Қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы мәселесі
Қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы мәселесі
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста
адам болмысының қазіргі жағдайы философиялық антропология мәселелері
деңгейінде зерттелді. Мәдениет философиясы контексінде өнердің жалпы адам
мен оның әлемді көркейту тәсілі ретіндегі мәндері ашылды. Көркем
шығармашылықтағы барлық пен болуға тиістілік сапалары, тарихи-жаһанданулық
өзгерістер үрдісіндегі адам болмысына қатысты өнердің атқаратын міндеттері
мен болашағы талданды.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заман өнері және адам
болмысының жағдайы адамзат өмір сүруінің жаңа өлшемге шығуымен негізделеді.
Көркем шығарма қазіргі заман өнерінде әсерлендіретін пәнге айналып, ал өнер
адам өмірінің көрінісін бейнелейді. Өнердің мұндай статусы классикалық емес
көркем әлемді құруды білдіреді және ол сан қырлы өмірлік әрекетпен
қайнасқан әртекті мәдени әлемдердің терезесі тең құқықта адамзаттың
бірлесіп өмір сүруі мен өзара қатынасы екендігімен түсіндіріледі. Ғасыр
соңында тоталды сипатқа ие болған көркем-мәдени әлем структурасы құрылуының
көп жағдайда белгі ретінде дискурста туындауы құндылықтарды өзімен алып
жүруші, берілетін, қатынастыратын мәнге айналып, өнердің болмыс формасы мен
тәсілін өзгертті. Ғасырлар аралығына созылған классикалық дәстүрлі мен
жаңашыл өнердің арасында ХХ ғасырда қақтығыс байқалып, мұның негізінде ХХІ
ғасыр өнерінде үлкен өзгерістер трансформациясы айқындалды.
Ал, адам болмысы мәселесін зерттеуде рухани көздерді ашу мәдениет, өнер
салаларымен байланысты болып келеді. Біздің қоғамда әрбір азаматтың тұлға
ретінде кемелденуі, болмысының толықтығы көзделген. Ол әрбір азамат
болмысының жеке даралық қасиеттерін дамыту, ерекше болуын және басқаға
деген қатынасының жақсаруын, яғни, бүкіл жалпы адамзатқа ортақ
құндылықтарға қол жеткізуін білдіреді. Адамның болмысы осы мәселелер
қатарында: ол заттар әлеміндегі адам болмысы, адам болмысының ерекшелігі,
дараланған руханилық болмыс, объективтендірілген руханилық болмыс, болмыс
пен барлық сапаларында анықтауды қажет етеді.
Қазіргі ақпараттар легіндегі мәдени ағымдардың әсерін сындарлы
талдаудан өткізу, қоғамымызға қауіп төндіретін жағдайда шара қолдануымыз
қажет болады. Себебі, адамның қолынан барлық нәрсе келеді, демек, оның
шығармашылығы адамдарда адамилықты дамытуға арналмай, жеке өзінің
эгоцентристік мақсаттарына бағытталуы да мүмкін. Қоғам мен қоршаған орта
арасындағы өзара әсерлесу, даму барысында мәдениет өркениетке айналады.
Адамдар бойындағы болмыстық ерекшеліктерге ұмтылуда тайталастық,
қақтығыстар туындайды. Бұл үдерісте болмыстық ерекшеліктер дәстүрге
үстемдік етіп, нәтижесінде құндылықтарды құнсыздандырып, өзінің жаңа
құндылықтарын әкеледі. Қоғамдағы адамның жаттануы, құралға айналуы,
ұлтаралық келіспеушіліктерге ықпал етеді. Ал, жалпыға ортақ - қамқорлық,
өзгені түсіну, ізгіліктілік тәрізді адамзаттық құндылықтар оның адами
болмысын сақтауға үндейді. Сондықтан, біздің мақсатымыз тарихымыздағы
өнегелі істерді, даналықты бойға сіңіріп, дәстүрімізді жаңашылдықпен
сабақтастырып, қоғамымызды дамытуға бағытталады. Қазақ елі бүгінгі Тәуелсіз
Республикамызда ел басы атап көрсеткендей мемлекеттің жоғары игілікке
ұмтылу идеясымен ұласып жатыр. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев бұл бағытта Еуразиялық Одақты құру идеясында әлемдегі
барлық мемлекеттер бойынан өткізіп жатқан дағдарыстан өту мақсатында барлық
кедергі жасайтын догмаларды, таптаурындар мен шаблондарды аттай отырып,
қажырлылықпен, шығармашылықпен жаңаша ойлауды, тарихпен берілген
мүмкіндіктерді пайдалануды атап көрсетті. Біз ұланғайыр байтақ даланы ақ
білектің күшімен қорғап қалған батыр бабаларымыздың асқақ аманатына адал
болуымыз керек. Олар елі азат, жері тұтас қуатты мемлекет құруды, Жерұйықта
ғұмыр кешуді аңсады. Осы арманды ақиқатқа айналдыру бақыты біздің ұрпаққа
бұйырды. Елімізді әлемнің маңдайалды мемлекеттерінің қатарына қосып,
қарқынды дамытып, Қазақстанды қарыштап өркендете беру – біздің қастерлі де
қасиетті борышымыз! деп түсіну осының дәлелі [1, 3 б.].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр философиясы үшін дәстүрлі
онтологиямен салыстырғанда алдымен әлем, табиғат емес, адамды зерттеу
мәселенің бастапқы нүктесіне айналды. Неліктен бірқатар философиялық
бағыттар үшін болмыс туралы ілім ерекше назарға аударуға мәжбүр етті? Оның
адам мәселесіне қарай ауысқандығын қалай түсіндіруге болады? ХХ ғасыр
философтары өткеннің философия ішіндегі басымдылықтарын қайта қарады. Олар
әлем болмысының өзбетінділігінен бастау алып, одан адамды түсінуге
ұмтылатын және адамды әлемге тәуелді етіп қойған классикалық онтологияның
өкілдеріне қарсы шықты. Бұл жағдайда философия заттар философиясына
айналып, ал адам да көп жағдайда дәл солай зат ретінде қарастырылды.
Алдыңғы қатарға логика, гносеология, идеялар теорияларын ұсынған
классикалық философияның кейбір бағыттарына наразылық одан кем болмай,
жаңа онтология өкілдері оларды идеялар философиясы үстемдік етуде
адамды белгілі бір таным машинасына айналдырды деді.
Классикалық онтологизм және гносеологизммен таразы теңестірген ХХ ғасыр
философиясының феноменология, экзистенциализм мен персонализм бағыттары
шындығында адамды философияның орталық мәселесі деп есептеді. Бұл
бағыттарда адам болмысының зерттелуі едәуір жан-жақтылығымен, тұтастығымен
ерекшеленіп, метафизикалық толықтығы қамтылады. Адам болмысын түсіндіруде
қаншама көзқарастар орын алғандығына қарамастан, адам болмысы өз деңгейінде
терең зерттеліп, өзінің соңғы шешімін тапқан жоқ. Бұл ретте адамның болмысы
жайлы анықтамалардан да адам болмысының адам үшін қажеттілігі негізгі
орталық мәселеге айналып отыр.
Мәселенің экономикалық тұрғыда басымдылықпен шоғырлануын К. Маркс
жаттанудың капиталистік қоғам жүйесі үшін маңыздылығын былайша баса
көрсеткен: Еңбекпен өндірілген зат, оның өнімі еңбекке қарсы қандай да бір
бөтен нәрсе, бұл өндірушіге тәуелді болмайтын күш... [2, 455 б.]. Бұл
жерде өмірден жүзеге асырушыны, өмірден жұмыскерді алып тастаған болып
шығады, заттандыруда адамның жоғалуы және затпен оны жаулау, затты игеру –
мұның барлығы жаттану, өзін-өзі жаттандыру болып табылады.
Ж.-П. Сартр жаттануды индивидтің жаттанбайтын еркіндігі мен оны
қоршаған әлемнің арасындағы онтологиялық қақтығыстың салдарынан деп
есептейді; сондықтан жаттану адам болмысының бөліп алуға болмайтын
бөлігіне айналады [3, 44 б.]. Г. Маркузе жаттану қазіргі заманғы
еуропалық мәдениеттегі болмыстың барлық элементтерін құралға айналдырып,
оны индивидпен жаттандыратын инструментальді рационалдылықтың үстемдік
етуінің салдарынан туындаған деп табады [4, 91 б.]. Адам болмысы мәселесін
бірден-бір бірегей орталық мәселе ретінде қарастыратын ХХ ғасыр
философиясындағы бағыт экзистенциализм философиясы. Оны жасаған ең үздік
өкілдері: Карл Ясперс (1883-1969), Жан-Поль Сартр (1905-1980), Альбер Камю
(1913-1960), Мартин Хайдеггер (1889-1976) болып саналады.
Экзистенциализмде болмыс бірыңғай жүйе ретінде таңдалады. Мәннің жалпы
құрылымындағы экзистенциясын анықтау, яғни, ғаламның басқа да бастауларымен
қатар, адам табиғатының онтологиялық барлығын анықтау негізгі мәселе болып
табылады. Экзистенцияның негізгі онтологиялық анықтамасы – аралық болмыс,
бұл ұғымды Кьеркегор енгізген. Діни экзистенциалистер (Н..Бердяев,
К..Ясперс, Г..Марсель, П..Тиллих) басқаның табиғатын сенім әрекетінде
ашылатын трансценденция ретінде анықтайды. Неміс экзистенциализмінің
өкілі М..Хайдеггер болмыс нағызғы, субстанция, субъектке қарама-қарсы және
қандай да бір сырттан берілгендік ретіндегі дәстүрлі қарастырылатын
тұжырымдаманы сынайды. М. Хайдеггер үшін болмыс мәселесі - адам мәселесі
ретіндегі мағынада, адамның өмір сүру негізі болып танылады. Әлем тұтастық
(болмыс) ретінде оны тек қоршаған табиғи ортаға қарағанда, ең алдыңғы мәнде
– әлем туғызушы тіршілік иесі адамға тән [5, 121 б.] деп өте орынды
айтқан. Сондықтан да, болмыс әлемінде өзінің шынайы орнын табу адам үшін
маңызды міндет.
М..Хайдеггер Э..Гуссерльдің феноменологиялық тәсілін қайта қарастырып,
оның зерттеуіне интенционалдылық болмыс, әлемдегі болмыс деп пайымдап,
экзистенцияны қосты. Феноменологиялық тәсіл экзистенциализмді, шындықты
суреттейтін жүйелі онтологияға айналдыруға мүмкіндік берді. Діни
экзистенциализм адамды әлемнен құдайға шақырады және өз-өзіне тереңдеуде
болмыстың жаңа трансцендентті өлшеміне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Өз-өзіне тереңдеу, сонымен бірге Мен даралылығының шекараларын кеңейту
[6, 47 б.].
Антропологиялық білімдердің адам болмысының сан қырлы қабаттарын
қарастыруға ұмтылысы адамның биологиялық мәнінен бастап, конституциялық,
эволюциялық, популяциялық, этникалық, физикалық, медициналық, мәдени,
психологиялық, діни тұрғыдан түсіндірулерін қамтиды. Адам болмысының денесі
мен рухының өзара байланысы тәрізді адамның өмір сүруінің биологиялық
негіздеріне екпін жасалып немесе адам табиғаты әлеуметтік-биологиялықтың
бірлігі, адам өмірін ұзарту, өлім мен мәңгі өмір сүру, денелілік, ауыру,
сырқаттану және ессіздік мәселелері туралы болса, мәдени антропология
рухани феномендерді зерттеп, адам бейнесіндегі әртүрлі тарихи және мәдени
кезеңдерде, адамның тарихтағы мәдени эволюциясын көрсетеді. Қазіргі заман
өнері өзінің көркемдік шығармашылықтарында антропологиялық білімдермен
қауышатындығын, кейде оларға сүйенетіндігімен тұжырымдалады.
Мәдени антропология рухани феномендерді зерттей отырып, көп жағдайда
сипаттау тәсілін қолданады. Оның пәні адам бейнесіндегі әртүрлі тарихи және
мәдени кезеңдерде, адамның тарихтағы мәдени эволюциясын көрсетеді. Мәдени
антропология өзінде тарихи, діни, психологиялық және жас ерекшелігі
антропологиясын қамтиды.
Феноменология ХХ ғасырдағы батыс философиясындағы зор ықпалды
ағымдардың бірі ретінде зерттеу тақырыбына қатысты таңдалды. Ф. Брентано
алғашқы болып интенционалдылық ұғымын психикалық үдерістерді сипаттауға,
таза субъективті мағынада қолданды [7, 27 б.]. Интенционалдылықты
Брентаноның түсінуін психологизм мен натурализмге жатқыза сынай отырып,
интенционалдылыққа Э. Гуссерль натуралистік емес, трансценденталды-
феноменологиялық түсінік беруге ұмтылады. Ол Э..Гуссерльдің (Логикалық
зерттеулер) феноменологиялық философияны ауқымды түрде зерттеп дамыта
білгендігі нәтижесінде кеңінен таралды [8, 54 б.].
ХХ ғасырдың бірінші жартысы мен ортасында неміс және француз
философиясы феноменологиялық зерттеу тәсілі ретінде маңызды роль атқарды.
Бұл М..Хайдеггердің Болмыс пен уақыт [6], М. Мерло-Понтидің
Феноменологиялық қабылдау [9], Дж. Серльдің Сананы қайта ашу [10] атты
феноменологиялық зерттеулері болып табылады.
Постструктурализм қандай болмасын мәдени феноменнен рет пен мән
іздеуге ұмтылатын логоцентристік дәстүрге сынмен қарап, қарсы шықты.
Антитарихилық пен статикалықққа әкеліп тірейтін құрылым идеясы да күмән
туғызды. Бұл ағымның белді өкілі Жак Деррида структуралистік әдіснаманы
герменевтика мен психоанализге қосуға қадам жасап көрді [11, 25 б.].
Мәдениет сөздігі жеке дәуір мен тарихи айналымға ғана арналып жасалуы
мүмкін, бірақ әр кезеңдердегі барлық өнер құбылыстарын түсінуге әмбебап
емес [12, 45 с.] деген пікірлер, модернизм, постмодернизмді жасаған
жұмыстарды тануға француз философы және мәдениеттанушысы Ж.Ф. Лиотар және
т.б. көзқарастары жұмыста қазіргі заманғы мәдениеттанудағы бағдарларды
анықтауға қолданылды. Неміс философы Т. Адорно суретшілерге адам образын
жасау мүмкін болмау себебі адам өміріндегі хаос - қисынсыз қайталанған
деструктивті, дисгармониялық формада көрініс тапқандығынан деді
[13, 121 б.]. Сол себептерден өнердегі гротескті образдар нақты адамзаттың
басынан өткізген апатты көрсетуі болып қабылданды.
Адам болмысын зерттеудің әдіснамалық негіздерінде М.С..Каганның
мәдениет ұғымында адамның барлық биологиялық детерминделмеген сапаларының
толықтығы [14, 126 б.], оның әрекет тәсілдері мен олардың заттық іске асуы
тәрізді анықтамалары алынды. Сондай-ақ, К.Г. Юнг [15], З..Фрейд [16],
Ш..Шукуров [17], Ю.М..Лотман [18] еңбектері көркем шығармашылықты қазіргі
заман өнерінде тарихи-мәдени аспектіде талдауға қолданылды.
Адам болмысы мәселесінің отандық қазақ философиясында талдану деңгейі
осы мәселеге жақын зерттеулерде Ж.М..Әбділдин, Ә.Н..Нысанбаев, Қ.Ә..Әбішев,
М.С..Орынбеков, А.Қ. Қасабек, Д. Кішібеков, Қ.Ш..Нұрланова,
Ж.М..Молдабеков, Ж.А..Алтай, Т.Х..Ғабитов, С.Б. Бөлекбаев,
Г.Қ. Әбдіғалиева, С.Е..Нұрмұратовтың еңбектерінде қарастырылған. Адам
мәселесін талдауға арналған ғылыми жұмыстардың қатарынан Б.Р..Қазыханова,
З.А..Мұқашев, Т.Х..Рысқалиев, М.С..Сәбит, Б.Ғ..Нұржанов, Н.Ж..Байтенова,
А.Б. Наурзбаева, Б.К..Байжігітов, К.Қ. Бегалинова, Н.Г..Аюпов және тағы
басқа ғалымдардың еңбектері орын алады.
Адам болмысы мәселесі ретінде арнайы жақын тақырыпта қарастырылған
еңбектерге Ғарифолла Есімнің Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмысы
(герменевтикалық талдау) [19] және Г.Ж..Нұрышеваның Адам өмірінің
философиялық мәні [20], Б..Қожамберлиевтің Рухани болмыс пен әлеуметтік
болмыс дамуының ара қатынасы [21] атты ғылыми зерттеулері жатады.
Адам болмысы қазіргі заман өнерінде философиялық тұрғыдан арнайы
зерттеуді қажет ететін тың тақырып. Көркемөнер шығармасындағы адамның
бүгінгі уақыттағы болмыстық жағдайының қандай деңгейде екендігі, адам
болмысының философиялық категория ретіндегі тұжырымдамасы мен оның өнердегі
пайымдалу деңгейін философиялық тұрғыдан айқындау маңызды.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы
мәселесін мәдени-философиялық дискурс негізінде зерттеу.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
- философия және өнер саласында адам болмысына өзіндік ұғымдық
дефиницияларды сараптаудан өткізу;
- руханилық пен мәдениет ұғымдарының ара-қатынасын антропологиялық
білімдер қатарында айқындау арқылы зерттеу мәселесінің әдіснамалық
негіздерін ашу;
- интенционалдылықта әсерленудің сезімдік және рухани құрамдарын
анықтап, конституивті принципте олардың потенциалдық және актуалдық
мәндерін ажырату;
- өнердің адам мен әлемді көркейту тәсілі ретіндегі жоғары
міндеттерінің бірі көркем шығармадағы рухани мәнділік көздерін зерттеу;
- көркем шығармашылықтағы өзара қатынас пен сұхбаттың тарихи-мәдени
кешендерде мәнділік ретінде іске асу үрдісін пайымдау;
- адам болмысының рухани-әмбебаптылығы мен оның табиғи-инстинктілігін
өнер шығармасындағы жасаушы адам, кейіпкер адам және қабылдаушы адам
жүйесінде талдау;
- көркем шығармадағы адам бейнесі: барлық пен болуға тиістілік
сапаларының идеал мен реалды көркем шығармашылық үрдістегі деңгейін
айқындау;
- қазіргі заман өнеріндегі адам болмысының түрлендірілуін
постмодернистік қағидалармен байланыста талқылау;
- тарихи-жаһанданулық өзгерулер үдерісіндегі өнердің міндеттері мен
болашағына мәдени-философиялық талдаулар жасау;
- қазақ өнеріндегі адам болмысын қазақ дәстүрлі өнерінің арнайылық
қырлары тұрғысынан зерделеу;
- қазіргі Қазақстан өнеріндегі адам мен әлем қатынастарының
философиялық шешімін пайымдау;
- қазақ өнеріндегі жаңғырту мен жаһанданудың әсерін әлемдік тарихи-
мәдени үрдістер деңгейінде дәлелдеу.
Диссертациялық зерттеудің нысаны адам болмысы мәселесінің қазіргі заман
өнеріндегі көрінісін зерттеу.
Диссертациялық жұмыстың пәніне қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы
мәселесін мәдени-философиялық білімдер жүйесі негізінде талдау.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы қазіргі
заман өнеріндегі адам болмысы философиялық антропология тұрғысынан
зерделеніп, оған мәдени-философиялық пайымдаулар жасалынды, алынған негізгі
ғылыми нәтижелер төмендегідей:
- адам болмысы өнерде әсемдік, әділеттілік, ақиқат заңдары арқылы
рухани-ұждандық принциптер мен нормаларды, идеалдар мен құндылықтарды
тұлғаның дараланған және объективтенген рухани болмысында
біртұтастандыратындығы және олардың өзіндік бірлігі екендігі пайымдалды;
- руханилық ұғымы өнердегі көркем образдарға ерекше сапада рең
беретін құбылыс деп алынса, ал, мәдениет осы құндылықтарды жасаушы,
сақтаушы және дамытушы, олардың өзара байланысындағы маңызды құрал, тәсіл
екендігі анықталды;
- интенционалдылық көркем шығармашылықтық әсерленулерінде сезімдік
деңгейдегі эмпирикалық құбылыстар гилье мен рухани белсенділік беруші
ноэма арқылы адам әлемін бейнелеуде конституивті принцип рөлін
атқаратындығы зерделенді;
- көркем шығарма бейнелердің бір тұтас жүйесі ретінде рационалды мен
эмоционалдының, объективті мен субъективтінің, саналы мен бейсаналының,
жеке дара мен жалпының қарама-қайшылықты бірлігін қамтитындығы, сонымен
қатар, мән мен құндылықтың бірлігі екендігі зерделеніп, әлемді өнер тұлға
мен адамзат қатынасында бейнелейтіндігі көрсетілді;
- көркем рецепция көрермен мен бейне арасындағы көркемдікті қабылдау
үдерісінде оның мәтін сұхбаты ретінде санада қабылданып, ол шығармашылықта
көркем коммуникацияны аяқтау үдерісі сипатында пайымдалды;
- адам болмысының рухани-әмбебаптылығы мен оның табиғи-инстинктілігі
өнер шығармасында жасампаз адам, кейіпкер адам және қабылдаушы адам
жүйесінде көрінеді; ол ең алдымен, суреткер – кейіпкер – қабылдаушы
тізбегінде адамның жоғары гуманистік құндылықтары, рухани-ұждандық
бастаулар және оның жасампаздығының көрінісі ретінде дәлелденді;
- идеал – адамның нақты өмірлік әрекетінде зерденің тәжірибе мен ақыл-
ойды паш ететін қажетті априорлығы ретінде емес, ол тек ерекше жағдайда
кемелділік пен аяқталғандықтың түйсінілетін бейнесі ретінде өнер мен
тұлғаның көркем шығармашылығында іске асатындығы анықталды;
- постмодерн өнерінде адам болмысы байланыссыз бөлшектерден, сана мен
мәдениет фрагментерінен тұрады, оның санасы шизофрениялық түрде ыдырайды;
сондықтан деконструкция қисынына сәйкес ол бағыну мен үкім ету құрылымының
қалай іске асатыны, тірі адам кейіпсіз субъектке қалай айналатыны,
әлеуметтік өмір кеңістігінде өзін-өзі жаттандырған бір өлшемді адамды
таңдайтындығы туралы ой-тұжырым пайымдалды;
- архитектоникалық өнердің басты сүйенетін тетігі әлем үлгісінің
модельденуімен қатар, форманың мән құраушы элементтердің бірі адамның
болмысының рухани даралылық негіздеріне сүйенетіндігі анықталып, адам әлемі
оның болмыстағы басты өлшемдерінің бірі екендігі зерделенді;
- қазақ дәстүрлі өнерінің өзіндік ерекшелігі табиғи үйлесімділіктің
маңыздандырғандығымен, адам болмысының даралылық сипатын этикалық
негіздермен байланыстырғанымен сипатталатыны көрсетіліп, қазіргі ұлттық
тарихи-мәдени процестердің философиялық келбеті анықталды;
- адамның болмыстық негіздерін түсінудің іргетасы Қазақстан суретшілері
үшін қазіргі өнердің жалпы әлеммен жаңашылдықпен байланыс жасауға мүмкіндік
беретіндігі, сонымен қатар, онымен өзара қатынас жасаудың маңыздылығының,
яғни, Меннің Басқаға деген қатынасының тереңдеуінде екендігі
дәлелденді;
- жаңа өнердің мәні, оның осында және қазір атты болмыстық
ұғымды концептуалды түрде пайымдауға бағыттала отырып, адамның
өзін-өзі тануы алғаш рет өзге мәдениет және дүниетаным
өкілдерімен ашық сұхбаттасуға мүмкіндік алуын білдіретіндігі және
болмыс-осында немесе өмір сүру – біз арқылы өмірлік
тәжірибеде ашылатындығы анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Антропологиялық сипаттағы экзистенциалистік ойлау жүйесі тек қана
бірыңғай болмыс шеңберінде өрбитіндігінде. Бұл негізгі мәселе – мәннің
жалпы құрылымындағы экзистенциясын анықтау, яғни, ғаламның басқа да
бастауларымен қатар, адам табиғатының онтологиялық барлығын анықтау.
Экзистенциализмде болмыс құралдық алаң немесе мүмкіндіктер көкжиегі, оның
шамасында өмір сүретін және дамитын адамның еркіндігі болып табылады.
2. Руханилық пен мәдениет ұғымдары адамның танымдық әрекеті мен
әлеуметтік болмыс жүйесінде ерекше мәндік рөл атқарады. Руханилық бұл
жүйедегі мәдени өнімдер мен процестерді, сол сияқты адамгершілік нормалар
мен өлшемдерді, құқықты, көркемдік шығармашылықты адамдар әлемінде
рауаждандырылатындықтан ол мәдениеттің субстанционалдық өзегі болып
табылады. Өнер саласы руханилықты әлеуметке тасымалдаушы, таратушы,
насихаттаушы жүйе.
3. Интенционалдылық принципі адамның үзіліссіз екпінді түрде өзіндік
санасының шегінен шығуы, өзінің шекарасын аттап өтуі ретінде анықталады.
Гуссерль бұл мазмұнды мен формалдының арасындағы айырықта трансценденталды
субъективтілік негізіне жаңа конституивті принципті енгізіп, оны
интенционалдылық принципі деп атады. Адам қазіргі заман өнерінде өзінің
болмыстық мәнін осы интенционалдылық әрекетте көрсетеді.
4. Әрбір көркем шығарма өнерде адам мен әлемді көркейту тәсілі
ретіндегі міндетін атқаруда өзінің әлем моделін, көркемдік тұжырымдамасын
адам болмысының ішкі және сыртқы ортамен өзара әсерінде көрсетуге
қабілетті. Көркем шығарма мәдениет аясында рухани (көркемдік) қасиеттерін
бойында ала жүретін материалды құндылық. Себебі, ол мәндік тұрғыда ұждандық
бастауларға бағындырылған және бірдей уақытта зерденің айнасы болып
табылады.
5. Өзара қатынас пен сұхбат – түп негізінде көркем шығармашылықтың
мәнді жақтары. Адам ең алдымен өзіндік дараланған қабілеті арқасында өзіне
қажетті өнер әлемін жасайды және онымен өзара қатынастағы өнері арқылы өзін
құлпыртады, қайта жасандырады, рухани гүлдендіреді. Бұл суретші - өнер
шығармасы - көрермен жүйесінде тұлғаны жасау және қайта қалыптастыру
коммуникациясы.
6. Адам болмысының рухани-әмбебаптылығы мен оның табиғи-инстинктілігі
өнер шығармасындағы жасаушы адам, кейіпкер адам және қабылдаушы адам
жүйесінде көрінеді. Адам өзінің табиғатында шығармашылықтың барлық
салаларына қабілетті, соның ішінде, ең алдымен өнерге де қабілетті
әмбебапты тіршілік иесі. Оның міндеті өзінің шығармашылығында жоғары
гуманистік құндылықтарды, рухани-ұждандық бастауларды көрсету.
7. Көркем шығармадағы адам бейнесінде барлық пен болуға тиістілік
сапаларын қарастыруда адамның идеал мен реалды өмірде қандай екендігі
дәйектеледі. Көркем шығармашылық үрдістегі оның көрінісі ақпараттық
қоғамның әлеуметтік-мәдени үрдістері мен мәдени құбылыстардың көрінісі
ретінде анықталады. Қазіргі адамзаттың ең ауыр кеселі болмысты ұмытуы,
болмыстың тұтастығы мен оның тәуелсіздігін ұмытқандығы.
8. Постмодернизмнің барлық теоретиктері әлемді репрезентациялауда
өнердің мүмкіндіктерін қайта қарауға тырысады. Оқиғада ұғымдар мен образдар
бір мәнді болып ұстатпайды, репрезентацияланбай тайқып кетеді, сондықтан
ешбір бейне оқиғаны бейнелей алмайды, ол тек көрінбейтінге ғана сілтеуге
мүмкіндікті. Бұл мағынада Лиотардың қазіргі заман өнеріне реалдылықты
қоймау, көріне алмайтын ойландыға сілтеме таба білу идеялары осы ауқымда
түсінілуі мүмкін.
9. Тарихи–жаһанданулық өзгерулер үдерісінде таптаурынды мәдениетпен
келген лектерге шек қою. Қазіргі заман суреткерінің шығармашылық аясынан
адам әлемінің табылмауына қарсы адамның ішкі жан дүниесінен сыр шерту,
өзінің адами болмысын ұғынуы, өмір мен әлемнің рухани негізінің көрінісін
беруді алға тарту, оның өркениет талаптарына сай кәсіптік деңгейін
жоғалтатын шығармалармен шектелмеуі, адамның рухани-мәдени өмірінен
алыстамауы қарсы қойылады.
10. Қазақ дәстүрлі өнерінің ерекше қырлары әлеуметтік, тарихи және
географиялық климаттық орта сол халыққа тән мәдени болмыстың негізін
анықтайтын шығармашылықтық қарым-қатынас жүйесін қалыптас-тыратындығында.
Осы ортада өмір сүріп отырған адамның табиғи болмысы да дәстүрге байланысты
қалыптасады, яғни оның бойында ішкі естелік ретінде сақталады.
11. Қазақстан өнерінің даму үрдісінде Тәуелсіздік алған жылдар тұсында
өзін-өзі тану, рухани даму мен ізденістерге толы жылдар болды. Ал, осы
бағытта тақырыптар мен талғамдардың қалыптасуында өнер шығармаларын жаппай
саудаға айналдыру мен мазмұнын жеңілдету сияқты конъюнктуралық әрекеттер де
орын алды. Жаңа және жаңашыл өнердің ерекшелігі – осындай нарыққа тұрпайы
бейімделуге қарсы наразылық – Адам мен Әлем қатынастары арқылы байланыс
орнату, оған өзара теңбе-тең қатынас жасау арқылы осы тұтынушылық
психологиясын шектеудің тетігі анықталады және өзгеше көркем бейнелеу
тілдерін қолданудың жолдары бағамдалады.
12. Қазіргі заманғы өнер тұтастанған және жүйеленген дүниені пайымдауға
негізделмеген, өзіндік тілі мен көркемденген құбылыс ретінде мазмұны
жағынан дискретті құрылымдар аймағын қалыптастырады. Ал, қазақ өнеріндегі
жаңару ұлттық мәдениеттің қазіргі заман талаптарына сәйкес бейімделуіне
негізделеді. Бұл үдерістің болашағы әлемдік көркем практикада тексерілген
қажетті әдіснамаларды жаһанданудың әлемдік тарихи-мәдени үрдістеріне сәйкес
пайдалана білуінде. Қазақ мәдениеті мен өнерінің қазіргі батыс мәдениетімен
қатынасы барысында өзіндік келбетін сақтай алатындай қабілеті оның
этнофилософиялық жетістіктерін айқындай түсуімен тікелей байланысты.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Бұл жұмыста
адам болмысына берілген анықтамаларға сараптама жасалып, адамның
бірегейлігі, даралылығы мен сәйкестігіне ХХІ ғасырдың мәселелері ретінде
зерттеу жүргізілді. Тобырлық, конвейерлік өндіріс, көптеген адамдардың өмір
сүру бейнесін – типологиялау мен стандарттау шығармашылық, даралылық пен
әрбір адамдағы қайталанбайтындықты көлеңкелеуге қабілетті екенін, қазіргі
заман өнерінде адамның өзіне сәйкестігіндегі тоқырау себептерін осыдан
іздейді. Сол бағытта жаңа, іргелі зерттеу әдістері мен тәсілдері,
ұстанымдары, принциптері мен тұғырнамалары қолданылды. Сондықтан негізгі
әдіснамалық тұрғыдан көпфункционалды бағдарларға сүйену, универсалдық
ұстаныммен түсіндіру, құбылыстың көп өлшемді қасиеттерін мойындау тәрізді
принциптер алынады. Сонымен қатар, адам болмысы мәселесі қазіргі заман
өнерінде зерттеудің ерекшелігіне сай тарихи-мәдени нақтылық, мәдени-
философиялық салыстыру, интеграциялау, дифференциациялау, ақиқатқа сәйкес
келу тәрізді принциптер мен ұстанымдардың ерекшелігі де ескерілді.
Диссертацияның теориялық және методологиялық негізіне адам болмысын қазіргі
заманғы бейнелеу өнері мен дәстүрлі өнердегі көрінісінің ерекшеліктеріне
зерделенген философиялық, діни, мәдени-философиялық, эстетикалық ілімдері
мен қағидалары жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы.
Адам болмысы мәселесінің қазіргі заман өнеріндегі көрінісі философиялық
антропология, дінтану негізінде жүйеленіп, біршама мәдени философиялық
тұжырымдамалардың талдануы ұсынылды. Зерттеу жұмысы теориялық және
практикалық деңгейде адам болмысы мәселесін қазіргі заман өнері тұрғысынан
қарастыруға мүмкін болатын қырлары мен ерекшеліктерін айқындауға, оларға
мәдени-философиялық талдау беріп және оның көркемдік бағыттар негізінде
пайымдауға ұмтылысты білдіреді. Анықталған мәселе алдағы уақытта
философиялық және басқа да әдіснамалық тұрғыда кейінгі зерттеулерде адам
болмысын қазіргі заман өнері мен дәстүрлі шығармашылықта, қазақ өнеріндегі
көркем шығармашылықтың мәнді қырларын тереңірек зерттеуге жол ашады.
Қазіргі заманғы бейнелеу өнеріндегі ағымдармен қатар, суретшінің тұлғалығы
мен даралылығын адам адам болмысы мәселесі қатынасында тануға мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің
Философия және ғылымдар әдіснамасы кафедрасы отырысында (10 қараша, 2009
жыл, №4 хаттама) талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертациялық зерттеудің
негізгі мазмұны отыздан астам мақалалар мен тезистерде жарияланды.
Диссертация Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Философия және ғылымдар әдіснамасы
кафедрасының әдіснамалық семинарында Қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы
мәселесі тақырыбы бойынша бірнеше мәрте баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны бойынша Қазақстан Республикасы
Білім және Ғылым министрлігі Білім және Ғылым саласындағы Бақылау
Комитетінің тізіміне тіркелген басылымдарда 10 мақалада көрініс тауып, және
22-ден астам халықаралық ғылыми.-.теориялық конференцияларда баяндама
жасалды.
Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі
логикалық байланысымен сипатталады. Диссертациялық зерттеу кіріспеден,
негізгі төрт бөлімнен, он екі бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі 276 бет.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
оның зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға
ұсынылған тұжырымдары дәйектелген, зерттеу жұмысының теориялық және
әдіснамалық негіздері, практикалық мәнділігі, сыннан өтуі мен құрылымы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде Өнердегі адам феномені мәселесінің логикалық-
әдіснамалық алғы шарттары адам болмысы мәселесінің философия мен өнердегі
қарастырылуының ұғымдық-категориялық негіздері анықталып, оның қазіргі
заман өнеріндегі адам болмысы мәселесі ретіндегі ауқымды түрде тұтастықта
зерттелуінің тұғырнамалық-әдіснамалық бағамдары айшықталды. Адам болмысының
зерделенуі көркем шығармашылықтық, адамның рухани жасампаздығы сапаларында
философиялық-мәдениеттанулық пайымдалулары қырынан ашылып көрсетілді.
Адам болмысы - философиялық антропологияның іргелі теориялық зерттеу
мәселесі атты бірінші бөлімнің бірінші бөлімшесіне тоқталайық.
Философиялық антропология өзінің зерттеу пәнінде адами болмысын, адами
табиғатын, адами даралылығын антропологиялық принцип арқылы қарастыруда
адам жайлы бірқатар білімдерді бағамдап, адам өзі мен қоршаған әлемін
түсіндіруге қабілетті екендігі туралы ой қалдырады. Осы саланың адамды
жалпы өмірдің және мәдениет пен тарихты жасаушысы деп қарайтын қырлары да
бұл ғылымның басқа бағыттардан өзгеше екендігін көрсетеді.
Жалпы, адамның өмір сүруіндегі табиғилықтан тыс болу мен табиғи-тәндік
жағдайларын ескерсек, оның ерекшелігінде үш салыстырмалы болмыстық
өлшемдерінің бар екендігі байқалады. Бірінші өлшемге сәйкес, нақты өмір
сүретін жеке адам ең алдымен ойлаушы және сезінуші зат (дене) деп
табылады. Олай болмаған жағдайда оның денесіз өмір сүруі мүмкін емес.
Екінші өлшемде адам Homo sapiens түріне жатқызылатын әлем эволюциясының,
адам дамуының берілген кезеңінде оның жеке даралылығы ретінде өмір
сүретіндігі. Үшінші өлшемге сәйкес, адам әлеуметтік-тарихи тіршілік иесі
болуы – адам болмысының бастапқы маңызды сипатын беретіндігімен
дәлелденеді.
Бірақ, адам денесі – табиғат денесі. Сондықтан, табиғи денелердің
барлығына ортақ болмыстың алғышартын аттап кетуге болмайды. Дененің болуы
адамды соңғы, өтпелі (өлмелі) тіршілік иесі етеді. Жаңаша қарастыру
бастамаларында Ф..Ницше философиясы баса ерекшелеуіне мән берсек: Адам
денесінде қайтадан бұрынғы өткен барлық органикалық дамудың ең алысы мен
жақынын қайтадан тірілтіп, оның алыс шектерінен асып төгіліп, сол арқылы
үнсіз алып тасқын болып ағылады; бұл дене ескі жанға қарағанда
әлдеқайда ғажайып бір идея тәрізді деген пікірімен келісуге болады [22, 54
б.].
Дегенмен, жеке адамның болмысы – тікелей тән мен рухтың берілген
диалектикалық бірлігі. Адам өзі үшін – тек бірінші табиғат қана емес,
сонымен бірге екінші табиғат деуге болады. Сондықтан, ой мен сезімдер –
адами индивидтің тұтас болмысының маңызды жақтары. Р..Декарт ойлаушы зат
ұғымының айналасындағы пікірталасқа қатысушылардың бірі болып, өзі
айтқанындай ойлау үшін, алдымен өмір сүру керектігін жоққа шығарған жоқ
[23, 63 б.]. Демек, тұлғаның болмыстағы орнын сезінуі үшін адам ретінде
әлемге қатынасында өзін ұдайы барлық ретінде анықтауы заңды.
Жалпы, адамзат назары философияның болмыс мәселесіне қызығушылығын
тоқырау, сындарлы кезеңдерде күшейетіндігін байқаймыз. Ал, біздің уақытымыз
ХХ-ғасырдан ХХІ-ғасырға өткен кезең көптеген үрейлер мен қауіп-қатерлерге
толы екендігімен белгіленгендігі таң қаларлық жай емес. Болмыс туралы
мәселені көптеген ірі ойшылдар философиялық мәселені қоюмен қатар, ең
маңызды мәселе деп те мойындаған. М. Хайдеггер Болмыс пен уақыт атты
еңбегінде: тек адам ғана болмыс жайлы сұрақ қоюға қабілетті, адам - адам
болмысының ерекшелігі неде екендігін адам ғана сұрай алады; бұл мағынада
болмыс тағдыры оған сендірілген [5, 14 б.] деп көрсетіп отыр. Бұдан,
мүмкін бұл адамзаттың ең басты жауапкершілігі мен жоғары міндеті шығар
деген ой туындайды.
Адамның өмірлік мақсаттарында таңдау мәселесі тұратындығы біздің
зерттеу мәселемізде экзистенциалист Ж.П. Сартр философиясының өзің-үшін-
болмыс атты орталық ұғымына да тоқталдық. Өзің - үшін - болмыс - адам
үшін жоғары нақтылық, оның ішкі әлемінің басымдылығы. Бірақ адам өзін
толығымен басқа-үшін-болмыста - басқа адамдармен әр түрлі қарым-қатынасы
арқылы ғана сезіне алады. Адам өзін тек қана басқаның өзіне деген қарым-
қатынасы арқылы көреді және қабылдайды [3, 420 б.] деген ой-тұжырымға біз
үлкен мән бердік. Бұл қағида қазіргі заман өнеріндегі көтерілетін
көкейкесті мәселемен ұштасады. Меннің Басқаға деген қатынасы бүгінгі
уақытта бүкіл планетамыздағы адамзаттың бір-біріне және қоршаған ортасына
түсіністікпен қарауы тым маңызды екені баршаға белгілі. Сондықтан, адам
өзге де болмыстық бастаулармен қатар нақтылық ретінде басқаны
қабылдауға қабілетті тұлғаны өз бойында көрсетуге тиісті.
Адам болмысының өнердегі сипатын пайымдау адамның эстетикалық мәніне
үңілуді қажет етеді. Эстетикалық ұғым көп жағдайда түсіндіруге қиын
ұғымдарға жатады. Оның көріну кеңістігі адам болмысының психофизикалық
кеңістігімен сәйкес келетіндіктен, эстетикалық, этикалықпен және дінмен
қатар, қоғамның антропологиялық өлшемінің бастапқы негізі деуге мүмкіндік
береді. Философиялық жүйенің де, әртүрлі тереңдік деңгейіндегі өнер
шығармасында да әлемнің көркем және философиялық бейнесінде идеалды болмыс
моделінің ұқсастығы жатады [24, 11 б.]. Альбер Камю философиясы абсурдтың,
мәнсіздіктің екі дәлелін келтіреді: біріншіде – өліммен жанасуда бұрын
адамға маңызды болатын – қызығушылық, мансап, байлық өз белсенділігін
жоғалтады, мәнсіз болады; екіншіде - қоршаған ортамен, табиғатпен жанасуда
– адам миллион жыл өмір сүретін табиғат алдында болымсыз. Мен шөптің иісін
сеземін, жұлдыздарды көремін, бірақ Жердегі ешқандай білім осы әлемнің
менікі екеніне сенім білдірмейді. Өмір мәні сыртқы әлемде (жеңіс,
сәтсіздік, қарым-қатынас) емес адамның өзінің өмір сүруінде [25, 313 б.]
деген пікірімен толық келісуге болады.
Адамның нақты әлеуметтік өмір кеңістігіндегі бүгінгі жағдайы қалай
және немен түсіндіріледі? деген сұрақ туындауы орынды. Оған біз: жеке
адамның және адамзаттың болмысы тұтасымен алғанда ерекше бірегей уникум деп
жауап береміз. Дегенмен, осы болмыстың адам үшін, қандай болмасын
табиғаттың өтпелі заттары үшін өмір сүруінің маңызы неде? деген сұрақтарға
жаратылыстану ғылымдарының қарастыруында адам – зат ретінде заттар
ортасындағы зат, денелер арасындағы дене ретінде сипатталады. Әрине, мұндай
пайымдау тек адам болмысын дене өмірі мен көріністеріне жатқызбаған
жағдайда ғана ақталады. Ондай көзқараста адамға зат, объект ретінде
қатынас жасалатын болса, оны манипуляциялауға болатындығы, яғни немқұрайды
көзқарастағы ұждансыздық антигумандылыққа ұласуы мүмкін, ондай пайымдау
адамзатқа залалды, зиянды болып табылады. Сондықтан, адам болмысы мәселесі
оның барлық тұтастығында қарастыруда ғана толысады, нақты мәнге ие болады.
Өнердегі адам болмысы мәселесі ауқымындағы руханилық және мәдениет
ұғымдарының өзара қатынасы атты бірінші бөлімнің екінші бөлімшесінде бұл
ұғымдардың мәдениет философиясы білімдері қатарында айқындалуы арқылы
зерттеу мәселесінің әдіснамалық негіздері ашылады.
Руханилық пен мәдениет ұғымдарының онтологиялық айқындалуы ең әуелі
адамның танымдық әрекетінің жалпы континиумында ғылыми зерттелуін табуды
қажет етеді, себебі, бұл біздің тікелей адамның болмыс жүйесіндегі орнын
түсінуімізбен анықталады. Ең алдымен, ол қоғамның рухани өмірінің негізгі
элементтерін анықтауда: рухани іс-әрекетте, рухани байлықтарда, адамның
рухани талаптарында екені белгілі, ол рухани тұтынуда, жеке санада,
қоғамдық санада көрінеді. Рухани іс-әрекет нәтижесінде – сананың іс-
әрекеті, осы үдерісте ой және сезім, бейне және адам туралы ұғымдар
туындап, материалдық және рухани әлем пайда болады. Ал, рухани іс-
әрекеттің нәтижесінде, сондай-ақ, рухани құндылықтар да пайда болуын,
мысалы, мораль, дін тұрақтылығы, ғылыми теориялар, көркем шығармалардың
құрылуын айта кету маңызды.
Мәдениет - адам дамуының өлшемі және философиялық ой-толғамның аса
маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Адамзат тарихын
зерттеушілер де мәдениет мәселесін қамтымай, дұрыс пайымдаулар жасай
алмайтыны белгілі. Бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде
көрсетуге бағытталған. Адам өзінің барлық тұтастылығымен философиялық
антропологияның зерттеу пәні болып табылады. Ол мәні жағынан жақын
болғанымен, ерекше тәсілдер мен мәселелерді қамтып, әртүрлі мағынада
қолданылады. Бірыңғай ұғымның жалпы мазмұны философиялық антропологияда
адам феноменін тануға бағытталғандығын ескереміз. Бірақ, бұл ғылымда –
ерекше философиялық білім саласы, арнайы философиялық бағыт пен болмысты
танудың бірегей әдісі ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар, мәдениет – бұл
адамның өзін адам ретінде дәлелдей отырып, қайта құратын табиғаты екенін
баса айту керек. Себебі, оған барлық басқа қарсы айтылғандар адамның
адамдық қасиетіне жасалған зияндылық болып табылады. Жалпы кез келген
мәдениетке қарсы жасалған әрекет адамзатқа жасалған қарсылық деп түсінілуі
тиіс.
Біз жоғарыда адам өзінің шын болмысына жету кезеңінде діни сатыдан да
өтетіндігіне тоқталғанбыз. Осы діни сатыда адам өзінің зор қабілеттілігін
сезінуі арқасында оған сыртқы әлемнің әсері кедергі бола алмайды дегенбіз.
Н.А. Бердяев үшін мәдениеттің діни табиғатына қатысты культтік негіз
маңызды. Ол: мәдениеттің діни мазмұны реалистік емес, рәмізді түрде
өрнектеліп, табиғаты бойынша мәдениеттің барлық жетістіктері өзінше
рәмізделеді. Онда болмыстың соңғы жетістіктері емес, оның тек символикалық
белгілері ғана берілген [26, 18 б.] деп көрсетуі мәселенің түйінін
шешпейтін тәрізді. Демек, Н.А. Бердяев культтің иерархиялық сипаттамасын
мәдениет пен өркениетті бөлу арқылы ажыратады. Қарап көрейік, адамның
болмысы қалыптасуы үшін сыртқы әлемде ағыммен жүзіп, рахатқа талпынуы
этикалық сатыдағы саналы түрдегі талдауы мен оның парызды басшылық етуіне,
енді діни сатыда рәміздер культімен бүркемеленуіне әкеледі. Сонда, бұл
логикаға сәйкес мәдениет пен өркениет арасында айырық туындайды. Міне,
Н.А. Бердяев айтып отырған культтің қатысуымен мәдениет пен өркениетті
бөлуде қақтығыс туындатып отыр. Ал, мәдениетті біз қалай өркениетке
ұластырамыз? Оның басқа жолы бар ма? Мысалы, Жак Маритен шпенглерлік
өркениет пен мәдениетті бөлуге қарсы. Біздің ойымызша өркениет пен
мәдениетті қарсы қою – органикалық пен механикалыққа, руханилық пен
материалдыға бөлу дұрыс емес, олай болғанда өркениет мәдениеттің дамуы,
қалыптасуы мен жетілуі емес. Адам бейнесі – оның дамуының қай сатысында
болмасын, ол ең алдымен адамның адам ретінде сақталу мәселесі.
Мәдениет терминінің көп мәнді, түрлі мағыналы екендігі сонша, жарық
дүниені қамтитын ұғымдардан бастап, адам бойындағы қасиеттерге дейінгі
жағдайды қамтитын алуан түрлі тұжырымдардан құралады. Мәдениеттің
құбылыстық мәнін ашу барысында оның адамзат әрекетінің құралы деп
айтылатын пікірлер немесе табиғаттың бергені емес, адам қолынан шыққанның
бәрі деген қарапайым анықтамалар, немесе қоғамдағы адамның қоршаған
ортаға бейімделу жолындағы биологиядан тыс құралдар мен механизмдер
жиынтығы дейтін тұжырымдар адамды жан-жақты қарастырудың бір ғана түрі
болып табылады.
Адам жаратылысынан оның табиғатына шығармашылықтық қасиет тән дейтін
болсақ, бұл оның тіршілік иесі ретіндегі ерекшелігі және жоғарғы рухтылығы
мен оның еркінділігінің көрінісі деп айтуға болады. Адам шығармашылықпен
айналысу барысында, өз болмысымен етене араласа келе, өзінің мәндік түп
тамырын айқындайды. Өзінің руханилығымен адами болмысына шығармашылық
арқылы қол жеткізеді. Сондықтан, адам шығармашылығының тартымды бір
көрінісі өнерде іске асқан. Ал, олай болса, адам болмысы деген не? және
оның өнердегі көрінісі қандай? деген сұрақтардың туындауы орынды. Демек,
бұл мәселе философиялық антропологияның, сонымен қатар, өнердің де өзекті
мәселесі. Бейнелеу өнері шығармасындағы сезімдік образдарда, адам болмысы
дәстүрлі өнерде немесе постмодернизмде өмір мен мифті салыстырғандағы
қатынасында біз мәдениетті жаңаша түсінуге, оның тағдырын ұғынуға
ұмтыламыз. Өнер феномендерін қарастырғанда жалпы әлеуметтік философиялық,
ең бастысы, мәденифилософиялық негіздермен байланыстыра ауқымды қарастыру
оның мәнін айқындылықпен ашуға мүмкіндік береді. Сонымен, мәдениет –
руханилық ұғымдарының ара қатынастары өнімдер мен процестерді, сол сияқты
адамгершілік нормалар мен өлшемдерді, көркем шығармашылықпен қоса алғанда,
адамдар арасындағы қарым-қатынас принциптерін қамтитын, адам дамуының
өлшемі ұғымынан бөліп алуға болмайтын қасиетті рухтың, яғни, адами тұлғаның
субъектісі деп анықтаймыз.
Интенционалдылық – адамның өнердегі жасампаздығын зерттеудің
конституивті принципінің көрінісі атты бірінші бөлімнің үшінші
бөлімшесінде шығармашылықта әсерленудің сезімдік және рухани құрамдарын
анықтап, осы принципте потенциалдық және актуалдық мәндерін ажырату
қарастырылған. Бұл мәселеде көркем-мәдени үрдістегі адам болмысының сипаты
және құрылымы интенционалдықтың ішкі болмыс әрекеті түрінде талданады.
Интенционалдылық қазіргі уақытта философияның өзекті мәселелері қатарында
зерттелініп келе жатқан санадағы күрделі құбылыс. Ол феноменологияда
сананың бірден-бір іргелі сипаттамасы, мысалы, реалды немесе идеалды заттар
қатыспаған күнде де әрқашан осы немесе басқа мазмұндарда сана деп
пайымдалады. Феноменологиялық мотивтер феноменологиялық бағыттағы емес
философия ауқымында да әрекетті болды, мысалы, бірқатар әдебиеттану,
өнертану, әлеуметтік ғылымдарда, әсіресе, психология мен психиатрия тәрізді
ғылымдары да ерекшеліктерге ие.
Осы бағытта Э. Гуссерль трансценденталды жаңа философияның типін
жасауға тырысты. Трансценденталды редукция сананы таза интенционалдылық
ретінде: ego – cogito - cogitatum оның бүкіл жалпылық құрылымында ашады.
Гилье – реалды мазмұн және сана белсенділігін, ноэзу - интенционалдылық
әрекетті білдіруші қызмет атқарады. Сананың интенционалдылық әрекетін
талдауда бұл әсерленулердің құрылымын зерттеу үшін интенционалды деген
олардың ағысына сәйкес реттіліктің бар екенін көруге болады. Мұндай
статикалық көзқараста интенционалды әсерленудің мынадай жақтарын
ерекшелеуге болады: біріншіден, сезімдік берілулер (гиле) – сезім органдары
арқылы алынатын реалды мазмұн болса, екіншіден, рухани сана белсенділігі,
қандай да бір интенционалдылық әрекет (ноэзу). Бұл арада сезімдік
материалға – пассивтілік, ноэзаға – белсенділік сипат тән екендігін баса
айтамыз. Мысалы, осындай үдерістер қазіргі уақтыттағы көркем
шығармашылықтың белсенділігі дәрежесін анықтауда қолданылады және оның
руханилық пен эмпирикалық күйлерін ажыратуға мүмкіндік береді. Рух мұнда
әрқашан қалыптастырушы және мән туғызушы принципті сапада көрінеді. Гиле
мен ноэзаның қарама-қарсылығы мазмұндық тұрғыда салыстырмалы деңгейде:
алдында белсенділік танытып, кейіннен пассивті болуы мүмкін және кейінге
сананың белсенді болуы үшін бастаушы материал сапасында қызмет етеді.
Олардың арасындағы принципті айырмашылық – гиле мәні болып –
потенциалдылық, дәл сондай жағдайда ноэтикалық әрекеттің мәні – актуалдылық
болып табылады. Демек, интенционалдық әсерленулер жоғарыда аталғанындай, үш
түрлі құрамнан: пассивті әсерлену – гиледен, рухани белсенді – ноэза,
мәндік құрам – ноэмадан тұрады. Реалды ағымдағы интенционалдылық
әсерленулерде барлық бұл құрамдар үзіліссіз өзара әсерлесуде болады. Бұл
феномендер зерттеу жұмысы барысында кейінгі бөлімдерде қазіргі заман өнері
шығармаларын талдауға аксиологиялық тұғырнама болып қолданылады.
Суретші қазіргі заман өнерінде қандай да бір материалдан шындық
құбылысына тән өмірдің образын қайта жасайды. Интенционалдылықта бұл
объектілер өзіндік жылулық сапасынан, иісінен, формасынан тыс өзінен
алшақтатып тұратын немесе тартымды, шаттандыратын, пайдалы және т.б.
сапаларға ие болып, бізге әсер ететін белгілі бір күшке айналады. Реалды
мазмұн мен сананың рухани белсенділік құрамдары осы сәттен бастап көркем
шығарманы ғажайып мәнде жұмыс істеуге жұмылдырады. Феноменологтар атап
көрсеткеніндей заттың өмір сүруі, яғни бар болуы мен мүлде болмауы сананың
кәдімгі жағдайында ғана маңызды, бірақ интенционалдық талдау жағдайында
абсоютті түрде маңызды емес. Редукция заттың өмірде бар не жоқ екені
туралы мәселені алып тастайтын тәрізді, өйткені заттың феноменологиялық
сипаттамасы үшін ноэма (мән) маңызды, ол феноменологиялық талдау
нәтижесінде алынған және сол заттың мәні болып табылатын онтологиялық
статус қатынасында ешқандай анықтама бермейді. Э. Гуссерль Логикалық
зерттеулер атты еңбегінің ІІ-томында мәнде – затқа қатынас қалыптасады
деп көрсеткен [7, 54 б.]. Демек, пікір айтуды мәнге сәйкес қолдану және
пікір айту арқылы затпен қатынасқа түсу (затты көрсету) бірақ нәрсені
білдіреді. Интенционалдылықтың философиялық әлеуетінен интенционалдылықтың
философиялық дискурс практикасына өту өнерде шығармашылықтың тиімді
жолдарын табу қажеттілігімен анықталады.
Біз субъект әрекетін талдауда интенционалдылықты адамның жасампаздық
қабілетін ашуға мүмкіндік беретін қырынан көрсетуді мақсат етеміз. Адаммен
танылатын әлем болмысын қарастыруда бұрын көп жағдайда ойшылдар
онтологиялық бастауларға артығырақ мән берген болса, мұндағы мәселе,
қазіргі уақытта адамның әлемін бейнелеудің маңыздылығының күшеюінде. Көркем
шығармашылықтық, ғылыми тәжірибе адам әлемін бейнелеуде ерекше байланысты
іздейді. Ол тікелей адам мен әлемнің ортасында тұрған оның болмысына тән
жасампаздығында. Тек шығармашылықтық қатынаста ғана Адам мен Әлем
үйлесімділігі өзінің дұрыс шешімін табады. Ал, санадағы интенционалдылық
сапалардың рухани-мәндік қызметін табу бұл мәселенің тек бір тетігі.
Сондықтан, адам арқылы танылатын әлем болмысын – әлем жайлы сана болмысына
жатқызуға болмайды. Ж.-П. Сартр бұл құбылыстарды тарихи танымға сәйкес
адамзаттың шығармашылығындағы зор қажеттілікке теңейді: Міне, кенеттен бұл
әйгілі субъективті реакциялар – жек көрушілік, махаббат, қорқыныш, ұнату,
– Рухтың тұздалған иісті суында қалқып жүргендердің бәрі бері қарай
атырылады; бұл әлемнің өзінің қалай ашылып өзін көрсететіндігі, олар тек
тәсілдің мәні. Бұл заттар бізге жек көрінішті, тартымды, қорқынышты,
сүйкімді болып көрінеді. Жапон маскасының қорқынышты болып көрінетіні
өзіндік – таусылмайтын және арылмайтын қасиеті – оның табиғатын құрайды;
бірақ, ағаштан безендірілген мүсінге деген біздің субъективтік
реакцияларымыздың жиынтығы емес. Гуссерль заттарға үрей мен
таңғажайыптылықты қайтарып берді. Ол суретшілер мен пайғамбарлар әлемін:
қорқынышты, үрейлі, рахаты мен махаббаты бар хош иісті арал мен қауіпті
әлемді қайта орнына келтірді деп әлемді танудың жаңа бір тынысы ашылғанын
айтады [27, 35 б.].
Интенционалдылықты көптеген зерттеушілер логикалық, аксиологиялық және
психологиялық мәселелерді шешуге қабілетті операционалды құрал сапасында
қарастырады. Шын мәнінде, интенционалдылық – субъект әрекетін талдауда
орталық категориялардың біріне айналады, өйткені ол адамның практикалық
әрекеті қатынасында да, ойлау жүйесі қатынасында да конституивті принцип
сапасында орын алған.
Өнердегі адам феномені мәселесінің логикалық-әдіснамалық алғы
шарттары атты бірінші бөлімді қорытындылай келе, адам жайлы ілімнің іргелі
сипаттамаларын айта келіп, оның болмысын тануда тұтастығын негізгі
басшылыққа алдық. Ал, мәдениет пен руханилық ұғымдары осы мәселерді
зерделеуде адам дамуының өлшеміне сәйкес адами тұлғаның субъектісі,
жасампаздық қабілеттерінің көрінісі деп анықталды. Бұл бөлімнің логикалық-
әдіснамалық негіздерін тағайындауда біз философиядағы қалыптасқан
классикалық білімдерді қолданумен қатар, адам болмысы мәселесін қазіргі
заманғы өнерде шешуде жаңа классикалық емес білімдерге де сүйендік. Себебі,
адам болмысының қазір және осында көрінуін феноменология тәрізді
ғылымдар ғана ашып көрсетуге қабілетті.
Өнердің адам мен әлемді көркейту тәсілі ретіндегі жоғары міндеттері
атты екінші бөлім рухани мәнділік көздерін зерттеуге бағытталған.
Көркем шығарманың рухани мәні мен маңызы екінші бөлімнің бірінші
бөлімшесінде әрбір көркем шығарма өнердің адам мен әлемді көркейту тәсілі
ретіндегі жоғары міндеттеріне сәйкес өзінің әлем моделін, көркемдік
тұжырымдамасын адам болмысының ішкі және сыртқы ортамен өзара әсерінде
көрсетуге қабілетті:
- көркем шығарма қандай да бір материалдан жасала отырып өзінің
рухани мәндеріне ие, мәдениет аясында рухани (көркемдік)
қасиеттерін бойында ала жүретін материалды құндылық;
- көркем шығарма ұждандық бастауларға бағындырылған және бірдей
уақытта зерденің айнасы;
- көркем шығарма жеке және әлеуметтік мәндерді: суретшінің өзіндік
көзқарасының көрінісі және қоғамдық мәселелерді шешуші;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеудің жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста
адам болмысының қазіргі жағдайы философиялық антропология мәселелері
деңгейінде зерттелді. Мәдениет философиясы контексінде өнердің жалпы адам
мен оның әлемді көркейту тәсілі ретіндегі мәндері ашылды. Көркем
шығармашылықтағы барлық пен болуға тиістілік сапалары, тарихи-жаһанданулық
өзгерістер үрдісіндегі адам болмысына қатысты өнердің атқаратын міндеттері
мен болашағы талданды.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заман өнері және адам
болмысының жағдайы адамзат өмір сүруінің жаңа өлшемге шығуымен негізделеді.
Көркем шығарма қазіргі заман өнерінде әсерлендіретін пәнге айналып, ал өнер
адам өмірінің көрінісін бейнелейді. Өнердің мұндай статусы классикалық емес
көркем әлемді құруды білдіреді және ол сан қырлы өмірлік әрекетпен
қайнасқан әртекті мәдени әлемдердің терезесі тең құқықта адамзаттың
бірлесіп өмір сүруі мен өзара қатынасы екендігімен түсіндіріледі. Ғасыр
соңында тоталды сипатқа ие болған көркем-мәдени әлем структурасы құрылуының
көп жағдайда белгі ретінде дискурста туындауы құндылықтарды өзімен алып
жүруші, берілетін, қатынастыратын мәнге айналып, өнердің болмыс формасы мен
тәсілін өзгертті. Ғасырлар аралығына созылған классикалық дәстүрлі мен
жаңашыл өнердің арасында ХХ ғасырда қақтығыс байқалып, мұның негізінде ХХІ
ғасыр өнерінде үлкен өзгерістер трансформациясы айқындалды.
Ал, адам болмысы мәселесін зерттеуде рухани көздерді ашу мәдениет, өнер
салаларымен байланысты болып келеді. Біздің қоғамда әрбір азаматтың тұлға
ретінде кемелденуі, болмысының толықтығы көзделген. Ол әрбір азамат
болмысының жеке даралық қасиеттерін дамыту, ерекше болуын және басқаға
деген қатынасының жақсаруын, яғни, бүкіл жалпы адамзатқа ортақ
құндылықтарға қол жеткізуін білдіреді. Адамның болмысы осы мәселелер
қатарында: ол заттар әлеміндегі адам болмысы, адам болмысының ерекшелігі,
дараланған руханилық болмыс, объективтендірілген руханилық болмыс, болмыс
пен барлық сапаларында анықтауды қажет етеді.
Қазіргі ақпараттар легіндегі мәдени ағымдардың әсерін сындарлы
талдаудан өткізу, қоғамымызға қауіп төндіретін жағдайда шара қолдануымыз
қажет болады. Себебі, адамның қолынан барлық нәрсе келеді, демек, оның
шығармашылығы адамдарда адамилықты дамытуға арналмай, жеке өзінің
эгоцентристік мақсаттарына бағытталуы да мүмкін. Қоғам мен қоршаған орта
арасындағы өзара әсерлесу, даму барысында мәдениет өркениетке айналады.
Адамдар бойындағы болмыстық ерекшеліктерге ұмтылуда тайталастық,
қақтығыстар туындайды. Бұл үдерісте болмыстық ерекшеліктер дәстүрге
үстемдік етіп, нәтижесінде құндылықтарды құнсыздандырып, өзінің жаңа
құндылықтарын әкеледі. Қоғамдағы адамның жаттануы, құралға айналуы,
ұлтаралық келіспеушіліктерге ықпал етеді. Ал, жалпыға ортақ - қамқорлық,
өзгені түсіну, ізгіліктілік тәрізді адамзаттық құндылықтар оның адами
болмысын сақтауға үндейді. Сондықтан, біздің мақсатымыз тарихымыздағы
өнегелі істерді, даналықты бойға сіңіріп, дәстүрімізді жаңашылдықпен
сабақтастырып, қоғамымызды дамытуға бағытталады. Қазақ елі бүгінгі Тәуелсіз
Республикамызда ел басы атап көрсеткендей мемлекеттің жоғары игілікке
ұмтылу идеясымен ұласып жатыр. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаев бұл бағытта Еуразиялық Одақты құру идеясында әлемдегі
барлық мемлекеттер бойынан өткізіп жатқан дағдарыстан өту мақсатында барлық
кедергі жасайтын догмаларды, таптаурындар мен шаблондарды аттай отырып,
қажырлылықпен, шығармашылықпен жаңаша ойлауды, тарихпен берілген
мүмкіндіктерді пайдалануды атап көрсетті. Біз ұланғайыр байтақ даланы ақ
білектің күшімен қорғап қалған батыр бабаларымыздың асқақ аманатына адал
болуымыз керек. Олар елі азат, жері тұтас қуатты мемлекет құруды, Жерұйықта
ғұмыр кешуді аңсады. Осы арманды ақиқатқа айналдыру бақыты біздің ұрпаққа
бұйырды. Елімізді әлемнің маңдайалды мемлекеттерінің қатарына қосып,
қарқынды дамытып, Қазақстанды қарыштап өркендете беру – біздің қастерлі де
қасиетті борышымыз! деп түсіну осының дәлелі [1, 3 б.].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр философиясы үшін дәстүрлі
онтологиямен салыстырғанда алдымен әлем, табиғат емес, адамды зерттеу
мәселенің бастапқы нүктесіне айналды. Неліктен бірқатар философиялық
бағыттар үшін болмыс туралы ілім ерекше назарға аударуға мәжбүр етті? Оның
адам мәселесіне қарай ауысқандығын қалай түсіндіруге болады? ХХ ғасыр
философтары өткеннің философия ішіндегі басымдылықтарын қайта қарады. Олар
әлем болмысының өзбетінділігінен бастау алып, одан адамды түсінуге
ұмтылатын және адамды әлемге тәуелді етіп қойған классикалық онтологияның
өкілдеріне қарсы шықты. Бұл жағдайда философия заттар философиясына
айналып, ал адам да көп жағдайда дәл солай зат ретінде қарастырылды.
Алдыңғы қатарға логика, гносеология, идеялар теорияларын ұсынған
классикалық философияның кейбір бағыттарына наразылық одан кем болмай,
жаңа онтология өкілдері оларды идеялар философиясы үстемдік етуде
адамды белгілі бір таным машинасына айналдырды деді.
Классикалық онтологизм және гносеологизммен таразы теңестірген ХХ ғасыр
философиясының феноменология, экзистенциализм мен персонализм бағыттары
шындығында адамды философияның орталық мәселесі деп есептеді. Бұл
бағыттарда адам болмысының зерттелуі едәуір жан-жақтылығымен, тұтастығымен
ерекшеленіп, метафизикалық толықтығы қамтылады. Адам болмысын түсіндіруде
қаншама көзқарастар орын алғандығына қарамастан, адам болмысы өз деңгейінде
терең зерттеліп, өзінің соңғы шешімін тапқан жоқ. Бұл ретте адамның болмысы
жайлы анықтамалардан да адам болмысының адам үшін қажеттілігі негізгі
орталық мәселеге айналып отыр.
Мәселенің экономикалық тұрғыда басымдылықпен шоғырлануын К. Маркс
жаттанудың капиталистік қоғам жүйесі үшін маңыздылығын былайша баса
көрсеткен: Еңбекпен өндірілген зат, оның өнімі еңбекке қарсы қандай да бір
бөтен нәрсе, бұл өндірушіге тәуелді болмайтын күш... [2, 455 б.]. Бұл
жерде өмірден жүзеге асырушыны, өмірден жұмыскерді алып тастаған болып
шығады, заттандыруда адамның жоғалуы және затпен оны жаулау, затты игеру –
мұның барлығы жаттану, өзін-өзі жаттандыру болып табылады.
Ж.-П. Сартр жаттануды индивидтің жаттанбайтын еркіндігі мен оны
қоршаған әлемнің арасындағы онтологиялық қақтығыстың салдарынан деп
есептейді; сондықтан жаттану адам болмысының бөліп алуға болмайтын
бөлігіне айналады [3, 44 б.]. Г. Маркузе жаттану қазіргі заманғы
еуропалық мәдениеттегі болмыстың барлық элементтерін құралға айналдырып,
оны индивидпен жаттандыратын инструментальді рационалдылықтың үстемдік
етуінің салдарынан туындаған деп табады [4, 91 б.]. Адам болмысы мәселесін
бірден-бір бірегей орталық мәселе ретінде қарастыратын ХХ ғасыр
философиясындағы бағыт экзистенциализм философиясы. Оны жасаған ең үздік
өкілдері: Карл Ясперс (1883-1969), Жан-Поль Сартр (1905-1980), Альбер Камю
(1913-1960), Мартин Хайдеггер (1889-1976) болып саналады.
Экзистенциализмде болмыс бірыңғай жүйе ретінде таңдалады. Мәннің жалпы
құрылымындағы экзистенциясын анықтау, яғни, ғаламның басқа да бастауларымен
қатар, адам табиғатының онтологиялық барлығын анықтау негізгі мәселе болып
табылады. Экзистенцияның негізгі онтологиялық анықтамасы – аралық болмыс,
бұл ұғымды Кьеркегор енгізген. Діни экзистенциалистер (Н..Бердяев,
К..Ясперс, Г..Марсель, П..Тиллих) басқаның табиғатын сенім әрекетінде
ашылатын трансценденция ретінде анықтайды. Неміс экзистенциализмінің
өкілі М..Хайдеггер болмыс нағызғы, субстанция, субъектке қарама-қарсы және
қандай да бір сырттан берілгендік ретіндегі дәстүрлі қарастырылатын
тұжырымдаманы сынайды. М. Хайдеггер үшін болмыс мәселесі - адам мәселесі
ретіндегі мағынада, адамның өмір сүру негізі болып танылады. Әлем тұтастық
(болмыс) ретінде оны тек қоршаған табиғи ортаға қарағанда, ең алдыңғы мәнде
– әлем туғызушы тіршілік иесі адамға тән [5, 121 б.] деп өте орынды
айтқан. Сондықтан да, болмыс әлемінде өзінің шынайы орнын табу адам үшін
маңызды міндет.
М..Хайдеггер Э..Гуссерльдің феноменологиялық тәсілін қайта қарастырып,
оның зерттеуіне интенционалдылық болмыс, әлемдегі болмыс деп пайымдап,
экзистенцияны қосты. Феноменологиялық тәсіл экзистенциализмді, шындықты
суреттейтін жүйелі онтологияға айналдыруға мүмкіндік берді. Діни
экзистенциализм адамды әлемнен құдайға шақырады және өз-өзіне тереңдеуде
болмыстың жаңа трансцендентті өлшеміне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Өз-өзіне тереңдеу, сонымен бірге Мен даралылығының шекараларын кеңейту
[6, 47 б.].
Антропологиялық білімдердің адам болмысының сан қырлы қабаттарын
қарастыруға ұмтылысы адамның биологиялық мәнінен бастап, конституциялық,
эволюциялық, популяциялық, этникалық, физикалық, медициналық, мәдени,
психологиялық, діни тұрғыдан түсіндірулерін қамтиды. Адам болмысының денесі
мен рухының өзара байланысы тәрізді адамның өмір сүруінің биологиялық
негіздеріне екпін жасалып немесе адам табиғаты әлеуметтік-биологиялықтың
бірлігі, адам өмірін ұзарту, өлім мен мәңгі өмір сүру, денелілік, ауыру,
сырқаттану және ессіздік мәселелері туралы болса, мәдени антропология
рухани феномендерді зерттеп, адам бейнесіндегі әртүрлі тарихи және мәдени
кезеңдерде, адамның тарихтағы мәдени эволюциясын көрсетеді. Қазіргі заман
өнері өзінің көркемдік шығармашылықтарында антропологиялық білімдермен
қауышатындығын, кейде оларға сүйенетіндігімен тұжырымдалады.
Мәдени антропология рухани феномендерді зерттей отырып, көп жағдайда
сипаттау тәсілін қолданады. Оның пәні адам бейнесіндегі әртүрлі тарихи және
мәдени кезеңдерде, адамның тарихтағы мәдени эволюциясын көрсетеді. Мәдени
антропология өзінде тарихи, діни, психологиялық және жас ерекшелігі
антропологиясын қамтиды.
Феноменология ХХ ғасырдағы батыс философиясындағы зор ықпалды
ағымдардың бірі ретінде зерттеу тақырыбына қатысты таңдалды. Ф. Брентано
алғашқы болып интенционалдылық ұғымын психикалық үдерістерді сипаттауға,
таза субъективті мағынада қолданды [7, 27 б.]. Интенционалдылықты
Брентаноның түсінуін психологизм мен натурализмге жатқыза сынай отырып,
интенционалдылыққа Э. Гуссерль натуралистік емес, трансценденталды-
феноменологиялық түсінік беруге ұмтылады. Ол Э..Гуссерльдің (Логикалық
зерттеулер) феноменологиялық философияны ауқымды түрде зерттеп дамыта
білгендігі нәтижесінде кеңінен таралды [8, 54 б.].
ХХ ғасырдың бірінші жартысы мен ортасында неміс және француз
философиясы феноменологиялық зерттеу тәсілі ретінде маңызды роль атқарды.
Бұл М..Хайдеггердің Болмыс пен уақыт [6], М. Мерло-Понтидің
Феноменологиялық қабылдау [9], Дж. Серльдің Сананы қайта ашу [10] атты
феноменологиялық зерттеулері болып табылады.
Постструктурализм қандай болмасын мәдени феноменнен рет пен мән
іздеуге ұмтылатын логоцентристік дәстүрге сынмен қарап, қарсы шықты.
Антитарихилық пен статикалықққа әкеліп тірейтін құрылым идеясы да күмән
туғызды. Бұл ағымның белді өкілі Жак Деррида структуралистік әдіснаманы
герменевтика мен психоанализге қосуға қадам жасап көрді [11, 25 б.].
Мәдениет сөздігі жеке дәуір мен тарихи айналымға ғана арналып жасалуы
мүмкін, бірақ әр кезеңдердегі барлық өнер құбылыстарын түсінуге әмбебап
емес [12, 45 с.] деген пікірлер, модернизм, постмодернизмді жасаған
жұмыстарды тануға француз философы және мәдениеттанушысы Ж.Ф. Лиотар және
т.б. көзқарастары жұмыста қазіргі заманғы мәдениеттанудағы бағдарларды
анықтауға қолданылды. Неміс философы Т. Адорно суретшілерге адам образын
жасау мүмкін болмау себебі адам өміріндегі хаос - қисынсыз қайталанған
деструктивті, дисгармониялық формада көрініс тапқандығынан деді
[13, 121 б.]. Сол себептерден өнердегі гротескті образдар нақты адамзаттың
басынан өткізген апатты көрсетуі болып қабылданды.
Адам болмысын зерттеудің әдіснамалық негіздерінде М.С..Каганның
мәдениет ұғымында адамның барлық биологиялық детерминделмеген сапаларының
толықтығы [14, 126 б.], оның әрекет тәсілдері мен олардың заттық іске асуы
тәрізді анықтамалары алынды. Сондай-ақ, К.Г. Юнг [15], З..Фрейд [16],
Ш..Шукуров [17], Ю.М..Лотман [18] еңбектері көркем шығармашылықты қазіргі
заман өнерінде тарихи-мәдени аспектіде талдауға қолданылды.
Адам болмысы мәселесінің отандық қазақ философиясында талдану деңгейі
осы мәселеге жақын зерттеулерде Ж.М..Әбділдин, Ә.Н..Нысанбаев, Қ.Ә..Әбішев,
М.С..Орынбеков, А.Қ. Қасабек, Д. Кішібеков, Қ.Ш..Нұрланова,
Ж.М..Молдабеков, Ж.А..Алтай, Т.Х..Ғабитов, С.Б. Бөлекбаев,
Г.Қ. Әбдіғалиева, С.Е..Нұрмұратовтың еңбектерінде қарастырылған. Адам
мәселесін талдауға арналған ғылыми жұмыстардың қатарынан Б.Р..Қазыханова,
З.А..Мұқашев, Т.Х..Рысқалиев, М.С..Сәбит, Б.Ғ..Нұржанов, Н.Ж..Байтенова,
А.Б. Наурзбаева, Б.К..Байжігітов, К.Қ. Бегалинова, Н.Г..Аюпов және тағы
басқа ғалымдардың еңбектері орын алады.
Адам болмысы мәселесі ретінде арнайы жақын тақырыпта қарастырылған
еңбектерге Ғарифолла Есімнің Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмысы
(герменевтикалық талдау) [19] және Г.Ж..Нұрышеваның Адам өмірінің
философиялық мәні [20], Б..Қожамберлиевтің Рухани болмыс пен әлеуметтік
болмыс дамуының ара қатынасы [21] атты ғылыми зерттеулері жатады.
Адам болмысы қазіргі заман өнерінде философиялық тұрғыдан арнайы
зерттеуді қажет ететін тың тақырып. Көркемөнер шығармасындағы адамның
бүгінгі уақыттағы болмыстық жағдайының қандай деңгейде екендігі, адам
болмысының философиялық категория ретіндегі тұжырымдамасы мен оның өнердегі
пайымдалу деңгейін философиялық тұрғыдан айқындау маңызды.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы
мәселесін мәдени-философиялық дискурс негізінде зерттеу.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
- философия және өнер саласында адам болмысына өзіндік ұғымдық
дефиницияларды сараптаудан өткізу;
- руханилық пен мәдениет ұғымдарының ара-қатынасын антропологиялық
білімдер қатарында айқындау арқылы зерттеу мәселесінің әдіснамалық
негіздерін ашу;
- интенционалдылықта әсерленудің сезімдік және рухани құрамдарын
анықтап, конституивті принципте олардың потенциалдық және актуалдық
мәндерін ажырату;
- өнердің адам мен әлемді көркейту тәсілі ретіндегі жоғары
міндеттерінің бірі көркем шығармадағы рухани мәнділік көздерін зерттеу;
- көркем шығармашылықтағы өзара қатынас пен сұхбаттың тарихи-мәдени
кешендерде мәнділік ретінде іске асу үрдісін пайымдау;
- адам болмысының рухани-әмбебаптылығы мен оның табиғи-инстинктілігін
өнер шығармасындағы жасаушы адам, кейіпкер адам және қабылдаушы адам
жүйесінде талдау;
- көркем шығармадағы адам бейнесі: барлық пен болуға тиістілік
сапаларының идеал мен реалды көркем шығармашылық үрдістегі деңгейін
айқындау;
- қазіргі заман өнеріндегі адам болмысының түрлендірілуін
постмодернистік қағидалармен байланыста талқылау;
- тарихи-жаһанданулық өзгерулер үдерісіндегі өнердің міндеттері мен
болашағына мәдени-философиялық талдаулар жасау;
- қазақ өнеріндегі адам болмысын қазақ дәстүрлі өнерінің арнайылық
қырлары тұрғысынан зерделеу;
- қазіргі Қазақстан өнеріндегі адам мен әлем қатынастарының
философиялық шешімін пайымдау;
- қазақ өнеріндегі жаңғырту мен жаһанданудың әсерін әлемдік тарихи-
мәдени үрдістер деңгейінде дәлелдеу.
Диссертациялық зерттеудің нысаны адам болмысы мәселесінің қазіргі заман
өнеріндегі көрінісін зерттеу.
Диссертациялық жұмыстың пәніне қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы
мәселесін мәдени-философиялық білімдер жүйесі негізінде талдау.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы қазіргі
заман өнеріндегі адам болмысы философиялық антропология тұрғысынан
зерделеніп, оған мәдени-философиялық пайымдаулар жасалынды, алынған негізгі
ғылыми нәтижелер төмендегідей:
- адам болмысы өнерде әсемдік, әділеттілік, ақиқат заңдары арқылы
рухани-ұждандық принциптер мен нормаларды, идеалдар мен құндылықтарды
тұлғаның дараланған және объективтенген рухани болмысында
біртұтастандыратындығы және олардың өзіндік бірлігі екендігі пайымдалды;
- руханилық ұғымы өнердегі көркем образдарға ерекше сапада рең
беретін құбылыс деп алынса, ал, мәдениет осы құндылықтарды жасаушы,
сақтаушы және дамытушы, олардың өзара байланысындағы маңызды құрал, тәсіл
екендігі анықталды;
- интенционалдылық көркем шығармашылықтық әсерленулерінде сезімдік
деңгейдегі эмпирикалық құбылыстар гилье мен рухани белсенділік беруші
ноэма арқылы адам әлемін бейнелеуде конституивті принцип рөлін
атқаратындығы зерделенді;
- көркем шығарма бейнелердің бір тұтас жүйесі ретінде рационалды мен
эмоционалдының, объективті мен субъективтінің, саналы мен бейсаналының,
жеке дара мен жалпының қарама-қайшылықты бірлігін қамтитындығы, сонымен
қатар, мән мен құндылықтың бірлігі екендігі зерделеніп, әлемді өнер тұлға
мен адамзат қатынасында бейнелейтіндігі көрсетілді;
- көркем рецепция көрермен мен бейне арасындағы көркемдікті қабылдау
үдерісінде оның мәтін сұхбаты ретінде санада қабылданып, ол шығармашылықта
көркем коммуникацияны аяқтау үдерісі сипатында пайымдалды;
- адам болмысының рухани-әмбебаптылығы мен оның табиғи-инстинктілігі
өнер шығармасында жасампаз адам, кейіпкер адам және қабылдаушы адам
жүйесінде көрінеді; ол ең алдымен, суреткер – кейіпкер – қабылдаушы
тізбегінде адамның жоғары гуманистік құндылықтары, рухани-ұждандық
бастаулар және оның жасампаздығының көрінісі ретінде дәлелденді;
- идеал – адамның нақты өмірлік әрекетінде зерденің тәжірибе мен ақыл-
ойды паш ететін қажетті априорлығы ретінде емес, ол тек ерекше жағдайда
кемелділік пен аяқталғандықтың түйсінілетін бейнесі ретінде өнер мен
тұлғаның көркем шығармашылығында іске асатындығы анықталды;
- постмодерн өнерінде адам болмысы байланыссыз бөлшектерден, сана мен
мәдениет фрагментерінен тұрады, оның санасы шизофрениялық түрде ыдырайды;
сондықтан деконструкция қисынына сәйкес ол бағыну мен үкім ету құрылымының
қалай іске асатыны, тірі адам кейіпсіз субъектке қалай айналатыны,
әлеуметтік өмір кеңістігінде өзін-өзі жаттандырған бір өлшемді адамды
таңдайтындығы туралы ой-тұжырым пайымдалды;
- архитектоникалық өнердің басты сүйенетін тетігі әлем үлгісінің
модельденуімен қатар, форманың мән құраушы элементтердің бірі адамның
болмысының рухани даралылық негіздеріне сүйенетіндігі анықталып, адам әлемі
оның болмыстағы басты өлшемдерінің бірі екендігі зерделенді;
- қазақ дәстүрлі өнерінің өзіндік ерекшелігі табиғи үйлесімділіктің
маңыздандырғандығымен, адам болмысының даралылық сипатын этикалық
негіздермен байланыстырғанымен сипатталатыны көрсетіліп, қазіргі ұлттық
тарихи-мәдени процестердің философиялық келбеті анықталды;
- адамның болмыстық негіздерін түсінудің іргетасы Қазақстан суретшілері
үшін қазіргі өнердің жалпы әлеммен жаңашылдықпен байланыс жасауға мүмкіндік
беретіндігі, сонымен қатар, онымен өзара қатынас жасаудың маңыздылығының,
яғни, Меннің Басқаға деген қатынасының тереңдеуінде екендігі
дәлелденді;
- жаңа өнердің мәні, оның осында және қазір атты болмыстық
ұғымды концептуалды түрде пайымдауға бағыттала отырып, адамның
өзін-өзі тануы алғаш рет өзге мәдениет және дүниетаным
өкілдерімен ашық сұхбаттасуға мүмкіндік алуын білдіретіндігі және
болмыс-осында немесе өмір сүру – біз арқылы өмірлік
тәжірибеде ашылатындығы анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
1. Антропологиялық сипаттағы экзистенциалистік ойлау жүйесі тек қана
бірыңғай болмыс шеңберінде өрбитіндігінде. Бұл негізгі мәселе – мәннің
жалпы құрылымындағы экзистенциясын анықтау, яғни, ғаламның басқа да
бастауларымен қатар, адам табиғатының онтологиялық барлығын анықтау.
Экзистенциализмде болмыс құралдық алаң немесе мүмкіндіктер көкжиегі, оның
шамасында өмір сүретін және дамитын адамның еркіндігі болып табылады.
2. Руханилық пен мәдениет ұғымдары адамның танымдық әрекеті мен
әлеуметтік болмыс жүйесінде ерекше мәндік рөл атқарады. Руханилық бұл
жүйедегі мәдени өнімдер мен процестерді, сол сияқты адамгершілік нормалар
мен өлшемдерді, құқықты, көркемдік шығармашылықты адамдар әлемінде
рауаждандырылатындықтан ол мәдениеттің субстанционалдық өзегі болып
табылады. Өнер саласы руханилықты әлеуметке тасымалдаушы, таратушы,
насихаттаушы жүйе.
3. Интенционалдылық принципі адамның үзіліссіз екпінді түрде өзіндік
санасының шегінен шығуы, өзінің шекарасын аттап өтуі ретінде анықталады.
Гуссерль бұл мазмұнды мен формалдының арасындағы айырықта трансценденталды
субъективтілік негізіне жаңа конституивті принципті енгізіп, оны
интенционалдылық принципі деп атады. Адам қазіргі заман өнерінде өзінің
болмыстық мәнін осы интенционалдылық әрекетте көрсетеді.
4. Әрбір көркем шығарма өнерде адам мен әлемді көркейту тәсілі
ретіндегі міндетін атқаруда өзінің әлем моделін, көркемдік тұжырымдамасын
адам болмысының ішкі және сыртқы ортамен өзара әсерінде көрсетуге
қабілетті. Көркем шығарма мәдениет аясында рухани (көркемдік) қасиеттерін
бойында ала жүретін материалды құндылық. Себебі, ол мәндік тұрғыда ұждандық
бастауларға бағындырылған және бірдей уақытта зерденің айнасы болып
табылады.
5. Өзара қатынас пен сұхбат – түп негізінде көркем шығармашылықтың
мәнді жақтары. Адам ең алдымен өзіндік дараланған қабілеті арқасында өзіне
қажетті өнер әлемін жасайды және онымен өзара қатынастағы өнері арқылы өзін
құлпыртады, қайта жасандырады, рухани гүлдендіреді. Бұл суретші - өнер
шығармасы - көрермен жүйесінде тұлғаны жасау және қайта қалыптастыру
коммуникациясы.
6. Адам болмысының рухани-әмбебаптылығы мен оның табиғи-инстинктілігі
өнер шығармасындағы жасаушы адам, кейіпкер адам және қабылдаушы адам
жүйесінде көрінеді. Адам өзінің табиғатында шығармашылықтың барлық
салаларына қабілетті, соның ішінде, ең алдымен өнерге де қабілетті
әмбебапты тіршілік иесі. Оның міндеті өзінің шығармашылығында жоғары
гуманистік құндылықтарды, рухани-ұждандық бастауларды көрсету.
7. Көркем шығармадағы адам бейнесінде барлық пен болуға тиістілік
сапаларын қарастыруда адамның идеал мен реалды өмірде қандай екендігі
дәйектеледі. Көркем шығармашылық үрдістегі оның көрінісі ақпараттық
қоғамның әлеуметтік-мәдени үрдістері мен мәдени құбылыстардың көрінісі
ретінде анықталады. Қазіргі адамзаттың ең ауыр кеселі болмысты ұмытуы,
болмыстың тұтастығы мен оның тәуелсіздігін ұмытқандығы.
8. Постмодернизмнің барлық теоретиктері әлемді репрезентациялауда
өнердің мүмкіндіктерін қайта қарауға тырысады. Оқиғада ұғымдар мен образдар
бір мәнді болып ұстатпайды, репрезентацияланбай тайқып кетеді, сондықтан
ешбір бейне оқиғаны бейнелей алмайды, ол тек көрінбейтінге ғана сілтеуге
мүмкіндікті. Бұл мағынада Лиотардың қазіргі заман өнеріне реалдылықты
қоймау, көріне алмайтын ойландыға сілтеме таба білу идеялары осы ауқымда
түсінілуі мүмкін.
9. Тарихи–жаһанданулық өзгерулер үдерісінде таптаурынды мәдениетпен
келген лектерге шек қою. Қазіргі заман суреткерінің шығармашылық аясынан
адам әлемінің табылмауына қарсы адамның ішкі жан дүниесінен сыр шерту,
өзінің адами болмысын ұғынуы, өмір мен әлемнің рухани негізінің көрінісін
беруді алға тарту, оның өркениет талаптарына сай кәсіптік деңгейін
жоғалтатын шығармалармен шектелмеуі, адамның рухани-мәдени өмірінен
алыстамауы қарсы қойылады.
10. Қазақ дәстүрлі өнерінің ерекше қырлары әлеуметтік, тарихи және
географиялық климаттық орта сол халыққа тән мәдени болмыстың негізін
анықтайтын шығармашылықтық қарым-қатынас жүйесін қалыптас-тыратындығында.
Осы ортада өмір сүріп отырған адамның табиғи болмысы да дәстүрге байланысты
қалыптасады, яғни оның бойында ішкі естелік ретінде сақталады.
11. Қазақстан өнерінің даму үрдісінде Тәуелсіздік алған жылдар тұсында
өзін-өзі тану, рухани даму мен ізденістерге толы жылдар болды. Ал, осы
бағытта тақырыптар мен талғамдардың қалыптасуында өнер шығармаларын жаппай
саудаға айналдыру мен мазмұнын жеңілдету сияқты конъюнктуралық әрекеттер де
орын алды. Жаңа және жаңашыл өнердің ерекшелігі – осындай нарыққа тұрпайы
бейімделуге қарсы наразылық – Адам мен Әлем қатынастары арқылы байланыс
орнату, оған өзара теңбе-тең қатынас жасау арқылы осы тұтынушылық
психологиясын шектеудің тетігі анықталады және өзгеше көркем бейнелеу
тілдерін қолданудың жолдары бағамдалады.
12. Қазіргі заманғы өнер тұтастанған және жүйеленген дүниені пайымдауға
негізделмеген, өзіндік тілі мен көркемденген құбылыс ретінде мазмұны
жағынан дискретті құрылымдар аймағын қалыптастырады. Ал, қазақ өнеріндегі
жаңару ұлттық мәдениеттің қазіргі заман талаптарына сәйкес бейімделуіне
негізделеді. Бұл үдерістің болашағы әлемдік көркем практикада тексерілген
қажетті әдіснамаларды жаһанданудың әлемдік тарихи-мәдени үрдістеріне сәйкес
пайдалана білуінде. Қазақ мәдениеті мен өнерінің қазіргі батыс мәдениетімен
қатынасы барысында өзіндік келбетін сақтай алатындай қабілеті оның
этнофилософиялық жетістіктерін айқындай түсуімен тікелей байланысты.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Бұл жұмыста
адам болмысына берілген анықтамаларға сараптама жасалып, адамның
бірегейлігі, даралылығы мен сәйкестігіне ХХІ ғасырдың мәселелері ретінде
зерттеу жүргізілді. Тобырлық, конвейерлік өндіріс, көптеген адамдардың өмір
сүру бейнесін – типологиялау мен стандарттау шығармашылық, даралылық пен
әрбір адамдағы қайталанбайтындықты көлеңкелеуге қабілетті екенін, қазіргі
заман өнерінде адамның өзіне сәйкестігіндегі тоқырау себептерін осыдан
іздейді. Сол бағытта жаңа, іргелі зерттеу әдістері мен тәсілдері,
ұстанымдары, принциптері мен тұғырнамалары қолданылды. Сондықтан негізгі
әдіснамалық тұрғыдан көпфункционалды бағдарларға сүйену, универсалдық
ұстаныммен түсіндіру, құбылыстың көп өлшемді қасиеттерін мойындау тәрізді
принциптер алынады. Сонымен қатар, адам болмысы мәселесі қазіргі заман
өнерінде зерттеудің ерекшелігіне сай тарихи-мәдени нақтылық, мәдени-
философиялық салыстыру, интеграциялау, дифференциациялау, ақиқатқа сәйкес
келу тәрізді принциптер мен ұстанымдардың ерекшелігі де ескерілді.
Диссертацияның теориялық және методологиялық негізіне адам болмысын қазіргі
заманғы бейнелеу өнері мен дәстүрлі өнердегі көрінісінің ерекшеліктеріне
зерделенген философиялық, діни, мәдени-философиялық, эстетикалық ілімдері
мен қағидалары жатады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы.
Адам болмысы мәселесінің қазіргі заман өнеріндегі көрінісі философиялық
антропология, дінтану негізінде жүйеленіп, біршама мәдени философиялық
тұжырымдамалардың талдануы ұсынылды. Зерттеу жұмысы теориялық және
практикалық деңгейде адам болмысы мәселесін қазіргі заман өнері тұрғысынан
қарастыруға мүмкін болатын қырлары мен ерекшеліктерін айқындауға, оларға
мәдени-философиялық талдау беріп және оның көркемдік бағыттар негізінде
пайымдауға ұмтылысты білдіреді. Анықталған мәселе алдағы уақытта
философиялық және басқа да әдіснамалық тұрғыда кейінгі зерттеулерде адам
болмысын қазіргі заман өнері мен дәстүрлі шығармашылықта, қазақ өнеріндегі
көркем шығармашылықтың мәнді қырларын тереңірек зерттеуге жол ашады.
Қазіргі заманғы бейнелеу өнеріндегі ағымдармен қатар, суретшінің тұлғалығы
мен даралылығын адам адам болмысы мәселесі қатынасында тануға мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің
Философия және ғылымдар әдіснамасы кафедрасы отырысында (10 қараша, 2009
жыл, №4 хаттама) талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертациялық зерттеудің
негізгі мазмұны отыздан астам мақалалар мен тезистерде жарияланды.
Диссертация Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Философия және ғылымдар әдіснамасы
кафедрасының әдіснамалық семинарында Қазіргі заман өнеріндегі адам болмысы
мәселесі тақырыбы бойынша бірнеше мәрте баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны бойынша Қазақстан Республикасы
Білім және Ғылым министрлігі Білім және Ғылым саласындағы Бақылау
Комитетінің тізіміне тіркелген басылымдарда 10 мақалада көрініс тауып, және
22-ден астам халықаралық ғылыми.-.теориялық конференцияларда баяндама
жасалды.
Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі
логикалық байланысымен сипатталады. Диссертациялық зерттеу кіріспеден,
негізгі төрт бөлімнен, он екі бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі 276 бет.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
оның зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға
ұсынылған тұжырымдары дәйектелген, зерттеу жұмысының теориялық және
әдіснамалық негіздері, практикалық мәнділігі, сыннан өтуі мен құрылымы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде Өнердегі адам феномені мәселесінің логикалық-
әдіснамалық алғы шарттары адам болмысы мәселесінің философия мен өнердегі
қарастырылуының ұғымдық-категориялық негіздері анықталып, оның қазіргі
заман өнеріндегі адам болмысы мәселесі ретіндегі ауқымды түрде тұтастықта
зерттелуінің тұғырнамалық-әдіснамалық бағамдары айшықталды. Адам болмысының
зерделенуі көркем шығармашылықтық, адамның рухани жасампаздығы сапаларында
философиялық-мәдениеттанулық пайымдалулары қырынан ашылып көрсетілді.
Адам болмысы - философиялық антропологияның іргелі теориялық зерттеу
мәселесі атты бірінші бөлімнің бірінші бөлімшесіне тоқталайық.
Философиялық антропология өзінің зерттеу пәнінде адами болмысын, адами
табиғатын, адами даралылығын антропологиялық принцип арқылы қарастыруда
адам жайлы бірқатар білімдерді бағамдап, адам өзі мен қоршаған әлемін
түсіндіруге қабілетті екендігі туралы ой қалдырады. Осы саланың адамды
жалпы өмірдің және мәдениет пен тарихты жасаушысы деп қарайтын қырлары да
бұл ғылымның басқа бағыттардан өзгеше екендігін көрсетеді.
Жалпы, адамның өмір сүруіндегі табиғилықтан тыс болу мен табиғи-тәндік
жағдайларын ескерсек, оның ерекшелігінде үш салыстырмалы болмыстық
өлшемдерінің бар екендігі байқалады. Бірінші өлшемге сәйкес, нақты өмір
сүретін жеке адам ең алдымен ойлаушы және сезінуші зат (дене) деп
табылады. Олай болмаған жағдайда оның денесіз өмір сүруі мүмкін емес.
Екінші өлшемде адам Homo sapiens түріне жатқызылатын әлем эволюциясының,
адам дамуының берілген кезеңінде оның жеке даралылығы ретінде өмір
сүретіндігі. Үшінші өлшемге сәйкес, адам әлеуметтік-тарихи тіршілік иесі
болуы – адам болмысының бастапқы маңызды сипатын беретіндігімен
дәлелденеді.
Бірақ, адам денесі – табиғат денесі. Сондықтан, табиғи денелердің
барлығына ортақ болмыстың алғышартын аттап кетуге болмайды. Дененің болуы
адамды соңғы, өтпелі (өлмелі) тіршілік иесі етеді. Жаңаша қарастыру
бастамаларында Ф..Ницше философиясы баса ерекшелеуіне мән берсек: Адам
денесінде қайтадан бұрынғы өткен барлық органикалық дамудың ең алысы мен
жақынын қайтадан тірілтіп, оның алыс шектерінен асып төгіліп, сол арқылы
үнсіз алып тасқын болып ағылады; бұл дене ескі жанға қарағанда
әлдеқайда ғажайып бір идея тәрізді деген пікірімен келісуге болады [22, 54
б.].
Дегенмен, жеке адамның болмысы – тікелей тән мен рухтың берілген
диалектикалық бірлігі. Адам өзі үшін – тек бірінші табиғат қана емес,
сонымен бірге екінші табиғат деуге болады. Сондықтан, ой мен сезімдер –
адами индивидтің тұтас болмысының маңызды жақтары. Р..Декарт ойлаушы зат
ұғымының айналасындағы пікірталасқа қатысушылардың бірі болып, өзі
айтқанындай ойлау үшін, алдымен өмір сүру керектігін жоққа шығарған жоқ
[23, 63 б.]. Демек, тұлғаның болмыстағы орнын сезінуі үшін адам ретінде
әлемге қатынасында өзін ұдайы барлық ретінде анықтауы заңды.
Жалпы, адамзат назары философияның болмыс мәселесіне қызығушылығын
тоқырау, сындарлы кезеңдерде күшейетіндігін байқаймыз. Ал, біздің уақытымыз
ХХ-ғасырдан ХХІ-ғасырға өткен кезең көптеген үрейлер мен қауіп-қатерлерге
толы екендігімен белгіленгендігі таң қаларлық жай емес. Болмыс туралы
мәселені көптеген ірі ойшылдар философиялық мәселені қоюмен қатар, ең
маңызды мәселе деп те мойындаған. М. Хайдеггер Болмыс пен уақыт атты
еңбегінде: тек адам ғана болмыс жайлы сұрақ қоюға қабілетті, адам - адам
болмысының ерекшелігі неде екендігін адам ғана сұрай алады; бұл мағынада
болмыс тағдыры оған сендірілген [5, 14 б.] деп көрсетіп отыр. Бұдан,
мүмкін бұл адамзаттың ең басты жауапкершілігі мен жоғары міндеті шығар
деген ой туындайды.
Адамның өмірлік мақсаттарында таңдау мәселесі тұратындығы біздің
зерттеу мәселемізде экзистенциалист Ж.П. Сартр философиясының өзің-үшін-
болмыс атты орталық ұғымына да тоқталдық. Өзің - үшін - болмыс - адам
үшін жоғары нақтылық, оның ішкі әлемінің басымдылығы. Бірақ адам өзін
толығымен басқа-үшін-болмыста - басқа адамдармен әр түрлі қарым-қатынасы
арқылы ғана сезіне алады. Адам өзін тек қана басқаның өзіне деген қарым-
қатынасы арқылы көреді және қабылдайды [3, 420 б.] деген ой-тұжырымға біз
үлкен мән бердік. Бұл қағида қазіргі заман өнеріндегі көтерілетін
көкейкесті мәселемен ұштасады. Меннің Басқаға деген қатынасы бүгінгі
уақытта бүкіл планетамыздағы адамзаттың бір-біріне және қоршаған ортасына
түсіністікпен қарауы тым маңызды екені баршаға белгілі. Сондықтан, адам
өзге де болмыстық бастаулармен қатар нақтылық ретінде басқаны
қабылдауға қабілетті тұлғаны өз бойында көрсетуге тиісті.
Адам болмысының өнердегі сипатын пайымдау адамның эстетикалық мәніне
үңілуді қажет етеді. Эстетикалық ұғым көп жағдайда түсіндіруге қиын
ұғымдарға жатады. Оның көріну кеңістігі адам болмысының психофизикалық
кеңістігімен сәйкес келетіндіктен, эстетикалық, этикалықпен және дінмен
қатар, қоғамның антропологиялық өлшемінің бастапқы негізі деуге мүмкіндік
береді. Философиялық жүйенің де, әртүрлі тереңдік деңгейіндегі өнер
шығармасында да әлемнің көркем және философиялық бейнесінде идеалды болмыс
моделінің ұқсастығы жатады [24, 11 б.]. Альбер Камю философиясы абсурдтың,
мәнсіздіктің екі дәлелін келтіреді: біріншіде – өліммен жанасуда бұрын
адамға маңызды болатын – қызығушылық, мансап, байлық өз белсенділігін
жоғалтады, мәнсіз болады; екіншіде - қоршаған ортамен, табиғатпен жанасуда
– адам миллион жыл өмір сүретін табиғат алдында болымсыз. Мен шөптің иісін
сеземін, жұлдыздарды көремін, бірақ Жердегі ешқандай білім осы әлемнің
менікі екеніне сенім білдірмейді. Өмір мәні сыртқы әлемде (жеңіс,
сәтсіздік, қарым-қатынас) емес адамның өзінің өмір сүруінде [25, 313 б.]
деген пікірімен толық келісуге болады.
Адамның нақты әлеуметтік өмір кеңістігіндегі бүгінгі жағдайы қалай
және немен түсіндіріледі? деген сұрақ туындауы орынды. Оған біз: жеке
адамның және адамзаттың болмысы тұтасымен алғанда ерекше бірегей уникум деп
жауап береміз. Дегенмен, осы болмыстың адам үшін, қандай болмасын
табиғаттың өтпелі заттары үшін өмір сүруінің маңызы неде? деген сұрақтарға
жаратылыстану ғылымдарының қарастыруында адам – зат ретінде заттар
ортасындағы зат, денелер арасындағы дене ретінде сипатталады. Әрине, мұндай
пайымдау тек адам болмысын дене өмірі мен көріністеріне жатқызбаған
жағдайда ғана ақталады. Ондай көзқараста адамға зат, объект ретінде
қатынас жасалатын болса, оны манипуляциялауға болатындығы, яғни немқұрайды
көзқарастағы ұждансыздық антигумандылыққа ұласуы мүмкін, ондай пайымдау
адамзатқа залалды, зиянды болып табылады. Сондықтан, адам болмысы мәселесі
оның барлық тұтастығында қарастыруда ғана толысады, нақты мәнге ие болады.
Өнердегі адам болмысы мәселесі ауқымындағы руханилық және мәдениет
ұғымдарының өзара қатынасы атты бірінші бөлімнің екінші бөлімшесінде бұл
ұғымдардың мәдениет философиясы білімдері қатарында айқындалуы арқылы
зерттеу мәселесінің әдіснамалық негіздері ашылады.
Руханилық пен мәдениет ұғымдарының онтологиялық айқындалуы ең әуелі
адамның танымдық әрекетінің жалпы континиумында ғылыми зерттелуін табуды
қажет етеді, себебі, бұл біздің тікелей адамның болмыс жүйесіндегі орнын
түсінуімізбен анықталады. Ең алдымен, ол қоғамның рухани өмірінің негізгі
элементтерін анықтауда: рухани іс-әрекетте, рухани байлықтарда, адамның
рухани талаптарында екені белгілі, ол рухани тұтынуда, жеке санада,
қоғамдық санада көрінеді. Рухани іс-әрекет нәтижесінде – сананың іс-
әрекеті, осы үдерісте ой және сезім, бейне және адам туралы ұғымдар
туындап, материалдық және рухани әлем пайда болады. Ал, рухани іс-
әрекеттің нәтижесінде, сондай-ақ, рухани құндылықтар да пайда болуын,
мысалы, мораль, дін тұрақтылығы, ғылыми теориялар, көркем шығармалардың
құрылуын айта кету маңызды.
Мәдениет - адам дамуының өлшемі және философиялық ой-толғамның аса
маңызды, терең теориялық мәнді ұғымдарының бірі. Адамзат тарихын
зерттеушілер де мәдениет мәселесін қамтымай, дұрыс пайымдаулар жасай
алмайтыны белгілі. Бұл ұғым саналы іс-әрекет жемісін даму процесінде
көрсетуге бағытталған. Адам өзінің барлық тұтастылығымен философиялық
антропологияның зерттеу пәні болып табылады. Ол мәні жағынан жақын
болғанымен, ерекше тәсілдер мен мәселелерді қамтып, әртүрлі мағынада
қолданылады. Бірыңғай ұғымның жалпы мазмұны философиялық антропологияда
адам феноменін тануға бағытталғандығын ескереміз. Бірақ, бұл ғылымда –
ерекше философиялық білім саласы, арнайы философиялық бағыт пен болмысты
танудың бірегей әдісі ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар, мәдениет – бұл
адамның өзін адам ретінде дәлелдей отырып, қайта құратын табиғаты екенін
баса айту керек. Себебі, оған барлық басқа қарсы айтылғандар адамның
адамдық қасиетіне жасалған зияндылық болып табылады. Жалпы кез келген
мәдениетке қарсы жасалған әрекет адамзатқа жасалған қарсылық деп түсінілуі
тиіс.
Біз жоғарыда адам өзінің шын болмысына жету кезеңінде діни сатыдан да
өтетіндігіне тоқталғанбыз. Осы діни сатыда адам өзінің зор қабілеттілігін
сезінуі арқасында оған сыртқы әлемнің әсері кедергі бола алмайды дегенбіз.
Н.А. Бердяев үшін мәдениеттің діни табиғатына қатысты культтік негіз
маңызды. Ол: мәдениеттің діни мазмұны реалистік емес, рәмізді түрде
өрнектеліп, табиғаты бойынша мәдениеттің барлық жетістіктері өзінше
рәмізделеді. Онда болмыстың соңғы жетістіктері емес, оның тек символикалық
белгілері ғана берілген [26, 18 б.] деп көрсетуі мәселенің түйінін
шешпейтін тәрізді. Демек, Н.А. Бердяев культтің иерархиялық сипаттамасын
мәдениет пен өркениетті бөлу арқылы ажыратады. Қарап көрейік, адамның
болмысы қалыптасуы үшін сыртқы әлемде ағыммен жүзіп, рахатқа талпынуы
этикалық сатыдағы саналы түрдегі талдауы мен оның парызды басшылық етуіне,
енді діни сатыда рәміздер культімен бүркемеленуіне әкеледі. Сонда, бұл
логикаға сәйкес мәдениет пен өркениет арасында айырық туындайды. Міне,
Н.А. Бердяев айтып отырған культтің қатысуымен мәдениет пен өркениетті
бөлуде қақтығыс туындатып отыр. Ал, мәдениетті біз қалай өркениетке
ұластырамыз? Оның басқа жолы бар ма? Мысалы, Жак Маритен шпенглерлік
өркениет пен мәдениетті бөлуге қарсы. Біздің ойымызша өркениет пен
мәдениетті қарсы қою – органикалық пен механикалыққа, руханилық пен
материалдыға бөлу дұрыс емес, олай болғанда өркениет мәдениеттің дамуы,
қалыптасуы мен жетілуі емес. Адам бейнесі – оның дамуының қай сатысында
болмасын, ол ең алдымен адамның адам ретінде сақталу мәселесі.
Мәдениет терминінің көп мәнді, түрлі мағыналы екендігі сонша, жарық
дүниені қамтитын ұғымдардан бастап, адам бойындағы қасиеттерге дейінгі
жағдайды қамтитын алуан түрлі тұжырымдардан құралады. Мәдениеттің
құбылыстық мәнін ашу барысында оның адамзат әрекетінің құралы деп
айтылатын пікірлер немесе табиғаттың бергені емес, адам қолынан шыққанның
бәрі деген қарапайым анықтамалар, немесе қоғамдағы адамның қоршаған
ортаға бейімделу жолындағы биологиядан тыс құралдар мен механизмдер
жиынтығы дейтін тұжырымдар адамды жан-жақты қарастырудың бір ғана түрі
болып табылады.
Адам жаратылысынан оның табиғатына шығармашылықтық қасиет тән дейтін
болсақ, бұл оның тіршілік иесі ретіндегі ерекшелігі және жоғарғы рухтылығы
мен оның еркінділігінің көрінісі деп айтуға болады. Адам шығармашылықпен
айналысу барысында, өз болмысымен етене араласа келе, өзінің мәндік түп
тамырын айқындайды. Өзінің руханилығымен адами болмысына шығармашылық
арқылы қол жеткізеді. Сондықтан, адам шығармашылығының тартымды бір
көрінісі өнерде іске асқан. Ал, олай болса, адам болмысы деген не? және
оның өнердегі көрінісі қандай? деген сұрақтардың туындауы орынды. Демек,
бұл мәселе философиялық антропологияның, сонымен қатар, өнердің де өзекті
мәселесі. Бейнелеу өнері шығармасындағы сезімдік образдарда, адам болмысы
дәстүрлі өнерде немесе постмодернизмде өмір мен мифті салыстырғандағы
қатынасында біз мәдениетті жаңаша түсінуге, оның тағдырын ұғынуға
ұмтыламыз. Өнер феномендерін қарастырғанда жалпы әлеуметтік философиялық,
ең бастысы, мәденифилософиялық негіздермен байланыстыра ауқымды қарастыру
оның мәнін айқындылықпен ашуға мүмкіндік береді. Сонымен, мәдениет –
руханилық ұғымдарының ара қатынастары өнімдер мен процестерді, сол сияқты
адамгершілік нормалар мен өлшемдерді, көркем шығармашылықпен қоса алғанда,
адамдар арасындағы қарым-қатынас принциптерін қамтитын, адам дамуының
өлшемі ұғымынан бөліп алуға болмайтын қасиетті рухтың, яғни, адами тұлғаның
субъектісі деп анықтаймыз.
Интенционалдылық – адамның өнердегі жасампаздығын зерттеудің
конституивті принципінің көрінісі атты бірінші бөлімнің үшінші
бөлімшесінде шығармашылықта әсерленудің сезімдік және рухани құрамдарын
анықтап, осы принципте потенциалдық және актуалдық мәндерін ажырату
қарастырылған. Бұл мәселеде көркем-мәдени үрдістегі адам болмысының сипаты
және құрылымы интенционалдықтың ішкі болмыс әрекеті түрінде талданады.
Интенционалдылық қазіргі уақытта философияның өзекті мәселелері қатарында
зерттелініп келе жатқан санадағы күрделі құбылыс. Ол феноменологияда
сананың бірден-бір іргелі сипаттамасы, мысалы, реалды немесе идеалды заттар
қатыспаған күнде де әрқашан осы немесе басқа мазмұндарда сана деп
пайымдалады. Феноменологиялық мотивтер феноменологиялық бағыттағы емес
философия ауқымында да әрекетті болды, мысалы, бірқатар әдебиеттану,
өнертану, әлеуметтік ғылымдарда, әсіресе, психология мен психиатрия тәрізді
ғылымдары да ерекшеліктерге ие.
Осы бағытта Э. Гуссерль трансценденталды жаңа философияның типін
жасауға тырысты. Трансценденталды редукция сананы таза интенционалдылық
ретінде: ego – cogito - cogitatum оның бүкіл жалпылық құрылымында ашады.
Гилье – реалды мазмұн және сана белсенділігін, ноэзу - интенционалдылық
әрекетті білдіруші қызмет атқарады. Сананың интенционалдылық әрекетін
талдауда бұл әсерленулердің құрылымын зерттеу үшін интенционалды деген
олардың ағысына сәйкес реттіліктің бар екенін көруге болады. Мұндай
статикалық көзқараста интенционалды әсерленудің мынадай жақтарын
ерекшелеуге болады: біріншіден, сезімдік берілулер (гиле) – сезім органдары
арқылы алынатын реалды мазмұн болса, екіншіден, рухани сана белсенділігі,
қандай да бір интенционалдылық әрекет (ноэзу). Бұл арада сезімдік
материалға – пассивтілік, ноэзаға – белсенділік сипат тән екендігін баса
айтамыз. Мысалы, осындай үдерістер қазіргі уақтыттағы көркем
шығармашылықтың белсенділігі дәрежесін анықтауда қолданылады және оның
руханилық пен эмпирикалық күйлерін ажыратуға мүмкіндік береді. Рух мұнда
әрқашан қалыптастырушы және мән туғызушы принципті сапада көрінеді. Гиле
мен ноэзаның қарама-қарсылығы мазмұндық тұрғыда салыстырмалы деңгейде:
алдында белсенділік танытып, кейіннен пассивті болуы мүмкін және кейінге
сананың белсенді болуы үшін бастаушы материал сапасында қызмет етеді.
Олардың арасындағы принципті айырмашылық – гиле мәні болып –
потенциалдылық, дәл сондай жағдайда ноэтикалық әрекеттің мәні – актуалдылық
болып табылады. Демек, интенционалдық әсерленулер жоғарыда аталғанындай, үш
түрлі құрамнан: пассивті әсерлену – гиледен, рухани белсенді – ноэза,
мәндік құрам – ноэмадан тұрады. Реалды ағымдағы интенционалдылық
әсерленулерде барлық бұл құрамдар үзіліссіз өзара әсерлесуде болады. Бұл
феномендер зерттеу жұмысы барысында кейінгі бөлімдерде қазіргі заман өнері
шығармаларын талдауға аксиологиялық тұғырнама болып қолданылады.
Суретші қазіргі заман өнерінде қандай да бір материалдан шындық
құбылысына тән өмірдің образын қайта жасайды. Интенционалдылықта бұл
объектілер өзіндік жылулық сапасынан, иісінен, формасынан тыс өзінен
алшақтатып тұратын немесе тартымды, шаттандыратын, пайдалы және т.б.
сапаларға ие болып, бізге әсер ететін белгілі бір күшке айналады. Реалды
мазмұн мен сананың рухани белсенділік құрамдары осы сәттен бастап көркем
шығарманы ғажайып мәнде жұмыс істеуге жұмылдырады. Феноменологтар атап
көрсеткеніндей заттың өмір сүруі, яғни бар болуы мен мүлде болмауы сананың
кәдімгі жағдайында ғана маңызды, бірақ интенционалдық талдау жағдайында
абсоютті түрде маңызды емес. Редукция заттың өмірде бар не жоқ екені
туралы мәселені алып тастайтын тәрізді, өйткені заттың феноменологиялық
сипаттамасы үшін ноэма (мән) маңызды, ол феноменологиялық талдау
нәтижесінде алынған және сол заттың мәні болып табылатын онтологиялық
статус қатынасында ешқандай анықтама бермейді. Э. Гуссерль Логикалық
зерттеулер атты еңбегінің ІІ-томында мәнде – затқа қатынас қалыптасады
деп көрсеткен [7, 54 б.]. Демек, пікір айтуды мәнге сәйкес қолдану және
пікір айту арқылы затпен қатынасқа түсу (затты көрсету) бірақ нәрсені
білдіреді. Интенционалдылықтың философиялық әлеуетінен интенционалдылықтың
философиялық дискурс практикасына өту өнерде шығармашылықтың тиімді
жолдарын табу қажеттілігімен анықталады.
Біз субъект әрекетін талдауда интенционалдылықты адамның жасампаздық
қабілетін ашуға мүмкіндік беретін қырынан көрсетуді мақсат етеміз. Адаммен
танылатын әлем болмысын қарастыруда бұрын көп жағдайда ойшылдар
онтологиялық бастауларға артығырақ мән берген болса, мұндағы мәселе,
қазіргі уақытта адамның әлемін бейнелеудің маңыздылығының күшеюінде. Көркем
шығармашылықтық, ғылыми тәжірибе адам әлемін бейнелеуде ерекше байланысты
іздейді. Ол тікелей адам мен әлемнің ортасында тұрған оның болмысына тән
жасампаздығында. Тек шығармашылықтық қатынаста ғана Адам мен Әлем
үйлесімділігі өзінің дұрыс шешімін табады. Ал, санадағы интенционалдылық
сапалардың рухани-мәндік қызметін табу бұл мәселенің тек бір тетігі.
Сондықтан, адам арқылы танылатын әлем болмысын – әлем жайлы сана болмысына
жатқызуға болмайды. Ж.-П. Сартр бұл құбылыстарды тарихи танымға сәйкес
адамзаттың шығармашылығындағы зор қажеттілікке теңейді: Міне, кенеттен бұл
әйгілі субъективті реакциялар – жек көрушілік, махаббат, қорқыныш, ұнату,
– Рухтың тұздалған иісті суында қалқып жүргендердің бәрі бері қарай
атырылады; бұл әлемнің өзінің қалай ашылып өзін көрсететіндігі, олар тек
тәсілдің мәні. Бұл заттар бізге жек көрінішті, тартымды, қорқынышты,
сүйкімді болып көрінеді. Жапон маскасының қорқынышты болып көрінетіні
өзіндік – таусылмайтын және арылмайтын қасиеті – оның табиғатын құрайды;
бірақ, ағаштан безендірілген мүсінге деген біздің субъективтік
реакцияларымыздың жиынтығы емес. Гуссерль заттарға үрей мен
таңғажайыптылықты қайтарып берді. Ол суретшілер мен пайғамбарлар әлемін:
қорқынышты, үрейлі, рахаты мен махаббаты бар хош иісті арал мен қауіпті
әлемді қайта орнына келтірді деп әлемді танудың жаңа бір тынысы ашылғанын
айтады [27, 35 б.].
Интенционалдылықты көптеген зерттеушілер логикалық, аксиологиялық және
психологиялық мәселелерді шешуге қабілетті операционалды құрал сапасында
қарастырады. Шын мәнінде, интенционалдылық – субъект әрекетін талдауда
орталық категориялардың біріне айналады, өйткені ол адамның практикалық
әрекеті қатынасында да, ойлау жүйесі қатынасында да конституивті принцип
сапасында орын алған.
Өнердегі адам феномені мәселесінің логикалық-әдіснамалық алғы
шарттары атты бірінші бөлімді қорытындылай келе, адам жайлы ілімнің іргелі
сипаттамаларын айта келіп, оның болмысын тануда тұтастығын негізгі
басшылыққа алдық. Ал, мәдениет пен руханилық ұғымдары осы мәселерді
зерделеуде адам дамуының өлшеміне сәйкес адами тұлғаның субъектісі,
жасампаздық қабілеттерінің көрінісі деп анықталды. Бұл бөлімнің логикалық-
әдіснамалық негіздерін тағайындауда біз философиядағы қалыптасқан
классикалық білімдерді қолданумен қатар, адам болмысы мәселесін қазіргі
заманғы өнерде шешуде жаңа классикалық емес білімдерге де сүйендік. Себебі,
адам болмысының қазір және осында көрінуін феноменология тәрізді
ғылымдар ғана ашып көрсетуге қабілетті.
Өнердің адам мен әлемді көркейту тәсілі ретіндегі жоғары міндеттері
атты екінші бөлім рухани мәнділік көздерін зерттеуге бағытталған.
Көркем шығарманың рухани мәні мен маңызы екінші бөлімнің бірінші
бөлімшесінде әрбір көркем шығарма өнердің адам мен әлемді көркейту тәсілі
ретіндегі жоғары міндеттеріне сәйкес өзінің әлем моделін, көркемдік
тұжырымдамасын адам болмысының ішкі және сыртқы ортамен өзара әсерінде
көрсетуге қабілетті:
- көркем шығарма қандай да бір материалдан жасала отырып өзінің
рухани мәндеріне ие, мәдениет аясында рухани (көркемдік)
қасиеттерін бойында ала жүретін материалды құндылық;
- көркем шығарма ұждандық бастауларға бағындырылған және бірдей
уақытта зерденің айнасы;
- көркем шығарма жеке және әлеуметтік мәндерді: суретшінің өзіндік
көзқарасының көрінісі және қоғамдық мәселелерді шешуші;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz