежелгі араб әдеби
ескерткіштерінде кездесіп отырады. Тіпті Құранда: сахифатун- орам,
бума; қиртас- қағаз; сифр - кітап; дауат - сия сауыт; хибр-сия т.б.
секілді кірме сөздер кездеседі.
Ежелгі сөздік қорда кездесетін көшпелі өмірдің әртүрлі сәттеріне
арналған сөздер. Мысалы: күннің жарық бөлігіне арналған: ғудуатун-
таңертең (рано утром);т.б.
Сонымен қатар исламға дейінгі күн, апта, және ай атаулары. Әлеуметтік
және эк-лық қарым – қатынастардың өзгеруі сөздік құрамның өзгеруіне әкеп
соқты. Мысалы: санаа- етістігінен туындайтын туынды тұлғалар саны артса,
оның есесіне көшпелі қауымда қолданылған ибил - түйе сөзінің саны
өзгеріссіз қалды.
Сондай – ақ көшпелі қауымда өмір сүрген бедуиндердің қазіргі
ұрпақтары ата – бабасының өмір – сүру, күн көру, әдет – ғұрыптарына
байланысты атауларды сол қалпында қолданып келеді. Осы ғасырдың 30 –
жылдары Кордофон (судан) маңында көшіп – қонып жүрген бедуиндердің Кабабшы
тайпасы қазіргі кезде жойылып кеткен көптеген сөздерді әлі де қолданып
жүргені анықталды.
Аталған тайпадан шыққан сол кездегі оқушы жастар қазіргі заманға
лайықты жаңа мағынаға ие болатын ескі сөздердің және кейбір жаңа сөздердің
мағынасына түсіне алмай қойған. Мысалы: наһр-река; қитар - поезд;
қаср - сарай; қаһраба - электр;
Бұл дәуірде пайда болған лексика негізінен ислам дініне байланысты
болады да, исламға байланысты терминдер көптеп жасала бастады және халық
арасына кеңінен таралды.
Ежелгі дәуірдегі лексиканы пайдалана отырып, жаңа терминдер жасалды.
Бұл кезеңдегі лексика жалпы халыққа белгілі болып, олардың арасында
түсінбеушілік тудырған жоқ.
Араб тіл білімін жасаушылар кейбір Еуропа тілдерінің сөздік құрамына
ұқсас сөздік қор жасауға талпынды. Бұл талпынудың арқасында жаңа сөздер
неологизмдер пайда болды. Мысалы: матам-ресторан; мутамар-сьезд;
Әлеуметтік қатынастардың, экономиканың өзгеруі, ғылымның дамуы және
т.б. обьективті жағдайлар сөздік құрамындағы омонимдер қатарын сиретсе,
керісінше кейде синонимдер қатарын кеңейтіп, ұлғайтып жатты. Араб тіл
білімін жасаушылар кейбір еуропа тілдерінің сөздік құрамына ұқсас сөздік
қор жасауға талпынды. Бұл талпынудың арқасында жаңа сөздер неологизмдер
пайда болды. Мысалы: бахира-параход; масаатун-трагедия
Интернационалдық терминдердің араб тіліндегі эквиваленттері болды.
Соңғы жүз жылдықта күнделікті өмірде қолданылатын ғылыми – техникалық және
т.б. салаларда қолданылатын терминдер жасалды:
І. Семантикалық деривация
а. Сөз мағыналарының табиғи дамуы.
ә. Сөздердің мағыналық (семиналық) ауысып қолданылуы (кірме). Семантикалық
кірігу.
б. Ескі сөздердің жаңа мағыналарда қолданылуы.
ІІ. Морфологиялық деривация (калька), араб сөздерін пайдалана отырып, кірме
сөздерден жаңа сөздер жасау.
ІІІ. Тікелей шет тілінен енген кірме сөздерді пайдалану. Бұлар араб тілі
сөздік қорының толығу жолдары болып есептелінеді.
Араб грамматикасы жайлы қысқаша мәлімет .
Грамматика сөзі араб тілінде نحو нахуун сөзімен беріледі. نحو
сөзінің сөздіктегі мағынасы бағыт, жол, шек. Кейінірақ грамматика әсіресе
грамматиканың \синтаксис бөлімі\ мағынасына ие болды. Араб тілшілері
грамматиканы екіге бөледі біріншісі етістік түбір және оның түрлері, есім
сөздің жасалынуын, олардың муәннәс және көпше түрінің жасалынуын т.б
қамтыған және осылайша тек қана жеке-жеке сөздірдің құрылысымен айналысатын
ғылмус-сарф немесе тасриф, екіншісі сөздердің тар мағынасы мен
синтаксисі- ғылмун- нахуи . Араб тілшілерінің грамматикаға тән негізгі
мағыналары арабшаға Сурияни ғалымдары арқылы кірген Аристотель логикасынан
алынған. Араб филологиясының басиамасы \ шығу тегі \ қалайша белгісіз
қалса, жоғарыдағы айтылған грамматика саласының نحو деп аталуы да араб
ғалымдары үшін белгісіз қалған. Риуаят бойынша Хз Али грамматиканың
құрушысы деп айтқан Әбул-Әсуад әл-Дуалиге грамматикада ережеге сай бөлімге
айыруы \тақсимат\ хақында мағлұмат беріп, унху أنح, яғни осы
жолмен жүр деп айтқан. Сөйтіп жаңа ғылым саласы нахуун деген атын осы
себепке байланысты алған. 2-325б. Басқа бір зерттеу бойынша Әбул-Әсуад араб
тілі грамматикасының негіздерін тікелей өзі құрастырып, басқаларына
унхуһу осыған қарай жүріңіздер дейді. Сөйтіп, نحو сөзі осыдан шыққан.
Осылайша араб тілінің туылуы қолда бар мағлұматтар риуаят түрінде. Тіл
мәселелерімен айналысуды алғаш рет Хз Али айтқан. Әбул-Әсуадке
грамматиканың негізгі принциптерін үйретіп, тілдің үш бөлімге айырылуын
түсіндіреді: фи’л \етістік\, исм \есім сөз\ жне харф \көмекші сөз\ . Араб
тілі грамматикасын Әбул-Әсуадтің құрғандығы туралы басқа бір риуаят
шындыққа тағы да жақынырақ. Зияд бин Әбиһидің 53672 айтуынша былай:
Хазірет Али оған грамматикаға тән негіздерді анықтау үшін міндет жүктейді.
Бірақ ол әйтеуір бұл істі істегісі келмейді және бұл ағаттық ісі үшін
халифадан өзін кешірүін сұрайды. Бір күні ол біреудің Құранды оқығанда
мағынасын бұзатын бір қате жібергенін естігенде, өзіне берілген міндетті
орындауға қарар береді Бір катиб жазушы шақыртып, оған былай дейді: Мен
бір әріпті айтқанда аузымды қатты ашсам, үстіне бір нүкте қой фатха, ал
егер толығын жапсам, ол әріптің үстіне бір нүкте қой дамма, егер жартылай
жапсам, ол әріптің астына бір нүкте қой кесра, егер сөздітәнуинмен
бітірсем, екі нүкте қой. Осылайша харекеттің табылуы да Әбул-Әсуадке
байланыстырылады.(15-9том,215б)
Осы мәселе туралы басқа бір дерек бойынша былай делінген: Жаңа мұсылман
болған бір кісі Әбул-Әсуадтың алдында бір тілдік қате жібереді. Хз Алидің
жанындағылардың бірі оан күледі. Бірақ Әбул-Әсуад Бұл кісілер Исламды
қалап, оны мойындады. Осылайша біздің бауырымыз болды. Әттең оларға
тілімізді үйретсек қой!,- дейді. Осыған орай ол фа’ил және мәф’ул
бабтарын жасап шығарады. (5-107б) Бұл екі фактіде де шындыққа бір табан
жақын бір мәселе бар. Араб емес халықтың топ-топ болып Исламға кіруі, араб
тілін шет тілдік элементтермен бұзу қаупін туғызған еді. Құранның қасиетті
мәтінінің қатесіз түрде оқылуы мен мағынасын анық қылып тәфсир ету осыдан
келіп шыққан еді. Осылайша Құран тілінің негізінің зерттелуі араб тілін
білмейтіндерге бағыт көрсететін түрде тіл заңдылықтарының анықталу
керектігін туғызған еді.
Грамматиканың құрушысы ретінде Әбу Абдуррахман бин Хурмуз 117735-дың
немесе Насыр бин Ашим әл-Ләйси 90708-дің есімі айтылса да, олардың
граматиканы Әбул-Әсуадтан үйренгендіктері риуаят етіледі. (2-116б)
Грамматиканың құрылуын Әбул-Әсуадке байланыстырған бұл риуаяттардан
күдіктенгендіктен және грамматикаға қатысты алғашқы еңбектің авторы кім
екендігін анықтау үшін, тарихи риуаяттардан басқа дәлелдер іздестірілген.
Осы мәселе төңірегінде ізденушілер назар аударталық кейбір пікірлер
ұсынады. Олар бойынша Әбул-Әсуадтан бұрын, тіпті одан кейінгі заманда
грамматикаға қатысты бір еңбектің жазылуы шындыққа теріс келген. Ибрахим
Мустафаның Сибавейхидің Әл-Китабындағы деректерге сүйене отырып, алғаш
еңбек Абдуллаһ бин Әби Исхақ 127-744 -тың, екіншісі болса Иса бин Омар әл-
Сақафидің 149-766 болуы керектігін айтқан. Әбул- Әсуадтың жазғаны тек
Нақтул-Масахиф ғана. Бірақ араб тілінің шығуы жайлы зерттеген үлкен
ғалымдар Әбул-Әсуадтың грамматиканың негізін қалаушы екенін айтады.
Сондықтан оны грамматисттердің атасы деп санау керек. Оның жазғандарынан
бізге ешбірі жетпеген. Әбул-Әсуад пен шәкірттерінің еңбектері осылайша
жасырын қалған. Бірақ Құранға қатысты кейбір ғылымдарға сүйеніп тез дамыған
грамматика мен сөздік зерттеулерінің қысқа уақытта маңызды нәтижелер
бергендігі шындық. Бүгінде бізге аты нақты болып жеткен екі еңбек бар: Иса
бин Омар әл-Сақафидің Китабул-Жами’ый мен Китабул- Мукәммәли. Осы
кезде грамматикалық зерттеулер бәлки тура жолға түскен еді. Бұл еңбектер IV-
X ғасырға дейін жеке түрде басылмаса да, бұлардың алғашқысын Сибавейхи өз
еңбектеріне материал ретінде алғанын білеміз (2-II том, 375-б). Әбул-Әсуад
Басра тіл мектебінің құрушысы болып саналады. Осылайша сол мектептің
бастамасы өте ескі дәуірге шығарылады. Әбул-Әсуадтың өлім тарихы I-VII
ғасыр соңында шамамен 79-688. Тек қана бірнеше маңызды ғалымдарды айтар
болсақ, жоғарыда аты аталғандардан басқа Әбу Амр Әл-А’ла (154-771), оның
шәкірті Әбу Убейде (209-824), Жаһилиет дәуіріне байланысты мағлұмат берген
Әл-Асмаи (216-831), грамматикаға тән үлкен еңбегі тек қана Китаб деп
аталған Сибавейхи (180-796), Аруздың принциптерін түсіндірген Халил бин
Ахмед (175-791) және т.б осы мектептің өкілдері. Көп уақыт өтпей-ақ бұл
мектепке қарсылас ретінде Куфа мектебі құрылды. Бұл жерде де ғалымдар тіл
ғылымының мәселелерімен шұғылдануға кірісті. Басында Куфа ғалымдары білім
алу үшін Басраға, Басралықтар да Куфаға келуші еді. Бірақ барған сайын
араларындағы жарыс күшейе түсті. Басра ғалымдары грамматиканың
принциптерінде Куфалықтардан басым болды. Абдуррахман бин Әби Са’ид бин Әл-
Анбари (577-1181)-дің бір еңбегі осы екі мектеп арасындағы тартыстарға және
қарама-қайшылықтарға арналған. Куфа мектебіне мүшелер арасында (бұл
мектептің құрушысы ретінде) әр-Ру’аси (187-803) және оның шәкірттерінен Әл-
Кисаи (189-805) және Әл-Муфаддал әз-Забби (170-786), әл-Фарра (208-823)
сияқты ғалымдар бар.
Хижри III ғасырдан бастап Араб ғылым орталығы халифалықтың орталығы
Бағдатқа көшті. Сол кезде құрылған Бағдат тіл мектебінде екі мектептің
(Басра мен Куфа) пікір таласулары бірте-бірте толастап үн-түнсіз қалды.
1. Басра тіл мектебі
Араб тіл білімі өзінің бастауын ғылым ретінде филологиялық зерттеулерінің
дифференциалдық нәтижесін классикалық араб сөз өнері мен грамматикасын,
тұтас сөздік құрамын талқылаудан бастап қарастырған.
Араб тілінің дәстүрлі теориясы Басра, Куфа, Бағдад, Анделуссия, Египет-
Сирия филологиялық мектептерінде талқыланып, дамыды.
Арабтар жаулап алғаннан кейінгі, қазіргі Ирак жерінде ең алғашқы болып
тіл мектебі Басра мен Куфа тіл мектептерінің жұмыс жасауына ІХ ғасырда
философтар әсер етті. Басрадан кейін пайда болған Куфа тіл мектебі мен
Басра тіл мектебі арасында екі түрлі философиялық көзқарастар болды.
Басра тіл мектебі тілді обьекті мен концепцияны, феноменді дәл көрсететін
айна деп қабылдады. Олар тілді өмір мен табиғат, ойлау тәрізді қызмет
атқарады деп есептеді. Әрбір дыбыс, әрбір сөз, сөз тіркесі өзінің көп қырлы
ерекшеліктеріне қарамастан ортақ заңдылыққа бағынады деді. Басралықтардың
негізгі және ең күрделі мақсаттары интеллект пен тілдің қарым-қатынасын
көрсету болды.
Олар рационалды және логикалық категория арқылы тілге анықтама беруге
тырысты. Морфологияны синтаксистен ажыратпай араб филологтары тілді қоғам
мен табиғат және логиканың маңызды әмбебап заңдарына телуге тырысты. Бірақ,
ауыз – екі сөйлеу тілі ол теологияның жалпы заңғдылықтарына бағына қоймады,
оған диссонанс еңгізді. Сондықтан тілдік құрылымды реттемей грамматикалық
схеманы құру өте күрделі мәселеге айналды. Әуелі тілдің негізгі базасы
болып есептелетін сөз түбірін, сөздерді парадигмасын, схемасын анықтау
қажет болды. Міне, осыны басшылыққа алған Басра филологтары бұл формаға
келмегендерін алып тастап, ешқандай түсініктеме бермеді.
Олар анологиялық жолмен өз құрылымдарына басқа тілдік формаларды
жатқызды. Бірақ, Басра тіл мектебінің өкілі Абу – л – Асуат ад-Дуали араб
тілінің кейбір грамматикалық ерекшеліктерімен тереңірек айналысты. Ол араб
жазуының кіріспесіне жататын сөз өзгертуге қызмет жасайтын дауысты дыбысты
белгілейтін қосымша графикалық белгілермен айналысты. Ал, Насыр ибн Асым
мен Яхия Ибн Ямар жазудағы ұқсастықтарды ажырататын диакритикалық белгілер
жүйесін жасады.
ҮІІІ ғасырдың І жартысында Басриялық филологтар: Ибн Али Исхак әл-
Хадрами, Иса ибн Омар ас – Сакафи және Абу Амыр ибн әл-Алла классикалық
араб тілінің нормасын талдау негізін жасады.
ҮІІІ ғасырдың екінші жартысында филология ғылымының жеке бөлімі ретінде
араб тілінің теориясы қалыптасты.
Шешендік өнердің теориясының негізін салушы Халил Ибн Ахмет араб тіл
білімінің дәстүрлі әдісі мен проблематикасының қалыптасуында маңызды рол
атқарды. Ол араб сөзінің морфологиялқ құрылымына қызмет жасайтын дауыссыз
және қысқа дауыстыдан тұратын тілдік сегмент – харфке талдау жасады. Ол
Айн кітабының авторы. Оның бұл кітабы Айн әріпімен басталатын сөздерді
бірінші қойып, онан соң сөз артасында, сонан соң сөз соңында келетін
сөздердің сөздігін құрды. Міне осының негізінде Құранда, поэтикалық
кітаптар мен оқулықтарда дауыссыз дыбыстардың асты- үстіне қойылатын қысқа
дауысты дыбыстардың белгілері, яғни харакаттарды араб тіл біліміндегі
негізгі фонетикалық варианттар жасаудың негізі ретінде жетілдірілді. Ал
Сибавейхи ҮІІІ ғ ІІ жартысында жазған Кітап деген трактатында Халел Ибн
Ахметтің еңғбегінде және өзінен бұрынғы өткен филолог еңбектерінде сілтеме
жасай отырып классикалық араб тілінің грамматикасын жасады. Онда ол
фонетика,сөз жасам, морфология мен синтаксис ерекшеліктерін ғылыми -
теориялық негізде егжей – тегжейлі баяндауда бұрыңғы өткен және өз
замандастарының еңбектеріне сүйенген. Бұл кең түрде талқыланған және
Сибабехи даңқын асырған шығарма болды.
Бұл Басра тіл мектебі жайлы арабтанушы ғалым Б.М.Гранде былай дейді: В
восприятии Басрийской школы язык является зеркалом, точно отражающим
феномены, объекты и концепции. Басрийцы считали, что он функционирует по
тем же законам, что и мышление, природа и жизнь. Для них было важно, что
каждый звук, каждое слово, каждая фраза строго обоснованы и во всем
многообразии своих вариантов все же восходят к общим правилам. Главной и
наиболее сложной задачей филологов Басрийской школы было показать
взаимоотношения языка и интеллекта. Они стремились дать описание языка с
помощью рациональных и логических категорий и показать, что исключения и
отклонения тоже имеют разумную мотивацию. Не отделяя морфологию от
синтаксиса, арабские филологи подчиняли язык тем же универсально значимым
законам, которым подчиняются природа, логика и общество. Естественно, что
живой разговорный язык с его цветущей сложностью сопротивлялся этой
всеобщей телеологии и вносил в нее диссонанс. Вот почему выработка
грамматической схемы была очень сложной задачей, ведь нужно было отдавать
себе отчет в иррегулярности языковых конструкций. Вначале было необходимо
выявить базовые формы (парадигму, схему, асль). Филологи Басры взяли за
правило держаться этих форм и отбрасывать все, что не поддавалось
рациональному объяснению. Также и другие формы подгонялись под эту схему
путем аналогий.
Араб тілі грамматикасын Әбул-Әсуадтің құрғандығы туралы басқа бір риуаят
шындыққа тағы да жақынырақ. Зияд бин Әбиһидің 53672 айтуынша былай:
Хазірет Али оған грамматикаға тән негіздерді анықтау үшін міндет жүктейді.
Бірақ ол әйтеуір бұл істі істегісі келмейді және бұл ағаттық ісі үшін
халифадан өзін кешірүін сұрайды. Бір күні ол біреудің Құранды оқығанда
мағынасын бұзатын бір қате жібергенін естігенде, өзіне берілген міндетті
орындауға қарар береді Бір катиб жазушы шақыртып, оған былай дейді: Мен
бір әріпті айтқанда аузымды қатты ашсам, үстіне бір нүкте қой фатха, ал
егер толығын жапсам, ол әріптің үстіне бір нүкте қой дамма, егер жартылай
жапсам, ол әріптің астына бір нүкте қой кесра, егер сөздітәнуинмен
бітірсем, екі нүкте қой. Осылайша харекеттің табылуы да Әбул-Әсуадке
байланыстырылады.(15-9том,215б)
Осы мәселе туралы басқа бір дерек бойынша былай делінген: Жаңа мұсылман
болған бір кісі Әбул-Әсуадтың алдында бір тілдік қате жібереді. Хз Алидің
жанындағылардың бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тобағабылова Ұ.
Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар мен мектептері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050207 – мамандығы – Аударма ісі
Түркістан 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Шығыстану кафедрасының
меңгерушісі ф.ғ.к., доцент
____________ Ә.Әбдірахман
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар мен мектептері
050207-мамандығы бойынша – Аударма ісі
Орындаған
Тобағабылова Ұ.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
Балаубеков М.М.
Түркістан 2010
Мазмұны
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .4-6
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1 Қазіргі араб әдеби тілі грамматикасының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... 7-16
2.2 Басра тіл мектебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...17-23
2.3 Куфа тіл мектебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24-35
2.4 Египет, Бағдат және Андалусия тіл орталықтары
... ... ... ... ... ... ... ..36-40
III. Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салушылар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-57
IV. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...58
V. Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-
60
Қосымша
І. Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі араб әдеби тілінің тарихы
сонау,ғасырлар қойнауынан бастау алады.Араб тілі-семит тілдері тобының ең
бай тармағы болумен қатар,әлемдегі негізгі тілдердің бірі ретінде БҰҰ-да
алты ресми тілдерінің бірі және Ислам дінінің қасиетті,ақиқаттың ақырғы
кітабы-Құран Карим де араб тілінде түскен.
Қазіргі араб әдеби тілі грамматикасының қалыптасуы өте ерте
кезеңдерден бастап-ақ тіл мәселелері туралы әр түрлі деңгейде ғалымдар
ойлана бастаған. Адамдар өздері сөйлеп жүрген тілде ескере бермейді, тіл
мәселелерінің ішінде айқын тілдік қателіктерге әңгімелесушілер арасындағы
бірін-бірі түсінбеушілікке, әр түрлі тілде сөйлеушілер арасында қақтығыстар
болған жағдайларда ғана назар аударды. Ежелгі адамдар өмірінде қолданылатын
қарғыс, ант, ғибадат сияқты магиялақ ережелер (формулалар) ерекше роль
атқарды. Көптеген әр түрлі мәдениет түрлері үшін адамдар мен заттар туралы
сөздер мен олардың мағыналарының арасындағы сәйкестік сөз құдыреті туралы
ұғым, олардың әдеп-ғұрыптары мен магиялақ мағынасы өте маңызды болып
табылды.
Бірақ тіл туралы алғашқы осындай ұғымдар тілдің қалыптасуындағы дәстүрден
алшақ болды. Барлық халықтағы жазудың шығуы мұндай қалыптасуға қатысты
болмайды. Жазуы бар көптеген мәдениеттер тілді сипаттау мен оның
концепцияларын жасай алмады; еш болмаса, біз олар туралы ештеңе
білмеймік,мәлімет болмады. Ежелгі Египетте оқу мен жазу, олардың тіл туралы
не ойлағанын айту қиын. Урарту тұрғындары Хеттердің лингвистикалық
дәстүрлерінің, Америка цивилизациясының және басқа елдердің лингвистикалық
қалыптасуы туралы да ештеңе белгілі емес еді.
Бізге алғашқыда Шумер, сонан соң аккад тілінде қолданылған Вавилон
мәдениеті туралы мәліметтер көптеп келгені белгілі. Бізге дейін сөздердің
саны, тіптен сөз өзгерімнің парадигмалық тарихы да белгілі болған еді.
Ислам дінінің келуімен бірге Арабтардың араб тілін білмейтін халықтармен
байланыстары нәтижесінде, арабтардың күнделікті өмірлерінде кейбір
өзгерістер бас көтеріп, тілде де айтарлықтай өзгерістер болды. Ауызша
сөйлеу тілінде, шешендік арабшада әр түрлі ерекшеліктері көріне бастады.
Бұл жағдай тек қана сөйлеу тілінде ғана емес, сондай-ақ Құранның оқылуында
да кездесе бастады. Құранның дұрыс оқылуы мен түсінікті болу үшін, араб
тілін араб емес халықтардың үйренуінде жеңілдіктер туғызу үшін, араб тілі
грамматикасын ғылыми әдіс-тәсілдерге сүйенген қағидалар түрінде анықтау
керек еді. Осылайша араб филологиясының құрылуы классикалық араб тілі мен
әдебиеті материалдарының іріктелуі, әсіресе қажетті грамматика мен сөздік
жасауда зерттеу еңбектері алғаш рет Араб жарты аралының Солтүстік-
Шығысындағы Арабтар мен Араб еместер арасындағы шекара қызметін атқарған
Басрада және шамамен бір ғасырдан соң оған параллель ретінде Куфада
басталып, үш ғасыр жалғасын тапты.
Бұл екі орталықтағы тіл мен әдебиет төңірегінде жургізілген зерттеулер
мен мәселелерге әр түрлі көзқарастармен қарау, келе-келе екі мектептің
құрылуына себеп болды. Әуелі Басриуннан нәр алып жетілген және VIII ғасыр
соңына өз еншісін алып, жеке отау тіккен Куфиум қарсыластық сезімінің
әсерімен қызу зерттеу жұмыстарына кірісті. Куфада Али бин Хамза Әл-Кисаи
мен Яхия бин Зияд Әл-Фарра сияқты екі үлкен грамматист – ғалым шыққан соң,
бұл екі мектеп арасында келіспеушіліктер көбейді. Осы пікір таластың
нәтижесінде грамматика туралы жеке - жеке кітаптардың туылуына түрткі
болған зерттеу еңбектері Араб тілі мен әдебиетіндегі материалдардың
іріктелуі мен қағидалардың анықталуында маңызды роль ойнаған.
Араб емес халықтарға жазылуында тек қана дауыссыз дыбыстардан
тұратын(дауысты дыбыстар әріптердің асты-үстіне арнайы белгілермен
белгіленеді)сөздерді танып-білу өте қиынға соқты.Мәселен, хсн деген тек
дауыссыздан тұратын сөзді хасуна - әдемі болу деп етістік ретінде;хасан-
әдемілік,сұлулық деп зат есім ретінде; хасан-жақсы,сұлу деп сын есім
ретінде оқуға болады.Сондықтан араб грамматистерінің алдында үлкен міндет
тұрды.Ал,сол үлкен жұмысты бастау,халыққа жеткізу,тіл теориясы мен
практикасын қалыптастыру тіл мектептері мен оның негізін салушыларға
жүктелді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы тіл - өмірдің сәулесі, қоғамдық
құбылыстардың айнасы іспетті нәрсе. Қоғамда болып жатқан неше алуан
өзгеріс, жаңалық атаулының бәрі ауелі тілден орын тебеді де, содан соң
халық мұрасына айналады. Ендеше, тілді зерттеу арқылы, оның түп негізін
терең тексеру арқылы тұтас бір халық, ұлт өмірінің өткелдерін, тарихи
кезеңдерін анықтауға болады. Сонымен бірге қоғам өмірінің даму кезеңдерін
зеределеу нәтіжесінде тілдің де эволюциялық ұсу өрісін саралай, жіктей
аламыз.
Ал тілдің қалыптасуы, дамуы дегеніңіз барлық уақытта бір қалыпты
жүріп отырмайтыны белгілі. Араб тілі тарихында да біз осы құбылысты
көреміз. Бұл тіл өзінің бастауын ежелгі замандардан алады, сол дәуірлерде
тайпалық, рулық қарым-қатынас құралы ретінде пайда болып, түрлі тарихи
кезеңдерде түрлі мақсаттар үшін қызмет еткен: исламға дейінгі дәуірде –
араб тайпаларының қарым-қатынас тілі, ауыз әдебиетінің тілі; ислам пайда
болған кезеңде – исламды үйрету, оны тарату тілі, ислам өркениеті тілі,
мұсылман мәдениетінің қалыптасуы және көптеген халықтар үшін ғылым мен
білім тілі болған.
Міне, осы араб тілі негіздерінің құрылуына үлкен еңбек сіңірген және осы
жолда зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көп жылдық еңбектерінің нәтижесінде,
арттарына болашақ грамматистердің пайдаланатын негізгі қайнар көзі болған,
көп кітаптар қалдырған, әрі кейінгі дәуірдегі араб тілінің зерттелуіне өз
үлестерін қосқан және олардың шығармаларын оқырман қауымға таныттыру
мақсатында араб тілі грамматисттерінің ішіндегі бастыларын өз диплом
жұмысыма тақырып етіп алдым.
Жұмыстың міндеті мен мақсаты:Қазіргі араб әдеби тілінің негізін салған
тіл мектептері мен олардың негізін салушылар туралы толық мәлімет жинау-тіл
машығының дамуы мен тілдің барлық аспектілерін қарастырудағы жұмыс формасы
мен мәнін анықтайды.
Диплом жұмысының талқылануы. Диплом жұмысы А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті Филология факультеті
Шығыстану кафедрасында алдын-ала қорғау кестесі бойынша талқыланып,
қорғауға ұсынылды.( ... ... )
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
негізгі бөлім төрт тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспеде диплом жұмысының
өзектілігі, мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, қолданылған
әдебиеттерге жалпы шолу жасалды.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Қазіргі араб әдеби тілі грамматикасының қалыптасуы
Әдеби тілдің тарихы,яғни қазіргі араб әдеби тілінің сөздік құрамының
тарихы экономикалық,саяси-әлеуметтік қатынастардың және мәдени өмірдің
дамуына байланысты болды.Әрбір тілдің сөздік құрамынан сол тілде сөйлеуші
халықтың бүкіл тарих бойындағы тұрмысы,өмірі,басқа халықтармен қарым-
қатынасы көрінеді.Сөздік құрамның толығуына әсер ететін негізгі
факторлар:саяси-әлеуметтік қатынастар,әртүрлі дәуірде түрлі деңгейде дамым
отырған ғылым,әдебиет,өнеркәсіп,ауылшаруашы лығы.Бұларды негізгі факторлар
деп атауға болады.Ал,қосалқы факторлар:соғыс,сауда-саттық т.б.Тарихта өз
бетінше дамыған бірде-бір халық жоқ.Ежелгі дәуірдің өзінде де қандайда
болмасын бір халық өзімен көршілес отырған халықтармен қарым-қатынаста
болған және бұл қарым-қатынас тек бір ғана халықтың ғана дамуына әсер
етіп қойған жоқ.Мысалы: Гректің дафтар деген сөзі әуелі араб,сонсоң
парсы,сонан соң қазақ тіліне енген.Мағынасы:төрт бүктелген қағаз.
Ғалымдардың пікірінше араб сөздік құрамының тарихы өте ертеден
басталған.Ежелгі дәуірде араб халқы жеке өз бетінше дамыған.Бұған дәлел
ретінде араб тіл білімін зерттеуші ғалымдар мынадай пікір айтады:араб
сөздік құрамы екі қабаттан тұрады;бірі әдеби лексика да,екіншісі жалпы
халықтық лексика,яғни,диалект.Қазіргі араб әдеби тілінің сөздік құрамын
зерттеген ғалымдар да ,орта ғасырлық ғалымдар да ,европалық,АҚШ-тық және
орыс ғалымдары да араб сөздік құрамының даму кезеңін төртке бөледі. Алғашқы
араб тіліндегі жазба нұсқалар бұдан он бес ғасырдай бұрын
табылған.Ғалымдардың айтуына қарағанда содан бері араб тілінің фонетикасы
және грамматикасы онша көп өзгере қоймаған,онығң есесіне сөздік құрамның
сапасы өзгеріп,толығып дамыған.Он бес ғасырлық тарихы бар араб әдеби
тілінің дамуы халықты әдеби тілде сөйлейтіндер және жалпы халықтық тілде
сөйлейтіндерге бөлді де араб тілі сөздік құрамында екі сөздік құрам пайда
болды.Шын мәнінде әдеби тіл араб халқына біршама түсінікті болса,жалпы
халықтық тіл,яғни диалект, бір территорияда ,бір мемлекетте тұратын
халықтың арасында көп түсінбестік туғызды.
Орта ғасырлық араб ғалымы Ибн Халдунның айтуынша араб сөздік араб
сөздік құрамына әртүрлі кезеңдегі даму деңгейі көп әсер еткен.Әртүрлі
кезеңде дамыған ғылым,саяси-әлеуметтік қатынастар және халықтың
тұрмысы,салт-дәстүр,әдеп-ғұрып,т.б. араб сөздік құрамының дамуына ықпал
жасады.
Сибавейхи грамматикасы кең қолдау тауып, кейіннен үлгіге айналып,
көптеген ғалымдар оның күшті ықпалында болды. Сонан соң көптеген ғасырлар
бойы араб тілін үйренудің интенсивті сипаты басталды. Грамматика атауымен
көптеген сөздіктер жасалып, этимологиялар түзілді. Жүздеген жылдар бойы
лингвистикалық мектептер болған Куфа мен Басрадан басқа араб әлемінің бір
шетінде орналасқан араб Испаниясынада тіл туралы ғылымының маңызды
орталығына айналды.
Грек құлының баласы Ибн Джинни соңғы көрнекті тілші – ғалымы болды. Ол
тіл табиғаты мен тілдік норма туралы қызықты пікірлер айтып, этимология мен
семантикамен де айналысты.
Монғолдар сонан соң түрік басқыншылары Халифатты құлатқан соң арабтың
дәстүр құлдырауға түсіп, үнділер сияқты этигондық (біреудің жетегінде
болу), жеке дамымайтын күйге ұшырады.
Сибабейхи және басқа авторлардың идеяларына негізделген тіл туралы
дәстүрлі ілім қазір де Индия мен мұсылман әлемінде және араб елдерінде
жалғасын табуда. Бұл ілім өз мөлшерде европалық іліммен арақатынасқа түсіп,
ықпалына ұшырап қатар қолданылып келеді. Қазір көптеген ғалымдардың, оның
қатарында Л. Блумфильдің пікірі бойынша араб ғылымы европалық тіл туралы
ілімге айтарлықтай ықпал еткен.
Барлық лингвистикалық дәстүрлер нақты тәжірибелік мәселені шешуге
арналған. Ежелгі Грекия мен Ежелгі Қытайдың абстрактылы философиялық
тұжырымдары лингвистикалық сипаттауларды талдауға арналмады. Кейіннен
Европадағы Схолостика дәуірінде (бәрінен бұрын модистер еңбектерінде)
унитарлы мәселелерді қарастыратын еңбектерден бөлініп, таза теориялық
шығармалар пайда бола бастады; осы кезде жеткілікті жоғары дәрежеде тілді
сипаттайтын спеулятивті грамматикалар пайда болды, бұл дәстүрді
ұстанушылар тәжірибелік мәселелер бірінші орынға қойылды және оқыту
мәселесіне арналды.
Сондықтан бұл мәселелер ана тілінде жазу мен оқуға ғана үйретіп,
лингвистикалық дәстүрлер жасауға негіз бола алмады: бұл тапсырма тілдер
жүйесін үйренуді талап ете алмады, бірінші фонетикалық негізге қызығушылық
тудырады, нақтырақ айтқанда, шын мәнінде фонетикалық талдаулар жасалынбады.
Сондықтан вавилон мен классикалық Грекияда жазу болса да дәстүрлер дамымай
қалған болу керек. Эллинизм дәуіріне дейін Грекияда жазу мен оқуды
үйрететін мұғалімдерді грамматик деп атап келді.
Бұл жағдай тек қана тілді оқыту емес, тілдік жүйені түгел
қарастырғанда ғана пайда болды. Антикалық дәстүрдің төмен түгел
қарастырғанда ғана пайда болды. Антикалық дәстүрдің төмендегідей болуы
бекер емес: себебі, грек тілін де тек гректер тілі мәдениет пен іс жүргізу
тіліне айналды, ал араб тілі ҮІІ ғасырдан бастап Ислам діні басқа
халықтарға тараған соң осы тілді үйренуге, басқа тіл ретінде араб тілін оқу
қажеттілігі пайда болды. Сол себепті, грек дәстүрінің Грекияда емес,
гректер келімсек болды саналатын алыстағы Александрия болды, тура сондай
араб дәстүрі араб дәстүрі де Аравияның дәл өзінде емес, ҮІІІ ғасырда араб
пен парсы шектескен Басра мен Куфада негізі қаланды. Осы екі дәстүрдің
негізін салушы көрнекті өкілдер араб және грек тілін өзінің ана тілі деп
есептейтін адамдар ғана емес, басқа жақтан шыққандар да болды.
Сонымен лингвистикалық дәстүрдің дамыту мен жасаудың маңызды мақсаты
тіл мен мәдениетке үйрету болса, оның негізін тек қана ана тілінде
сөйлеушілер мен аталған мәдениет аясында жүрген адамдардың бір бөлігі
жасалмайды. Бұл міндет бірден-бір мәселе емес.
Мәтінді бір тілде ғана түсіндіру маңыздылығы жағынан екінші мәселе
болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардан төмендегіні байқауға болады: дәстүрлер ауызекі
тілде жүргізілгенде жоғарыдағыдай мәселелер туындайды.
Сондықтан түсіндіру қызметі дәстүр дамуының ең ерте кезеңіне қатысты
алғашқы мағынаға жатады.
Александриялықтар сол кезеңнің өзінде көнерген тіл болып табылатын
Гомер поэмасының тілін түсіндірді, бұл зерттеудің қорытындысы антикалық
грамматиканың кейбір элементтерін анықтады, оның ішінде просодияға қатысты
ілімді айқындады. Александриялықтардың барлық қызметі Койне тілі арқылы
орындалды, себебі койне тілі сол кезде толық тірітіл болатын. Мысалы
Ежелгі Қытайда да осындай жағдай болды. Кейіннен екеуінде де (Орта ғасырлық
Европада) түсіндірмелі қызметтің ролі артты; нақтырақ айтқанда Европадағы
сөздіктер глоссарий үлгісінде жазылды, ал бұл дегеніміз сөздер мен
айтылымдарды түсіндіруге негізделген еді. Панни де, Сибавейхи де
ескерткіштерді түсіндірумен айналысқан жоқ, себебі олардың мәтіндерінің өзі
кейін түсіндіру мен ұғындырудың зерттеу нысанасына айналды.
Осы сияқты лингвистикалық пәндердің қызметі семантика емес, фонетикаға
ықпал жасады, себебі ежелгі сөйлеудің үлгісі жиі талап етілді.
Қайта өркендеу дәуіріне дейінгі Европада, Қытай мен Жапонияда да
осындай болды. Беделді ескерткіштердің мәтіні түсіндірулерге байланысты
бола бермейді. Мысалы, араб дәстүрі бойынша жуық арада Құранның сөздіктері
жасалып, ондағы мәтіндегі әр түрлі сөздерге түсіндірме жасады. Тілді
үйренуді қалыптастыратын тәжірибенің тағы бір саласы өлең құрылысы болды.
Осы мақсаттар орындау үшін әртүрлі өлшемде просодия туралы (созылмалы және
қысқа ұғымдар, екпін т.б. туралы)антикалық көне ілім пайда болды.
Лингвистикалық дәстүрдің дамуы мен пайда болуына тіл мәдениетінін
оқыту міндеті кірді, бұл мәдениеттің аясына барлық адамдардың саласы, ана
тілі әр түрлі адамдар кірді. Сондай-ақ аталған дәстүр кейбір жағдайларда
мәдениет ерекшеліктерінің жиынтығымен және тіл мәдениетінін айырмашылық
дәрежесімен ауыз екі сөйлеу тілінен бөлінді. Дәстүрдің барлық саласында
тілге деген нормативтік көзқарас өктемдік жасады.
Кейбір дәстүрлердің дамуының алғашқы сатыларында (Антикалық, Ежелгі
Қытай) ауыз екісөйлеу тілі мен жазба тілдің арасында айтарлықтай алшақтық
болмады, ерекше сокральды (діни, қасиетті) тіл болған жоқ. Норма мәселесі
сөзсіз өзекті болса да таза эмпирикалық жүйемен шешімді мәтіндердің
нормативті нормаларына қатаң талап қойылмады. Сондай – ақ филологиялық
қызмет тікелей нормалау жүйесімен байланысты болмады: Александрия
грамматистері Гомерді түсіндірді, бірақ оның тілі туралы қатаң түрде
кешірілмеді.
Бірақ барлық дәстүрлерде басынан бастап немесе уақыт ағысында тілдік
норма туралы қатаң талап пайда болады, мұны жоққа шығаруға болмайды. Европа
дәстүрінде бұл антикалық дәуірден кейін пайда болды. Көне Римдік кезеңнен
кейін Августың императорлық мерзімі алтын ғасырға саналады, ал тілдің одан
бұріңғы кезеңдері қарастырылмады. Орта ғасырда нормаға деген талап тіптен
қатаңдап кетті.
Арабтарда мұндай көзқарас алғашқыда Құранның қасиетті тілімен
басталды, өйткені оны араб еместерге тарату қажет болды.
Норманың қайнар бұлақтарының 3 түрлі типі болды:
Біріншіден, жазба дәстүрдің нормативтік мәтіндері пайда бола бастады.
(Құранды Мұхаммед(с.ғ.с.)Пайғамбардың жазбаша сауаты болмағандықтан ондаған
жылдардан кейін жазылды).Дәстүрдің қатарына Құран мәтіндері қасиетті болып
саналды: Құран гректің және латынның інжілі сияқты қасиетті кітап.Оның
мәтіндерінің қасиетті болуы одан алып тастайтын мәселелерді жойды, оның
қасиетті сипатының күрделі болуы проблемалар тудырды,себебі кейбір сөздер
мен сөз формаларында қасиетті мәтіндер кездеспей де қалады.
Тілші грамматиктердің пікірінше араб сөздік құрамының тарихы өте ертеден
басталған.Ежелгі дәуірде араб халқы жеке өз бетінше дамыған.Бұған дәлел
ретінде араб тіл білімін зерттеуші ғалымдар мынадай пікір айтады:араб
сөздік құрамы екі қабаттан тұрады;бірі әдеби лексика да,екіншісі жалпы
халықтық лексика,яғни,диалект.Қазіргі араб әдеби тілінің сөздік құрамын
зерттеген ғалымдар да ,орта ғасырлық ғалымдар да ,европалық,АҚШ-тық және
орыс ғалымдары да араб сөздік құрамының даму кезеңін төртке бөледі. Алғашқы
араб тіліндегі жазба нұсқалар бұдан он бес ғасырдай бұрын
табылған.Ғалымдардың айтуына қарағанда содан бері араб тілінің фонетикасы
және грамматикасы онша көп өзгере қоймаған,онығң есесіне сөздік құрамның
сапасы өзгеріп,толығып дамыған.Он бес ғасырлық тарихы бар араб әдеби
тілінің дамуы халықты әдеби тілде сөйлейтіндер және жалпы халықтық тілде
сөйлейтіндерге бөлді де араб тілі сөздік құрамында екі сөздік құрам пайда
болды.Шын мәнінде әдеби тіл араб халқына біршама түсінікті болса,жалпы
халықтық тіл,яғни диалект, бір территорияда ,бір мемлекетте тұратын
халықтың арасында көп түсінбестік туғызды.
Орта ғасырлық араб ғалымы Ибн Халдунның айтуынша араб сөздік араб
сөздік құрамына әртүрлі кезеңдегі даму деңгейі көп әсер еткен.Әртүрлі
кезеңде дамыған ғылым,саяси-әлеуметтік қатынастар және халықтың
тұрмысы,салт-дәстүр,әдеп-ғұрып,т.б. араб сөздік құрамының дамуына ықпал
жасады.
Исламға дейінгі дәуірде сөздік құрамды негізінен, ауыз әдебиеті
құрады.Орта ғасырдағы тілші ғалымдар бұл дәуірдегі сөздік құрамның сөздігін
жасады. Ежелгі дәуірдегі сөздік құрам негізінен,семиттік түбір сөздерден
тұратынын анықтады.Сөздік құрамның бұл бөлігі негізінен адамды қоршаған
әлемге: ард, сама, шамс, ма;өсімдік пен жануарлар дүниесіне:
қамх(бидай); баттих(қарбыз); шаат(қой); зиб(қасқыр); калб(ит);
т.б.туыстық атауларға: аб(әке); умм(шеше); ах(аға); ибн(ұл);
бинт(қыз);т.б.адамның дене мүшелеріне: рас(бас); айн(көз);
риджл(аяқ); йад(қол); т.б.тұрмыстық,шаруашылыққа керекті заттарға:
далу(шелек); байт(үй); китаб(кітап); рахан(қол диірмені);
харб(соғыс); заһаб(алтын);т.б.Сонымен қатар бұл бөлікке сан
есімдер,есімдіктер мен септеуліктерді жатқызады.Бұндай сөздер сөздік қорды
құрайды.Сөздік қор сөздік құрамға қарағанда анағұрлым аз екені
белгілі.Сондай-ақ басқа семит тілдеріне белгісіз,тек қана араб тілінің
лексикасына жататын ,тек қана ертедегі поэзияда кездесетін етістіктер:
иқансаса(қалыпқою); итлахамма(мақтану); иджрансама(бір жерлерде
болу);буһратун(түн ортасы);т.б.бұл бөлімге жатады.Ежелгі араб жазба
ескерткіштерінде сонымен қатар арамей,эфиоп,ежелгі еврей және семиттік емес
тілдер,парсы және грек тілдерінен енген кірме сөздер де кездеседі. Ертедегі
араб сөздік құрамындағы кейбір сөздер субьектіге не обьектіге
қатыстылығына қарай бір мағынадағы сөз әртүрлі сөздер арқылы беріліп
отырған.Мысалы:ақ түсті білдіретін абйаду сөзі жылқы үшін ашһабу,адам
үшін азһару,қой үшін амлаху секілді сөздер арқылы беріліп отырған.
Екінші дәуірі-ислам дәуірі.Ғалымдардың пікірінше ислам дәуірінің
басталуы ҮІІ ғасырдың аяғы мен ХІІ ғасырлар арасы. Ислам діні әуелі Мекке
қаласынан тарады.Мекке араб жарты аралығындағы Хиджаз тарапына орналасқан
кішігірім шаһар еді.ҮІ ғасырда қала халқы өсе келе керуен жолында тұрған
үлкен шаһарға айналды.Себебі,Йаманнан Сирияға,Палестинаға,Ирак пен Мысырға
бара жатқан керуен тобы Меккеге соқпай өте алмайтын.Солтүстік Африка
жағалауларына баратын керуендер де Меккеге түстеніп,одан әрі Қызыл теңіз
арқылы сапарға шығатын.Осындай қаладан бастау алған Ислам дінінің пайда
болуы,жаңа жерлерді жаулап алу және мемлекеттік тіл ретінде араб тілін
пайдалану қазіргі араб әдеби тілінің лексикасының дамуына сол кезде өз
әсерін тигізген болатын.Ислам дәуірі кезеңіндегі пайда болған лексика ислам
дініне байланысты болды да ислам дінінің,ислам ғылымының терминдері көптеп
жасалды да,халық арасына кеңінен таралды.Ежелгі дәуірдегі лексиканы
пайдалана отырып,жаңа терминдер мен сөздерден араб сөздік құрамы молая
түсті.Бұл кезеңдегі лексика жалпы халыққа таныс болып,халық арасында онша
көп түсінбестікті тудырған жоқ. Оған мына мысал дәлел болады:
فهرس السور
انظر الملاحظات آخر المستند ، اضغط مفتاح التحكم (Ctrl) مع زر الفأرة اليسار
على اسم السورة المطلوبة حتى تصل إلى نصها. وفي بعض إصدارات وورد يتطلب الأمر
الضغط فقط بالفأرة.
سورة الفاتحة
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (1)
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4) إِيَّاكَ نَعْبُدُ
وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5) اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6) صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ
الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ (7)
سورة البقرة
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
الم (1) ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (2) الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ
الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ (3) وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ
وَبِالْآَخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ (4) أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5) إِنَّ
الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ (6) خَتَمَ اللَّهُ عَلَى
قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (7) وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ
آَمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ (8) يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَمَا
يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (9) فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ
أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ (10) وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ
مُصْلِحُونَ (11) أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ (12) وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آَمِنُوا كَمَا
آَمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آَمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ
(13) وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آَمَنُوا قَالُوا آَمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ
إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ (14) اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ (15) أُولَئِكَ
الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ (16) مَثَلُهُمْ
كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا
يُبْصِرُونَ (17) صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ (18) أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ
وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آَذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ
(19) يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا
وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (20) يَا أَيُّهَا
النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (21) الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ
الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ
فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (22) وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا
فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (23) فَإِنْ لَمْ
تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ
(24) وَبَشِّرِ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ
كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا
وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ (25) إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا
مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آَمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ
كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا وَمَا يُضِلُّ
بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ (26) الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ
اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (27) كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ
وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (28) هُوَ الَّذِي خَلَقَ
لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
(29) وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ
فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ (30)
وَعَلَّمَ آَدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ
كُنْتُمْ صَادِقِينَ (31) قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ
الْحَكِيمُ (32) قَالَ يَا آَدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ
إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ (33) وَإِذْ قُلْنَا
لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآَدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (34)
وَقُلْنَا يَا آَدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ
الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ (35) فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ
وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى
Құран сонау Хазірет Пайғамбар заманында қағазға түскен және көп өтпей
кітап халінде жинақталған. Бөлек-бөлек және толығымен жатталынып, әрі кітап
түрінде жылдам тараған. Сондай-ақ тілдің барлық ерекшеліктерін көрсетерлік
дәрежеде болған. Құран фасих және әдеби араб тілінің ең кемел үлгісі болған
және бұл қасиетін еш жоғалтпаған.
Тіл және әдебиетке қатысты зерттеу еңбектердің де негізгі қайнар көзі
болған. Міне,осы классикалық кезеңнен кейін орта ғасыр тіл біліміне Құран –
кәрім негіз болды.
Орта ғасырдағы(ХІІІ-ХҮІІІғғ.)араб әдеби тілінің тарихы,дамуы тоқырауға
ұшырады.Бұл дәуірде жалпы халықтың білім деңгейі төмендей бастады да,
білімділер саны азайды. Араб әдеби тілінің сөздік құрамына бұл кезеңде
айтарлықтай өзгеріс енген жоқ деуге болады. Оның есесіне халықтық тіл
диалектісі жандана түсті. Диалекті мен әдеби тіл арасындағы айырмашылық
барған сайын көріне бастады.
Қазіргі кезең. Бұл ХІХғ. басынан басталады. ХІХғ ортасынан бастап араб
тілді мемлекеттерде ұлттық сана-сезім қайта өрлеп, араб әдеби тілі жандана
бастады. Ғылыми техниканың, мәдениеттің, өнердің және әдебиеттің әртүрлі
жанрларының дамуына байланысты араб сөздік құрамы толығып байи түсті.
Жалпы халыққа білім беру жүйесі қайта құрылып, халықтың білім деңгейі
жоғарылады, әдеби тілде сөйлеушілердің саны арта түсті.
Қазіргі кезеңдердегі араб әдеби сөздік құрамы классикалық дәуірдегі
лексикадан негіз алады. Араб әдеби сөздік құрамында қазіргі уақытқа дейін
ертедегі диалектілердің әртүрлі варианттарын, көптеген сөз жасау тұлғаларын
және синонимдерін кездестіруге болады. Сонымен қатар сөздік құрам көптеген
ескі түсінікті білдіретін сөздерден арылады. Ибн Фарис: пұтқа табыну
дінінің орнына келген ислам діні пұтқа табыну заманындағы әдет – ғұрыптарды
жойып жіберді. Осыған байланысты сол кезеңдердегі лексика сөздік құрамнан
шығып қалды. Мысалы: Мирба- басшы алатын олжаның ¼ бөлігі; Исланқа-
құлау. Сонымен қатар Имруль Қайстың өлеңдеріндегі Мусанджар-толтырылған
; мусханфир- проникающий секілді есімшелер.
Исламға дейінгі сөздік құрамды толықтыруға араб тілінің Семит
тобындағы арамей, эфиоп және ежелгі Еврей т.б. тілдер тобына жататын парсы,
византия дәуіріндегі грек тілдерімен әртүрлі деңгейдегі қарым – қатынасы
үлкен роль атқарды. Аталған тілдерден енген кірме сөздер ежелгі араб әдеби
ескерткіштерінде кездесіп отырады. Тіпті Құранда: сахифатун- орам,
бума; қиртас- қағаз; сифр - кітап; дауат - сия сауыт; хибр-сия т.б.
секілді кірме сөздер кездеседі.
Ежелгі сөздік қорда кездесетін көшпелі өмірдің әртүрлі сәттеріне
арналған сөздер. Мысалы: күннің жарық бөлігіне арналған: ғудуатун-
таңертең (рано утром);т.б.
Сонымен қатар исламға дейінгі күн, апта, және ай атаулары. Әлеуметтік
және эк-лық қарым – қатынастардың өзгеруі сөздік құрамның өзгеруіне әкеп
соқты. Мысалы: санаа- етістігінен туындайтын туынды тұлғалар саны артса,
оның есесіне көшпелі қауымда қолданылған ибил - түйе сөзінің саны
өзгеріссіз қалды.
Сондай – ақ көшпелі қауымда өмір сүрген бедуиндердің қазіргі
ұрпақтары ата – бабасының өмір – сүру, күн көру, әдет – ғұрыптарына
байланысты атауларды сол қалпында қолданып келеді. Осы ғасырдың 30 –
жылдары Кордофон (судан) маңында көшіп – қонып жүрген бедуиндердің Кабабшы
тайпасы қазіргі кезде жойылып кеткен көптеген сөздерді әлі де қолданып
жүргені анықталды.
Аталған тайпадан шыққан сол кездегі оқушы жастар қазіргі заманға
лайықты жаңа мағынаға ие болатын ескі сөздердің және кейбір жаңа сөздердің
мағынасына түсіне алмай қойған. Мысалы: наһр-река; қитар - поезд;
қаср - сарай; қаһраба - электр;
Бұл дәуірде пайда болған лексика негізінен ислам дініне байланысты
болады да, исламға байланысты терминдер көптеп жасала бастады және халық
арасына кеңінен таралды.
Ежелгі дәуірдегі лексиканы пайдалана отырып, жаңа терминдер жасалды.
Бұл кезеңдегі лексика жалпы халыққа белгілі болып, олардың арасында
түсінбеушілік тудырған жоқ.
Араб тіл білімін жасаушылар кейбір Еуропа тілдерінің сөздік құрамына
ұқсас сөздік қор жасауға талпынды. Бұл талпынудың арқасында жаңа сөздер
неологизмдер пайда болды. Мысалы: матам-ресторан; мутамар-сьезд;
Әлеуметтік қатынастардың, экономиканың өзгеруі, ғылымның дамуы және
т.б. обьективті жағдайлар сөздік құрамындағы омонимдер қатарын сиретсе,
керісінше кейде синонимдер қатарын кеңейтіп, ұлғайтып жатты. Араб тіл
білімін жасаушылар кейбір еуропа тілдерінің сөздік құрамына ұқсас сөздік
қор жасауға талпынды. Бұл талпынудың арқасында жаңа сөздер неологизмдер
пайда болды. Мысалы: бахира-параход; масаатун-трагедия
Интернационалдық терминдердің араб тіліндегі эквиваленттері болды.
Соңғы жүз жылдықта күнделікті өмірде қолданылатын ғылыми – техникалық және
т.б. салаларда қолданылатын терминдер жасалды:
І. Семантикалық деривация
а. Сөз мағыналарының табиғи дамуы.
ә. Сөздердің мағыналық (семиналық) ауысып қолданылуы (кірме). Семантикалық
кірігу.
б. Ескі сөздердің жаңа мағыналарда қолданылуы.
ІІ. Морфологиялық деривация (калька), араб сөздерін пайдалана отырып, кірме
сөздерден жаңа сөздер жасау.
ІІІ. Тікелей шет тілінен енген кірме сөздерді пайдалану. Бұлар араб тілі
сөздік қорының толығу жолдары болып есептелінеді.
Араб грамматикасы жайлы қысқаша мәлімет .
Грамматика сөзі араб тілінде نحو нахуун сөзімен беріледі. نحو
сөзінің сөздіктегі мағынасы бағыт, жол, шек. Кейінірақ грамматика әсіресе
грамматиканың \синтаксис бөлімі\ мағынасына ие болды. Араб тілшілері
грамматиканы екіге бөледі біріншісі етістік түбір және оның түрлері, есім
сөздің жасалынуын, олардың муәннәс және көпше түрінің жасалынуын т.б
қамтыған және осылайша тек қана жеке-жеке сөздірдің құрылысымен айналысатын
ғылмус-сарф немесе тасриф, екіншісі сөздердің тар мағынасы мен
синтаксисі- ғылмун- нахуи . Араб тілшілерінің грамматикаға тән негізгі
мағыналары арабшаға Сурияни ғалымдары арқылы кірген Аристотель логикасынан
алынған. Араб филологиясының басиамасы \ шығу тегі \ қалайша белгісіз
қалса, жоғарыдағы айтылған грамматика саласының نحو деп аталуы да араб
ғалымдары үшін белгісіз қалған. Риуаят бойынша Хз Али грамматиканың
құрушысы деп айтқан Әбул-Әсуад әл-Дуалиге грамматикада ережеге сай бөлімге
айыруы \тақсимат\ хақында мағлұмат беріп, унху أنح, яғни осы
жолмен жүр деп айтқан. Сөйтіп жаңа ғылым саласы нахуун деген атын осы
себепке байланысты алған. 2-325б. Басқа бір зерттеу бойынша Әбул-Әсуад араб
тілі грамматикасының негіздерін тікелей өзі құрастырып, басқаларына
унхуһу осыған қарай жүріңіздер дейді. Сөйтіп, نحو сөзі осыдан шыққан.
Осылайша араб тілінің туылуы қолда бар мағлұматтар риуаят түрінде. Тіл
мәселелерімен айналысуды алғаш рет Хз Али айтқан. Әбул-Әсуадке
грамматиканың негізгі принциптерін үйретіп, тілдің үш бөлімге айырылуын
түсіндіреді: фи’л \етістік\, исм \есім сөз\ жне харф \көмекші сөз\ . Араб
тілі грамматикасын Әбул-Әсуадтің құрғандығы туралы басқа бір риуаят
шындыққа тағы да жақынырақ. Зияд бин Әбиһидің 53672 айтуынша былай:
Хазірет Али оған грамматикаға тән негіздерді анықтау үшін міндет жүктейді.
Бірақ ол әйтеуір бұл істі істегісі келмейді және бұл ағаттық ісі үшін
халифадан өзін кешірүін сұрайды. Бір күні ол біреудің Құранды оқығанда
мағынасын бұзатын бір қате жібергенін естігенде, өзіне берілген міндетті
орындауға қарар береді Бір катиб жазушы шақыртып, оған былай дейді: Мен
бір әріпті айтқанда аузымды қатты ашсам, үстіне бір нүкте қой фатха, ал
егер толығын жапсам, ол әріптің үстіне бір нүкте қой дамма, егер жартылай
жапсам, ол әріптің астына бір нүкте қой кесра, егер сөздітәнуинмен
бітірсем, екі нүкте қой. Осылайша харекеттің табылуы да Әбул-Әсуадке
байланыстырылады.(15-9том,215б)
Осы мәселе туралы басқа бір дерек бойынша былай делінген: Жаңа мұсылман
болған бір кісі Әбул-Әсуадтың алдында бір тілдік қате жібереді. Хз Алидің
жанындағылардың бірі оан күледі. Бірақ Әбул-Әсуад Бұл кісілер Исламды
қалап, оны мойындады. Осылайша біздің бауырымыз болды. Әттең оларға
тілімізді үйретсек қой!,- дейді. Осыған орай ол фа’ил және мәф’ул
бабтарын жасап шығарады. (5-107б) Бұл екі фактіде де шындыққа бір табан
жақын бір мәселе бар. Араб емес халықтың топ-топ болып Исламға кіруі, араб
тілін шет тілдік элементтермен бұзу қаупін туғызған еді. Құранның қасиетті
мәтінінің қатесіз түрде оқылуы мен мағынасын анық қылып тәфсир ету осыдан
келіп шыққан еді. Осылайша Құран тілінің негізінің зерттелуі араб тілін
білмейтіндерге бағыт көрсететін түрде тіл заңдылықтарының анықталу
керектігін туғызған еді.
Грамматиканың құрушысы ретінде Әбу Абдуррахман бин Хурмуз 117735-дың
немесе Насыр бин Ашим әл-Ләйси 90708-дің есімі айтылса да, олардың
граматиканы Әбул-Әсуадтан үйренгендіктері риуаят етіледі. (2-116б)
Грамматиканың құрылуын Әбул-Әсуадке байланыстырған бұл риуаяттардан
күдіктенгендіктен және грамматикаға қатысты алғашқы еңбектің авторы кім
екендігін анықтау үшін, тарихи риуаяттардан басқа дәлелдер іздестірілген.
Осы мәселе төңірегінде ізденушілер назар аударталық кейбір пікірлер
ұсынады. Олар бойынша Әбул-Әсуадтан бұрын, тіпті одан кейінгі заманда
грамматикаға қатысты бір еңбектің жазылуы шындыққа теріс келген. Ибрахим
Мустафаның Сибавейхидің Әл-Китабындағы деректерге сүйене отырып, алғаш
еңбек Абдуллаһ бин Әби Исхақ 127-744 -тың, екіншісі болса Иса бин Омар әл-
Сақафидің 149-766 болуы керектігін айтқан. Әбул- Әсуадтың жазғаны тек
Нақтул-Масахиф ғана. Бірақ араб тілінің шығуы жайлы зерттеген үлкен
ғалымдар Әбул-Әсуадтың грамматиканың негізін қалаушы екенін айтады.
Сондықтан оны грамматисттердің атасы деп санау керек. Оның жазғандарынан
бізге ешбірі жетпеген. Әбул-Әсуад пен шәкірттерінің еңбектері осылайша
жасырын қалған. Бірақ Құранға қатысты кейбір ғылымдарға сүйеніп тез дамыған
грамматика мен сөздік зерттеулерінің қысқа уақытта маңызды нәтижелер
бергендігі шындық. Бүгінде бізге аты нақты болып жеткен екі еңбек бар: Иса
бин Омар әл-Сақафидің Китабул-Жами’ый мен Китабул- Мукәммәли. Осы
кезде грамматикалық зерттеулер бәлки тура жолға түскен еді. Бұл еңбектер IV-
X ғасырға дейін жеке түрде басылмаса да, бұлардың алғашқысын Сибавейхи өз
еңбектеріне материал ретінде алғанын білеміз (2-II том, 375-б). Әбул-Әсуад
Басра тіл мектебінің құрушысы болып саналады. Осылайша сол мектептің
бастамасы өте ескі дәуірге шығарылады. Әбул-Әсуадтың өлім тарихы I-VII
ғасыр соңында шамамен 79-688. Тек қана бірнеше маңызды ғалымдарды айтар
болсақ, жоғарыда аты аталғандардан басқа Әбу Амр Әл-А’ла (154-771), оның
шәкірті Әбу Убейде (209-824), Жаһилиет дәуіріне байланысты мағлұмат берген
Әл-Асмаи (216-831), грамматикаға тән үлкен еңбегі тек қана Китаб деп
аталған Сибавейхи (180-796), Аруздың принциптерін түсіндірген Халил бин
Ахмед (175-791) және т.б осы мектептің өкілдері. Көп уақыт өтпей-ақ бұл
мектепке қарсылас ретінде Куфа мектебі құрылды. Бұл жерде де ғалымдар тіл
ғылымының мәселелерімен шұғылдануға кірісті. Басында Куфа ғалымдары білім
алу үшін Басраға, Басралықтар да Куфаға келуші еді. Бірақ барған сайын
араларындағы жарыс күшейе түсті. Басра ғалымдары грамматиканың
принциптерінде Куфалықтардан басым болды. Абдуррахман бин Әби Са’ид бин Әл-
Анбари (577-1181)-дің бір еңбегі осы екі мектеп арасындағы тартыстарға және
қарама-қайшылықтарға арналған. Куфа мектебіне мүшелер арасында (бұл
мектептің құрушысы ретінде) әр-Ру’аси (187-803) және оның шәкірттерінен Әл-
Кисаи (189-805) және Әл-Муфаддал әз-Забби (170-786), әл-Фарра (208-823)
сияқты ғалымдар бар.
Хижри III ғасырдан бастап Араб ғылым орталығы халифалықтың орталығы
Бағдатқа көшті. Сол кезде құрылған Бағдат тіл мектебінде екі мектептің
(Басра мен Куфа) пікір таласулары бірте-бірте толастап үн-түнсіз қалды.
1. Басра тіл мектебі
Араб тіл білімі өзінің бастауын ғылым ретінде филологиялық зерттеулерінің
дифференциалдық нәтижесін классикалық араб сөз өнері мен грамматикасын,
тұтас сөздік құрамын талқылаудан бастап қарастырған.
Араб тілінің дәстүрлі теориясы Басра, Куфа, Бағдад, Анделуссия, Египет-
Сирия филологиялық мектептерінде талқыланып, дамыды.
Арабтар жаулап алғаннан кейінгі, қазіргі Ирак жерінде ең алғашқы болып
тіл мектебі Басра мен Куфа тіл мектептерінің жұмыс жасауына ІХ ғасырда
философтар әсер етті. Басрадан кейін пайда болған Куфа тіл мектебі мен
Басра тіл мектебі арасында екі түрлі философиялық көзқарастар болды.
Басра тіл мектебі тілді обьекті мен концепцияны, феноменді дәл көрсететін
айна деп қабылдады. Олар тілді өмір мен табиғат, ойлау тәрізді қызмет
атқарады деп есептеді. Әрбір дыбыс, әрбір сөз, сөз тіркесі өзінің көп қырлы
ерекшеліктеріне қарамастан ортақ заңдылыққа бағынады деді. Басралықтардың
негізгі және ең күрделі мақсаттары интеллект пен тілдің қарым-қатынасын
көрсету болды.
Олар рационалды және логикалық категория арқылы тілге анықтама беруге
тырысты. Морфологияны синтаксистен ажыратпай араб филологтары тілді қоғам
мен табиғат және логиканың маңызды әмбебап заңдарына телуге тырысты. Бірақ,
ауыз – екі сөйлеу тілі ол теологияның жалпы заңғдылықтарына бағына қоймады,
оған диссонанс еңгізді. Сондықтан тілдік құрылымды реттемей грамматикалық
схеманы құру өте күрделі мәселеге айналды. Әуелі тілдің негізгі базасы
болып есептелетін сөз түбірін, сөздерді парадигмасын, схемасын анықтау
қажет болды. Міне, осыны басшылыққа алған Басра филологтары бұл формаға
келмегендерін алып тастап, ешқандай түсініктеме бермеді.
Олар анологиялық жолмен өз құрылымдарына басқа тілдік формаларды
жатқызды. Бірақ, Басра тіл мектебінің өкілі Абу – л – Асуат ад-Дуали араб
тілінің кейбір грамматикалық ерекшеліктерімен тереңірек айналысты. Ол араб
жазуының кіріспесіне жататын сөз өзгертуге қызмет жасайтын дауысты дыбысты
белгілейтін қосымша графикалық белгілермен айналысты. Ал, Насыр ибн Асым
мен Яхия Ибн Ямар жазудағы ұқсастықтарды ажырататын диакритикалық белгілер
жүйесін жасады.
ҮІІІ ғасырдың І жартысында Басриялық филологтар: Ибн Али Исхак әл-
Хадрами, Иса ибн Омар ас – Сакафи және Абу Амыр ибн әл-Алла классикалық
араб тілінің нормасын талдау негізін жасады.
ҮІІІ ғасырдың екінші жартысында филология ғылымының жеке бөлімі ретінде
араб тілінің теориясы қалыптасты.
Шешендік өнердің теориясының негізін салушы Халил Ибн Ахмет араб тіл
білімінің дәстүрлі әдісі мен проблематикасының қалыптасуында маңызды рол
атқарды. Ол араб сөзінің морфологиялқ құрылымына қызмет жасайтын дауыссыз
және қысқа дауыстыдан тұратын тілдік сегмент – харфке талдау жасады. Ол
Айн кітабының авторы. Оның бұл кітабы Айн әріпімен басталатын сөздерді
бірінші қойып, онан соң сөз артасында, сонан соң сөз соңында келетін
сөздердің сөздігін құрды. Міне осының негізінде Құранда, поэтикалық
кітаптар мен оқулықтарда дауыссыз дыбыстардың асты- үстіне қойылатын қысқа
дауысты дыбыстардың белгілері, яғни харакаттарды араб тіл біліміндегі
негізгі фонетикалық варианттар жасаудың негізі ретінде жетілдірілді. Ал
Сибавейхи ҮІІІ ғ ІІ жартысында жазған Кітап деген трактатында Халел Ибн
Ахметтің еңғбегінде және өзінен бұрынғы өткен филолог еңбектерінде сілтеме
жасай отырып классикалық араб тілінің грамматикасын жасады. Онда ол
фонетика,сөз жасам, морфология мен синтаксис ерекшеліктерін ғылыми -
теориялық негізде егжей – тегжейлі баяндауда бұрыңғы өткен және өз
замандастарының еңбектеріне сүйенген. Бұл кең түрде талқыланған және
Сибабехи даңқын асырған шығарма болды.
Бұл Басра тіл мектебі жайлы арабтанушы ғалым Б.М.Гранде былай дейді: В
восприятии Басрийской школы язык является зеркалом, точно отражающим
феномены, объекты и концепции. Басрийцы считали, что он функционирует по
тем же законам, что и мышление, природа и жизнь. Для них было важно, что
каждый звук, каждое слово, каждая фраза строго обоснованы и во всем
многообразии своих вариантов все же восходят к общим правилам. Главной и
наиболее сложной задачей филологов Басрийской школы было показать
взаимоотношения языка и интеллекта. Они стремились дать описание языка с
помощью рациональных и логических категорий и показать, что исключения и
отклонения тоже имеют разумную мотивацию. Не отделяя морфологию от
синтаксиса, арабские филологи подчиняли язык тем же универсально значимым
законам, которым подчиняются природа, логика и общество. Естественно, что
живой разговорный язык с его цветущей сложностью сопротивлялся этой
всеобщей телеологии и вносил в нее диссонанс. Вот почему выработка
грамматической схемы была очень сложной задачей, ведь нужно было отдавать
себе отчет в иррегулярности языковых конструкций. Вначале было необходимо
выявить базовые формы (парадигму, схему, асль). Филологи Басры взяли за
правило держаться этих форм и отбрасывать все, что не поддавалось
рациональному объяснению. Также и другие формы подгонялись под эту схему
путем аналогий.
Араб тілі грамматикасын Әбул-Әсуадтің құрғандығы туралы басқа бір риуаят
шындыққа тағы да жақынырақ. Зияд бин Әбиһидің 53672 айтуынша былай:
Хазірет Али оған грамматикаға тән негіздерді анықтау үшін міндет жүктейді.
Бірақ ол әйтеуір бұл істі істегісі келмейді және бұл ағаттық ісі үшін
халифадан өзін кешірүін сұрайды. Бір күні ол біреудің Құранды оқығанда
мағынасын бұзатын бір қате жібергенін естігенде, өзіне берілген міндетті
орындауға қарар береді Бір катиб жазушы шақыртып, оған былай дейді: Мен
бір әріпті айтқанда аузымды қатты ашсам, үстіне бір нүкте қой фатха, ал
егер толығын жапсам, ол әріптің үстіне бір нүкте қой дамма, егер жартылай
жапсам, ол әріптің астына бір нүкте қой кесра, егер сөздітәнуинмен
бітірсем, екі нүкте қой. Осылайша харекеттің табылуы да Әбул-Әсуадке
байланыстырылады.(15-9том,215б)
Осы мәселе туралы басқа бір дерек бойынша былай делінген: Жаңа мұсылман
болған бір кісі Әбул-Әсуадтың алдында бір тілдік қате жібереді. Хз Алидің
жанындағылардың бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz