Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті
3 деңгейлі СМК құжаты ПОӘК ПОӘК
042-14.05.01.20.2703-2012
Этнопсихология пәнінің Баспа №3
оқу-әдістемелік кешені 26.02.2010 орнына №
28------------
П
Этнопсихология
ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
050503 Психология мамандықтарына
Семей
2012
Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.
Хаттама № 1 “______” ____09______
2012ж
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама №______”__________ 2012 жыл
Кафедра меңгерушісі: Сатиева Ш.С
2.2.ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №______”__________ 2012 жыл
Төрағасы _______Г.Григорьева
3.БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №______”__________ 2012жыл
Оқу ісі жөніндегі проректор__________ Б.Рскелдиев
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1.Глоссарий
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология - адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы
.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш - тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология,мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез-құлық- өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз
мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің
этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың негігі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын
құраушы элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлт– аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық ерекшеліктерімен және рухани
қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым-қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана-сезім– нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс-әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Автотаптаурын – осы этностық қауымның өкілдеріне қатысты пікірлер, ойлар,
бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаланудан тұрады.
Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекеттің басқа мемлекетке қарсы немесе
халықтың (ұлттық) егемендігіне, аймаққа қол сұқпаушылығына немесе
тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жаңа мәдениетке, жаңа ұлттық әдет- ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың (түйсігін) санасыз түрі. К. Юнгтың түсінігі бойынша, архетиптер
ұжымдық санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика
негізінде жататын түс, ертегі, миф.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін,
әдет- ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана- сезімін жоғалту жолымен бірігуі нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Атрибуция – адамның жүріс- тұрыс себептері мен дәлелдерін, жеке
қасиеттері мен мінездерін олардың іс- әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде
басқа адамдарға жапсыру.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнаң негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
орташа психологиялық типі.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық- этникалық жанжалдар,
кикілжіңдер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (миграннтар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да
жағымсыз да болуы мүмкін.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай белгілі
бір азаматтар категориясының құқылары мен мүдделеріне қасақана қысым
көрсету.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді, салты және т. б.) топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік
мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь
дәрежесіне арнау).
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында
олардың өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты халықтар өкілдерінің бір- біріне ықпалын тигізетін
этносаралық әрекеттестіктің фомасы.
Контент- талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда сұхбаттардағы
және т. б. Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған
түріндегі мағыналық бірлігін айқындау арқылы және таңдаулы жинақта осы
бірліктердің атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты-
қолдану жиілігі мен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар
мен ой- пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет-
ғұрыптарға, жүріс- тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді
ішкі кедергісіз меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін
бейімділігі.
Кросс- мәдени этнопсихологиялық зертеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың
психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Этносаралық қарым- қатынас мәдениеті - әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез
және ешбір ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы
білім мен дағдылар, сондай- ақ соларға тән іс- әрекеттердің жинағы.
Мәдени релятивизм - даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құқын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді- бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдениетке бірдей тән болу.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер,
жүріс- тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән өмір сүру
стилі, мәдениеті.
Көші- қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын ауыстыруы.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және өзіндік
бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин.
Халықтық педагогика - әртүрлі буын өкілдерінің өзара қарым- қатынасы мен
әрекеттестігінің ұлқа тән тиянақты формасы сақталған этностық мәдениеттік
салт- дәстүрінде, халықтық және көркем шығармашылықта сақталған білім мен
тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын, моралін, дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
маңызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы уағыздан
тұратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен халықтар
арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай- ақ бір елдің халқын басқа
елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз
Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана- сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен топтардың
қимыл- әрекетінде және жүріс- тұрысында көрінетін олардың қоғамдық сана-
сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін, ғылым, өнер,
философия.
Ұлттық өзіндік сана- сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік-
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл- күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт- дәстүрін
терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының мәдениетін
менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет- ғұрып – дәстүр белгілі ұлт ортасында, ұлт тобында болатын
және олардың мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды
жүріс- тұрыс әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың
сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған
нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт – тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе
жатқан жүріс- тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана- сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
құндылықтарына деген ұлттық қарым- қатынасы, олар жағымды да жағымсыз
ренкте де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез- құлық - өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
үйреншікті жүріс- тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым- қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері
арасындағы түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлтаралық
қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасымен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды-
когнитивті процес.
Этностық ұқсастыру (идентификация) – субъекттің бір этностық топтағы
басқа өкілімен бірігудегі эмоционалды- когнитивті процесі, сондай- ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым- қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым- қатынас құрылымындағы жеке
тұлғаның, топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің
элементі.
Этностық таптауырындар – түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән моральдық
ақыл- ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
Тұлғаның этностық құрылымы – адамнаң ішкі мазмұнын білдіретін және іс-
әрекетіне, жүріс- тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған
белгілі бір ұлт өкілінің қасиеттер жиынтығы.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның
басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез- құлқына, салт-
дәстүрлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін
қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірі мен ұлтаралық қатынастырының сол
немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда осы
қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың қарама-
қайшы келетін топаралық кикілжің формасы. Қарулы қақатығыстарда және ашық
соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана- сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс- әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік - өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен
шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және
сенімдік атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар
(адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды,
тәжірибені пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі
фактор ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын
қарастыратын психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған
ғылыми білім саласы.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ, сондай- ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі
және өзгешелігі туралы түсініг бар) трихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып табылатын өз
этнос қауымының салт- дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып
қабылдау және бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
2. Дәріс материалдары
1-ші тақырып Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық
әдіснамалық аспектілері.
Сұрақтар:
1. Этнопсихологияның пәні, негізгі бағыттары.
2. Этнопсихологияның мақстаы, теориялық, қолданбалы міндеттері
3. Этнопсихологиялық зерттеу әдістері
Этникалық психология-өте жас, тәуелсіз сонымен қоса күрделі білімдер
жүйесі болып табылады. Ол психология, социология, философия, мәдениеттану,
этнология, яғни адамның және топтың ұлттық-психикалық ерекшеліктерін
зерттейтін ғылымдардың негізінде пайда болды.
Философия-грек тілінен аударғанда ақылдылықты жақсы көремін деген
мағынаны білдіреді. Этникалық топтар мен топ мүшелерінің әлеуметтік және
жартылай психологиялық ерекшеліктерін, ұлттың спецификасын, оның топішілік,
топаралық қарым-қатынастарға, өзара әрекеттесулерге деген әсерін
методологиялық және теориялық тұрғыдан түсіндіреді.
Әлеуметтану-латын тілінен аударғанда қоғам туралы ғылым және
мәдениеттану-латын тілінен аударғанда даму туралы ғылым деген мағынаны
білдіреді. Әлеуметтік, мәдени жиындардың өкілдері ретінде ұлттық топтардың
сапалық мінездемелерін зерттейді, олардың дамуының әлеуметтік және мәдени
концепцияларын ұйымдастырады. Сол себепті осы құбылыстардың психологиялық
мазмұны мен түсіндірмесіне көңіл аудармау мүмкін емес. Әлеуметтану мен
мәдениеттану әр түрлі этностардың арасындағы айырмашылықтарды, өзара
әрекеттесу заңдылықтары мен мәдени қатынастарының жалпы тенденцияларын
деманстрациялау үшін, терең зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
Этнология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым және
этнография-грек тілінен аударғанда жазамын деген мағынаны білдіреді.
Ғылыми білімдердің бір саласы болғандықтан, материалдық мәдениетті, туыстық
жүйені, өмірлерін қамтамасыз ету, тәрбиелеу, әр түрлі ұлттардың әлеуметтік
және саяси құрылымын, энтогенез, мәдени аралық қатынастар проблемасын,
этностарды орналастыру, олардағы демографиялық процесстерді, белгілі бір
ұлт өкілдерінің мәдени қасиеттерін салыстыруды зерттеуге бағытталған.
Этнография құбылыстарды сипаттайтын ғылым, ал этнология оның теориясы болып
табылады. Сонымен қоса этнология, ұлттық салт-дәстүрлерді, дағдыралды,
әдеттерді, әр түрлі ұлт өкілдерінің әрекет-қылығының спецификалық
ерекшелігін де қарастырады.
Әлеуметтік психология-латынның қоғам, гректің жан туралы ғылым деген
сөздерінен тұрады. Адамдардың ұлттық психика ерекшеліктерінің, нақты
әлеуметтік топ өкілдерінің функциясы мен заңдылықтарының нақты анализын,
талдауын жасауға бағытталған. Әлеуметтік психологияның ерекше бір саласы-
этникалық психология бөлініп шығып, продуктивті дами бастады. Этникалық
психология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым деген мағынаны
білдіреді.
Этнопсихологиялық құбылыстардың функциясын, мазмұнын, көріну
спецификасынның түп негізін түсіну үшін, психология мен жоғарыда
қарастырылған ғылымдарды дұрыс түсінуіміз керек. Отандық этнография-ғылым
ретінде пайда болып, ұлтттардың, ұлт өкілдерінің салт-дәстүрлерді, сенім-
нанымдарды, өмір сүру стилін, тәсілін, тұрмыстық айырмашылықтарды, мәдени
байланыстарын, психологиялық мінездемелерін талдап, түсіндіруге
бағытталған. Осы білімдер жүйесінде этносоциология деп аталатын ғылыми
бағыт пайда болды.
Әлеуметтік және мәдени специфика ұлттардың өмірін дұрыс түсіну қатал
тиым салынуда болған кездің өзінде, басқа ғылымдардан бұрын өзінің
қызығушылығымен адамдардың ұлттық және ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
зерттеуге кірісті. Бірақ, этнографтардың айтулары бойынша,
этнопсихологиялық феномендер адамдардың индивидуалды және қоғамдық саналары
психологиялық заңдылықтар емес, әлеуметтік және мәдени білімдерге
түсіндіреді деп есептеген.
Шетелде жоғарыда көрсетілген бағыттар бір-бірінен алшақтап, қазір олар
тек қосымша мақсатта ғана қолданылады. Этникалық психология әрине басқа
ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Оның басқа ғылымдармен өзара
әрекеттесуі, зерттеушілердің ортақ құбылысты зерттеу қызығушылығының
болуына шартталған. Этнология және әлеуметтану психологтарға ұлттық топтың,
сол топ өкілдерінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын, құндылықтарын,
эмоция мен сезімдерін, салт-дәстүрлерін, әдет-қылықтарын; оладың өзара
әекеттесулерін, әсер ету механизімдерін методологиялық дұрыс, жан-жақты
білікті нақты түсінуге көмектеседі. Әлеуметтанушылар мен этнографтардың
зерттеулері бойынша, бір адамды екіншісінен айыратын айырмашылықтарға
ұлттық-психологиялық ерекшеліктер емес, әлеуметтік-мәдени феномендер-
ұлттардың материалдық мәдениеті, олардың құрылымы, туыстығы мен өмірлік
қамтамасыз ету жүйесі, топаралық және топішілік этникалық қарым-
қатынастардың спецификасы екендігі анықталды.
Ежелгі ғылым психологтарға этникалық топ өкілдерінің ұлттық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасу негізі мен әсер ету факторларын
нақты әрі дұрыс интерпретациялауға, адамдардың әр түрлі даму деңгейіндегі
психиканың қалыптасуының, жұмыс жасауының, трасформация көріністерінің
ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, этносоциология-гректің тайпа, халық және латынның қоғам,
гректің ғылым деген сөздерінен тұрады. Этносоциология- этнография мен
социология ғылымдарының түйісу негізінде пайда болған, әр түрлі этностық
жиындарда болатын қоғамдық құбылыстарды зерттеумен айналысатын ғылыми пән.
Бұл бағыт құбылыстардың заңдылықтарын психологиялық немесе әлеуметтік деп
жіктеп түсіндірмейді, керісінше оларды араластырып түсіндіреді.
Этномәдениеттану-гректің тайпа, халық және латынның даму, гректің
ғылым деген сөздерінен тұрады. Бұл мәдениет туралы ғылымның бір саласы, ол
ұлттардың этнопсихологиялық мінездемесін анықтайтын факторға мәдениеттік
ортаны жатқызады. Бұл бағыт бойынша, мәдениет деген қоғамдық ортаға шек
қоюдан басталады. Ежелгі даму жолында әрбір ұлтта мәдени құндылықтардың
біржақты жүйесі қалыптасып, оны ұлт өкілдері этникалық сананы көрсету үшін
пайдаланады.
Мәдени антропология-латынның даму, гректің адам туралы ғылым деген
мағынаны білдіреді. Мәдени антропология-этнография мен мәдениет
ғылымдарының түйісуінің негізінде пайда болған, адамдарды әр түрлі ұлттың
өкілдері, мәдениеттің өкілдері ретінде қарастырып, зерттейтін ғылым болып
табылады.
Этнопедагогика-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым
деген мағынаны білдіреді. Оның зерттейтін мәселелері:
- нақты ұлт өкілдеріне тән мақсат-міндеттерін, амал-тәсілдерін, тәрбиелеу
мен оқытудың тәсілдерін;
- әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқытудың салыстымалы спецификасын;
- белгілі бір ұлт өкілдерін тәрбиелеу мен оқытуға ұлттық психологияның
әсерін;
- педагогикалық және үйретушілік процесс әсерінің заңдылықтарын.
Этнопедагогика этникалық психологиямен тығыз байланысты, бірақ оларды
біріктіруге болмайды.
Этнопсихолингвистика-гректің тайпа, халық, жан, латынның тіл деген
сөздерінің жиынынан тұрады. Этнопсихолингвистика-лингвистикалық ғылымның
бір саласы, этностық психиканың қалыптасуының негізгі факторына этностық
тәжірибені көрсететін, оның тілді, ойлауды жатқызады. Осы ғылым
өкілдерінің ойларынша, тілдің құрамы ойлаудың құрамын анықтайды, ал тілдің
спецификалық функциясы психикалық процесстердің дамуының ерекшелігіне әсер
етеді.
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология - адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш - тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология, мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Халық қағидалары, ұлттық ұғымдар адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде
өміршеңдігін жоймаған, халықпен бірге жанданып, өзгеріп, түлеп отырады.
Қазақтың дала заңдары, болжам – түйіндері, философиялық тұжырымдаулары
халықтың ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. Қазақ халқы ұрпағының болашағын
болжап, алдын – ала қам жасауы, ол туралы әр түрлі топшылау тұжырым
келтіріп, қалыптастырған дала заңы мен тәртібі қанша ғасыр өтсе де маңызын
жоймауы, яғни халық кәдесіне жарауында деп түсінген жөн.
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса , сонша
көкейкесті мәселе болып келеді.
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім – тәрбиесі мен ұлттық әдет –
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады.
Ұзақ уақыт бойы этникалық психологияның жалпы мойындалған
категориясына өзінің бастауын тұрмыстық өмірден алатын психологиялық жиын
жатқызылады. Бірақ бұл сөз қазіргі күнге дейін реалды мағынаға толған емес.
Ұлттың психологиялық жиыны сөзінің синонимы ретінде ұлттық мәнез,
ұлттық сана-сезім, ұлттық психология сөздері қолданылады. Осындай
түсініктердің көп болуы ұлттық психологиялық жиын (национальный
психологический склад) терминін түсіндірмейді, тек қана терминалогиялық
әр түрлілік енгізеді.
Этнопсихологиялық құбылыстың құрылымын нақты мазмұнға толтырған
кезде екі түрлі көзқарастың әсері әлі күнге дейін байқалады. Бірінші
көзқарас бойынша, элементтер жүйесінің құрылымы әр түрлі ұлт өкілдерінің
мінез, темперамент, сезім, ерік және тағы басқаларынан тұрады. Екінші
көзқарас бойынша, этнопсихологиялық құбылысты құрайтын мазмұн мен
формаларға ұлттық психиканың, ұлттық мінездің жалпы және ерекше қасиетттері
кіреді.
Біздің пікіріміз бойынша, екі көзқарас та көңілге алынуы керек.
Сонымен қоса, бұл көзқарастар бір-бірінен тәуелсіз жеке, дара
қолданылғанымен, толық түсініліп, зерттелген емес. Шын мәнінде бұл
бағыттарды ортақ қызығушылық негізінде бірге жұмыс жасатуға болады, себебі
екі бағыт та адамда көрініс беретін, саналы ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерді жоққа шығармайды.
Ол үшін бар көзқарастарды нақты талқылап, түсініп, бар пікірлерді
ортақ біріктіріп жүзеге асыруға болады. Бірінші тенденция, психологиялық
жүйені ұйымдастырып, қалыптастырушы этникалық жиын өкілдерінің
элементтерінен түрады, оларға ұлттық мінез, ұлттық темперамент және тағы
басқалар. Соңғылардың функциясының ішінде нақты жүйе ішілік бөлімдердің-
ұлттық мінез, темперамент, сезім қасиеттерінің және тағы басқалардың бар
екендігі анық. Екінші тенденцияға кіретін психологияның жалпы ұлттық
мінездемелері бірінші тенденцияның жүйе ішілік бөліміне кіреді.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер қоғамдық санада және қоғамдық
тұрмыстағы әлеуметтік-психологиялық феномендер болып келеді. Оның бар
екендігін социология мен этнография ғылымдары да мойындауда.
Ғылыми тұрғыда социология мен этнография әр түрлі ұлттардың психика
ерекшеліктерін ерте кездерден бері зерттеуде. Ұлттық-психологиялық
ерекшеліктер жалпы адамдардың психикасының функциялық қасиеттерінің
спецификалық формасы болып табылады.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер ұлттардың ғана емес,
барлық этникалық топтардың психологиялық дамуының ең жоғарғы деңгейі болып
табылады. Осы сипаттарды анықтау арқылы біз, кез келген этнос өкілінің
негізгі психикалық мінездемесін, сипаттамасын анықтай аламыз, яғни
этникалық емес, ұлттық, нақты қалыптасқан спецификаны көруге болады.
Ұлт-этникалық жиын дамуының жоғарғы деңгейі.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді тәжірибелі түсіну үшін, тағы екі
сипаттамасын білген жөн. Бір жағынан ұлттар психикасының ұлттық-
психологялық ерекщеліктеріне аса мән беруді, ұлттардың этноспецификалық
қасиеттерінің ең маңыздысы деп есептеген дұрыс болмас. Екінші жағынан, әр
түрлі ұлттардың ұлттық психологиясы қайталанбас психологиялық қасиеттер
түрінде емес, дифференциялық жиынтықта көрінеді.
Сөйтіп, этникалық психология - жеке адамдардың нақты ұлт өкілдері
ретіндегі ұлттық-психологиялық ерекшеліктері мен даму заңдылықтарын
зерттейтін ғылым болып табылады. Ол әлеуметтік психологияның бір саласы
және социология, философия, этнографиямен тығыз байланысты. Этникалық
психология және зерттеуші ғалымдар айналысатын зерттеу жұмыстары оларды кім
жасайтынына байланысты екі түрлі болып келеді:
Біріншіден, зерттеушілер белгілі бір этникалық топ мүшесінің өкілдері
ретінде адамдардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен
айналысады. Ол қасиеттердің тума немесе жүре пайда болған екендігіне мән
берместен, олардың көрініс беруі мен функциясының заңдылықтарымен жұмыс
жасайды. Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер онтогенезде, филогенезде
дамығандықтан адам психикасының дамуымен байланысты болып келеді. Сонымен
қоса, этникалық психология интеллектуалды-танымдық процесстерді,
эмоционалды-еркітік құбылыстарды, адамдардың өзара әрекеттесуі мен әрекет-
қылықтың психологиялық ерекшеліктерін, ұлттық-сецификалық қажеттіліктерді,
қызығушылықтарды, құндылықтарды зерттейді.
Екіншіден, социологтар мен этнографтар этномәдени зерттеулер
жүргізген. Олар ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді емес, мәдени
қажеттіліктер мен салт-дәстүрлерді, әлеуметтік әрекет-қылық
стереотиптерінің ерекшеліктерімен айналысады.
Этникалық психологияның өзіне тән міндеттері бар:
1. нақты этникалық топ өкілдерінің ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер ететін факторлар мен
себептерді жан-жақты түсіну; соның негізінде ұлттардың
әлеуметтік-саяси, экономикалық, тарихи, мәдени дамуының
спецификасын, психологиясын анқытау;
2. адамдардың ұлттық психикасының мотивациялық-фондық сферасын
мотивациялық және басқа қасиеттерді талдау мақсатында анықтау;
3. нақты ұлт өкілдерінің интеллектуалды-танымдық
белсенділіктерінің ұлттық дифференциалды мінездемелерін
зерттеу;
4. нақты ұлт өкілдерінің ұлттық сезімдерінің, динамикасы мен
мазмұнының заңдылықтарын, эмоция мен эмоционалды әрекет-
қылықтың көріну спецификасын зерттеуді ұйымдастыру;
5. белгілі бір ұлт өкілдерінің ұлттық психика функциясын, еріктік
белсенділікті орналастырудың ерекше спецификасын; адамның
әрекетіне әсер ететін еріктік процесстің тұрақтылығын, еріктік
күштің көрініс беруін зерттеу;
6. белгілі бір ұлт өкілдерінің өзара әрекеттесуінің, қатынас
жасауының спецификасын анықтайтын коммуникативті сфераларының
көрінуін зерттеу;
7. ұлттық психиканың көрінуі мен жұмыс жасауының жалпы
заңдылықтарын анықтау мақсатында, дүние жүзіндегі әр түрлі
ұлттардың этнопсихологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы түрде
зерттеу;
8. нақты мемлекеттердегі топтардың дамуы мен жұмыс жасау
заңдылықтарын анықтау мақсатында, әр түрлі классатрдың,
конфессионалды топтардың ерекшеліктерін, ұлттық қасиеттерін,
анықтау, зерттеу;
9. этникалық сана мен өзіндік сананың ұлттық-психологиялық
ерекшеліктеріне әсерін зерттеу;
10. саяси, тәрбиелік, ағартушылық, әлеуметтік, мәдени-массалық,
кеңестік-коррекциялық жұмыстардың эффективтілігін жоғарлату
мақсатында, адамдардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
ескеру және пайдалану;
11. этникалық жиын өкілдерінің еңбектік, оқытушылық, әскери, және
тағы басқа әрекет түрлерін ұйымдастыру сапасын және оның
жүзеге асырылуын зерттеу;
12. басқарушыларға арналған тәжірибелік ұсыныстар жасау;
13. біздің мемлекетіміздің ұлттарының психологиялық спецификасын
зерттеу;
14. біздің мемлекетіміздің әр түрлі аудандарындағы саяси, ұлттық
дамуының әлеуметтік және психологиялық болжауын жасау;
Ресейдегі этнопсихологиялық ғылымның алдындағы міндеттер әр түрлі
тәсілдермен жүзеге асырылады:
Біріншіден, бұл сала білімдерінің теориялық және методологиялық
жоспарын тиянақты ұйымдастыру;
Екіншіден, этнопсихологтардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді
зерттеуге деген мүмкіндіктері бар себебі, этникалық жиынның өкілдері өте
көп болып келеді.
Үшіншіден, этнопсихологиялық міндеттер басқа ғылым салаларымен бірлесе
отырып шешілуі мүмкін.
Этнологиямен бірлесе отырып, этникалық психология әр түрлі ұлт
өкілдерінің әрекет-қылықтарын, әрекеттерін, салт-дәстүрлері туралы ақпарат
жинап, зерттеуді жүзеге асыруы керек.
Философия мен әлеуметтанудың көмегінсіз этноспихология ұлттық-
психологиялық құбылыстарды интерпретациялағанда, методологиялық және
теориялық нақтылыққа жете алмайды.
Ежелгі ғылымның ғылыми көмегімен этнопсихология өзі зерттейтін
құбылыстарды, факторларды, дамуды, спецификаны, қалыптасуды дұрыс түсіне
алады.
Өз кезегінде саяси, ол қоғамдағы саяси процесстер ағымының адамдардың
санасы мен әрекеттеріне әсерін зерттейтін білімдер жүйесі. Саяси ортада
жұмыс жасайтын әр түрлі ұлт өкілдерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Этникалық психология саяси психологиямен бірлесе отырып, қоғамда пайда
болған әлеуметтік құбылыстарды талдайды:
1. этникалық топ өкілінің саяси санасының дамуына қандай ұлттық-
психологиялық ерекшеліктердің әсер ететіндігі;
2. этникалық топ өкілінің қажеттіліктерінің, мотивтерінің,
құндылықтарының қандай этникалық спецификалық ерекшелігінің
бар екендігін;
3. ұлттық психологияның қажетті-мотиациялық компоненттері
қоғамдағы сана, нормаларға қарама-қайшы ма әлде жоқ па;
4. бірлесіп саяси жұмыс жасағанда ұлттық өзіндік сананы құрайтын
қандай танымдық-интеллектуалды компоненттер ескеріледі;
5. нақты ұлт өкілінің саяси өзіндік санасының қорғаныс механизімі
қандай;
6. интерұлттық тәрбиелеуді эффективті қылдыратын нақты ұлттық-
психологиялық әрекеттер, амалдардың бар-жоқтығы;
Сонымен қоса этникалық психология өзінің міндеттерін педагогикалық
психологиямен өзара әрекеттесе отыра жұмыс жасауы керек.
Этнопсихология педагогикалық психологиямен бірлесе отырып, келесілерді
зерттейді:
1. белгілі бір ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессін қабылдау
ерекшеліктерінің спецификасын;
2. әр түрлі ұлт өкілдеріне тәрбиелеу мен оқыту процессінің қалай әсер
ететіндігі, тәрбиелеу мен оқыту процессінің өзара ерекшемазмұнының
болуы;
3. әр түрлі ұлт өкілдерінің оқыту мен тәрбилеу процессіне бейімделу
ерекшеліктерін;
4. әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессінде
эмоционалды-экспрессивті сферасының көрінуін;
5. әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессінде
конфликтілік қатынастардың көрінуін қадағалау;
6. педагогикалық өзара әрекеттесудің нақты формалары мен амал-
тәсілдерін зерттеу.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен
категориялары
Сұрақтары:
1. Этнопсихологияның принциптері.
2. Б.Ф.Поршневтың әлеуметтік этностық принциптерін құрастырудағы үлесі.
3. Біз және олар принципін қазіргі заманғы ұғым.
Этнопсихологияның принциптері:
1. Ұлттық психологияны зерттеу және анализ принципі.
2. Дамудың тарихи шарттарын есепке алу принципі
3. Ұлттық психиканы басқа әлеуметтік кластармен бірігіп алағандағы анализ
принципі – ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді зерттеудегі маңызды
принциптердің бірі. Қоғамдық психиканың көріністерінің барлығын ұлттыққа
кіргізуге болмайды.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің сан алуан көріністерін есепке алу
принципі Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің анализі кезіндегі
салыстырмалылық принципі арқылы біз ұлттық типтікті тек басқа ұлттардың
өкілдерінің біртиптік мінездемесін салыстырғанда ғана-ақ анықтай
алатындығын білеміз.
Ұлтшылдық пен расизмді жеңу үшін саяси-әлеуметтік, экономикалық,
мәдени, ұлтаралық және басқа да шаралардың кешені қажет.
Б.Ф.Поршневтың әлеуметтік этностық принциптерін құрастырудағы үлесі.
біз және олар принципін қазіргі заманғы ұғым.
Әлемдік цивилизация дамуының тарихында адамдарды олардың сан алуан
белгілеріне қарай жіктеу болған. Олардың біріне сәйкес адамдар расаларға
бөлінсе, екіншісіне сәйкес адамдар этностарға байланысты бөлінеді. Этнос
дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде қалыптасып,
өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және мәдениетінің тұрақты
ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар Олар түсінігімен салыстырғанда
Біз түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Ұлт тайпадан сапалы түрде ажыратылады, біріншіден, әлеуметтік
теңсіздікпен сипатталатын әр түрлі мемлекеттердің адамдарын біріктіреді.
Екіншіден, мемлекеттің пайда болуымен, көшпелі шаруашылықтың
қысқартылуымен, негізгі этникалық топтың мәдениеті, дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарының таралуымен және мемлекеттік тілдің енуімен байланысты.
Үшіншіден, белгілі бір этникалық сана-сезімнің қалыптасуы мен дамуы,
ұлтшылдық пен шовинизмнің байқалуы тән болады.
Ұлт дегеніміз – бұл ұлттық-психологиялық ерекшеліктер, дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптарда көрініс табатын психикалық құрылымның, материалды және
рухани мәдениеттің, тілдің, территорияның, ұлттық сана-сезімнің
ортақтығының негізінде қалыптасатын белгілі бір экономикалық формацияға
сәйкес болатын этникалық топ дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады.
Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы – көптеген
факторлар іске кірістірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы
факторлардың ең маңыздылары – саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып
табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі
сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе
өндірістік және қоғамдық қатынастардан тәуелді блады екен.
Ұлттық психика – қоғамдық сананың, оның негізгі компонентінің –
қоғамдық психологияның құрамдас бөлігі.
№3 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен
категориялары
Сұрақтары:
1. Этнопсихологияның категориялдық аппаратты анықтаудағы негізгі тұрғылар.
2. Этнос, этностық мәдениет ұғымдары
Ұлттық психология оның мазмұнын құрайтын ұлттық-психологиялық
құбылыстардың жиынтығы болып абылатын өз құрылымына ие.
Ұлттық сана-сезім – адамдардың белгілі бір этникалық топ қатарына
жататындығын және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын түсінуі.
Ұлттық мінез-құлық – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің тарихи
түрде қалыптасқан тұрақты психологиялық белгілерінің жиынтығы.
Ұлттық қызығулар мен бағдарлар – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің
мотивациялық приоритеттерін бейнелейтін қоғамдық-психологиялық құбылыстар.
Ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер – адамдардың өз этникалық тобына,
оның қызығуларына, басқа елдер мен құндылықтарға деген эмоционалды қатынас.
Ұлттық дәстүрлер мен әдеттер – Ұлттың тіршілік әрекетінің ұзақ
тәжірибесінің негізінде құрылған және күнделікті өмірде берік тамырын
жайған, этникалық топтың жаңа мүшесіне берілетін қылық-әрекеттің ережелері,
нормалары мен стереотиптері.
Этнос дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде
қалыптасып, өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және
мәдениетінің тұрақты ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар
әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар Олар түсінігімен салыстырғанда
Біз түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Этнология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым және
этнография-грек тілінен аударғанда жазамын деген мағынаны білдіреді.
Ғылыми білімдердің бір саласы болғандықтан, материалдық мәдениетті, туыстық
жүйені, өмірлерін қамтамасыз ету, тәрбиелеу, әр түрлі ұлттардың әлеуметтік
және саяси құрылымын, энтогенез, мәдени аралық қатынастар проблемасын,
этностарды орналастыру, олардағы демографиялық процесстерді, белгілі бір
ұлт өкілдерінің мәдени қасиеттерін салыстыруды зерттеуге бағытталған.
Этнография құбылыстарды сипаттайтын ғылым, ал этнология оның теориясы болып
табылады. Сонымен қоса этнология, ұлттық салт-дәстүрлерді, дағдыралды,
әдеттерді, әр түрлі ұлт өкілдерінің әрекет-қылығының спецификалық
ерекшелігін де қарастырады.
№4 дәріс
Тақырыбы: Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде
Сұрақтары:
1. Тұлғаның этнопсихолгиялық детерминанты.
2. Әмбебап және этностық тұлғалық бітістер.
3. Норма және потологияның этнопсихологиялық мәселелері
Адамдардың физикалық ерекшеліктеріне, олардың ұлттық, этностық
ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлығы адам болып табылады. Барлығы да
Homo sapiens, яғни саналы адамға жатады. Тарихты дамытып, тасушы
субъектісі, негізі – жалпылама адамзат болып келеді. Адамның әрекеті 20
ғасырда глобальды, дүниежүзілік сипат алады.
Қазіргі кездегі ғалымдар адамзатты зерттеуде адамның ғарыштық
прогрестерімен т.б. мистикалық күштермен өзара әрекеттесуін қарастыра
бастады. Ең әйгілі ғылыми білім тұрғысынан, адамның өмірі мен әрекеті,
дүниежүзілік процестің бір бөлігі ретінде қарастырылады. Бірақ тұрмыстық
өмірде адам конфликтіге барады, соғысады. Неге адамдар тұтастығын, ортақ
тағдырларын түсінбейді? Неге бірнеше достардың өзі келіспей қалады деген
сұрақтар туындайды?
Себебі, көптеген адамдарды оларды біріктіретін қасиеттер емес,
жіктейтін, бөлетін қасиеттерге мән береді. Адамдарды әр түрлі қасиеттер
бойынша жіктеуге болады. Белгілі бір мағынада, адамзат бір ұрпақты емес, ол
көптеген әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір топтарда миллионннан, миллиард
адамдар болады. Мысалы, нәсілдер.
Нәсіл (расы) – биологиялық түрдің бір категориясы, латын тілінен
аударғанда нәсіл дегеніміз – пайда болу бірлігі мен тарауы, дамуы белгілі
бір жиынтықпен байланысты ортақ физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады.
Нәсілдің негізгі үш түрі бар:
1. негроидты;
2. европеодты;
3. монголоидты.
Нәсілдерді бір-бірінен ерекшелейтін негізгі қасиет-сапаларға бөлінеді:
1. терісінің түсі;
2. көзінің, шашының түсі;
3. бас сүйектің формасы бойынша;
4. денесінің ұзындығы бойынша.
Кез-келген топтың құрылымында әрбір адамның әлеуметтік рольдері, статусы
болады. Мысалы: ежелгі кездің өзінде дүниежүзілік нәсілдің бірі – индуизм -
әрбір адам денесін ұстау үшін, жұмыс істеу керек деген. Адами қоғам
жасайтын әрекеттеріне байланысты 4 әлеуметтік классқа жіктелген, олар:
1. интелегенция класы;
2. администрациялық класс;
3. сатушы класс;
4. жұмысшы класс.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге
бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады.
Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде –
көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид
әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті
шынайы зерттеу процессі деп түсіндірді. Мәдениетсіздік
әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық
аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын
ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің
ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір
ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны
қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер
ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
Ешқашан да мәденитетті талап ететін әлеуметтен және әлеумет
танушылардан жалпы иерархия деңгейі болған емес. Егер де европалықтардың
көзғарасы, санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші
шеше-басты және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген
функцияларды атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен
шешеге ғана емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында,
сәйкесінше олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында
этнографтар көптеген халықтың балаларының қозғалысын байқаған. Белгілі
бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда
тұрмаған, олар бір жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай
әртүрлі жанұяда тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. Туыс, Әке, Шеше
деген терминді кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп
айырмашылық бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де
басқа әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып,
оның нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол
ата-анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің
туған әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық
болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол
анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген,
жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында
көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы
қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек.
Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден
екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның
туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала –
М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы
адамдарға тәуелдімін деп өседі.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге
бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті
3 деңгейлі СМК құжаты ПОӘК ПОӘК
042-14.05.01.20.2703-2012
Этнопсихология пәнінің Баспа №3
оқу-әдістемелік кешені 26.02.2010 орнына №
28------------
П
Этнопсихология
ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
050503 Психология мамандықтарына
Семей
2012
Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.
Хаттама № 1 “______” ____09______
2012ж
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама №______”__________ 2012 жыл
Кафедра меңгерушісі: Сатиева Ш.С
2.2.ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №______”__________ 2012 жыл
Төрағасы _______Г.Григорьева
3.БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №______”__________ 2012жыл
Оқу ісі жөніндегі проректор__________ Б.Рскелдиев
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1.Глоссарий
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология - адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы
.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш - тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология,мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез-құлық- өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз
мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің
этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың негігі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын
құраушы элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлт– аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық ерекшеліктерімен және рухани
қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым-қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана-сезім– нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс-әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Автотаптаурын – осы этностық қауымның өкілдеріне қатысты пікірлер, ойлар,
бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаланудан тұрады.
Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекеттің басқа мемлекетке қарсы немесе
халықтың (ұлттық) егемендігіне, аймаққа қол сұқпаушылығына немесе
тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жаңа мәдениетке, жаңа ұлттық әдет- ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың (түйсігін) санасыз түрі. К. Юнгтың түсінігі бойынша, архетиптер
ұжымдық санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика
негізінде жататын түс, ертегі, миф.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін,
әдет- ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана- сезімін жоғалту жолымен бірігуі нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Атрибуция – адамның жүріс- тұрыс себептері мен дәлелдерін, жеке
қасиеттері мен мінездерін олардың іс- әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде
басқа адамдарға жапсыру.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнаң негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
орташа психологиялық типі.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық- этникалық жанжалдар,
кикілжіңдер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (миграннтар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да
жағымсыз да болуы мүмкін.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай белгілі
бір азаматтар категориясының құқылары мен мүдделеріне қасақана қысым
көрсету.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді, салты және т. б.) топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік
мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь
дәрежесіне арнау).
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында
олардың өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты халықтар өкілдерінің бір- біріне ықпалын тигізетін
этносаралық әрекеттестіктің фомасы.
Контент- талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда сұхбаттардағы
және т. б. Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған
түріндегі мағыналық бірлігін айқындау арқылы және таңдаулы жинақта осы
бірліктердің атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты-
қолдану жиілігі мен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар
мен ой- пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет-
ғұрыптарға, жүріс- тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді
ішкі кедергісіз меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін
бейімділігі.
Кросс- мәдени этнопсихологиялық зертеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың
психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Этносаралық қарым- қатынас мәдениеті - әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез
және ешбір ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы
білім мен дағдылар, сондай- ақ соларға тән іс- әрекеттердің жинағы.
Мәдени релятивизм - даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құқын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді- бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдениетке бірдей тән болу.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер,
жүріс- тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән өмір сүру
стилі, мәдениеті.
Көші- қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын ауыстыруы.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және өзіндік
бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин.
Халықтық педагогика - әртүрлі буын өкілдерінің өзара қарым- қатынасы мен
әрекеттестігінің ұлқа тән тиянақты формасы сақталған этностық мәдениеттік
салт- дәстүрінде, халықтық және көркем шығармашылықта сақталған білім мен
тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын, моралін, дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
маңызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы уағыздан
тұратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен халықтар
арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай- ақ бір елдің халқын басқа
елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз
Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана- сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен топтардың
қимыл- әрекетінде және жүріс- тұрысында көрінетін олардың қоғамдық сана-
сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін, ғылым, өнер,
философия.
Ұлттық өзіндік сана- сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік-
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл- күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт- дәстүрін
терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының мәдениетін
менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет- ғұрып – дәстүр белгілі ұлт ортасында, ұлт тобында болатын
және олардың мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды
жүріс- тұрыс әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың
сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған
нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт – тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе
жатқан жүріс- тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана- сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
құндылықтарына деген ұлттық қарым- қатынасы, олар жағымды да жағымсыз
ренкте де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез- құлық - өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
үйреншікті жүріс- тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым- қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері
арасындағы түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлтаралық
қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасымен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды-
когнитивті процес.
Этностық ұқсастыру (идентификация) – субъекттің бір этностық топтағы
басқа өкілімен бірігудегі эмоционалды- когнитивті процесі, сондай- ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым- қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым- қатынас құрылымындағы жеке
тұлғаның, топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің
элементі.
Этностық таптауырындар – түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән моральдық
ақыл- ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
Тұлғаның этностық құрылымы – адамнаң ішкі мазмұнын білдіретін және іс-
әрекетіне, жүріс- тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған
белгілі бір ұлт өкілінің қасиеттер жиынтығы.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның
басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез- құлқына, салт-
дәстүрлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін
қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірі мен ұлтаралық қатынастырының сол
немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда осы
қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың қарама-
қайшы келетін топаралық кикілжің формасы. Қарулы қақатығыстарда және ашық
соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана- сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс- әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік - өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен
шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және
сенімдік атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар
(адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды,
тәжірибені пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі
фактор ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын
қарастыратын психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған
ғылыми білім саласы.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ, сондай- ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі
және өзгешелігі туралы түсініг бар) трихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып табылатын өз
этнос қауымының салт- дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып
қабылдау және бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
2. Дәріс материалдары
1-ші тақырып Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі теориялық
әдіснамалық аспектілері.
Сұрақтар:
1. Этнопсихологияның пәні, негізгі бағыттары.
2. Этнопсихологияның мақстаы, теориялық, қолданбалы міндеттері
3. Этнопсихологиялық зерттеу әдістері
Этникалық психология-өте жас, тәуелсіз сонымен қоса күрделі білімдер
жүйесі болып табылады. Ол психология, социология, философия, мәдениеттану,
этнология, яғни адамның және топтың ұлттық-психикалық ерекшеліктерін
зерттейтін ғылымдардың негізінде пайда болды.
Философия-грек тілінен аударғанда ақылдылықты жақсы көремін деген
мағынаны білдіреді. Этникалық топтар мен топ мүшелерінің әлеуметтік және
жартылай психологиялық ерекшеліктерін, ұлттың спецификасын, оның топішілік,
топаралық қарым-қатынастарға, өзара әрекеттесулерге деген әсерін
методологиялық және теориялық тұрғыдан түсіндіреді.
Әлеуметтану-латын тілінен аударғанда қоғам туралы ғылым және
мәдениеттану-латын тілінен аударғанда даму туралы ғылым деген мағынаны
білдіреді. Әлеуметтік, мәдени жиындардың өкілдері ретінде ұлттық топтардың
сапалық мінездемелерін зерттейді, олардың дамуының әлеуметтік және мәдени
концепцияларын ұйымдастырады. Сол себепті осы құбылыстардың психологиялық
мазмұны мен түсіндірмесіне көңіл аудармау мүмкін емес. Әлеуметтану мен
мәдениеттану әр түрлі этностардың арасындағы айырмашылықтарды, өзара
әрекеттесу заңдылықтары мен мәдени қатынастарының жалпы тенденцияларын
деманстрациялау үшін, терең зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
Этнология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым және
этнография-грек тілінен аударғанда жазамын деген мағынаны білдіреді.
Ғылыми білімдердің бір саласы болғандықтан, материалдық мәдениетті, туыстық
жүйені, өмірлерін қамтамасыз ету, тәрбиелеу, әр түрлі ұлттардың әлеуметтік
және саяси құрылымын, энтогенез, мәдени аралық қатынастар проблемасын,
этностарды орналастыру, олардағы демографиялық процесстерді, белгілі бір
ұлт өкілдерінің мәдени қасиеттерін салыстыруды зерттеуге бағытталған.
Этнография құбылыстарды сипаттайтын ғылым, ал этнология оның теориясы болып
табылады. Сонымен қоса этнология, ұлттық салт-дәстүрлерді, дағдыралды,
әдеттерді, әр түрлі ұлт өкілдерінің әрекет-қылығының спецификалық
ерекшелігін де қарастырады.
Әлеуметтік психология-латынның қоғам, гректің жан туралы ғылым деген
сөздерінен тұрады. Адамдардың ұлттық психика ерекшеліктерінің, нақты
әлеуметтік топ өкілдерінің функциясы мен заңдылықтарының нақты анализын,
талдауын жасауға бағытталған. Әлеуметтік психологияның ерекше бір саласы-
этникалық психология бөлініп шығып, продуктивті дами бастады. Этникалық
психология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым деген мағынаны
білдіреді.
Этнопсихологиялық құбылыстардың функциясын, мазмұнын, көріну
спецификасынның түп негізін түсіну үшін, психология мен жоғарыда
қарастырылған ғылымдарды дұрыс түсінуіміз керек. Отандық этнография-ғылым
ретінде пайда болып, ұлтттардың, ұлт өкілдерінің салт-дәстүрлерді, сенім-
нанымдарды, өмір сүру стилін, тәсілін, тұрмыстық айырмашылықтарды, мәдени
байланыстарын, психологиялық мінездемелерін талдап, түсіндіруге
бағытталған. Осы білімдер жүйесінде этносоциология деп аталатын ғылыми
бағыт пайда болды.
Әлеуметтік және мәдени специфика ұлттардың өмірін дұрыс түсіну қатал
тиым салынуда болған кездің өзінде, басқа ғылымдардан бұрын өзінің
қызығушылығымен адамдардың ұлттық және ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
зерттеуге кірісті. Бірақ, этнографтардың айтулары бойынша,
этнопсихологиялық феномендер адамдардың индивидуалды және қоғамдық саналары
психологиялық заңдылықтар емес, әлеуметтік және мәдени білімдерге
түсіндіреді деп есептеген.
Шетелде жоғарыда көрсетілген бағыттар бір-бірінен алшақтап, қазір олар
тек қосымша мақсатта ғана қолданылады. Этникалық психология әрине басқа
ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Оның басқа ғылымдармен өзара
әрекеттесуі, зерттеушілердің ортақ құбылысты зерттеу қызығушылығының
болуына шартталған. Этнология және әлеуметтану психологтарға ұлттық топтың,
сол топ өкілдерінің қажеттіліктерін, қызығушылықтарын, құндылықтарын,
эмоция мен сезімдерін, салт-дәстүрлерін, әдет-қылықтарын; оладың өзара
әекеттесулерін, әсер ету механизімдерін методологиялық дұрыс, жан-жақты
білікті нақты түсінуге көмектеседі. Әлеуметтанушылар мен этнографтардың
зерттеулері бойынша, бір адамды екіншісінен айыратын айырмашылықтарға
ұлттық-психологиялық ерекшеліктер емес, әлеуметтік-мәдени феномендер-
ұлттардың материалдық мәдениеті, олардың құрылымы, туыстығы мен өмірлік
қамтамасыз ету жүйесі, топаралық және топішілік этникалық қарым-
қатынастардың спецификасы екендігі анықталды.
Ежелгі ғылым психологтарға этникалық топ өкілдерінің ұлттық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасу негізі мен әсер ету факторларын
нақты әрі дұрыс интерпретациялауға, адамдардың әр түрлі даму деңгейіндегі
психиканың қалыптасуының, жұмыс жасауының, трасформация көріністерінің
ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, этносоциология-гректің тайпа, халық және латынның қоғам,
гректің ғылым деген сөздерінен тұрады. Этносоциология- этнография мен
социология ғылымдарының түйісу негізінде пайда болған, әр түрлі этностық
жиындарда болатын қоғамдық құбылыстарды зерттеумен айналысатын ғылыми пән.
Бұл бағыт құбылыстардың заңдылықтарын психологиялық немесе әлеуметтік деп
жіктеп түсіндірмейді, керісінше оларды араластырып түсіндіреді.
Этномәдениеттану-гректің тайпа, халық және латынның даму, гректің
ғылым деген сөздерінен тұрады. Бұл мәдениет туралы ғылымның бір саласы, ол
ұлттардың этнопсихологиялық мінездемесін анықтайтын факторға мәдениеттік
ортаны жатқызады. Бұл бағыт бойынша, мәдениет деген қоғамдық ортаға шек
қоюдан басталады. Ежелгі даму жолында әрбір ұлтта мәдени құндылықтардың
біржақты жүйесі қалыптасып, оны ұлт өкілдері этникалық сананы көрсету үшін
пайдаланады.
Мәдени антропология-латынның даму, гректің адам туралы ғылым деген
мағынаны білдіреді. Мәдени антропология-этнография мен мәдениет
ғылымдарының түйісуінің негізінде пайда болған, адамдарды әр түрлі ұлттың
өкілдері, мәдениеттің өкілдері ретінде қарастырып, зерттейтін ғылым болып
табылады.
Этнопедагогика-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым
деген мағынаны білдіреді. Оның зерттейтін мәселелері:
- нақты ұлт өкілдеріне тән мақсат-міндеттерін, амал-тәсілдерін, тәрбиелеу
мен оқытудың тәсілдерін;
- әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқытудың салыстымалы спецификасын;
- белгілі бір ұлт өкілдерін тәрбиелеу мен оқытуға ұлттық психологияның
әсерін;
- педагогикалық және үйретушілік процесс әсерінің заңдылықтарын.
Этнопедагогика этникалық психологиямен тығыз байланысты, бірақ оларды
біріктіруге болмайды.
Этнопсихолингвистика-гректің тайпа, халық, жан, латынның тіл деген
сөздерінің жиынынан тұрады. Этнопсихолингвистика-лингвистикалық ғылымның
бір саласы, этностық психиканың қалыптасуының негізгі факторына этностық
тәжірибені көрсететін, оның тілді, ойлауды жатқызады. Осы ғылым
өкілдерінің ойларынша, тілдің құрамы ойлаудың құрамын анықтайды, ал тілдің
спецификалық функциясы психикалық процесстердің дамуының ерекшелігіне әсер
етеді.
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология - адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш - тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана-сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл-әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология, мораль, дін, ғылым, өнер, философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Халық қағидалары, ұлттық ұғымдар адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде
өміршеңдігін жоймаған, халықпен бірге жанданып, өзгеріп, түлеп отырады.
Қазақтың дала заңдары, болжам – түйіндері, философиялық тұжырымдаулары
халықтың ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. Қазақ халқы ұрпағының болашағын
болжап, алдын – ала қам жасауы, ол туралы әр түрлі топшылау тұжырым
келтіріп, қалыптастырған дала заңы мен тәртібі қанша ғасыр өтсе де маңызын
жоймауы, яғни халық кәдесіне жарауында деп түсінген жөн.
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса , сонша
көкейкесті мәселе болып келеді.
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім – тәрбиесі мен ұлттық әдет –
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады.
Ұзақ уақыт бойы этникалық психологияның жалпы мойындалған
категориясына өзінің бастауын тұрмыстық өмірден алатын психологиялық жиын
жатқызылады. Бірақ бұл сөз қазіргі күнге дейін реалды мағынаға толған емес.
Ұлттың психологиялық жиыны сөзінің синонимы ретінде ұлттық мәнез,
ұлттық сана-сезім, ұлттық психология сөздері қолданылады. Осындай
түсініктердің көп болуы ұлттық психологиялық жиын (национальный
психологический склад) терминін түсіндірмейді, тек қана терминалогиялық
әр түрлілік енгізеді.
Этнопсихологиялық құбылыстың құрылымын нақты мазмұнға толтырған
кезде екі түрлі көзқарастың әсері әлі күнге дейін байқалады. Бірінші
көзқарас бойынша, элементтер жүйесінің құрылымы әр түрлі ұлт өкілдерінің
мінез, темперамент, сезім, ерік және тағы басқаларынан тұрады. Екінші
көзқарас бойынша, этнопсихологиялық құбылысты құрайтын мазмұн мен
формаларға ұлттық психиканың, ұлттық мінездің жалпы және ерекше қасиетттері
кіреді.
Біздің пікіріміз бойынша, екі көзқарас та көңілге алынуы керек.
Сонымен қоса, бұл көзқарастар бір-бірінен тәуелсіз жеке, дара
қолданылғанымен, толық түсініліп, зерттелген емес. Шын мәнінде бұл
бағыттарды ортақ қызығушылық негізінде бірге жұмыс жасатуға болады, себебі
екі бағыт та адамда көрініс беретін, саналы ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерді жоққа шығармайды.
Ол үшін бар көзқарастарды нақты талқылап, түсініп, бар пікірлерді
ортақ біріктіріп жүзеге асыруға болады. Бірінші тенденция, психологиялық
жүйені ұйымдастырып, қалыптастырушы этникалық жиын өкілдерінің
элементтерінен түрады, оларға ұлттық мінез, ұлттық темперамент және тағы
басқалар. Соңғылардың функциясының ішінде нақты жүйе ішілік бөлімдердің-
ұлттық мінез, темперамент, сезім қасиеттерінің және тағы басқалардың бар
екендігі анық. Екінші тенденцияға кіретін психологияның жалпы ұлттық
мінездемелері бірінші тенденцияның жүйе ішілік бөліміне кіреді.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер қоғамдық санада және қоғамдық
тұрмыстағы әлеуметтік-психологиялық феномендер болып келеді. Оның бар
екендігін социология мен этнография ғылымдары да мойындауда.
Ғылыми тұрғыда социология мен этнография әр түрлі ұлттардың психика
ерекшеліктерін ерте кездерден бері зерттеуде. Ұлттық-психологиялық
ерекшеліктер жалпы адамдардың психикасының функциялық қасиеттерінің
спецификалық формасы болып табылады.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер ұлттардың ғана емес,
барлық этникалық топтардың психологиялық дамуының ең жоғарғы деңгейі болып
табылады. Осы сипаттарды анықтау арқылы біз, кез келген этнос өкілінің
негізгі психикалық мінездемесін, сипаттамасын анықтай аламыз, яғни
этникалық емес, ұлттық, нақты қалыптасқан спецификаны көруге болады.
Ұлт-этникалық жиын дамуының жоғарғы деңгейі.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді тәжірибелі түсіну үшін, тағы екі
сипаттамасын білген жөн. Бір жағынан ұлттар психикасының ұлттық-
психологялық ерекщеліктеріне аса мән беруді, ұлттардың этноспецификалық
қасиеттерінің ең маңыздысы деп есептеген дұрыс болмас. Екінші жағынан, әр
түрлі ұлттардың ұлттық психологиясы қайталанбас психологиялық қасиеттер
түрінде емес, дифференциялық жиынтықта көрінеді.
Сөйтіп, этникалық психология - жеке адамдардың нақты ұлт өкілдері
ретіндегі ұлттық-психологиялық ерекшеліктері мен даму заңдылықтарын
зерттейтін ғылым болып табылады. Ол әлеуметтік психологияның бір саласы
және социология, философия, этнографиямен тығыз байланысты. Этникалық
психология және зерттеуші ғалымдар айналысатын зерттеу жұмыстары оларды кім
жасайтынына байланысты екі түрлі болып келеді:
Біріншіден, зерттеушілер белгілі бір этникалық топ мүшесінің өкілдері
ретінде адамдардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен
айналысады. Ол қасиеттердің тума немесе жүре пайда болған екендігіне мән
берместен, олардың көрініс беруі мен функциясының заңдылықтарымен жұмыс
жасайды. Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер онтогенезде, филогенезде
дамығандықтан адам психикасының дамуымен байланысты болып келеді. Сонымен
қоса, этникалық психология интеллектуалды-танымдық процесстерді,
эмоционалды-еркітік құбылыстарды, адамдардың өзара әрекеттесуі мен әрекет-
қылықтың психологиялық ерекшеліктерін, ұлттық-сецификалық қажеттіліктерді,
қызығушылықтарды, құндылықтарды зерттейді.
Екіншіден, социологтар мен этнографтар этномәдени зерттеулер
жүргізген. Олар ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді емес, мәдени
қажеттіліктер мен салт-дәстүрлерді, әлеуметтік әрекет-қылық
стереотиптерінің ерекшеліктерімен айналысады.
Этникалық психологияның өзіне тән міндеттері бар:
1. нақты этникалық топ өкілдерінің ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер ететін факторлар мен
себептерді жан-жақты түсіну; соның негізінде ұлттардың
әлеуметтік-саяси, экономикалық, тарихи, мәдени дамуының
спецификасын, психологиясын анқытау;
2. адамдардың ұлттық психикасының мотивациялық-фондық сферасын
мотивациялық және басқа қасиеттерді талдау мақсатында анықтау;
3. нақты ұлт өкілдерінің интеллектуалды-танымдық
белсенділіктерінің ұлттық дифференциалды мінездемелерін
зерттеу;
4. нақты ұлт өкілдерінің ұлттық сезімдерінің, динамикасы мен
мазмұнының заңдылықтарын, эмоция мен эмоционалды әрекет-
қылықтың көріну спецификасын зерттеуді ұйымдастыру;
5. белгілі бір ұлт өкілдерінің ұлттық психика функциясын, еріктік
белсенділікті орналастырудың ерекше спецификасын; адамның
әрекетіне әсер ететін еріктік процесстің тұрақтылығын, еріктік
күштің көрініс беруін зерттеу;
6. белгілі бір ұлт өкілдерінің өзара әрекеттесуінің, қатынас
жасауының спецификасын анықтайтын коммуникативті сфераларының
көрінуін зерттеу;
7. ұлттық психиканың көрінуі мен жұмыс жасауының жалпы
заңдылықтарын анықтау мақсатында, дүние жүзіндегі әр түрлі
ұлттардың этнопсихологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы түрде
зерттеу;
8. нақты мемлекеттердегі топтардың дамуы мен жұмыс жасау
заңдылықтарын анықтау мақсатында, әр түрлі классатрдың,
конфессионалды топтардың ерекшеліктерін, ұлттық қасиеттерін,
анықтау, зерттеу;
9. этникалық сана мен өзіндік сананың ұлттық-психологиялық
ерекшеліктеріне әсерін зерттеу;
10. саяси, тәрбиелік, ағартушылық, әлеуметтік, мәдени-массалық,
кеңестік-коррекциялық жұмыстардың эффективтілігін жоғарлату
мақсатында, адамдардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
ескеру және пайдалану;
11. этникалық жиын өкілдерінің еңбектік, оқытушылық, әскери, және
тағы басқа әрекет түрлерін ұйымдастыру сапасын және оның
жүзеге асырылуын зерттеу;
12. басқарушыларға арналған тәжірибелік ұсыныстар жасау;
13. біздің мемлекетіміздің ұлттарының психологиялық спецификасын
зерттеу;
14. біздің мемлекетіміздің әр түрлі аудандарындағы саяси, ұлттық
дамуының әлеуметтік және психологиялық болжауын жасау;
Ресейдегі этнопсихологиялық ғылымның алдындағы міндеттер әр түрлі
тәсілдермен жүзеге асырылады:
Біріншіден, бұл сала білімдерінің теориялық және методологиялық
жоспарын тиянақты ұйымдастыру;
Екіншіден, этнопсихологтардың ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді
зерттеуге деген мүмкіндіктері бар себебі, этникалық жиынның өкілдері өте
көп болып келеді.
Үшіншіден, этнопсихологиялық міндеттер басқа ғылым салаларымен бірлесе
отырып шешілуі мүмкін.
Этнологиямен бірлесе отырып, этникалық психология әр түрлі ұлт
өкілдерінің әрекет-қылықтарын, әрекеттерін, салт-дәстүрлері туралы ақпарат
жинап, зерттеуді жүзеге асыруы керек.
Философия мен әлеуметтанудың көмегінсіз этноспихология ұлттық-
психологиялық құбылыстарды интерпретациялағанда, методологиялық және
теориялық нақтылыққа жете алмайды.
Ежелгі ғылымның ғылыми көмегімен этнопсихология өзі зерттейтін
құбылыстарды, факторларды, дамуды, спецификаны, қалыптасуды дұрыс түсіне
алады.
Өз кезегінде саяси, ол қоғамдағы саяси процесстер ағымының адамдардың
санасы мен әрекеттеріне әсерін зерттейтін білімдер жүйесі. Саяси ортада
жұмыс жасайтын әр түрлі ұлт өкілдерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Этникалық психология саяси психологиямен бірлесе отырып, қоғамда пайда
болған әлеуметтік құбылыстарды талдайды:
1. этникалық топ өкілінің саяси санасының дамуына қандай ұлттық-
психологиялық ерекшеліктердің әсер ететіндігі;
2. этникалық топ өкілінің қажеттіліктерінің, мотивтерінің,
құндылықтарының қандай этникалық спецификалық ерекшелігінің
бар екендігін;
3. ұлттық психологияның қажетті-мотиациялық компоненттері
қоғамдағы сана, нормаларға қарама-қайшы ма әлде жоқ па;
4. бірлесіп саяси жұмыс жасағанда ұлттық өзіндік сананы құрайтын
қандай танымдық-интеллектуалды компоненттер ескеріледі;
5. нақты ұлт өкілінің саяси өзіндік санасының қорғаныс механизімі
қандай;
6. интерұлттық тәрбиелеуді эффективті қылдыратын нақты ұлттық-
психологиялық әрекеттер, амалдардың бар-жоқтығы;
Сонымен қоса этникалық психология өзінің міндеттерін педагогикалық
психологиямен өзара әрекеттесе отыра жұмыс жасауы керек.
Этнопсихология педагогикалық психологиямен бірлесе отырып, келесілерді
зерттейді:
1. белгілі бір ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессін қабылдау
ерекшеліктерінің спецификасын;
2. әр түрлі ұлт өкілдеріне тәрбиелеу мен оқыту процессінің қалай әсер
ететіндігі, тәрбиелеу мен оқыту процессінің өзара ерекшемазмұнының
болуы;
3. әр түрлі ұлт өкілдерінің оқыту мен тәрбилеу процессіне бейімделу
ерекшеліктерін;
4. әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессінде
эмоционалды-экспрессивті сферасының көрінуін;
5. әр түрлі ұлт өкілдерінің тәрбиелеу мен оқыту процессінде
конфликтілік қатынастардың көрінуін қадағалау;
6. педагогикалық өзара әрекеттесудің нақты формалары мен амал-
тәсілдерін зерттеу.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен
категориялары
Сұрақтары:
1. Этнопсихологияның принциптері.
2. Б.Ф.Поршневтың әлеуметтік этностық принциптерін құрастырудағы үлесі.
3. Біз және олар принципін қазіргі заманғы ұғым.
Этнопсихологияның принциптері:
1. Ұлттық психологияны зерттеу және анализ принципі.
2. Дамудың тарихи шарттарын есепке алу принципі
3. Ұлттық психиканы басқа әлеуметтік кластармен бірігіп алағандағы анализ
принципі – ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді зерттеудегі маңызды
принциптердің бірі. Қоғамдық психиканың көріністерінің барлығын ұлттыққа
кіргізуге болмайды.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің сан алуан көріністерін есепке алу
принципі Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің анализі кезіндегі
салыстырмалылық принципі арқылы біз ұлттық типтікті тек басқа ұлттардың
өкілдерінің біртиптік мінездемесін салыстырғанда ғана-ақ анықтай
алатындығын білеміз.
Ұлтшылдық пен расизмді жеңу үшін саяси-әлеуметтік, экономикалық,
мәдени, ұлтаралық және басқа да шаралардың кешені қажет.
Б.Ф.Поршневтың әлеуметтік этностық принциптерін құрастырудағы үлесі.
біз және олар принципін қазіргі заманғы ұғым.
Әлемдік цивилизация дамуының тарихында адамдарды олардың сан алуан
белгілеріне қарай жіктеу болған. Олардың біріне сәйкес адамдар расаларға
бөлінсе, екіншісіне сәйкес адамдар этностарға байланысты бөлінеді. Этнос
дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде қалыптасып,
өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және мәдениетінің тұрақты
ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар Олар түсінігімен салыстырғанда
Біз түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Ұлт тайпадан сапалы түрде ажыратылады, біріншіден, әлеуметтік
теңсіздікпен сипатталатын әр түрлі мемлекеттердің адамдарын біріктіреді.
Екіншіден, мемлекеттің пайда болуымен, көшпелі шаруашылықтың
қысқартылуымен, негізгі этникалық топтың мәдениеті, дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарының таралуымен және мемлекеттік тілдің енуімен байланысты.
Үшіншіден, белгілі бір этникалық сана-сезімнің қалыптасуы мен дамуы,
ұлтшылдық пен шовинизмнің байқалуы тән болады.
Ұлт дегеніміз – бұл ұлттық-психологиялық ерекшеліктер, дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптарда көрініс табатын психикалық құрылымның, материалды және
рухани мәдениеттің, тілдің, территорияның, ұлттық сана-сезімнің
ортақтығының негізінде қалыптасатын белгілі бір экономикалық формацияға
сәйкес болатын этникалық топ дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады.
Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы – көптеген
факторлар іске кірістірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы
факторлардың ең маңыздылары – саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып
табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі
сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе
өндірістік және қоғамдық қатынастардан тәуелді блады екен.
Ұлттық психика – қоғамдық сананың, оның негізгі компонентінің –
қоғамдық психологияның құрамдас бөлігі.
№3 дәріс
Тақырыбы: Қазіргі заманғы этнопсихологияның негізгі принциптері мен
категориялары
Сұрақтары:
1. Этнопсихологияның категориялдық аппаратты анықтаудағы негізгі тұрғылар.
2. Этнос, этностық мәдениет ұғымдары
Ұлттық психология оның мазмұнын құрайтын ұлттық-психологиялық
құбылыстардың жиынтығы болып абылатын өз құрылымына ие.
Ұлттық сана-сезім – адамдардың белгілі бір этникалық топ қатарына
жататындығын және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын түсінуі.
Ұлттық мінез-құлық – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің тарихи
түрде қалыптасқан тұрақты психологиялық белгілерінің жиынтығы.
Ұлттық қызығулар мен бағдарлар – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің
мотивациялық приоритеттерін бейнелейтін қоғамдық-психологиялық құбылыстар.
Ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер – адамдардың өз этникалық тобына,
оның қызығуларына, басқа елдер мен құндылықтарға деген эмоционалды қатынас.
Ұлттық дәстүрлер мен әдеттер – Ұлттың тіршілік әрекетінің ұзақ
тәжірибесінің негізінде құрылған және күнделікті өмірде берік тамырын
жайған, этникалық топтың жаңа мүшесіне берілетін қылық-әрекеттің ережелері,
нормалары мен стереотиптері.
Этнос дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде
қалыптасып, өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және
мәдениетінің тұрақты ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар
әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар Олар түсінігімен салыстырғанда
Біз түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Этнология-грек тілінен аударғанда тайпа, халық туралы ғылым және
этнография-грек тілінен аударғанда жазамын деген мағынаны білдіреді.
Ғылыми білімдердің бір саласы болғандықтан, материалдық мәдениетті, туыстық
жүйені, өмірлерін қамтамасыз ету, тәрбиелеу, әр түрлі ұлттардың әлеуметтік
және саяси құрылымын, энтогенез, мәдени аралық қатынастар проблемасын,
этностарды орналастыру, олардағы демографиялық процесстерді, белгілі бір
ұлт өкілдерінің мәдени қасиеттерін салыстыруды зерттеуге бағытталған.
Этнография құбылыстарды сипаттайтын ғылым, ал этнология оның теориясы болып
табылады. Сонымен қоса этнология, ұлттық салт-дәстүрлерді, дағдыралды,
әдеттерді, әр түрлі ұлт өкілдерінің әрекет-қылығының спецификалық
ерекшелігін де қарастырады.
№4 дәріс
Тақырыбы: Тұлға этнопсихологиялық мәселе ретінде
Сұрақтары:
1. Тұлғаның этнопсихолгиялық детерминанты.
2. Әмбебап және этностық тұлғалық бітістер.
3. Норма және потологияның этнопсихологиялық мәселелері
Адамдардың физикалық ерекшеліктеріне, олардың ұлттық, этностық
ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлығы адам болып табылады. Барлығы да
Homo sapiens, яғни саналы адамға жатады. Тарихты дамытып, тасушы
субъектісі, негізі – жалпылама адамзат болып келеді. Адамның әрекеті 20
ғасырда глобальды, дүниежүзілік сипат алады.
Қазіргі кездегі ғалымдар адамзатты зерттеуде адамның ғарыштық
прогрестерімен т.б. мистикалық күштермен өзара әрекеттесуін қарастыра
бастады. Ең әйгілі ғылыми білім тұрғысынан, адамның өмірі мен әрекеті,
дүниежүзілік процестің бір бөлігі ретінде қарастырылады. Бірақ тұрмыстық
өмірде адам конфликтіге барады, соғысады. Неге адамдар тұтастығын, ортақ
тағдырларын түсінбейді? Неге бірнеше достардың өзі келіспей қалады деген
сұрақтар туындайды?
Себебі, көптеген адамдарды оларды біріктіретін қасиеттер емес,
жіктейтін, бөлетін қасиеттерге мән береді. Адамдарды әр түрлі қасиеттер
бойынша жіктеуге болады. Белгілі бір мағынада, адамзат бір ұрпақты емес, ол
көптеген әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір топтарда миллионннан, миллиард
адамдар болады. Мысалы, нәсілдер.
Нәсіл (расы) – биологиялық түрдің бір категориясы, латын тілінен
аударғанда нәсіл дегеніміз – пайда болу бірлігі мен тарауы, дамуы белгілі
бір жиынтықпен байланысты ортақ физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады.
Нәсілдің негізгі үш түрі бар:
1. негроидты;
2. европеодты;
3. монголоидты.
Нәсілдерді бір-бірінен ерекшелейтін негізгі қасиет-сапаларға бөлінеді:
1. терісінің түсі;
2. көзінің, шашының түсі;
3. бас сүйектің формасы бойынша;
4. денесінің ұзындығы бойынша.
Кез-келген топтың құрылымында әрбір адамның әлеуметтік рольдері, статусы
болады. Мысалы: ежелгі кездің өзінде дүниежүзілік нәсілдің бірі – индуизм -
әрбір адам денесін ұстау үшін, жұмыс істеу керек деген. Адами қоғам
жасайтын әрекеттеріне байланысты 4 әлеуметтік классқа жіктелген, олар:
1. интелегенция класы;
2. администрациялық класс;
3. сатушы класс;
4. жұмысшы класс.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге
бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады.
Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде –
көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид
әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті
шынайы зерттеу процессі деп түсіндірді. Мәдениетсіздік
әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық
аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын
ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің
ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір
ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны
қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер
ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
Ешқашан да мәденитетті талап ететін әлеуметтен және әлеумет
танушылардан жалпы иерархия деңгейі болған емес. Егер де европалықтардың
көзғарасы, санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші
шеше-басты және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген
функцияларды атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен
шешеге ғана емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында,
сәйкесінше олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында
этнографтар көптеген халықтың балаларының қозғалысын байқаған. Белгілі
бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда
тұрмаған, олар бір жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай
әртүрлі жанұяда тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. Туыс, Әке, Шеше
деген терминді кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп
айырмашылық бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де
басқа әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып,
оның нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол
ата-анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің
туған әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық
болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол
анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген,
жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында
көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы
қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек.
Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден
екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның
туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала –
М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы
адамдарға тәуелдімін деп өседі.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге
бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz