Экология деген не және оның атқаратын қызметі

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Экология деген не және оның атқаратын қызметі
Табиғат пен қоғам, адам арасындағы қарым-қатынастар қайшылықсыз,
әрдайым үйлесімді деп қарауға болмайды. Олардың арасында барған сайын ішкі
қайшылықтар көбейіп отырады. Бұл қайшылықтардың қайнар көзі қоғам мен
табиғат дамуларының бір-біріне қарама-қарсы екі тенденциясында (бағытында)
жатыр.
Оны алдын ала байқау, болжау өте қиын. Мәселен, адам жер жыртып, егіс
егіп, өзіне қажетті өнімді молайтуға әрекет жасағанда қате жіберсе,
топырақтың үстіңгі құнарлы бөлігін жойып алуы мүмкін. XX ғасырдың 50-
жылдарынын екінші жартысында, мәселен,- Қазақстанның солтүстік
облыстарындағы тың жерлерді жаппай жыртып тастап, тыц игеру науқанын іске
асырғанда, ол жерлерде көктемде, күзде болатын қатты желді ескермей, шаң
боранға жол берді, сөйтіп топырақтың үстіңгі құнарлы бөлігін жел ұшырап
кетті. Алдымен егістікті желден қорғайтын орман алқабын жасау кджет деген
ғалымдардың ғылыми пікірімен партия басшылары санаспады. Немесе оңтүстік
Қазақстанда мақта егістіктерін суғару агротехникасын бұзудың салдарынан
топырақтың түзы кобейіп, "сорланып" кетуі, сойтіп егістікке жарамай қалуы,
Өзбекстан, Қырғызстан және Туркменстан республикаларында жаппай жаңа
егістік жерлерді игеру саясаты Амудария мен Сырдария өзендерінін суының
құрт азаюына әкелді, ал соның салдарынан Арал теңізінің құрғауы, сөйтіп
оның айналасындағы неше жүз мыңдаган гектар жердің адам тұруга жарамайтык
құм далаға айналуына алып келгендігі т.б. кептеген мысалдар адам әрекетінің
түбіне ортаға тигізген зиянды нәтижесі болып табылады.
Табиғаттың біртұтас диалектикалық сипатын адамның ескермеуі қоғам үшін
де, табиғат үшін де орасан зор зиян келтіретінін XIX ғасырдың екінші
жартысында Ф.Энгельс атап көрсеткен болатын. Дегенмен, деді ол, табиғатгы
жендік деп онша алданбай-ақ коялық. Әрбір мұндай жеңісіміз үшін ол бізден
өш алады. Ия, бұл жеңістердің әрқайсысы алғашында біз көздеген нәтижеге
жеткізетіні рас, ал бірақ одан кейінгі екінші, үшінші кезекте мүлдем басқа,
біз күтген, көбінесе алңашқы табыстарымызды жойып жіберетін теріс нәтиже
береді.
XVIII ғасырға дейін адамзат табиғатпен, жалпы алғанда, үйлесімді қарым-
қатынаста болып келген еді. Ал XIX ғасырдың аяғына қарай адам мен қоршаған
сыртқы орта арасында үйлесімсіздік пайда болды. Ол үйлесімсіздік үлғая келе
XX ғасырда табиғат пен адамзат қоғамы арасындағы қайшылыққа айналды.
Ал бұл жағдай қоршаған сыртқы ортаны зиянды қалдықтардан тазартып,
табиғаттың перзенті болып табылатын адамның "табиғи мекенін" жақсарту
қажеттігін тудырды. Сөйтіп, XIX ғасырдың аяғында "экология" деген қоғам мен
табиғаттың қарым-қатынасын зерттейтін жаңа ғылым дүниеге келді.
Экологияның зерттейтін пәні және атқаратын міндеті неде?
"Экология" деген терминді алғаш 1879 жылы неміс биологы Эрнст Геккель
қолданып, онымен тірі организмдердің сыртқы ортамен қарым-қатынасын
білдіретін ғылымды атады. Ол Бұл жаңа ғылым жануарлар меи өсімдіктердің
олар омір сүретін сыртқы ортамен қарым-қатынасын зерттеумен ғана
айналысатын таза биологиялық ғылым болады деп ойлады. Алайда, қазір
экологая Геккель белгілеп берген тар шеңберден шығып, биосфера мен қоғамның
өзара әрекетгесу құбылысын зерттейтін шын мәніндегі ғылымаралық пәнге
айналды. Бұл мәселелермен айналысатын мамандардың пікірінше, қазіргі
экология физикалык. құбылыстар мен биологиялық ғылымдары мен қоғамдық
ғылымдар арасында өткел болып табылатын жаңа интеграциялық ғылымға айналды.
Экологияның қоғамдық және гуманитарлық ғылымдармен байланысын оның
әлеуметтік, медициналық, тарихи, этикалык экология деген тарауларының пайда
болуы айқын көрсетеді. Біздің оқитын пәніміз қоғамның сырткы ортамен өзара
әрекеттесу проблемаларын зерттейтін әлеуметтік экологияньщ биосферамен
байланысты бөлігі ғана. Әлеуметгік экология пәнін және оның қызметін
дұрысырақ түсіну үшін түрліше экологиялық системалардың құрылымы
(структурасы) мен ішкі байланысын, сондай-ақ ұйымдасу деңгейлерін білген
жөн. Енді соларды қысқаща ғана қарастырайық.
Экологиялық системаларға әдетте барлық тірі системаларды, оларды
қоршаған ортасымен бірге жеке популяциялардан бастап, бүкіл бисофераны
жатқызады.
Оның құрылысы мынадай тізбектен тұратынын атап көрсетеді: жеке
организм — популяция — түр — биоценоз — биогеоценоз — биосфера. Экология
үшін ең кіші болік белгіні бір түрге жататын, сол түрдің ішінде өзара
әрекеттесетін организмдер жиыны, ал түр біртұтас система ретінде сыртқы
ортамен өзара әрекеттесте болады. Демек, тірі молекула, клетка және
организм де сыртқы ортамен озара әрекетгесу арқылы өмір сүргенімен, бірақ
молекулалық деңгей де, клеткалық деңгей де, организмдік деңгей де
экологияда жеке-дара қарастырылмайды. Тіпті жеке популяцияларды да таза
күйінде қарастыру қиын, өйткені табиғи жаратылыста олар тірі системалардың
әлдеқайда кеңірек тобына бірігеді де сыртқы ортаның әлі факторларымен өзара
әрекеттеседі.
Популяциялық деңгейде биоценоз және биогеоценоз деп аталатын
экологиялық системаларға бірігетіні жоғарыда айтылған. Бұл системаларда
тірі организмдер бірлестігі олардың өмір сүруінің тірі емес жағдайларымен,
мысалы, топырақпен, микроклиматпен, сол жердің гидролоциясымен және т.б.
тығыз бірлікте зерттеледі. Бұлардан да ірі экологиялық система биом деп
аталады - оның құрамына тірі системалар мен тірі емес факторлардың
әлдеқайда кең территориясы, мысалы, Іле алатауында өсетін қарағай ағаштары
жатады. Ақыр сонында, Вернадскийдің ілімі бойынша, пәрменді әсер ететін
біртұтас системасын қамтиды екен. Бұл биосфера тек. Күн энергиясы есебінен
өмір сүріп дамиды, сондықтан ол экосистема деп аталатын ашық система болып
табылады. Демек, биосфера дегеніміз Жердің сыртқы бетін, суды және ауаны,
яғни Жердің, шамамен алғанда, 10 км терендігін және Жердің үстіндегі 30 км
биіктікті қамтитын тіршілік сферасы екен.
Экосистеманың сыртқы ортадан энергия алып, оны өзгерту процесіне үңіле
қараса, немістің жаратылыс зерттеушісі Р.Майердің тірілік дегеніміз күн
сәулесін өндіру деген сөзімен келіспеске болмайды. Шынында да, Күн
сәулесінің энергиясы фотосинтездеу процесінің нәтижесінде алғашында
өсімдіктердің жасыл түсті органикалық қоспасына айналады. одан шопқөректі
жануарлардың азығына айналады, ал бұл соңғы жыртқыш андардың қорегіне және
т.б. айналады. Бұл табиғи экологиялық процесс.
Ал енді энергияның қоғам дамуындағы рөлі мен маңызын талдап көрсек,
энергия козін пайдалануы тұрғысынан экосистемаларды төрт негізгі топқа
болуге болалы екен:
1. Мұндай табиғат системалары Жер бетінде орасан үлкен территорияны
алып жатыр. Мәселен, тек мұхиттар ғана Жер бетінің 70%-ын алып жатыр.
2.Күннің күшімен қозғалатын, бірақ баска да энергия көздерінен күш
алатын табиғи системалар. Ондайларға мұхиттар мен теңіздердің жағаға жақын
жерлері, үлкен көлдер, тропикалық ормандар және т.б. жатады.
3.Күннің күшімен қозғалатын және қазба отындардан (мұнайдан, көмірден,
ағаштан т.б.) күш алатын табиғи системалар.
4.Негізінен қазба отындардан, көбінесе мұнай, таз, комір энергияларын
және сондай-ак атом энергиясын алу үшін радиоактивтік заттарды пайдаланатын
қазіргі заманғы индустриялық қалалар системасы. Бұл соңғы системалар елдің
негізгі байлығын (түрліше өнеркәсіп товарларын және азық-түлік өндіру үшін
ауылшаруашылык өңімдерін өңдеу т.б.) білдіреді. Өнеркәсіп орталықтарының
Күн энергиясынан тәуелдігі шамалы, өйткені энергия күшін олар өнеркәсіптік
өндірістен алады, ал азық-түлікті ауыл шаруашалығынан алады.
Дамыған капиталистік елдерде өнеркәсіптің еселеп өсуі энергияны барған
сайын коп пайдаланып, сонымен бірге өндіріс қалдықтарының барған сайын көп
шығуына алып келеді. Атмосферадағы ауаны ластау, су қоймаларының улануы,
радиоактивтік калдықтардың жинақталуы - мұның бәрі ірі индустриялық
орталықтардың өмір серігі десе де болады. Қазба отындардың барған сайын
азайып бара жатқан қорын жыртқыштыкпен пайдалану, қайткенде де мол пайда
табуға ұмтылу, сөйтіп сыртқы ортамен экологиялық тепе-тендікті бұзу — мұның
бәрі адамзат қоғамының алдына аса шиеленіскен экологиялық проблемаларды
қойып отыр.

Табиғат — биосфера — адам системасындағы қайшылықтар
Адамның табиғатган, табиғи тіршілік ортасынан тәуелділігі адамзат
тарихының барлық кезендерінде болып келеді. Бірақ ол тәуелділіктің сипаты
әр кезеңдерде әртүрлі болды, диалектикалық қайшылықтар түрінде өзгеріп
келді. Адамзаттың табиғаттан тәуелділігі алғашқы қауым кезендерінде
негізінен өндірістік еңбек құралдарының өте нашарлығынан болған болса, ал
қоғам дамуы алға басқан сайын. өндіргіігл күштер жетілген сайын жағдай
өзгерген мүмкшілік арта түсті, яғни тәуелділігі әлсірете түсті. Киімін
жетілдіру, жылытуға болатын баспана саду, су тасқындарынан қорғайтын
бөгеттер салу, жер сілкінісіне төтеп бере ататын құрылыстар салу және т.т.
бәрі тек жемісті еңбек етіп тұрмысты жетілдіру үшін қолайлы жағдайлар
жасады.
Бірақ, сонымен қатар, өндірістік күштердің дамуының. ғылыми-техникалық
профестің теріс нәтижесі де бар: темір өндірісін дамыта отырып, адам өзінің
табиғат құбылыстарына "үстемдігін" арттырады да Жер шарындағы темір
рудасынык қорын біртіндеп азайтады, сөйтіп өзінің табиғаттан тәуелділігін
күшейтеді. Мұнай мен көмірді үзақ уақыт бойы өлшеусіз пайдалана отырып,
ақыр соңында бұл әрекет ол кен байлықтарының тапшылығын тудыруы әбден
мүмкін. Бұған мысал ретінде, мәселен, қазіргі мұнай-химия өндірісі бұл
кенбайлығынан 8 мың түрлі бұйымдар шығатынын айтса да болады (оны жаппай
отын, жанармай ретінде пайдаланып жатқанды айтпай-ақ қоялық).
Мындап келтіруге болатын мұндай мысалдар адамның біртіндеп табиғаттан
тәуелділігін қайтадан арттырып келе жатқанын көрсетсе керек. Өнеркәсіп
өндірісінің бүкіл дүние жүзінде қауыпты осуі, оның ішінде коп қалдықты
технологияға негізделген өндірістің өсуі шегіне жете кобейгені сонша, бүгін
танда экологиялык дағдарыс шегіне жетті, адамзатың өмірі үшіи қауіпті
жағдай туды деуге болады. Қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатынаста орын
алган осы қайшылыктар — казіргі экологиялық дағдарыс міне осында.
XVIII ғасырда адамзат пен табиғат арасындагы қарым-қатынас жалпы
алганда үйлесімдік (тепе-тендік) сипатта еді деуге болатын болса, ал XIX
ғасырдың аяғына карай ол үйлесімділік (тепе-тендік) бұзылды деуге болады.
XIX ғасырдың аяқ кезінен бастап, әсіресе XX ғасырда, ғылыми-техникалық
революцияның жүзеге асуына байланысты, табиғатқа, биосфераға орны толмас
зиян келтірілді. Бұған дәлел ретінде мынадай мәліметтерді келтірсе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.