Қазіргі білім беру технологияларының пәні және міндеттері
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 163 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 163 бет
Таңдаулыға:
Қазіргі білім беру технологияларының пәні және міндеттері Лекцижоспары:
1.1. Жоғары мектептегі қазіргі білім беру технологиялары.
1.2. Білім беру технологияларының мазмұны.
1.3. Қазіргі дидактикалық концепциялар.
1.4. Бағдарламаланған оқыту. Проблемалық оқыту. Дамытылып оқыту.
Инновационды оқыту.
Лекция мазмұны 1.1. Жоғары мектептегі қазіргі білім беру
технологиялары.
Ғылыми-техникалық прогресс өндірістің көптеген салаларын ғана
технологияландырып қана қоймай, мәдениеттің, білімнің гуманитарлық саласына
батыл еніп дами бастады. Қазір ақпараттық, медициналық т.б. технологиялық
салалармен бірге білімнің технологиялық мәселелері қарастырылуда.
Өндіріс процесін технологияландырумен салыстырғанда, педагогикалық
бағдарлама одан да қиын әрі күрделі процесс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.
Алайда, бұл бағдарлама эксперимент түрінде дәлелденіп, тиімділігін
көрсетіп, тексеріліп барып жоспарлы түрде жүргізілу арқылы білімді
технологияландыруға қолданылып келеді. Егер жоғары оқу орындары мен
білімді, біріншіден, оны өндіріс орындарымен салыстырсақ, сондағы шикізат,
екінші жағынан, оқушы дайын күткен өнімі болып табылады.
Педагогикалық технологияның артықшылығы, басқа технологиялардан
айырмашылығы тірі материалдармен, демек қоғамдағы үстеме өндіріспен
байланыстылығымен ерекшелене түседі. Педагогикалық технология басқарудың
көптеген теориялық және практикалық мәселелерін қамтиды. Олар, оқытудың
құралы мен әдістері және оқу процесін ұйымдастыру. Осы арқылы олар
педагогикалық ой-пікірді тарата алады және міндетті деген, ХХ ғасырдың
басындағы прагматикалық психология мен педагогиканың негізін қолдаушылардың
(У.Джеймс, Д.Ж.Двюн, С.Холл) тағылымдарын растай түсуде. Индустриялдық
педагогиканың өкілі Ф.У.Тейлордың да ой-пікірі осыған ұқсас.
30-жылдары АҚШ-та жасалған аудиовизуалдық оқудың алғашқы
бағдарламасының кіріспесінің өзі, білімдегі технологиялық революцияның
бастамасы ғана емес, қазіргі кезеңдегі дамыған, мәні, пәні, концепциясы,
морфологиясы, әдебиеттері толық жазылған жаңа пән – педагогикалық
технологияның негізін салды.
Кәсіптік білікті педагогтар мен технологтардың арнаулы бағдарламаны
тездетіп жасауы педагогикалық технологияның лексикалық сөздігін оның
ұғымдық түсінігін нақтылай түсуге мүмкіндік туғызады.
Оқытуды технологияландыру идеясының пайда болуы ең алдымен әртүрлі
теориялық және тәжірибелік іс-әрекет аймақтарына техникалық прогрестің
енуімен байланысты. А.С.Макаренко бүкіл әлемдік танымал “Педагогикалық
поэмасында”: “Біздің педагогикалық өндірісіміз ешқашан технологиялық
логикада құрылған жоқ, әрқашан рухани үгіттеу логикасы бойынша құрылған.
Тек сол себепті ғана бізде педагогикалық өндірістің барлық маңызды
бөлімдері жоқ: технологиялық процесс, операциялар есебі, конструкторлық
құралдарды пайдалану, нормалау, бақылау, енгізулер, теріске шығару”.
В.П.Беспальконың айтуынша әрбір іс-әрекет не технология, не өнер болуы
мүмкін. Өнер интуиция негізінде, технология – ғылым негізінде құрылған.
Өнерден бәрі басталады, технологиямен аяқталады, ал педагогикалық
іскерлікке онсыз айналып өтуге болмайды. Экспроматқа қарама-қарсы, интуиция
бойынша әрекет етуден жоспарланған технологиялық іс-әрекетке көшу болып
табылады.
Оқыту технологиясын жаппай ендіруді зерттеушілер 60-шы жылдардың басына
жатқызады және оны алғашында американдық, ал одан соң европалық мектептің
қайта өрлеуімен байланыстырады. Шет елдегі қазіргі заманғы педагогикалық
технологияларды неғұрлым танымал зерттеушілері: Дж.Кэролл, Л.Н.Ланд,
Ю.К.Бабанский, Л.М.Эрдиев, Н.П.Раченко, Л.Я.Зорина, В.П.Беспалько,
М.П.Хомерики және басқалардың ғылыми еңбектерінде көрсетілген.
Қазіргі уақытта технологиялар білім берудің бір түрі ретінде
қарастырылады және психодидактика, қоғамдық психология, кибернетика,
басқару және менеджмент теорияларында бағаланады.
Бастапқыда көрсетілген педагогтар оқыту технологиясы, оқу технологиясы
және педагогикалық технология арасында өзгешелік қоймады. “Педагогикалық
технология” термині тек қана оқытуға байланысты қолданылады, ал
технологияның өзі техникалық құралмен оқытуды түсіндіріледі. Бүгін
педагогикалық технологияны, педагогикалық мiндеттердi шешумен байланысты,
педагогтің жалғастырмалы жүйедегі іс-әрекеті ретінде немесе алдын-ала
жобаланған педагогикалық процестің тәжірибе де тұрақты және жалғастырмалы
шығаруы ретінде түсіндіріледі. Педагогикалық технология туралы бұндай
көріністер былай анықталады:
- өте жоғары деңгейде теориялық дайындығы және бай тәжірибесі бар
мамандардың әр түрлі таңдаулы педагогикалық технологияларды дайындау
мүмкіндіктері;
- мақсатқа сай педагогикалық технологияларды өзіндік таңдау
мүмкіндіктері, мұғалім және оқушылар іскерліктерінің өзара байланысты
мүмкіндіктерімен және шарттарымен байланысты.
Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің жетістігіне
жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Сонымен педагогикалық процесс
белгілі жүйе принциптерінде құрылатын болғандықтан, педагогикалық
технология сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Осы принциптерді жалғастырмалы
орындау олардың объективті қарым-қатынасында және педагогтің тұлғасын толық
көрсететін жинағы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Міне, осында педагогикалық технологияның оқыту әдістемесі және
тәрбиелеу жұмысынан айырмашылығы байқалады. Егер “әдістеме” үғымы, оларды
орындауға қатысты емес оқытудың әдістері және тәсілінің жиынтығын қолдану
көпкейіпкерлік белгілерінде жинақтауын анықтайды. Осыдан келіп, яғни кез-
келген педагогикалық тапсырма тек қана белгілі жетілдірілген педагог
маманның іс-әрекеті мен негізгі технологиялардың көмегімен тиімді шешіледі.
Қоршаған ортамен оның қарым-қатынастарына қатысты балаға ғылыми
негізделген әсер ету. Н.Е.Щуркова бұл жағдайда педагогикалық технология тек
қана тәрбиелік жұмысқа қатысты болады және өзімен қолданбалы педагогикалық
еңбекті анықтайды. Педагогикалық технология бұл көзқарастан – бұл табиғи
және тепе-тең педагогтің іс-әрекеті, жетіліп келе жатқан жағдайды
сипаттайды. Психологиялық-педагогикалық және оның жоғары руханилығы
деңгейінде қазіргі заман мәдениетімен байланыста болады.
Педагогикалық технологиялар, оқыту технологиялары (дидактикалық
технологиялар) және тәрбиелеу технологиялары ретінде қарастырылуы мүмкін.
В.В.Ликан бұл технологиялардың неғұрлым маңызды белгісін бөліп көрсетеді:
- технология нақты педагогикалық ой түрінде өндіріледі, оның негізінде
автордың белгілі әдіснамалық философиялық позициясы жатады. Осылайша, білім
беру процесінің технологиясы және жеке тұлғаны дамыту технологиясын айыруға
болады;
- педагогикалық іс-әрекеттердің технологиялық тізбегі операциялары,
қарым-қатынасы күтіп отырған нақты формадағы қорытындысы бар мақсатты
ұстанымдарға сәйкес тізбектеледі;
- диалогтік қарым-қатынас адами және технологиялық мүмкіндіктерді
тиімді іске асыру, даралау және саралау принциптерін негізге ала отырып
келісімді түрлі мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасты іс-әрекетін
технология қарастырады;
- педагогикалық технологияның элементтері бір жағынан кез-келген
мұғаліммен өндірілуі қажет, ал 2-ші жағынан қарағанда барлық оқушылардың
жобаланған қорытындыларына (мемлекеттік стандарт) жетулерін қамтамасыз
етеді;
- педагогикалық технологиялардың органикалық бөлігі болып табылатындар
- диагностикалық процедуралар, іс-әрекеттер қорытындыларын өлшеудің
көрсеткіштері және инструментариялар, белгілі ұстанымдар.
1.2. Білім беру технологияларының мазмұны.
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында айқын көрсетілгендей, қоғамымыздың жаңа әлеументтік
тапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларын өзгертуді, оқытудың жаңа
технологияларын енгізуді көздейді.
Технология идеясы жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру
туралы пікірді осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан, яғни оның
пікірінше оқыту “технологиялық” болуы қажет. Оның мағынасы нені үйретсе
де, нені оқытса да оқу процесі табыссыз болмауы керек. Мұндай оқыту
механизмін Я.А.Коменский “дидактикалық машина” деп атады.
Технологияға мақсат қою, осы мақсатқа жетудің құралдарын іздестіру,
бұл құралдарды қолданудың ережелерін табу маңызды болды. Соған байланысты,
мақсат - құрал оның қолдану ережелері нәтиже модулі шықты. Бұның өзі
білім берудегі кез - келген технологияның өзегі.
АҚШ-та үстіміздегі ғасырдың 30-шы жылдарында техникалық құралдарды
пайдаланып оқыта бастағанда “білім берудегі технология” термині пайда
болды. Бұл көбіне оқу процесінде техниканы пайдалануға байланысты да
болды.
60-шы жылдарда америкалық және батыс Европалық білім берудегі
реформаларға байланысты “оқу процесінде межеленген білім нәтижесіне қалай
жетуге болады” мағынасын беретін “педагогикалық технология” термині пайда
болды. Ал дидактикалық технологияның мәселелері біздің заманымыздың екінші
жартысында техника мен технологияның қарқынды дамуы нәтижесінде пайда
болды.
Оқыту технологиясы, яғни кеңірек айтқанда педагогикалық технология
ақпаратты өңдеу, сақтау, беру әдістері мен құралдарының табыстарына
байланысты дамудың барлық мүмкіндіктеріне ие бола алатын әлеуметтік
технологияның маңызды компоненті болып табылады. Педагогикалық технология
ұғымының қалыптасуы мен дамуының барысында педагогикалық технология
ұғымының мәні түрліше қарастырылады.
Педагогикалық технология мәселесіне арналған П.Я.Гальперин,
В.В.Давыдов, В.М.Кларин, Ж.А.Қараев, Т.Т.Галиев т.б. ғылымдардың
еңбектерінде оқыту технологиясын техникалық құралдардың көмегімен оқыту
деген ұғынудан бастап педагогикалық технологияны ғылыми тұрғыдан ұғынуға
дейін түрліше пікірлер айтылған.
Оқыту технологиясы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолындағы алға
қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал
және түрлерінің жүйесі болып табылады. Оқыту технологиясында мазмұн, әдіс
және құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, соған байланысты
қажетті мазмұнды, тиімді әдістер мен құралдарды бағдарлама мен қойылған
педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу мұғалімнің педагогикалық
шеберлігіне байланысты. Берілген анықтамалардан “технология” technе -
өнер, шеберлік және logos - ғылым, заң, яғни технология дегеніміз
шеберлік (өнер) туралы ғылым екенін білуге болады.
Қазіргі кезеңде психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде
технология ұғымы кеңінен пайдалыныла бастады. Бұл термин өмірге
комьютерлік техниканың келуімен және білім беру саласында жаңа
компьютерлік технологияның енуімен сипатталады. Ғылымда дамудың жаңа бағыты
– технологиялық бағыт өмірге келді. Себебі педагогика ғылым ежелден-ақ
білім беру, тәрбиелеу, оқыту саласындағы ең тиімді әдіс-тәсілдерді табуға,
оны өмірде пайдалануға, жоғары нәтиже алуға талпынады, оқытудың жаңа
формалары мен әдістерін табуға ұмтылады.
Технология ұғымы грек тілінен енген екі сөзден тұрады: техне -
өнер, шеберлік және логос - білім, оқу, ғылым деген мағыналарды
білдіреді. Сондықтан, технология терминін қазақ тіліне өнер туралы
ғылым немесе шеберлік туралы ғылым деп аударуға болады. Бұған пәндік
саланы сипаттайтын терминді қосамыз да кез-келген нақты технологияның мәнін
айқындаймыз.
Ал, педагогикалық технология деп - бүкіл оқу проқесін бағалаудың
жүйелі әдісі және білімді адамдық және техникалық ресурстарды ескере отырып
игеру және білім берудің тиімді әдістеріне жету мақсатындағы олардың өзара
ынтымақтастығын айтамыз.
Сурет 1 - Педагогикалық технология
Оқыту технологияларының классификациясы
ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
Дамыта оқыту
К. В. Валиковтың
дамыта оқыту жүйесі
Д. В. Эльконин –
В.В.Давыковтыңдамыта
оқтыу технологиясы
Техникалық
шығармашылық
технологиясы
Шығармашылық *******
Білім беру
технологиясы
Қоғамды
шығармашылықты
қалыптастыру
технологиясы
Ақпараттық
(компьютерлік) оқыту
Өздігінен даму
технологиясы
В.М.Молыковтың
технологиясы
М.Монтессори
технологиясы
Вальдорв педагогикасы
Ынтымақтастық
педагогика
Коммуникативтік оқыту
технологиясы
******* тұлғалы
оқыту технологиясы
Тірек
конспектілерімен
белгілі арқылы оқыту
Ұжымдық тәсілмен
оқыту
Ойын арқылы оқыту
Проблемалық оқыту
Сабақтың тиімділігін
****** оқыту
Перспективті дамыта
оқыту
Ірі блокпен оқыту
Лекция – семинар –
сынақ жүйесі
Палностраниялы
түсіндірмелі оқыту
Білім беруді
ізгілендіру
Саралап – деңгейлеп
оқыту
Міндетті нәтижелер
деңгейлеп саралап
оқыту
Саралап, деңгейлеп,
дамыта оқыту
Бағдарламадан оқыту
Дербес *****
технологиясы
Оқыту бейім ********
Дербес оқыту
Жеке бағытталынған
жоспары негізінен
оқыту
Жобадан оқыту
Модульдік оқыту
Проблемалық модульдік
оқыту
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге байланысты оқыту міндеттері.
Оқыту міндеттері.
Проблемалық - іскерлік
ойын
Рефлексивті – рольдік
ойын
Педагогикалық шығармалар
Панаромалық сабақ
Лекция
Семинар
Практикалық сабақтар
Педагогикалық оқулар
Педагогикалық ринг
Педагогикалық идеялар,
аукцион
Сынақ мерзімін откізу
Бейнетаспаға түсірілген
сабақтар көру
Ашық сабақтарға кіру,
талдау
Педагогикалық қызметтің
өзекті мәселерін білу
Оқу бағдарламасының
түрлендірілген
нұсқауларын түрлендіру
Оқу модулін құрастыру
Оқу жобаларының мазмұнын
анықтаулар оқушыға
арналған тапсырмалар
құрастыру
Оқушылардың жаңа
материалды меңгеруі
бойынша деңгейленген
жаттығулар жүйесін жасау
Оқу әрекеттерінің бағалау
көрсеткіштерін анықтау
Жетіспейтін дидактикалық
құралдарды жасау дағдысын
қалыптастыру
Педагогикалық технология ұғымы алғаш рет АҚШ-та енгізіліп, әртүрлі
түсініктер берілген.
1960-1970 жылдардан бастап педагогика ғылымында жаңа ұғым болып пайда
болды. Оның мағынасын ғалымдар түрліше анықтайды:
* педагогикалық технология - мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу
бағдарламасын үнемі жақсартып отырудың, педагогикалық жүйелерді
бүтіндей бағалаудың және ол жүйелердің тиімділігі жөніндегі жаңа ақпарат
туындауына байланысты жаңа мақсаттар қоюдың түтас үдерісі (С.Сполдинг);
* педагогикалық технология - тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір
педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық жағдайларға сай
қолданылатын әдіс-тәсілдер оның құрамды бөлігі ғана (В.Беспалько);
* педагогикалық технология - бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу
жолындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық
құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті (М.Кларин);
* педагогикалық технология - оқу үдерісіне белгілі бір мақсатты көздей
әсер ететін педагогикалық ықпал (Б.Лихачев);
* педагогикалық технология - оқу-тәрбие үдерісінің шығармашылықпен терең
ойластырылған көптеген факторлардың үйлесімділігін, оқыту мен тәрбиенің
тиімділігін қамтамасыз ететін жанды қүрамдас бөлігі (Ш.Таубаева, Б.Барсай).
Педагогикалыќ технология наќты технологиялыќ барыста ж‰зеге асады.
Технологиялыќ барыс наќты педагогикалыќ нєтижелерге баѓытталѓан наќты
технологиялыќ бірліктердіњ ж‰йесі ретінде кµрінеді: тєрбие теориясында
технологиялыќ барыстардыњ ќатарына, мысалы, ±жымды ±йымдастыру єдістемесі,
бірыњѓай талапты ендіруді, µзін-µзі басќаруды, жарысты, сыныптаѓы немесе
мектептегі тєрбие ж‰йесін ±йымдастыру жатады.
Ғылымға мықтап енген педагогикалық технология ұғымына
әртүрлі түсініктеме берілген:
Оқыту мен тәрбиелеу құралдарының арнайы формаларының, әдіс-тәсілдерінің,
жолдарының жиынтығын анықтайтын психологиялық-педагогикалық нұсқаулар
жиынтығы (Б.Т.Лихачев);
Алдын ала жобаланған оқу-тәрбие проқесінің практикада
жүйелі әрі бірізді жүзеге асуы (В.П.Беспалько);
Оқытушы мен оқушылар үшін барлық жақсы жағдайлар жасалынғанда оқу проқесін
жобалау, үйымдастыру әрі жүзеге асыруда біріккен педагогикалық іс-
әрекеттің жан-жақты (ұсақ-түйегіне дейін) ойластырылған моделі
(В.М.Монахов);
• Педагогикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын барлық тұлғалық,
инструменталдық және әдіснамалық кұралдардың қызмет ету реті мен жүйелі
жиынтығы (М.В.Кларин).
Педагогикалық технология педагогикалық шеберлікпен өзара қарым-
қатынаста. Педагогикалық технологияны өте жақсы меңгеру дегеніміздің өзі –
шеберлік. Технология және шеберлік қатынастарына қарағанда меңгеруге
болатын педагогикалық технология басқалар сияқты тек қана орталықтанбайды.
Педагогтің тұлғалық ерекшеліктерімен анықталатыны байқалады. Бір ғана
технология әр түрлі мүғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру
ерекшеліктерінде олардың осы педагогикалық шеберлігі және кәсіпқорлығы
көрінеді.
1.3. Педагогикалық инновацияның мәні мен мазмұны.
Қазіргі заман қоғамдық құрылымдағы қарқынды өзгерістермен, адам мен
қоғам және елдер мен халықтар арасындағы қарым-қатынастармен, жедел
демографиялық, миграциялық және өзге де өзгерістермен, экономикалық
өмірдегі қайта құрулармен және т.б. құбылыстармен сипатталады. Жаңашылдық
пен жаңалық енгізу үдерісі қоғамдық еңбектің бүкіл салаларында жүзеге
асырылып, олар ғылым, білім, өнер секілді көптеген салаларда өміріміз бен
жұмысымыздың ажырамас бөлігіне айналып келеді.
Білім беру де жаһандық қоғамдық жүйенің қосалқы жүйесі ретінде өз
құрылымы мен парадигмасын өзгерте отырып, барлық туындап жатқан
өзгерістерді ескеру қажет. Егер білім беру саласы қоғамдағы өзгерістер мен
бетбұрыстарға ілеспей, артта қалып қоятын болса, онда ол тек қана ескі
технологиямен жұмыс істейтіндіктен, жабық, инертті және тиімсіз жүйеге
айналады. Мұндай келеңсіз жағдайды болдырмау үшін дер кезінде тиімді де
оңтайлы жаңалықтар енгізу қажет. Жаңашылдық білім беру саласының алдында
тұрған жаңа міндеттерді сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып
саналады. Олар оқу-тәрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға
септігін тигізеді. Білім беру саласына жаңалықтар енгізбестен, қоғамдық
еңбектің басқа салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.
Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға,
біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами
қозғалыстың, адамның жақсы өмір сүруге және жаңа, жақсы әрі жаңа заман
талабына сай шарттарға қол жеткізуге деген күресі мен талпынысының
көрінісіне айнала отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда
ғана мұндай өзгерістер өте баяу жүзеге асатын, алайда соңғы жылдардағы
ғылым мен техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да
қарқындылығын күшейте бастады. Білім беру – қоғамдық қызметтің бірі ретінде
қоғамдағы өзгерістерге ілесе отырып, оның дамуы мен өзгеруіне ықпал етуге
тиіс. Бұл қоғамның өзгеруін не тежейді, не болмаса жеделдетеді. Қоғам
қаншалықты сауатты болса, соншалықты тез өзгереді. Өмірде және жұмыста
қолданылатын қазіргі заманғы білім, тәжірибе және қабілеттер дамудың
(прогресс) оталдырғышы болып табылады. Сондықтан білім беру саласындағы
өзгерістер келешектегі қоғамдық дамудың нәтижесі болып қана қоймай, оның
ерекше шарты ролін де атқарады.
Білім беру саласына жаңалықтар енгізу – көптеген факторлар әсер етіп,
көптеген қатысушылар қатысатын және ұзақ мерзімге созылатын аса күрделі
үдеріс деп есептеледі. Аталмыш факторлардың бірін оқытушы құрайды. Оған
және оның қарым-қатынасынан елеулі дәрежеде жаңалық енгізу үдерісі
әсерленеді.
Қоғам мен білім беру саласын қайта құру үдерістерінің өзара әрекеттесе
отырып, бірін-бірі тежейтінін немесе жеделдететінін көрсетеді. Сондықтан,
әртүрлі елдердің білім беру саласын дамыту тәжірибелерінде көбіне ұқсас
бағыт-бағдарлармен қоса, елеулі айырмашылықтар да кездеседі. Барлық елдер
үшін ортақ ерекшелік – адам ролінің айқын көрінетіндігінде, сол себептен,
білім беру жүйесіне ұлттық міндет ретінде баса назар аударылады.
АҚШ-да, Ресейде, Жапонияда, Батыс Еуропада және өзге де елдерде білім
берудің елдегі шаруашылықтың дамуына тигізетін ықпалы жайлы зерттеулер
жүргізілді. Мұндай зерттеулерді КСРО-да 1940-1960 жылдары Струмилин, АҚШ-та
1929-1957 жылдары Шульц, 1909-1927, 1927-1957 жылдары Деннисон жүзеге
асырды. Сондай-ақ, Жапония ағарту министрлігінің 1930-1955 жылдар
аралығында жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері қамтылған “Ақ кітап” жарық
көрді. Батыс Еуропада мұндай зерттеулер соңғы жылдары Деннисон тарапынан
жасалды.
Уақыт өте келе, білім беру деңгейі мен құрылымының жеке тұлғаның
экономикалық және саяси мәртебесіне, өмір сүру деңгейіне және ұдайы өндіріс
шарттарына ықпал ететіндігі айқындалды. Міне, сол себептен білім беру
саласымен ғылымға құйылатын инвестициялар экономикалық инвестициялар
ретінде қарастырылып, ұлттық инвестициялар сипатында аса маңызды да пайдалы
капитал салымдарының қатарына ене бастады. Өйткені, “ең қымбат, бағалы
капитал – адами ресурстарға салынатын капитал” екендігі тұжырымдалды.
Оңтайлы да ұтымды жаңалықтар білім беру тиімділігін арттырудың ең
тиімді жолы әрі құралы деп есептеледі. Сондықтан, шамамен барлық елдер
білім беру саласына барынша көп жаңалық енгізуге тырысады. Көптеген
елдердің тәжірибесінен жаңалықтарды шығаруға және дамытуға жұмсайтын
қаржының өзін-өзі бірнеше есе ақтайтынын және өте рентабельді болатынын
айқын көруге болады.
Бүгінгі күні әртүрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту
бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен
білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан
елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғандығы байқалады. Мұндай айырмашылықтар
адамның ролі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке
тұлғаны дамытудағы тәрбиенің ролін), осыдан барып қоғамның жекелеген
мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы
қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерін әртүрлі түсінуден келіп
шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелерімен ерекшеленетін
елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі атаулармен енгізіледі де, олардан әртүрлі
нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге
ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.
Ғалымдардың пікірінше, білім беру экологиясындағы мектеп
ғимараттарының архитектурасы мен құрал-жабдықтарындағы және жұмыстың
мазмұны, ұйымдық құрылымы, түрлері мен әдістеріндегі жаңалықтар және жаңа
білім беру технологияларынан туындайтын мұғалім-оқушы қарым-қатынасындағы
жаңалықтар еркін шығармашыл тұлғаның дамуына үлкен септігін тигізеді.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижелері “новация” мен
“инновация” ұғымдарын жеке-жеке қарастыру керектігін көрсетті. Дегенмен,
әртүрлі әдебиеттерде осы екі ұғымның әртүрлі анықтамалары кездеседі.
Инновация ұғымының энциклопедияларда да, сөздіктерде де әртүрлі
анықтамаларын кездестіруге болады.
Инновация ұғымдарының жалпы энциклопедиясының жаңа басылымында
“инновация, жаңалық, жаңару – техникалық және технологиялық жетістіктер мен
ашылымдардың (жаңалықтардың) іс жүзіндегі қолданысы” деген анықтама
беріледі.
Ал, сөздікте “новация – бар нәрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандай да
бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі” делінсе, “инновация –
мүлдем жаңа нәрсе, жаңалық” (Дальдің пікірінше - өзге, өзгеше көрінетін)
ретінде пайымдалады.
“Инновация” сөзі латын тіліндегі іn (ішіне) novus (жаңа) сөздерінен
құралып, жаңару, жаңалық, өзгеру деген маңынаны білдіреді.
Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дәл анықтау мүмкін
болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғылымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген
деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркәсіп және
медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу
кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория
ретінде жуырда ғана қолданысқа енгізілді. Мұның басты себептерінің бірі –
олардың мағынасының түрліше түсінілуінде.
Инновацияның социологиядағы кейбір анықтамаларына байланысты,
инновацияның педагогикалық категория ретіндегі анықтамасына тоқталып
өтейік.
Инновация саласындағы американдық және кейбір еуропалық зерттеулерге
кеңінен шолу жасау негізінде шығарған Э.М.Роджерстің ұғымы ең ескі ұғым деп
есептеледі. Аталмыш зерттеулерде агрономия, өнеркәсіп және медицина
салаларына баса назар аударылады. Білім беру саласындағы инновацияларға
азғантай көңіл бөлініп, тек олардың бар қоғамдық жүйелерді тұрақтандырудағы
роліне ғана тоқтам жасалады. Роджерс инновацияға мынадай анықтама береді:
“Инновация – нақты бір тұлға үшін мүлдем жаңа болып табылатын идея. Бұл
идеяның объективті жаңа немесе жаңа емес екендігі маңызды емес, оның
маңыздылығы идеяның туындағаннан немесе алғашқы қолданысқа енгеннен бері
өткен уақыт бойынша анықталады”.
Майлс “Инновация – жүйелі мақсаттарды жүзеге асыру барысында үлкен
тиімділікке жетелейтін ерекше жаңа, айрықша маңызды өзгеріс” деп жазады.
Француз ғалымы Э.Брансуик инновацияның мынадай үш түрін атап
көрсетеді:
- білім беру саласындағы бұрын соңды белгісіз болған, мүлдем жаңа
идеялар мен іс-әрекеттер инновация ретінде қаралады, мұндай мүлдем жаңа әрі
таза идеялар өте аз кездеседі;
- инновациялардың едәуір басым бөлігін бір ортада және белгілі бір
уақыт кезеңінде ерекше өзектілікке ие болатын, бейімделген, кеңейтілген
немесе қайта ойластырылған идеялар мен іс-әрекеттер құрайды;
- бар шарттардың өзгеруіне байланысты мақсаттардың қайта қойылу
салдарынан бұрынғы іс-әрекеттер жанданып, олардың және белгілі оң
идеялардың сәттілікке жетуін қамтамасыз ететін жаңа шарттар жағдайында
туындайтын педагогикалық инновациялар.
Американдықтар Бил мен Болен педагогикалық инновацияны “тек
материалдың өзгерісін қамтып қана қоймай, оны өзгертуге бағытталған
өзгерістер кешенін қамтитын өзгеріс” деп пайымдайды.
Найхов инновацияны үдеріс ретінде қарастырып, оған “қандай да бір
идеямен басталатын және ықтимал тұтынушылар тарапынан қабылдану немесе
қабылданбау арқылы өзгерістерге ықпал ететін үдеріс” деген анықтама береді.
Марклунд жақында ОЕСД-де жүргізген жұмыстарының бірінде инновация мен
өзгерістер арасындағы айырмашылықты былайша сипаттайды: “Инновация түсінігі
мектептердегі және білім беру саласындағы қолданысына қарай көбіне
өзгерістер түсінігімен мағыналас келеді. Егер өзгерістер бүкіл мектеп
жүйесінде кең ауқымда жүретін болса, онда реформа деп аталады. Алайда, кез-
келген өзгерісті инновация деп санай беруге болмайды. Оның инновация болуы
үшін алдын ала қойылған мақсаттарға сай жаңалық енгізуі қажет. Инновация
әрдайым бір немесе бірнеше сапалы қасиеттерді алып келеді”.
Югославияның мектеп мәселелері мен ағарту проблемаларын зерттеу
жөніндегі институты білім беру мен тәрбиелеу қызметіндегі инновация
мәселелеріне үлкен көңіл бөлді. Аталмыш институттың зерттеулері бойынша
инновацияға мынадай анықтама берілді: “Инновация – білім беру және
тәрбиелеу технологияларын жақсарту мен дамыту мақсатында жасалатын белгілі
бір саналы өзгерістерді көрсетеді. Мұндай өзгерістер қазіргі жағдайда
жаңалық болып есептелуге тиіс, бірақ үнемі толығымен жаңа идеялар түрінде
бола бермейді. Қандай да бір ортада, бұрын соңды қолданылған, бірақ қазіргі
таңда және берілген ортада айрықша маңызға ие және білім беру мен тәрбиелеу
үдерісін жақсартатын кейбір өзгерістерді инновация ретінде қарастыруға
болады”.
Ресейдегі арнайы педагогикалық әдебиеттерде аталмыш ұғымға осы
мәселемен айналысатын әртүрлі авторлар тарапынан түрлі түсініктеме
беріледі.
“Инновация” түсінігі мәдениеттанушылардың зерттеулерінде алғаш рет ХІХ
ғасырда пайда болып, бір мәдениеттің бірқатар құрамдас бөліктерін
(элементтерін) екінші бір мәдениетке енгізу дегенді білдірді[1]. ХХ
ғасырдың басында жаңа білім саласы – инновациялар туралы ғылым ортаға
шығып, оның аясында техникалық инновациялардың заңдылықтары зерттеле
бастады.
Инноватика философия, психология, социология, басқару теориясы,
экономика және культурология тоғысындағы пәнаралық зерттеу саласы ретінде
қалыптасты. ХХ ғасырдың соңында жаңалықтар (инновациялар) туралы ғылым
күрделі де тармақталған салаға айналды.
Педагогикалық инновациялық үдерістер шамамен 50-шы жылдардың аяғында
батыста және соңғы жылдары елімізде арнайы зерттеу пәніне айналды. Оған
деген қызығушылық инновациялық қызметтер мен басылым-дарды құру мен
жариялауда кеңінен байқалады. Мәселен, білім беру саласын дамыту үшін
ЮНЕСКО жанында Педагогикалық инновациялардың азиялық орталығы жұмыс
істейді. Осы орталық әртүрлі елдердегі педагогикалық инновацияларды
тұжырымдап, олар жайында Білім беру мәселелері жөнін-дегі халықаралық
кеңсемен бірге баспа беттері арқылы педагогикалық қауымды хабардар етеді.
Білім беру мәселелері жөніндегі халықаралық кеңсе инновациялық үдерістерге
арналған басқа мерзімді басылым – “Білім беру саласындағы ақпарат және
инновация” журналын жариялауға да атсалысады.
Инновацияның маңызын ашып көрсету үшін Ю.В.Колесников пен
П.Н.Новиковтың Кәсіптік білім беру энциклопедия-сында келтірген мынадай
анықтамасына сүйенеміз: “Инновациялар білім беруді дамытудың аса маңызды
құрамдас бөлігі деп есептеледі. Олар білім беру кеңістігіндегі әр түрлі
бастамалар мен жаңалықтардың жинақталуы және түр өзгертуі нәтижесінде
көрініс тауып, білім беру саласында елеулі жаһандық өзгерістердің пайда
болуына және оның мазмұны мен сапасының өзгеруіне алып келеді...
Инновациялар әр түрлі бастамалар мен жаңалықтардың негізінде туындап,
келешектегі білім беру саласы мен көп мәдениетті білім беру кеңістігін
кеңінен дамытуға оң ықпал ететін және жүйелі түрде өздігінен қалыптасатын,
өзектілігі жоғары жаңалықтар болып табылады”.
1.4. Қазіргі дидактикалық концепциялар.
Дидактикалық процесті іске асырудың педагогиклық категориялары
Дидактика - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didasko түсіндіру, дәлелдеу,
оқу деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен оқытудың теориялық
және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы.
Дидактиканың негізгі қарастыратын мәселесі – оқыту процесі, оның
заңдылықтарын ашу, білім мазмұнын анықтау және оқытудың тиімді әдістері мен
оқытуды ұйымдастырудың формаларын жасап шығару.
Дидактиканың әдіснамалық негізі – таным теориясы.
Оқу үдерісі дидактикалық жүйелер деп аталушы психологиялық-педагогикалық
тұжырымдарға негізделеді.
Дидактикалық жүйелер
Оқытудың біртұтас Мақсатын құрайтын
құрылымы элементтер жиынтығынан
тұрады.
Осы жүйелер арқылы біз оқудың мынандай сипатын танимыз:
мақсаттық
мазмұндық
Дидактикалық жүйелер дидактикалық процестер
сипаты әдістер
құрал-жабдық
формалар
Дидактиканың даму тарихында орын алған тұжырымдарды топтастыра,
олардың үш түрін ажыратамыз: традициялық, педоцентрлік және қазіргі заман
дидактикасының жүйесі. Бұлардың әрқайсысы өзіне тән бағдарға, педагогикалық
теорияға жүгінген. Мұндай болу – оқу үдерісін, яғни дидактиканың пәні мен
объектін түсіну бағытына орай істелінген.
Традициялық жүйедегі оқуда мұғалімнің оқыту рөлі басым. Педоцентрлік
оқу барысында басты мән оқушының іс-әрекетіне, оның оқуына беріледі. Ал
қазіргі заман дидактикасы екі тараптық оқыту мен оқу арасындағы
дидактикалық қатынастарды негізге алады.
Традициялық оқу жүйесінің негізгі мақсаты оқушыларда ақыл-ой
(интеллектуалдық) қабілетін дамыту, түсініктік, теориялық білім қорын
қалыптастыру. Сонымен қатар бұл оқу жүйесінде оқудың тәрбиелік принципіне
көп назар аударылады: игерілген білім баланың сезім, ерік күштерімен
байланыстырылып, моральдық тараптан тұрақтанған жеке адам тәрбиелеу.
Бұл мақсаттарға жету төрт сатылық оқу ісінің орындалуына байланысты:
- түсініктілік сатысы – материалды тереңдеп үйрене білу;
- байланыстар сатысы – жаңа материалдың өткендегілерге негізделуі;
- жүйелестіру сатысы – теорияны жаңа құбылыс, жағдайларға орай
қолдана білу;
- оқудың жалпы желісі жалпы баяндаудан, түсінуден, қорытындылаудан,
қолданудан тұрады.
Бұлардың бәрі оқушы тарапынан оның білім деңгейіне, оқу пәніне
тәуелсіз міндетті түрде орындалуы тиіс.
Оқу үдерісінің логикасы – оқушы материалды қарапайым танудан түсіндіру
арқылы ұғыну мен қорытындылауға жеткізілуі қажет. Мұндай оқуда басты назар
оқу үдерісін басқаруға, мұғалім басшылығына, көрсетпелер мен нұсқауларға
бөлінеді, яғни бұл тұжырымдағы дидактика үшін ең басты проблема – мұғалім
іс-әрекетін ұйымдастыру және жүйелестіру, ерекше көрінетін белгілері:
сөзбайлығы, кітап құмарлығы, бала қызығуы мен қажетінен, өмір тәжірибесінен
алшақтығы.
Педоцентрлік дидактика (педа – бала, центр – орта) оқу үдерісін
тұтасымен баланың қажетсінуі, қызығуы және қабілетімен байланыстырады.
Мұндай оқудың мақсаты – баланың жалпы және ақыл-ой қабілетін дамытып,
әртүрлі ептіліктерге баулу.
Бұл бағыттағы дидактиканың басты проблемасы – оқу үдерісіндегі баланың
белсенділігін көтеру, ол үшін оқу өз бетінше, табиғи жағдайда, баланың өз
қалауы бойынша ұйымдастырылуы тиіс. Оқу барысында ешқандай білім
ұсынылмайды, игерілмейді, бекітілмейді, олардың бәріне бала іс-әрекетті
өздігінше орындай отырып, қажетсінуі күтіледі. Осының нәтижесінде
педоцентрлік оқуда ешбір жүйе жоқ, материал кездейсоқ іріктеледі, ол
бойынша тиісті оқу жұмыстары өткізілмейді. Нәтижесінде мұғалім рөлі
шегеріліп, ол тек кеңесшіге айналады, осының салдарынан оқу деңгейі болмашы
көрініске түседі.
Дидактиканың негізгі ұғымдары:
1. Оқыту процесі – оқушы мен мұғалімнің өзара әрекетіне бағытталған,
мақсат көзделінген процесс. Бұл процесс барысында оқушыларға білім
беру, тәрбие беру және оларды дамыту жүзеге асырылады.
2. Оқытудың қағидалары (принциптері) бұл оқыту процесінің тиімділігін
арттыруға қажетті ең негізгі дидактикалық талаптар жүйесі.
3. Білім берудің мазмұны бұл жеке адамның жан-жақты дамуы және
қалыптасуы үшін меңгеретін білім, ісекрлік, дағдылар жүйесі.
4. Оқытуды ұйымдастырудың формасы мұғалім мен оқушылардың арнайы
ұйымдастырылған белгіленген тәртіп бойынша жүргізілетін оқу таным
іс-әрекет процесі.
5. Дидактика оқыту, білім беру тек білім берушілік сипатта ғана
болмай, оның тәрбиелік жағын да қарастырады.
Демек Оқыту деп – оқытатын адамның іс-әркеті;
Оқу – оқитындардың іс-әрекеті;
Білім – оқитындардың ғылыми білімдермен тәжірибелік, іскерлік
дағдылармен қарулануы, ғылыми дүниетанымының, адамгершілік пен жалпы
мәдениеттің дамуы.
Оқыту туралы айтылған пікірлер өте көп.
Оқыту – күрделі процесс, яғни оқытушы мен оқушылардың өзара әркеті,
қарым-қатынасы, оқушылардың ғылыми білімдерімен дағдылармен қаруландыруға
бағытталған, оқу-танымдық іс-әркетін ұйымдастыратын, дүниетаным мен
адамгершілік, әсемдік көзқараспен сенімді қалыптастыратын, шығармашылық
қабілетті дамытатын белгілі мақсат көздейтін процесс.
Оқыту процесінің құрылымы:
1. Мақсат – ол жалпы және басты болып бөлінеді. Мұғалім оқу процесінің
негізгі ұйымдастырушысы бола тұра, ол саналы түрде өз мақсатының нәтижесін
көре білуі тиіс, яғни белгілі бір білім, іскерлік, дағдылардың жиынтығын
беру, үйрету, ұғындыру және ақыл-ой күштерін дамыту. Сонымен бірге оқыту
процесі барысында жеке тұлғаны дамыту, тәрбиенің жоғары дәрежесіне қол
жеткізу де басты міндет болып табылады.
Оқыту процесінің басты мақсатының психологиялық-педагогикалық маңызы –
шығармашылық күш-қуатты арттыра отырып, ұйымдастыру, оқушылармен қарым-
қатынас кезінде білім берудің тиімділігін арттыру, оқытудың жаңа тиімді
әдіс-тәсілдері мен формаларын қолдану.
2. Оқытудың мазмұны – бұл оқытушының жұмысы, танымдық іс-әрекет, әдіс-
тәсілі мен құралы, іскерлік пен дағдысы.
3. Оқыту процесіндегі басты тұлға – мұғалім, ол оқушылардың танымдық
іс-әркетін ұйымдастырушы. Оқушылар таным процесінің субъектісі, ал мұғалім
объектісі бола тұрып, оқу-таным процесінің маңызды элементі болып табылады.
4. Оқыту әдістері – бұл мұғалім мен оқушылардың өзара әрекет ету
құралы болып табылады.
5. Оқытуды ұйымдастыру формасы, оның негізгісі – сабақ. Оның көптеген
формалары бар: практикалық-лабораториялық сабақтар, семинар, лекция,
диспут, жобаны қорғау және т.б. Оқытуды ұйымдастырудың әрбір формасы оқудың
мазмұны мен оқушылардың жас ерекшелігіне қарай нақты сипатқа ие болып
отырады.
6. Білім, іскерлік және дағдыны іс-жүзінде қолдану, яғни қоғамдық
пайдалы жұмыстар, өндірістік практикалар, қоғамдық өмір.
7. Педагогикалық диагностика. Диагностика арқылы педагог оқу процесіне
өзгерістер енгізе алады, яғни оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін енгізу, оқытуды
ұйымдастырудың жаңа формаларын ойластыру. Диагностиканың әдістері – жеке
түрде немесе фронтальды түрде ауызша сұраулар жүргізу, жек жазбаша
жұмыстар, шығармашылық тұрғыдан жасалатын тапсырмалар.
1.4. Бағдарламаланған оқыту. Проблемалық оқыту. Дамытылып оқыту.
Инновационды оқыту.
1. Бағдарламалап оқыту технологиясы: принциптері және тиімді жақтары.
Дәстүрлі оқытудың кейбір кемшілік жақтарын бағдарламалап оқыту
технологиясы толтырады. Бұл технология ХХ-ғ. 60-шы жылдары педагогика,
психилогия, кибернетика ғылымдарының тоғысында пайда болды. Оның негізіне
оқыту туралы үш ұғым -
1) оқыту – басқару процесі ретінде;
2) ақпараттық процесс;
3)жекелендірілген процесс ретінде алынған.
Бағдармалап оқыту – оқыту бағдарламасына негізделген. Бұл
бағдарламада
1) оқу материалының өзі;
2) оны меңгерудегі оқушының-әрекеті;
3)меңгеруді бақылау формасы қатаң жүйеге келтірілген.
Оқу материалы бірнеше шағын бөліктерге бөлінеді, әр бөлік логикалық
тұрғыдан аяқталған. Студент бір бөлікті меңгергеннен кейін бірнеше
вариантта құрастырылған бақылау сұрақтарына жауап береді. Жауап дұрыс
берілсе, тапсырманың келесі бөліміне көшіріледі, дұрыс берілмесе материал
қайталанып беріледі. Бағдармалап оқытудың негізін салушы АҚШ ғылымы Скиннер
бұл технологияның негізін екі талапқа сай құрған.
1.жай бақылаудан өзін-өзі бақылауға көшу;
2.педагогикалық жүйегі оқушының өз бетімен білім алуына бейімдеу.
Бұл әдіс бір бағытты деп аталады.
Келесі әдістің авторы да – американдық ғалым Краудер. Әдіс
–көптармақты деп аталады. Бұл бағдарламада студент қойылған мақсатқа өз
жеке басы ерекшеліктеріне сай түрлі жолдармен жетеді. Студент бақылау
сұрақарына берген жауаптарына сәйкес не келесі бөлімге, немесе сол бөлімнің
тағы бір тармағына (вариантына) көшеді. Тармақтар бірнешеу болуы мүмкін.
Белгілі бір тармақты немесе бұтақты өткеннен соң студент бағдарламаның
негізгі діңіне қайтып оралады. Дайындық деңгейіне, табиғи қабілетіне қарай
тек қана діңмен жұмыс жасайтын студенттер де болады, ал әлсіздері
тармақтарға ауысып отырады. Бірақ барлық жағдайда да нәтиже біреу –
студенттер берілген білім көлемін толық меңгеріп шығады.
Үшінші әдіс – бейімдендірілген (адаптациялық ) деп аталады. Мұнда
студенттің қиынырақ немесе жеңілірек тармақтарға ауысуына мүмкіндіктер
қарастырылған. Қай тармаққа көшетіні студенттің алдынғы жауаптары мен
жіберген қателіктеріне байланысты. Студенттің жеке тұлғалық ерекшеліктеріне
қарай ақпаратты беру тәсілдері, күрделілік деңгейі, сұрақтардың қасиеттері
өзгертіліп отырады.
Бағдарламалап оқытудың негізгі принциптері мен жетістік жақтары:
1.оқу материалының мөлшерленіп берілуі;
2.студенттердің өздігінен белсенді жұмыстануы;
3.студенттердің материалды меңгеру деңгейінің үнемі бақылауда болуы;
4.оқыту типінің және оқу материалдары көлемінің жеке бас
ерекшеліктеріне сәйкестігі;
оқытудың автоматтандырылған техникалық жүйелерін қолдану мүмкіндігі.
Бағдарламалап оқытудың шығуы оқытуда техникалық құралдарды қолдануға
және оларды жетілдіре түсеге жағдай жасады. Бағдарламалап оқытудың басты
міндеті – автоматтандырылған дағдыларды және мықты білім мен біліктерді
қалыптастыру.
2. Проблемалық оқытудың мәні.
Қазіргі заманғы білім берудің басты мақсаты – мамандарды әлемді
шығармашылық тұрғыдан өзгертудің әдістемесімен қаруландыру. Осы тұрғыдан
алғанда ғылыми міндеттерді дәстүрлі емес әдістермен шешудің жолы ретінде
проблемалық оқыту жүйесі ұсынылуы заңды құбылыс.
Проблемалық оқытудың ерекшелігі – мұнда мұғалім білімді дайын түрде
баяндап бермейді, оқушылардың алдына проблемалық міндет қояды. Шешімді және
шешу құралдарын оқушы өзі іздестіруі тиіс. Бұл технологиялық әдістегі ең
маңызды мәселе – жаңа білім жаттау немесе есте сақтау үшін емес, проблеманы
немесе бірнеше проблемаларды шешу үшін беріледі. Проблемалық оқыту
педагогикада жаңа құбылыс емес, тарихта белгілі адамдардың (Сократ, Руссо,
Дистерверг, Ушинский т.б.) есімдерімен байланысты.
Проблемалық оқыту кезінде жүретін психологиялық процестер механизмі
төмендегідей: белгісіз, түсініксіз жаңа проблемамен жолыққан адамда
таңғалу, дағдарыс пайда болады да оның мәні неде? деген сұрақ туындайды.
Әрі қарай ойлау процесі белгілі схемамен жүреді, яғни – болжам тастау, оны
негіздеу және тексеру. Содан соң студент не өз бетімен ойша іздестіру
жүргізеді, немесе оқытушыныңь көмегіне сүйенеді. Шығармашылық ойлаудың
белсенділігі – проблеманы ұжымдық түрдегі шешу схемасы: субъект – объект -
субъект қарым-қатынастарына түседі.
Проблемалық оқыту – оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып білімді
шығармашылық тұрғыдан меңгеруге негізделген дидактикалық жүйе.
Сабақтың проблемалық құрылымы олардың ерекше ұйымдастырылуын талап етеді,
ал, мұның өзі оқытудың таңдалынған әдіс-тәсілдерінен көрініс табады. Мұның
бәрі оқытудың құрылымына әсер етеді. Сондықтан да, проблемалық оқытуды
өзінің ерекше технологиямы бар жаңа дидактикалық жүйе деп санауға әбден
болады.
Бұл дидактикалық жүйенің технологиялық негізгі ұғымдары – проблемалық
жағдай, оқу проблемасы, проблемалық міндет т.б.
Проблемалық жағдай – субъектіден жаңа білімді, іс-әрекеттің жаңа
тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Оны оқыту процесінің кез-келген
кезеңдерінде (түсіндіру, бекіту және бақылау) құруға болады.
Проблемалық оқытудың негізгі психологиялық және педагогикалық мақсаттары:
- оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттері мен дағдыларын
дамыту;
- оқушылардың белсенді ізденіс нәтижесінде игерген білімдері мен
дағдылары дәстүрлі оқыту әдістеріне қарағанда есте тез және
берік сақталады;
- түрлі проблемаларды көріп, қойып, шеше білетін белсенді оқушы
тұлғасын қалыптастыру;
- кез-келген нақты қызмет саласында өз ерекшелігі болатын кәсіби
проблемалық ойлау жүйесін қалыптастыру және дамыту.
Проблемалық жағдайды құрудың әдістемелік тәсілдері төмендегідей:
- мұғалім оқушыларды қарама-қайшылық жағдайына әкеліп, одан
шығушың жолдарын өздеріне қалдырады;
- біркелкі сұраққа әртүрлі пікірлерді жинақтайды;
- сыныпқа берілген жағдайды әртүрлі позициядан қарастыруды
ұсынады;
- нақты сұрақтар қояды;
- проблемалық теориялық және практикалық міндеттерді анықтайды;
- проблемалық міндеттерді қояды.
Проблемалық жағдайдың құрылуы және оның оқу проблемасына ауысуы,
проблемалық міндеттердің құрастырылуы
- проблемалық оқытудың бастапқы кезеңдері ғана, әрі қарай
оқушылар оқытушының бағыттауымен келесі шығармашылықпен ойлау
операцияларын шешуге тиіс:
- проблеманы шешетіндей варианттарды ұсынып, болжамдарын айту;
- болжамдары теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тексеру;
- қорытынды жасау;
- шешілген проблеманың дұрыстығын тексеру.
Сонымен, проблемалық оқыту технологиясы бірнеше кезеңдерден өтеді.
Оның негізгі кезеңі ойлаудың кедергісін түсінуге алып келетін проблемалық
жағдай. Проблемалық жағдай барысында пайда болатын оқу проблемасы да қиын,
бірақ оқушылар шеше алатындай дәрежеде болуы шарт. Проблеманың қойылуы және
түсіндірілуімен бірінші кезең аяқталады. Екінші кезеңде оқушы сұрақтың
жауабын толық алу үшін жетпейтін ақпараттарды белсенді түрде іздестіруге
кіріседі. Үшінші кезеңде қажетті білімдермен қарулана отырып проблеманы
шешіп, алынған нәтижелерді бастапқы болжаммен салыстыра отырып тексереді.
Проблема қойып оқытудың нәтижелі болуының 4 негізгі шарты бар:
- проблеманың мазмұныныа қызығушылық тудыра алатындай жеткілікті
мотивациямен қамтамасыз ету;
- әрбір этапта туындап отыратын проблемалардың шама жетерліктей
болуы (белгілі мен белгісіздің тепе-теңдік қарым-қатынасы);
- шешілетін проблеманың оқушы үшін маңыздылығы;
- педагогтың оқушымен диалогының өзара түсіністік пен сыйластыққа
құрылуы.
Проблемалық оқытудың жағымды да, жағымсыз да жақтары бар екенін атап
өтуге тиіспіз. Бұл технологияның артықшылығына – оқушының шығармашылық іс-
әрекеті негізінде білімді өз бетімен меңгеру мүмкіндіктері, соның
нәтижесінде оқу еңбегіне деген жоғары қызығушылығыгың, жемісті ойлау
қабілеттерінің дамуы жатады. Ал, кемшін жағына – кей кездерде процеске
қатысушылардың танымдық іс-әрекеттерінің ілсіз басқарылуын, жоспарланған
мақсатқа қол жеткізуде уақыттың шамадан тыс көп шығындалуын атап көрсетуге
болады.
Проблемалық оқыту үлгісін М.И.Махмутов жасаған болатын. Проблемалық
оқыту дидактикалық жүйе сияқты мына ұстанымдарға: оқытудың ғылымилығы мен
жүйелілігі; оқушылардың оқудағы белсендігі мен ізденімпаздығы; білім мен
тәрбие берудің және дамудың бірлігі; теорияның практикамен байланысы;
проблемалылығы; оқу мен еңбектің үйлесімі; қиындық пен ұғынықтылық;
қосарлылық; сөз бен көрнекіліктің бірлігі; оқытудағы саралаушылық пен
даралаушылық; кәсіпке бағыттаушылық.
Проблемалық оқытуды енгізу ең алдымен, оқытудың мазмұнын арнаулы түрде
ұйымдастыруды талап етеді. Проблемалық, әдетте, ұғымдарды теориялық
қорытындылаудың әлде бір деңгейі бар жерде болады; ол неғұрлым жоғары
болса, әдетте, мазмұнның (оқу материалдарының) проблемалық деңгейі соғұрлым
жоғары болмақ, - дейді Махмутов. Сондықтан проблемалық негізде құрылған
курс жетекші идеялардың барынша аз болуына негізделуге, олардың генезисін
ашуға, ғылымның проблемаларымен таныстыруға, кәсіпке бағыттаушылық болуға
тиіс. Осы тұрғыдан алып қарағанда пәндік сабақ беру әдістемесі курсы
әдістемелік жүйе ретінде пәнді оқытудың іргелі тұжырымдамасына негізделуі
тиіс, оның негізгі компоненттері мыналар болып табылады:
а) пәнді оқыту мақсаты; ә) мазмұны; б) нысаны; в) әдістер; г)
құралдары.
Курстың мазмұнына кәсіптік қабілет жүйесін енгізу керек, оларды
қалыптастыру практикалық және лабораториялық сабақтарда, сондай-ақ жеке
дара, топтық ізденімпаздық жұмыс процесінде маңызды орын алуы тиіс.
Проблемалық жағдайлар мынадай формада берілуі мүмкін: ауызша
ақпаратпен, талдау арқылы, сызба, кесте және шартты белгілер; физикалық
құбылысты көрсету арқылы; мәтінді ақпарат; тапсырмалар.
Проблемалық жағдайларды шешу мынадай жолмен жүзеге асырылады:
- өз бетімен (жеке)
- оқытушымен бірлесе отырып, жеке кезеңдерді талқылау
(лекцияда);
- топпен (практикалық және семинар сабақтарда);
- 3-4 адамнан тұратын кішігірім ұжымда (лабораториялық,
практикалық сабақтар мен ғылыми-зерттеу жұмыстар).
Проблемалық жағдайдың бірнеше түрі бар. Бірінші түрінде студенттер
проблеманы шешуге қажетті білім жүйесін таңдайды, оның көптігінен қателікке
ұрынады. Екінші түрінде білімнің жеткіліксіздігінен проблеманы шешудің
мүмкіндігі жоқ екендігін сезінеді. Проблемалық жағдайдың үшінші түрінде
студент білімді практикамен ұштастыруға кезігеді. Төртінші түрінде
теориялық білімнің жетіспеушілігінен практикалық қайшылықтарға тап болады.
Сабақ өту барасында әртүрлі проблемалық жағдайлар тууы мүмкін.
Мәселен, оқытушы тақырыптың өзінен-ақ сұрақ-жауап алу арқылы студенттерді
қызықтыра түседі. Проблемалық жағдайды тақырып мазмұнын түсіндіріп тұрғанда
да жасауға болады.
Проблемалық оқыту айрықша құрылымға ие. Оның ең бастысы – студенттің
проблеманы шешуде оқытушының басшылығымен немесе өз бетінше жұмыс жасауы.
Құрылымның негізгі элементі – игерілген білімнің өзектілігі.
Проблемалық оқытудың өзіне тән ерекшеліктері бар. Бірақ қатып қалған
қағида жоқ, сабақты ұйымдастыру оның нақты мазмұны мен мақсатына тікелей
қатысты. Сондықтан оны проблемалық оқытудың талабына жауап беретіндей етіп
ұйымдастыру қажет.
Проблемалық оқытудың жөн-жобасын толық меңгерген тәжірибелі ұстаздар
сабағы мына кезеңдерден тұрады:
1-кезең. Проблеманы қою және проблемалық жағдайларды талдауға
мыналар кіреді: студенттерден шешімін күткен проблеманы айқындау;
проблеманы шешуге студенттің қызығуы мен талпынысы; проблемалық жағдайды
талдау.
Оқытушының жалпы проблеманы қоюын эксперимент, эвристикалық сұхбат
арқылы жүзеге асыруға болады. Бұл кезеңде проблемалық жағдайларға талдау
жүргізіп, оқытушы қалдырған қиын жәйттан студент шығуға әрекет етеді.
Талдау процесінде белгілі мен белгісіздің арақатынасы айқындалып, студент
нені білу керек? деген сұраққа жауап іздейді. Сонымен, жағдайды талдау
нәтижесінде студент проблеманы сезініп, көп нәрсені айқындай түседі.
2-кезең. Оқу проблемаларын шешуге мыналар кіреді: шешу жолдарын
құрастыру; гипотеза және оның негіздері. Жоспар жасаудың мәні мынада:
студент өз бойына бұрыннан жинаған тәжірибесі арқылы белгілі мен
белгісіздіктің арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Жоғары мектептегі қазіргі білім беру технологиялары.
1.2. Білім беру технологияларының мазмұны.
1.3. Қазіргі дидактикалық концепциялар.
1.4. Бағдарламаланған оқыту. Проблемалық оқыту. Дамытылып оқыту.
Инновационды оқыту.
Лекция мазмұны 1.1. Жоғары мектептегі қазіргі білім беру
технологиялары.
Ғылыми-техникалық прогресс өндірістің көптеген салаларын ғана
технологияландырып қана қоймай, мәдениеттің, білімнің гуманитарлық саласына
батыл еніп дами бастады. Қазір ақпараттық, медициналық т.б. технологиялық
салалармен бірге білімнің технологиялық мәселелері қарастырылуда.
Өндіріс процесін технологияландырумен салыстырғанда, педагогикалық
бағдарлама одан да қиын әрі күрделі процесс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.
Алайда, бұл бағдарлама эксперимент түрінде дәлелденіп, тиімділігін
көрсетіп, тексеріліп барып жоспарлы түрде жүргізілу арқылы білімді
технологияландыруға қолданылып келеді. Егер жоғары оқу орындары мен
білімді, біріншіден, оны өндіріс орындарымен салыстырсақ, сондағы шикізат,
екінші жағынан, оқушы дайын күткен өнімі болып табылады.
Педагогикалық технологияның артықшылығы, басқа технологиялардан
айырмашылығы тірі материалдармен, демек қоғамдағы үстеме өндіріспен
байланыстылығымен ерекшелене түседі. Педагогикалық технология басқарудың
көптеген теориялық және практикалық мәселелерін қамтиды. Олар, оқытудың
құралы мен әдістері және оқу процесін ұйымдастыру. Осы арқылы олар
педагогикалық ой-пікірді тарата алады және міндетті деген, ХХ ғасырдың
басындағы прагматикалық психология мен педагогиканың негізін қолдаушылардың
(У.Джеймс, Д.Ж.Двюн, С.Холл) тағылымдарын растай түсуде. Индустриялдық
педагогиканың өкілі Ф.У.Тейлордың да ой-пікірі осыған ұқсас.
30-жылдары АҚШ-та жасалған аудиовизуалдық оқудың алғашқы
бағдарламасының кіріспесінің өзі, білімдегі технологиялық революцияның
бастамасы ғана емес, қазіргі кезеңдегі дамыған, мәні, пәні, концепциясы,
морфологиясы, әдебиеттері толық жазылған жаңа пән – педагогикалық
технологияның негізін салды.
Кәсіптік білікті педагогтар мен технологтардың арнаулы бағдарламаны
тездетіп жасауы педагогикалық технологияның лексикалық сөздігін оның
ұғымдық түсінігін нақтылай түсуге мүмкіндік туғызады.
Оқытуды технологияландыру идеясының пайда болуы ең алдымен әртүрлі
теориялық және тәжірибелік іс-әрекет аймақтарына техникалық прогрестің
енуімен байланысты. А.С.Макаренко бүкіл әлемдік танымал “Педагогикалық
поэмасында”: “Біздің педагогикалық өндірісіміз ешқашан технологиялық
логикада құрылған жоқ, әрқашан рухани үгіттеу логикасы бойынша құрылған.
Тек сол себепті ғана бізде педагогикалық өндірістің барлық маңызды
бөлімдері жоқ: технологиялық процесс, операциялар есебі, конструкторлық
құралдарды пайдалану, нормалау, бақылау, енгізулер, теріске шығару”.
В.П.Беспальконың айтуынша әрбір іс-әрекет не технология, не өнер болуы
мүмкін. Өнер интуиция негізінде, технология – ғылым негізінде құрылған.
Өнерден бәрі басталады, технологиямен аяқталады, ал педагогикалық
іскерлікке онсыз айналып өтуге болмайды. Экспроматқа қарама-қарсы, интуиция
бойынша әрекет етуден жоспарланған технологиялық іс-әрекетке көшу болып
табылады.
Оқыту технологиясын жаппай ендіруді зерттеушілер 60-шы жылдардың басына
жатқызады және оны алғашында американдық, ал одан соң европалық мектептің
қайта өрлеуімен байланыстырады. Шет елдегі қазіргі заманғы педагогикалық
технологияларды неғұрлым танымал зерттеушілері: Дж.Кэролл, Л.Н.Ланд,
Ю.К.Бабанский, Л.М.Эрдиев, Н.П.Раченко, Л.Я.Зорина, В.П.Беспалько,
М.П.Хомерики және басқалардың ғылыми еңбектерінде көрсетілген.
Қазіргі уақытта технологиялар білім берудің бір түрі ретінде
қарастырылады және психодидактика, қоғамдық психология, кибернетика,
басқару және менеджмент теорияларында бағаланады.
Бастапқыда көрсетілген педагогтар оқыту технологиясы, оқу технологиясы
және педагогикалық технология арасында өзгешелік қоймады. “Педагогикалық
технология” термині тек қана оқытуға байланысты қолданылады, ал
технологияның өзі техникалық құралмен оқытуды түсіндіріледі. Бүгін
педагогикалық технологияны, педагогикалық мiндеттердi шешумен байланысты,
педагогтің жалғастырмалы жүйедегі іс-әрекеті ретінде немесе алдын-ала
жобаланған педагогикалық процестің тәжірибе де тұрақты және жалғастырмалы
шығаруы ретінде түсіндіріледі. Педагогикалық технология туралы бұндай
көріністер былай анықталады:
- өте жоғары деңгейде теориялық дайындығы және бай тәжірибесі бар
мамандардың әр түрлі таңдаулы педагогикалық технологияларды дайындау
мүмкіндіктері;
- мақсатқа сай педагогикалық технологияларды өзіндік таңдау
мүмкіндіктері, мұғалім және оқушылар іскерліктерінің өзара байланысты
мүмкіндіктерімен және шарттарымен байланысты.
Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің жетістігіне
жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Сонымен педагогикалық процесс
белгілі жүйе принциптерінде құрылатын болғандықтан, педагогикалық
технология сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Осы принциптерді жалғастырмалы
орындау олардың объективті қарым-қатынасында және педагогтің тұлғасын толық
көрсететін жинағы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Міне, осында педагогикалық технологияның оқыту әдістемесі және
тәрбиелеу жұмысынан айырмашылығы байқалады. Егер “әдістеме” үғымы, оларды
орындауға қатысты емес оқытудың әдістері және тәсілінің жиынтығын қолдану
көпкейіпкерлік белгілерінде жинақтауын анықтайды. Осыдан келіп, яғни кез-
келген педагогикалық тапсырма тек қана белгілі жетілдірілген педагог
маманның іс-әрекеті мен негізгі технологиялардың көмегімен тиімді шешіледі.
Қоршаған ортамен оның қарым-қатынастарына қатысты балаға ғылыми
негізделген әсер ету. Н.Е.Щуркова бұл жағдайда педагогикалық технология тек
қана тәрбиелік жұмысқа қатысты болады және өзімен қолданбалы педагогикалық
еңбекті анықтайды. Педагогикалық технология бұл көзқарастан – бұл табиғи
және тепе-тең педагогтің іс-әрекеті, жетіліп келе жатқан жағдайды
сипаттайды. Психологиялық-педагогикалық және оның жоғары руханилығы
деңгейінде қазіргі заман мәдениетімен байланыста болады.
Педагогикалық технологиялар, оқыту технологиялары (дидактикалық
технологиялар) және тәрбиелеу технологиялары ретінде қарастырылуы мүмкін.
В.В.Ликан бұл технологиялардың неғұрлым маңызды белгісін бөліп көрсетеді:
- технология нақты педагогикалық ой түрінде өндіріледі, оның негізінде
автордың белгілі әдіснамалық философиялық позициясы жатады. Осылайша, білім
беру процесінің технологиясы және жеке тұлғаны дамыту технологиясын айыруға
болады;
- педагогикалық іс-әрекеттердің технологиялық тізбегі операциялары,
қарым-қатынасы күтіп отырған нақты формадағы қорытындысы бар мақсатты
ұстанымдарға сәйкес тізбектеледі;
- диалогтік қарым-қатынас адами және технологиялық мүмкіндіктерді
тиімді іске асыру, даралау және саралау принциптерін негізге ала отырып
келісімді түрлі мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынасты іс-әрекетін
технология қарастырады;
- педагогикалық технологияның элементтері бір жағынан кез-келген
мұғаліммен өндірілуі қажет, ал 2-ші жағынан қарағанда барлық оқушылардың
жобаланған қорытындыларына (мемлекеттік стандарт) жетулерін қамтамасыз
етеді;
- педагогикалық технологиялардың органикалық бөлігі болып табылатындар
- диагностикалық процедуралар, іс-әрекеттер қорытындыларын өлшеудің
көрсеткіштері және инструментариялар, белгілі ұстанымдар.
1.2. Білім беру технологияларының мазмұны.
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында айқын көрсетілгендей, қоғамымыздың жаңа әлеументтік
тапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларын өзгертуді, оқытудың жаңа
технологияларын енгізуді көздейді.
Технология идеясы жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру
туралы пікірді осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан, яғни оның
пікірінше оқыту “технологиялық” болуы қажет. Оның мағынасы нені үйретсе
де, нені оқытса да оқу процесі табыссыз болмауы керек. Мұндай оқыту
механизмін Я.А.Коменский “дидактикалық машина” деп атады.
Технологияға мақсат қою, осы мақсатқа жетудің құралдарын іздестіру,
бұл құралдарды қолданудың ережелерін табу маңызды болды. Соған байланысты,
мақсат - құрал оның қолдану ережелері нәтиже модулі шықты. Бұның өзі
білім берудегі кез - келген технологияның өзегі.
АҚШ-та үстіміздегі ғасырдың 30-шы жылдарында техникалық құралдарды
пайдаланып оқыта бастағанда “білім берудегі технология” термині пайда
болды. Бұл көбіне оқу процесінде техниканы пайдалануға байланысты да
болды.
60-шы жылдарда америкалық және батыс Европалық білім берудегі
реформаларға байланысты “оқу процесінде межеленген білім нәтижесіне қалай
жетуге болады” мағынасын беретін “педагогикалық технология” термині пайда
болды. Ал дидактикалық технологияның мәселелері біздің заманымыздың екінші
жартысында техника мен технологияның қарқынды дамуы нәтижесінде пайда
болды.
Оқыту технологиясы, яғни кеңірек айтқанда педагогикалық технология
ақпаратты өңдеу, сақтау, беру әдістері мен құралдарының табыстарына
байланысты дамудың барлық мүмкіндіктеріне ие бола алатын әлеуметтік
технологияның маңызды компоненті болып табылады. Педагогикалық технология
ұғымының қалыптасуы мен дамуының барысында педагогикалық технология
ұғымының мәні түрліше қарастырылады.
Педагогикалық технология мәселесіне арналған П.Я.Гальперин,
В.В.Давыдов, В.М.Кларин, Ж.А.Қараев, Т.Т.Галиев т.б. ғылымдардың
еңбектерінде оқыту технологиясын техникалық құралдардың көмегімен оқыту
деген ұғынудан бастап педагогикалық технологияны ғылыми тұрғыдан ұғынуға
дейін түрліше пікірлер айтылған.
Оқыту технологиясы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолындағы алға
қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал
және түрлерінің жүйесі болып табылады. Оқыту технологиясында мазмұн, әдіс
және құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, соған байланысты
қажетті мазмұнды, тиімді әдістер мен құралдарды бағдарлама мен қойылған
педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу мұғалімнің педагогикалық
шеберлігіне байланысты. Берілген анықтамалардан “технология” technе -
өнер, шеберлік және logos - ғылым, заң, яғни технология дегеніміз
шеберлік (өнер) туралы ғылым екенін білуге болады.
Қазіргі кезеңде психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде
технология ұғымы кеңінен пайдалыныла бастады. Бұл термин өмірге
комьютерлік техниканың келуімен және білім беру саласында жаңа
компьютерлік технологияның енуімен сипатталады. Ғылымда дамудың жаңа бағыты
– технологиялық бағыт өмірге келді. Себебі педагогика ғылым ежелден-ақ
білім беру, тәрбиелеу, оқыту саласындағы ең тиімді әдіс-тәсілдерді табуға,
оны өмірде пайдалануға, жоғары нәтиже алуға талпынады, оқытудың жаңа
формалары мен әдістерін табуға ұмтылады.
Технология ұғымы грек тілінен енген екі сөзден тұрады: техне -
өнер, шеберлік және логос - білім, оқу, ғылым деген мағыналарды
білдіреді. Сондықтан, технология терминін қазақ тіліне өнер туралы
ғылым немесе шеберлік туралы ғылым деп аударуға болады. Бұған пәндік
саланы сипаттайтын терминді қосамыз да кез-келген нақты технологияның мәнін
айқындаймыз.
Ал, педагогикалық технология деп - бүкіл оқу проқесін бағалаудың
жүйелі әдісі және білімді адамдық және техникалық ресурстарды ескере отырып
игеру және білім берудің тиімді әдістеріне жету мақсатындағы олардың өзара
ынтымақтастығын айтамыз.
Сурет 1 - Педагогикалық технология
Оқыту технологияларының классификациясы
ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
Дамыта оқыту
К. В. Валиковтың
дамыта оқыту жүйесі
Д. В. Эльконин –
В.В.Давыковтыңдамыта
оқтыу технологиясы
Техникалық
шығармашылық
технологиясы
Шығармашылық *******
Білім беру
технологиясы
Қоғамды
шығармашылықты
қалыптастыру
технологиясы
Ақпараттық
(компьютерлік) оқыту
Өздігінен даму
технологиясы
В.М.Молыковтың
технологиясы
М.Монтессори
технологиясы
Вальдорв педагогикасы
Ынтымақтастық
педагогика
Коммуникативтік оқыту
технологиясы
******* тұлғалы
оқыту технологиясы
Тірек
конспектілерімен
белгілі арқылы оқыту
Ұжымдық тәсілмен
оқыту
Ойын арқылы оқыту
Проблемалық оқыту
Сабақтың тиімділігін
****** оқыту
Перспективті дамыта
оқыту
Ірі блокпен оқыту
Лекция – семинар –
сынақ жүйесі
Палностраниялы
түсіндірмелі оқыту
Білім беруді
ізгілендіру
Саралап – деңгейлеп
оқыту
Міндетті нәтижелер
деңгейлеп саралап
оқыту
Саралап, деңгейлеп,
дамыта оқыту
Бағдарламадан оқыту
Дербес *****
технологиясы
Оқыту бейім ********
Дербес оқыту
Жеке бағытталынған
жоспары негізінен
оқыту
Жобадан оқыту
Модульдік оқыту
Проблемалық модульдік
оқыту
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге байланысты оқыту міндеттері.
Оқыту міндеттері.
Проблемалық - іскерлік
ойын
Рефлексивті – рольдік
ойын
Педагогикалық шығармалар
Панаромалық сабақ
Лекция
Семинар
Практикалық сабақтар
Педагогикалық оқулар
Педагогикалық ринг
Педагогикалық идеялар,
аукцион
Сынақ мерзімін откізу
Бейнетаспаға түсірілген
сабақтар көру
Ашық сабақтарға кіру,
талдау
Педагогикалық қызметтің
өзекті мәселерін білу
Оқу бағдарламасының
түрлендірілген
нұсқауларын түрлендіру
Оқу модулін құрастыру
Оқу жобаларының мазмұнын
анықтаулар оқушыға
арналған тапсырмалар
құрастыру
Оқушылардың жаңа
материалды меңгеруі
бойынша деңгейленген
жаттығулар жүйесін жасау
Оқу әрекеттерінің бағалау
көрсеткіштерін анықтау
Жетіспейтін дидактикалық
құралдарды жасау дағдысын
қалыптастыру
Педагогикалық технология ұғымы алғаш рет АҚШ-та енгізіліп, әртүрлі
түсініктер берілген.
1960-1970 жылдардан бастап педагогика ғылымында жаңа ұғым болып пайда
болды. Оның мағынасын ғалымдар түрліше анықтайды:
* педагогикалық технология - мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу
бағдарламасын үнемі жақсартып отырудың, педагогикалық жүйелерді
бүтіндей бағалаудың және ол жүйелердің тиімділігі жөніндегі жаңа ақпарат
туындауына байланысты жаңа мақсаттар қоюдың түтас үдерісі (С.Сполдинг);
* педагогикалық технология - тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір
педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық жағдайларға сай
қолданылатын әдіс-тәсілдер оның құрамды бөлігі ғана (В.Беспалько);
* педагогикалық технология - бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу
жолындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық
құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті (М.Кларин);
* педагогикалық технология - оқу үдерісіне белгілі бір мақсатты көздей
әсер ететін педагогикалық ықпал (Б.Лихачев);
* педагогикалық технология - оқу-тәрбие үдерісінің шығармашылықпен терең
ойластырылған көптеген факторлардың үйлесімділігін, оқыту мен тәрбиенің
тиімділігін қамтамасыз ететін жанды қүрамдас бөлігі (Ш.Таубаева, Б.Барсай).
Педагогикалыќ технология наќты технологиялыќ барыста ж‰зеге асады.
Технологиялыќ барыс наќты педагогикалыќ нєтижелерге баѓытталѓан наќты
технологиялыќ бірліктердіњ ж‰йесі ретінде кµрінеді: тєрбие теориясында
технологиялыќ барыстардыњ ќатарына, мысалы, ±жымды ±йымдастыру єдістемесі,
бірыњѓай талапты ендіруді, µзін-µзі басќаруды, жарысты, сыныптаѓы немесе
мектептегі тєрбие ж‰йесін ±йымдастыру жатады.
Ғылымға мықтап енген педагогикалық технология ұғымына
әртүрлі түсініктеме берілген:
Оқыту мен тәрбиелеу құралдарының арнайы формаларының, әдіс-тәсілдерінің,
жолдарының жиынтығын анықтайтын психологиялық-педагогикалық нұсқаулар
жиынтығы (Б.Т.Лихачев);
Алдын ала жобаланған оқу-тәрбие проқесінің практикада
жүйелі әрі бірізді жүзеге асуы (В.П.Беспалько);
Оқытушы мен оқушылар үшін барлық жақсы жағдайлар жасалынғанда оқу проқесін
жобалау, үйымдастыру әрі жүзеге асыруда біріккен педагогикалық іс-
әрекеттің жан-жақты (ұсақ-түйегіне дейін) ойластырылған моделі
(В.М.Монахов);
• Педагогикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын барлық тұлғалық,
инструменталдық және әдіснамалық кұралдардың қызмет ету реті мен жүйелі
жиынтығы (М.В.Кларин).
Педагогикалық технология педагогикалық шеберлікпен өзара қарым-
қатынаста. Педагогикалық технологияны өте жақсы меңгеру дегеніміздің өзі –
шеберлік. Технология және шеберлік қатынастарына қарағанда меңгеруге
болатын педагогикалық технология басқалар сияқты тек қана орталықтанбайды.
Педагогтің тұлғалық ерекшеліктерімен анықталатыны байқалады. Бір ғана
технология әр түрлі мүғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру
ерекшеліктерінде олардың осы педагогикалық шеберлігі және кәсіпқорлығы
көрінеді.
1.3. Педагогикалық инновацияның мәні мен мазмұны.
Қазіргі заман қоғамдық құрылымдағы қарқынды өзгерістермен, адам мен
қоғам және елдер мен халықтар арасындағы қарым-қатынастармен, жедел
демографиялық, миграциялық және өзге де өзгерістермен, экономикалық
өмірдегі қайта құрулармен және т.б. құбылыстармен сипатталады. Жаңашылдық
пен жаңалық енгізу үдерісі қоғамдық еңбектің бүкіл салаларында жүзеге
асырылып, олар ғылым, білім, өнер секілді көптеген салаларда өміріміз бен
жұмысымыздың ажырамас бөлігіне айналып келеді.
Білім беру де жаһандық қоғамдық жүйенің қосалқы жүйесі ретінде өз
құрылымы мен парадигмасын өзгерте отырып, барлық туындап жатқан
өзгерістерді ескеру қажет. Егер білім беру саласы қоғамдағы өзгерістер мен
бетбұрыстарға ілеспей, артта қалып қоятын болса, онда ол тек қана ескі
технологиямен жұмыс істейтіндіктен, жабық, инертті және тиімсіз жүйеге
айналады. Мұндай келеңсіз жағдайды болдырмау үшін дер кезінде тиімді де
оңтайлы жаңалықтар енгізу қажет. Жаңашылдық білім беру саласының алдында
тұрған жаңа міндеттерді сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып
саналады. Олар оқу-тәрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға
септігін тигізеді. Білім беру саласына жаңалықтар енгізбестен, қоғамдық
еңбектің басқа салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.
Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға,
біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами
қозғалыстың, адамның жақсы өмір сүруге және жаңа, жақсы әрі жаңа заман
талабына сай шарттарға қол жеткізуге деген күресі мен талпынысының
көрінісіне айнала отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда
ғана мұндай өзгерістер өте баяу жүзеге асатын, алайда соңғы жылдардағы
ғылым мен техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да
қарқындылығын күшейте бастады. Білім беру – қоғамдық қызметтің бірі ретінде
қоғамдағы өзгерістерге ілесе отырып, оның дамуы мен өзгеруіне ықпал етуге
тиіс. Бұл қоғамның өзгеруін не тежейді, не болмаса жеделдетеді. Қоғам
қаншалықты сауатты болса, соншалықты тез өзгереді. Өмірде және жұмыста
қолданылатын қазіргі заманғы білім, тәжірибе және қабілеттер дамудың
(прогресс) оталдырғышы болып табылады. Сондықтан білім беру саласындағы
өзгерістер келешектегі қоғамдық дамудың нәтижесі болып қана қоймай, оның
ерекше шарты ролін де атқарады.
Білім беру саласына жаңалықтар енгізу – көптеген факторлар әсер етіп,
көптеген қатысушылар қатысатын және ұзақ мерзімге созылатын аса күрделі
үдеріс деп есептеледі. Аталмыш факторлардың бірін оқытушы құрайды. Оған
және оның қарым-қатынасынан елеулі дәрежеде жаңалық енгізу үдерісі
әсерленеді.
Қоғам мен білім беру саласын қайта құру үдерістерінің өзара әрекеттесе
отырып, бірін-бірі тежейтінін немесе жеделдететінін көрсетеді. Сондықтан,
әртүрлі елдердің білім беру саласын дамыту тәжірибелерінде көбіне ұқсас
бағыт-бағдарлармен қоса, елеулі айырмашылықтар да кездеседі. Барлық елдер
үшін ортақ ерекшелік – адам ролінің айқын көрінетіндігінде, сол себептен,
білім беру жүйесіне ұлттық міндет ретінде баса назар аударылады.
АҚШ-да, Ресейде, Жапонияда, Батыс Еуропада және өзге де елдерде білім
берудің елдегі шаруашылықтың дамуына тигізетін ықпалы жайлы зерттеулер
жүргізілді. Мұндай зерттеулерді КСРО-да 1940-1960 жылдары Струмилин, АҚШ-та
1929-1957 жылдары Шульц, 1909-1927, 1927-1957 жылдары Деннисон жүзеге
асырды. Сондай-ақ, Жапония ағарту министрлігінің 1930-1955 жылдар
аралығында жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері қамтылған “Ақ кітап” жарық
көрді. Батыс Еуропада мұндай зерттеулер соңғы жылдары Деннисон тарапынан
жасалды.
Уақыт өте келе, білім беру деңгейі мен құрылымының жеке тұлғаның
экономикалық және саяси мәртебесіне, өмір сүру деңгейіне және ұдайы өндіріс
шарттарына ықпал ететіндігі айқындалды. Міне, сол себептен білім беру
саласымен ғылымға құйылатын инвестициялар экономикалық инвестициялар
ретінде қарастырылып, ұлттық инвестициялар сипатында аса маңызды да пайдалы
капитал салымдарының қатарына ене бастады. Өйткені, “ең қымбат, бағалы
капитал – адами ресурстарға салынатын капитал” екендігі тұжырымдалды.
Оңтайлы да ұтымды жаңалықтар білім беру тиімділігін арттырудың ең
тиімді жолы әрі құралы деп есептеледі. Сондықтан, шамамен барлық елдер
білім беру саласына барынша көп жаңалық енгізуге тырысады. Көптеген
елдердің тәжірибесінен жаңалықтарды шығаруға және дамытуға жұмсайтын
қаржының өзін-өзі бірнеше есе ақтайтынын және өте рентабельді болатынын
айқын көруге болады.
Бүгінгі күні әртүрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту
бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен
білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан
елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғандығы байқалады. Мұндай айырмашылықтар
адамның ролі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке
тұлғаны дамытудағы тәрбиенің ролін), осыдан барып қоғамның жекелеген
мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы
қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерін әртүрлі түсінуден келіп
шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелерімен ерекшеленетін
елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі атаулармен енгізіледі де, олардан әртүрлі
нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге
ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.
Ғалымдардың пікірінше, білім беру экологиясындағы мектеп
ғимараттарының архитектурасы мен құрал-жабдықтарындағы және жұмыстың
мазмұны, ұйымдық құрылымы, түрлері мен әдістеріндегі жаңалықтар және жаңа
білім беру технологияларынан туындайтын мұғалім-оқушы қарым-қатынасындағы
жаңалықтар еркін шығармашыл тұлғаның дамуына үлкен септігін тигізеді.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижелері “новация” мен
“инновация” ұғымдарын жеке-жеке қарастыру керектігін көрсетті. Дегенмен,
әртүрлі әдебиеттерде осы екі ұғымның әртүрлі анықтамалары кездеседі.
Инновация ұғымының энциклопедияларда да, сөздіктерде де әртүрлі
анықтамаларын кездестіруге болады.
Инновация ұғымдарының жалпы энциклопедиясының жаңа басылымында
“инновация, жаңалық, жаңару – техникалық және технологиялық жетістіктер мен
ашылымдардың (жаңалықтардың) іс жүзіндегі қолданысы” деген анықтама
беріледі.
Ал, сөздікте “новация – бар нәрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандай да
бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі” делінсе, “инновация –
мүлдем жаңа нәрсе, жаңалық” (Дальдің пікірінше - өзге, өзгеше көрінетін)
ретінде пайымдалады.
“Инновация” сөзі латын тіліндегі іn (ішіне) novus (жаңа) сөздерінен
құралып, жаңару, жаңалық, өзгеру деген маңынаны білдіреді.
Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дәл анықтау мүмкін
болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғылымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген
деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркәсіп және
медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу
кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория
ретінде жуырда ғана қолданысқа енгізілді. Мұның басты себептерінің бірі –
олардың мағынасының түрліше түсінілуінде.
Инновацияның социологиядағы кейбір анықтамаларына байланысты,
инновацияның педагогикалық категория ретіндегі анықтамасына тоқталып
өтейік.
Инновация саласындағы американдық және кейбір еуропалық зерттеулерге
кеңінен шолу жасау негізінде шығарған Э.М.Роджерстің ұғымы ең ескі ұғым деп
есептеледі. Аталмыш зерттеулерде агрономия, өнеркәсіп және медицина
салаларына баса назар аударылады. Білім беру саласындағы инновацияларға
азғантай көңіл бөлініп, тек олардың бар қоғамдық жүйелерді тұрақтандырудағы
роліне ғана тоқтам жасалады. Роджерс инновацияға мынадай анықтама береді:
“Инновация – нақты бір тұлға үшін мүлдем жаңа болып табылатын идея. Бұл
идеяның объективті жаңа немесе жаңа емес екендігі маңызды емес, оның
маңыздылығы идеяның туындағаннан немесе алғашқы қолданысқа енгеннен бері
өткен уақыт бойынша анықталады”.
Майлс “Инновация – жүйелі мақсаттарды жүзеге асыру барысында үлкен
тиімділікке жетелейтін ерекше жаңа, айрықша маңызды өзгеріс” деп жазады.
Француз ғалымы Э.Брансуик инновацияның мынадай үш түрін атап
көрсетеді:
- білім беру саласындағы бұрын соңды белгісіз болған, мүлдем жаңа
идеялар мен іс-әрекеттер инновация ретінде қаралады, мұндай мүлдем жаңа әрі
таза идеялар өте аз кездеседі;
- инновациялардың едәуір басым бөлігін бір ортада және белгілі бір
уақыт кезеңінде ерекше өзектілікке ие болатын, бейімделген, кеңейтілген
немесе қайта ойластырылған идеялар мен іс-әрекеттер құрайды;
- бар шарттардың өзгеруіне байланысты мақсаттардың қайта қойылу
салдарынан бұрынғы іс-әрекеттер жанданып, олардың және белгілі оң
идеялардың сәттілікке жетуін қамтамасыз ететін жаңа шарттар жағдайында
туындайтын педагогикалық инновациялар.
Американдықтар Бил мен Болен педагогикалық инновацияны “тек
материалдың өзгерісін қамтып қана қоймай, оны өзгертуге бағытталған
өзгерістер кешенін қамтитын өзгеріс” деп пайымдайды.
Найхов инновацияны үдеріс ретінде қарастырып, оған “қандай да бір
идеямен басталатын және ықтимал тұтынушылар тарапынан қабылдану немесе
қабылданбау арқылы өзгерістерге ықпал ететін үдеріс” деген анықтама береді.
Марклунд жақында ОЕСД-де жүргізген жұмыстарының бірінде инновация мен
өзгерістер арасындағы айырмашылықты былайша сипаттайды: “Инновация түсінігі
мектептердегі және білім беру саласындағы қолданысына қарай көбіне
өзгерістер түсінігімен мағыналас келеді. Егер өзгерістер бүкіл мектеп
жүйесінде кең ауқымда жүретін болса, онда реформа деп аталады. Алайда, кез-
келген өзгерісті инновация деп санай беруге болмайды. Оның инновация болуы
үшін алдын ала қойылған мақсаттарға сай жаңалық енгізуі қажет. Инновация
әрдайым бір немесе бірнеше сапалы қасиеттерді алып келеді”.
Югославияның мектеп мәселелері мен ағарту проблемаларын зерттеу
жөніндегі институты білім беру мен тәрбиелеу қызметіндегі инновация
мәселелеріне үлкен көңіл бөлді. Аталмыш институттың зерттеулері бойынша
инновацияға мынадай анықтама берілді: “Инновация – білім беру және
тәрбиелеу технологияларын жақсарту мен дамыту мақсатында жасалатын белгілі
бір саналы өзгерістерді көрсетеді. Мұндай өзгерістер қазіргі жағдайда
жаңалық болып есептелуге тиіс, бірақ үнемі толығымен жаңа идеялар түрінде
бола бермейді. Қандай да бір ортада, бұрын соңды қолданылған, бірақ қазіргі
таңда және берілген ортада айрықша маңызға ие және білім беру мен тәрбиелеу
үдерісін жақсартатын кейбір өзгерістерді инновация ретінде қарастыруға
болады”.
Ресейдегі арнайы педагогикалық әдебиеттерде аталмыш ұғымға осы
мәселемен айналысатын әртүрлі авторлар тарапынан түрлі түсініктеме
беріледі.
“Инновация” түсінігі мәдениеттанушылардың зерттеулерінде алғаш рет ХІХ
ғасырда пайда болып, бір мәдениеттің бірқатар құрамдас бөліктерін
(элементтерін) екінші бір мәдениетке енгізу дегенді білдірді[1]. ХХ
ғасырдың басында жаңа білім саласы – инновациялар туралы ғылым ортаға
шығып, оның аясында техникалық инновациялардың заңдылықтары зерттеле
бастады.
Инноватика философия, психология, социология, басқару теориясы,
экономика және культурология тоғысындағы пәнаралық зерттеу саласы ретінде
қалыптасты. ХХ ғасырдың соңында жаңалықтар (инновациялар) туралы ғылым
күрделі де тармақталған салаға айналды.
Педагогикалық инновациялық үдерістер шамамен 50-шы жылдардың аяғында
батыста және соңғы жылдары елімізде арнайы зерттеу пәніне айналды. Оған
деген қызығушылық инновациялық қызметтер мен басылым-дарды құру мен
жариялауда кеңінен байқалады. Мәселен, білім беру саласын дамыту үшін
ЮНЕСКО жанында Педагогикалық инновациялардың азиялық орталығы жұмыс
істейді. Осы орталық әртүрлі елдердегі педагогикалық инновацияларды
тұжырымдап, олар жайында Білім беру мәселелері жөнін-дегі халықаралық
кеңсемен бірге баспа беттері арқылы педагогикалық қауымды хабардар етеді.
Білім беру мәселелері жөніндегі халықаралық кеңсе инновациялық үдерістерге
арналған басқа мерзімді басылым – “Білім беру саласындағы ақпарат және
инновация” журналын жариялауға да атсалысады.
Инновацияның маңызын ашып көрсету үшін Ю.В.Колесников пен
П.Н.Новиковтың Кәсіптік білім беру энциклопедия-сында келтірген мынадай
анықтамасына сүйенеміз: “Инновациялар білім беруді дамытудың аса маңызды
құрамдас бөлігі деп есептеледі. Олар білім беру кеңістігіндегі әр түрлі
бастамалар мен жаңалықтардың жинақталуы және түр өзгертуі нәтижесінде
көрініс тауып, білім беру саласында елеулі жаһандық өзгерістердің пайда
болуына және оның мазмұны мен сапасының өзгеруіне алып келеді...
Инновациялар әр түрлі бастамалар мен жаңалықтардың негізінде туындап,
келешектегі білім беру саласы мен көп мәдениетті білім беру кеңістігін
кеңінен дамытуға оң ықпал ететін және жүйелі түрде өздігінен қалыптасатын,
өзектілігі жоғары жаңалықтар болып табылады”.
1.4. Қазіргі дидактикалық концепциялар.
Дидактикалық процесті іске асырудың педагогиклық категориялары
Дидактика - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didasko түсіндіру, дәлелдеу,
оқу деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен оқытудың теориялық
және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы.
Дидактиканың негізгі қарастыратын мәселесі – оқыту процесі, оның
заңдылықтарын ашу, білім мазмұнын анықтау және оқытудың тиімді әдістері мен
оқытуды ұйымдастырудың формаларын жасап шығару.
Дидактиканың әдіснамалық негізі – таным теориясы.
Оқу үдерісі дидактикалық жүйелер деп аталушы психологиялық-педагогикалық
тұжырымдарға негізделеді.
Дидактикалық жүйелер
Оқытудың біртұтас Мақсатын құрайтын
құрылымы элементтер жиынтығынан
тұрады.
Осы жүйелер арқылы біз оқудың мынандай сипатын танимыз:
мақсаттық
мазмұндық
Дидактикалық жүйелер дидактикалық процестер
сипаты әдістер
құрал-жабдық
формалар
Дидактиканың даму тарихында орын алған тұжырымдарды топтастыра,
олардың үш түрін ажыратамыз: традициялық, педоцентрлік және қазіргі заман
дидактикасының жүйесі. Бұлардың әрқайсысы өзіне тән бағдарға, педагогикалық
теорияға жүгінген. Мұндай болу – оқу үдерісін, яғни дидактиканың пәні мен
объектін түсіну бағытына орай істелінген.
Традициялық жүйедегі оқуда мұғалімнің оқыту рөлі басым. Педоцентрлік
оқу барысында басты мән оқушының іс-әрекетіне, оның оқуына беріледі. Ал
қазіргі заман дидактикасы екі тараптық оқыту мен оқу арасындағы
дидактикалық қатынастарды негізге алады.
Традициялық оқу жүйесінің негізгі мақсаты оқушыларда ақыл-ой
(интеллектуалдық) қабілетін дамыту, түсініктік, теориялық білім қорын
қалыптастыру. Сонымен қатар бұл оқу жүйесінде оқудың тәрбиелік принципіне
көп назар аударылады: игерілген білім баланың сезім, ерік күштерімен
байланыстырылып, моральдық тараптан тұрақтанған жеке адам тәрбиелеу.
Бұл мақсаттарға жету төрт сатылық оқу ісінің орындалуына байланысты:
- түсініктілік сатысы – материалды тереңдеп үйрене білу;
- байланыстар сатысы – жаңа материалдың өткендегілерге негізделуі;
- жүйелестіру сатысы – теорияны жаңа құбылыс, жағдайларға орай
қолдана білу;
- оқудың жалпы желісі жалпы баяндаудан, түсінуден, қорытындылаудан,
қолданудан тұрады.
Бұлардың бәрі оқушы тарапынан оның білім деңгейіне, оқу пәніне
тәуелсіз міндетті түрде орындалуы тиіс.
Оқу үдерісінің логикасы – оқушы материалды қарапайым танудан түсіндіру
арқылы ұғыну мен қорытындылауға жеткізілуі қажет. Мұндай оқуда басты назар
оқу үдерісін басқаруға, мұғалім басшылығына, көрсетпелер мен нұсқауларға
бөлінеді, яғни бұл тұжырымдағы дидактика үшін ең басты проблема – мұғалім
іс-әрекетін ұйымдастыру және жүйелестіру, ерекше көрінетін белгілері:
сөзбайлығы, кітап құмарлығы, бала қызығуы мен қажетінен, өмір тәжірибесінен
алшақтығы.
Педоцентрлік дидактика (педа – бала, центр – орта) оқу үдерісін
тұтасымен баланың қажетсінуі, қызығуы және қабілетімен байланыстырады.
Мұндай оқудың мақсаты – баланың жалпы және ақыл-ой қабілетін дамытып,
әртүрлі ептіліктерге баулу.
Бұл бағыттағы дидактиканың басты проблемасы – оқу үдерісіндегі баланың
белсенділігін көтеру, ол үшін оқу өз бетінше, табиғи жағдайда, баланың өз
қалауы бойынша ұйымдастырылуы тиіс. Оқу барысында ешқандай білім
ұсынылмайды, игерілмейді, бекітілмейді, олардың бәріне бала іс-әрекетті
өздігінше орындай отырып, қажетсінуі күтіледі. Осының нәтижесінде
педоцентрлік оқуда ешбір жүйе жоқ, материал кездейсоқ іріктеледі, ол
бойынша тиісті оқу жұмыстары өткізілмейді. Нәтижесінде мұғалім рөлі
шегеріліп, ол тек кеңесшіге айналады, осының салдарынан оқу деңгейі болмашы
көрініске түседі.
Дидактиканың негізгі ұғымдары:
1. Оқыту процесі – оқушы мен мұғалімнің өзара әрекетіне бағытталған,
мақсат көзделінген процесс. Бұл процесс барысында оқушыларға білім
беру, тәрбие беру және оларды дамыту жүзеге асырылады.
2. Оқытудың қағидалары (принциптері) бұл оқыту процесінің тиімділігін
арттыруға қажетті ең негізгі дидактикалық талаптар жүйесі.
3. Білім берудің мазмұны бұл жеке адамның жан-жақты дамуы және
қалыптасуы үшін меңгеретін білім, ісекрлік, дағдылар жүйесі.
4. Оқытуды ұйымдастырудың формасы мұғалім мен оқушылардың арнайы
ұйымдастырылған белгіленген тәртіп бойынша жүргізілетін оқу таным
іс-әрекет процесі.
5. Дидактика оқыту, білім беру тек білім берушілік сипатта ғана
болмай, оның тәрбиелік жағын да қарастырады.
Демек Оқыту деп – оқытатын адамның іс-әркеті;
Оқу – оқитындардың іс-әрекеті;
Білім – оқитындардың ғылыми білімдермен тәжірибелік, іскерлік
дағдылармен қарулануы, ғылыми дүниетанымының, адамгершілік пен жалпы
мәдениеттің дамуы.
Оқыту туралы айтылған пікірлер өте көп.
Оқыту – күрделі процесс, яғни оқытушы мен оқушылардың өзара әркеті,
қарым-қатынасы, оқушылардың ғылыми білімдерімен дағдылармен қаруландыруға
бағытталған, оқу-танымдық іс-әркетін ұйымдастыратын, дүниетаным мен
адамгершілік, әсемдік көзқараспен сенімді қалыптастыратын, шығармашылық
қабілетті дамытатын белгілі мақсат көздейтін процесс.
Оқыту процесінің құрылымы:
1. Мақсат – ол жалпы және басты болып бөлінеді. Мұғалім оқу процесінің
негізгі ұйымдастырушысы бола тұра, ол саналы түрде өз мақсатының нәтижесін
көре білуі тиіс, яғни белгілі бір білім, іскерлік, дағдылардың жиынтығын
беру, үйрету, ұғындыру және ақыл-ой күштерін дамыту. Сонымен бірге оқыту
процесі барысында жеке тұлғаны дамыту, тәрбиенің жоғары дәрежесіне қол
жеткізу де басты міндет болып табылады.
Оқыту процесінің басты мақсатының психологиялық-педагогикалық маңызы –
шығармашылық күш-қуатты арттыра отырып, ұйымдастыру, оқушылармен қарым-
қатынас кезінде білім берудің тиімділігін арттыру, оқытудың жаңа тиімді
әдіс-тәсілдері мен формаларын қолдану.
2. Оқытудың мазмұны – бұл оқытушының жұмысы, танымдық іс-әрекет, әдіс-
тәсілі мен құралы, іскерлік пен дағдысы.
3. Оқыту процесіндегі басты тұлға – мұғалім, ол оқушылардың танымдық
іс-әркетін ұйымдастырушы. Оқушылар таным процесінің субъектісі, ал мұғалім
объектісі бола тұрып, оқу-таным процесінің маңызды элементі болып табылады.
4. Оқыту әдістері – бұл мұғалім мен оқушылардың өзара әрекет ету
құралы болып табылады.
5. Оқытуды ұйымдастыру формасы, оның негізгісі – сабақ. Оның көптеген
формалары бар: практикалық-лабораториялық сабақтар, семинар, лекция,
диспут, жобаны қорғау және т.б. Оқытуды ұйымдастырудың әрбір формасы оқудың
мазмұны мен оқушылардың жас ерекшелігіне қарай нақты сипатқа ие болып
отырады.
6. Білім, іскерлік және дағдыны іс-жүзінде қолдану, яғни қоғамдық
пайдалы жұмыстар, өндірістік практикалар, қоғамдық өмір.
7. Педагогикалық диагностика. Диагностика арқылы педагог оқу процесіне
өзгерістер енгізе алады, яғни оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін енгізу, оқытуды
ұйымдастырудың жаңа формаларын ойластыру. Диагностиканың әдістері – жеке
түрде немесе фронтальды түрде ауызша сұраулар жүргізу, жек жазбаша
жұмыстар, шығармашылық тұрғыдан жасалатын тапсырмалар.
1.4. Бағдарламаланған оқыту. Проблемалық оқыту. Дамытылып оқыту.
Инновационды оқыту.
1. Бағдарламалап оқыту технологиясы: принциптері және тиімді жақтары.
Дәстүрлі оқытудың кейбір кемшілік жақтарын бағдарламалап оқыту
технологиясы толтырады. Бұл технология ХХ-ғ. 60-шы жылдары педагогика,
психилогия, кибернетика ғылымдарының тоғысында пайда болды. Оның негізіне
оқыту туралы үш ұғым -
1) оқыту – басқару процесі ретінде;
2) ақпараттық процесс;
3)жекелендірілген процесс ретінде алынған.
Бағдармалап оқыту – оқыту бағдарламасына негізделген. Бұл
бағдарламада
1) оқу материалының өзі;
2) оны меңгерудегі оқушының-әрекеті;
3)меңгеруді бақылау формасы қатаң жүйеге келтірілген.
Оқу материалы бірнеше шағын бөліктерге бөлінеді, әр бөлік логикалық
тұрғыдан аяқталған. Студент бір бөлікті меңгергеннен кейін бірнеше
вариантта құрастырылған бақылау сұрақтарына жауап береді. Жауап дұрыс
берілсе, тапсырманың келесі бөліміне көшіріледі, дұрыс берілмесе материал
қайталанып беріледі. Бағдармалап оқытудың негізін салушы АҚШ ғылымы Скиннер
бұл технологияның негізін екі талапқа сай құрған.
1.жай бақылаудан өзін-өзі бақылауға көшу;
2.педагогикалық жүйегі оқушының өз бетімен білім алуына бейімдеу.
Бұл әдіс бір бағытты деп аталады.
Келесі әдістің авторы да – американдық ғалым Краудер. Әдіс
–көптармақты деп аталады. Бұл бағдарламада студент қойылған мақсатқа өз
жеке басы ерекшеліктеріне сай түрлі жолдармен жетеді. Студент бақылау
сұрақарына берген жауаптарына сәйкес не келесі бөлімге, немесе сол бөлімнің
тағы бір тармағына (вариантына) көшеді. Тармақтар бірнешеу болуы мүмкін.
Белгілі бір тармақты немесе бұтақты өткеннен соң студент бағдарламаның
негізгі діңіне қайтып оралады. Дайындық деңгейіне, табиғи қабілетіне қарай
тек қана діңмен жұмыс жасайтын студенттер де болады, ал әлсіздері
тармақтарға ауысып отырады. Бірақ барлық жағдайда да нәтиже біреу –
студенттер берілген білім көлемін толық меңгеріп шығады.
Үшінші әдіс – бейімдендірілген (адаптациялық ) деп аталады. Мұнда
студенттің қиынырақ немесе жеңілірек тармақтарға ауысуына мүмкіндіктер
қарастырылған. Қай тармаққа көшетіні студенттің алдынғы жауаптары мен
жіберген қателіктеріне байланысты. Студенттің жеке тұлғалық ерекшеліктеріне
қарай ақпаратты беру тәсілдері, күрделілік деңгейі, сұрақтардың қасиеттері
өзгертіліп отырады.
Бағдарламалап оқытудың негізгі принциптері мен жетістік жақтары:
1.оқу материалының мөлшерленіп берілуі;
2.студенттердің өздігінен белсенді жұмыстануы;
3.студенттердің материалды меңгеру деңгейінің үнемі бақылауда болуы;
4.оқыту типінің және оқу материалдары көлемінің жеке бас
ерекшеліктеріне сәйкестігі;
оқытудың автоматтандырылған техникалық жүйелерін қолдану мүмкіндігі.
Бағдарламалап оқытудың шығуы оқытуда техникалық құралдарды қолдануға
және оларды жетілдіре түсеге жағдай жасады. Бағдарламалап оқытудың басты
міндеті – автоматтандырылған дағдыларды және мықты білім мен біліктерді
қалыптастыру.
2. Проблемалық оқытудың мәні.
Қазіргі заманғы білім берудің басты мақсаты – мамандарды әлемді
шығармашылық тұрғыдан өзгертудің әдістемесімен қаруландыру. Осы тұрғыдан
алғанда ғылыми міндеттерді дәстүрлі емес әдістермен шешудің жолы ретінде
проблемалық оқыту жүйесі ұсынылуы заңды құбылыс.
Проблемалық оқытудың ерекшелігі – мұнда мұғалім білімді дайын түрде
баяндап бермейді, оқушылардың алдына проблемалық міндет қояды. Шешімді және
шешу құралдарын оқушы өзі іздестіруі тиіс. Бұл технологиялық әдістегі ең
маңызды мәселе – жаңа білім жаттау немесе есте сақтау үшін емес, проблеманы
немесе бірнеше проблемаларды шешу үшін беріледі. Проблемалық оқыту
педагогикада жаңа құбылыс емес, тарихта белгілі адамдардың (Сократ, Руссо,
Дистерверг, Ушинский т.б.) есімдерімен байланысты.
Проблемалық оқыту кезінде жүретін психологиялық процестер механизмі
төмендегідей: белгісіз, түсініксіз жаңа проблемамен жолыққан адамда
таңғалу, дағдарыс пайда болады да оның мәні неде? деген сұрақ туындайды.
Әрі қарай ойлау процесі белгілі схемамен жүреді, яғни – болжам тастау, оны
негіздеу және тексеру. Содан соң студент не өз бетімен ойша іздестіру
жүргізеді, немесе оқытушыныңь көмегіне сүйенеді. Шығармашылық ойлаудың
белсенділігі – проблеманы ұжымдық түрдегі шешу схемасы: субъект – объект -
субъект қарым-қатынастарына түседі.
Проблемалық оқыту – оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып білімді
шығармашылық тұрғыдан меңгеруге негізделген дидактикалық жүйе.
Сабақтың проблемалық құрылымы олардың ерекше ұйымдастырылуын талап етеді,
ал, мұның өзі оқытудың таңдалынған әдіс-тәсілдерінен көрініс табады. Мұның
бәрі оқытудың құрылымына әсер етеді. Сондықтан да, проблемалық оқытуды
өзінің ерекше технологиямы бар жаңа дидактикалық жүйе деп санауға әбден
болады.
Бұл дидактикалық жүйенің технологиялық негізгі ұғымдары – проблемалық
жағдай, оқу проблемасы, проблемалық міндет т.б.
Проблемалық жағдай – субъектіден жаңа білімді, іс-әрекеттің жаңа
тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Оны оқыту процесінің кез-келген
кезеңдерінде (түсіндіру, бекіту және бақылау) құруға болады.
Проблемалық оқытудың негізгі психологиялық және педагогикалық мақсаттары:
- оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттері мен дағдыларын
дамыту;
- оқушылардың белсенді ізденіс нәтижесінде игерген білімдері мен
дағдылары дәстүрлі оқыту әдістеріне қарағанда есте тез және
берік сақталады;
- түрлі проблемаларды көріп, қойып, шеше білетін белсенді оқушы
тұлғасын қалыптастыру;
- кез-келген нақты қызмет саласында өз ерекшелігі болатын кәсіби
проблемалық ойлау жүйесін қалыптастыру және дамыту.
Проблемалық жағдайды құрудың әдістемелік тәсілдері төмендегідей:
- мұғалім оқушыларды қарама-қайшылық жағдайына әкеліп, одан
шығушың жолдарын өздеріне қалдырады;
- біркелкі сұраққа әртүрлі пікірлерді жинақтайды;
- сыныпқа берілген жағдайды әртүрлі позициядан қарастыруды
ұсынады;
- нақты сұрақтар қояды;
- проблемалық теориялық және практикалық міндеттерді анықтайды;
- проблемалық міндеттерді қояды.
Проблемалық жағдайдың құрылуы және оның оқу проблемасына ауысуы,
проблемалық міндеттердің құрастырылуы
- проблемалық оқытудың бастапқы кезеңдері ғана, әрі қарай
оқушылар оқытушының бағыттауымен келесі шығармашылықпен ойлау
операцияларын шешуге тиіс:
- проблеманы шешетіндей варианттарды ұсынып, болжамдарын айту;
- болжамдары теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тексеру;
- қорытынды жасау;
- шешілген проблеманың дұрыстығын тексеру.
Сонымен, проблемалық оқыту технологиясы бірнеше кезеңдерден өтеді.
Оның негізгі кезеңі ойлаудың кедергісін түсінуге алып келетін проблемалық
жағдай. Проблемалық жағдай барысында пайда болатын оқу проблемасы да қиын,
бірақ оқушылар шеше алатындай дәрежеде болуы шарт. Проблеманың қойылуы және
түсіндірілуімен бірінші кезең аяқталады. Екінші кезеңде оқушы сұрақтың
жауабын толық алу үшін жетпейтін ақпараттарды белсенді түрде іздестіруге
кіріседі. Үшінші кезеңде қажетті білімдермен қарулана отырып проблеманы
шешіп, алынған нәтижелерді бастапқы болжаммен салыстыра отырып тексереді.
Проблема қойып оқытудың нәтижелі болуының 4 негізгі шарты бар:
- проблеманың мазмұныныа қызығушылық тудыра алатындай жеткілікті
мотивациямен қамтамасыз ету;
- әрбір этапта туындап отыратын проблемалардың шама жетерліктей
болуы (белгілі мен белгісіздің тепе-теңдік қарым-қатынасы);
- шешілетін проблеманың оқушы үшін маңыздылығы;
- педагогтың оқушымен диалогының өзара түсіністік пен сыйластыққа
құрылуы.
Проблемалық оқытудың жағымды да, жағымсыз да жақтары бар екенін атап
өтуге тиіспіз. Бұл технологияның артықшылығына – оқушының шығармашылық іс-
әрекеті негізінде білімді өз бетімен меңгеру мүмкіндіктері, соның
нәтижесінде оқу еңбегіне деген жоғары қызығушылығыгың, жемісті ойлау
қабілеттерінің дамуы жатады. Ал, кемшін жағына – кей кездерде процеске
қатысушылардың танымдық іс-әрекеттерінің ілсіз басқарылуын, жоспарланған
мақсатқа қол жеткізуде уақыттың шамадан тыс көп шығындалуын атап көрсетуге
болады.
Проблемалық оқыту үлгісін М.И.Махмутов жасаған болатын. Проблемалық
оқыту дидактикалық жүйе сияқты мына ұстанымдарға: оқытудың ғылымилығы мен
жүйелілігі; оқушылардың оқудағы белсендігі мен ізденімпаздығы; білім мен
тәрбие берудің және дамудың бірлігі; теорияның практикамен байланысы;
проблемалылығы; оқу мен еңбектің үйлесімі; қиындық пен ұғынықтылық;
қосарлылық; сөз бен көрнекіліктің бірлігі; оқытудағы саралаушылық пен
даралаушылық; кәсіпке бағыттаушылық.
Проблемалық оқытуды енгізу ең алдымен, оқытудың мазмұнын арнаулы түрде
ұйымдастыруды талап етеді. Проблемалық, әдетте, ұғымдарды теориялық
қорытындылаудың әлде бір деңгейі бар жерде болады; ол неғұрлым жоғары
болса, әдетте, мазмұнның (оқу материалдарының) проблемалық деңгейі соғұрлым
жоғары болмақ, - дейді Махмутов. Сондықтан проблемалық негізде құрылған
курс жетекші идеялардың барынша аз болуына негізделуге, олардың генезисін
ашуға, ғылымның проблемаларымен таныстыруға, кәсіпке бағыттаушылық болуға
тиіс. Осы тұрғыдан алып қарағанда пәндік сабақ беру әдістемесі курсы
әдістемелік жүйе ретінде пәнді оқытудың іргелі тұжырымдамасына негізделуі
тиіс, оның негізгі компоненттері мыналар болып табылады:
а) пәнді оқыту мақсаты; ә) мазмұны; б) нысаны; в) әдістер; г)
құралдары.
Курстың мазмұнына кәсіптік қабілет жүйесін енгізу керек, оларды
қалыптастыру практикалық және лабораториялық сабақтарда, сондай-ақ жеке
дара, топтық ізденімпаздық жұмыс процесінде маңызды орын алуы тиіс.
Проблемалық жағдайлар мынадай формада берілуі мүмкін: ауызша
ақпаратпен, талдау арқылы, сызба, кесте және шартты белгілер; физикалық
құбылысты көрсету арқылы; мәтінді ақпарат; тапсырмалар.
Проблемалық жағдайларды шешу мынадай жолмен жүзеге асырылады:
- өз бетімен (жеке)
- оқытушымен бірлесе отырып, жеке кезеңдерді талқылау
(лекцияда);
- топпен (практикалық және семинар сабақтарда);
- 3-4 адамнан тұратын кішігірім ұжымда (лабораториялық,
практикалық сабақтар мен ғылыми-зерттеу жұмыстар).
Проблемалық жағдайдың бірнеше түрі бар. Бірінші түрінде студенттер
проблеманы шешуге қажетті білім жүйесін таңдайды, оның көптігінен қателікке
ұрынады. Екінші түрінде білімнің жеткіліксіздігінен проблеманы шешудің
мүмкіндігі жоқ екендігін сезінеді. Проблемалық жағдайдың үшінші түрінде
студент білімді практикамен ұштастыруға кезігеді. Төртінші түрінде
теориялық білімнің жетіспеушілігінен практикалық қайшылықтарға тап болады.
Сабақ өту барасында әртүрлі проблемалық жағдайлар тууы мүмкін.
Мәселен, оқытушы тақырыптың өзінен-ақ сұрақ-жауап алу арқылы студенттерді
қызықтыра түседі. Проблемалық жағдайды тақырып мазмұнын түсіндіріп тұрғанда
да жасауға болады.
Проблемалық оқыту айрықша құрылымға ие. Оның ең бастысы – студенттің
проблеманы шешуде оқытушының басшылығымен немесе өз бетінше жұмыс жасауы.
Құрылымның негізгі элементі – игерілген білімнің өзектілігі.
Проблемалық оқытудың өзіне тән ерекшеліктері бар. Бірақ қатып қалған
қағида жоқ, сабақты ұйымдастыру оның нақты мазмұны мен мақсатына тікелей
қатысты. Сондықтан оны проблемалық оқытудың талабына жауап беретіндей етіп
ұйымдастыру қажет.
Проблемалық оқытудың жөн-жобасын толық меңгерген тәжірибелі ұстаздар
сабағы мына кезеңдерден тұрады:
1-кезең. Проблеманы қою және проблемалық жағдайларды талдауға
мыналар кіреді: студенттерден шешімін күткен проблеманы айқындау;
проблеманы шешуге студенттің қызығуы мен талпынысы; проблемалық жағдайды
талдау.
Оқытушының жалпы проблеманы қоюын эксперимент, эвристикалық сұхбат
арқылы жүзеге асыруға болады. Бұл кезеңде проблемалық жағдайларға талдау
жүргізіп, оқытушы қалдырған қиын жәйттан студент шығуға әрекет етеді.
Талдау процесінде белгілі мен белгісіздің арақатынасы айқындалып, студент
нені білу керек? деген сұраққа жауап іздейді. Сонымен, жағдайды талдау
нәтижесінде студент проблеманы сезініп, көп нәрсені айқындай түседі.
2-кезең. Оқу проблемаларын шешуге мыналар кіреді: шешу жолдарын
құрастыру; гипотеза және оның негіздері. Жоспар жасаудың мәні мынада:
студент өз бойына бұрыннан жинаған тәжірибесі арқылы белгілі мен
белгісіздіктің арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz