Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы қытай тілінің сөз жасам тәсілі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Ф-ОБ-001033
Диплом жұмысының жоспар мазмұны.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Тарау. Қазіргі қытай тілінің сөз
жасамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Қазіргі қытай тілінің сөз жасам
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қытай тілінің сөз жасам түрлері және оны қазақ тілінде салыстыру...5
II. Тарау. Сөйлем және сөйлемнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1. Жай сөйлем және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

2.2. Хабарлы, Сұраулы, Бұйрықты, Лепті
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 17
2.3. Жай сөйлемдегі оқшау
мүшелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
III.Тарау. Бастауыш - баяндауыштық сөйлем
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.1. Тіркемелі етістікті
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..21
3.2. Қос міндетті мүшелі
форма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...23
3.3. Қос міндетті ерекше
форма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24
3.4. Тіркемелі етістікті әрі қос міндетті мүшелі
форма ... ... ... ... ... ... ... .. ...25
3.5. Қос міндетті мүшелі форма мен бастауыш - баяндауышты тіркес
толықтауыш болған сөйлемнің
парқы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..25
3.6.“连”әріпті
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .27
3.7. Сақталуды білдіретін
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
3. 8.“在”әріпті
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
3. 9.“有”Әріпті
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
3.10. Ерекше жай
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33
3.10.1. Ырықты
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
3.10.2. Ырықсыз
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
Қортынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Ф-ОБ-001033
Кіріспе
Бұл диплом жұмысымда қазіргі қытай тілі грамматикасындағы түйткілді
мәселелердің бірі болған қазіргі қытай тілінің сөз жасам тәсілі және қытай
тілінің жай сөйлемдері жайында тоқталдым.
Диплом жұмысымның зерттеу обьектісі: Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы
қытай тілінің сөз жасам тәсілі және жай сөйлемдердің түрлері, және олардың
бүгінгі таңда қолданылуы, контексте атқаратын қызметі барысына тоқталу.
Қытай тіліндегі тұрлаулы мұше бастауыш пен баяндауыштың жай сөйлемдегі орны
мен ролі, атқарған қызметі сөз болады.
Екінші бір қырынан бастауыш-баяндауыштық сөйлемге жатпайтын жай сөйлемдер
түрі жақсыз сөйлем, атаулы сөйлемдердің контекстегі роліне тоқталау.
Диплом жұмысымның мақсаты: Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы қытай
тілінің сөз жасам тәсілі және жай сөйлемдердің түрлерін бастауышпен
баяндауыштың қатысуына қарай екі үлкен топқа бөле отырып, бірғана ойды
білдіріп, бірғана сұраққа жауап беретін жай сөйлемдерді саралап талдап
шығу, көптеген қате түсініктер контекстегі жалаң сөйлемдерді құрмалас
сөйлемге де жай сөйлемге жатқыза алмай жататын кемістікті көзге ұстай
отырып жай сөйлемдерді ашалап түсіндіру.
Диплом жұмысымның міндеті: Қазіргі қытай тілі грамматикасындағы қытай
тілінің сөз жасам тәсілі және жай сөйлемдердің түрлерін және олардың басты
ерекшеліктерін жан-жақтылы ашып көрсету, өте-мөте бастауыш-баяндауыштық
сөйлем ретінде қарастыратын қос міндетті сөйлем, тіркемелі етістікті
сөйлем, қос толықтауышты сөйлем, ырықты сөйлем, ырықсыз сөйлем, сақталу-
болмысты білдіретін сөйлем сияқты сөйлемдердің ерекшеліктеріне тоқталу,
сонымен бірге жай сөйлемдегі оқшау мүшелерге тоқталу.
Бастауыш-баяндауыштық сөйлемге жатпайтын жақсыз сөйлем, атаулы сөйлемдерге
тоқталу, соңында күрделі жай сойлемдерге мән беру, оны құрмалас сөйлеммен
шатастырмау жағын қарастыру болып табылады.
Мен бұл диплом жұмысымда қазіргі қытай тілі грамматикасындағы жай
сөйлемдердің басты ерекшеліктерін барынша шындап зерттеуге тырыстым.
Жалпы қазіргі қытай тіліндегі жай сөйлемдер бастауыш - баяндауыштық сөйлем
және бастауыш - баяндауышқа жатпайтын сөйлем болып екі үлкен түрге
бөлінеді.
Бастауыш - баяндауыштық сөйлем.
Бастауыш - баяндауыштық сөйлем бастауыш пен баяндауыштан құралады. Олар
баяндауыш пен сөйлем формасының ұқсамауына байланысты зат есімнен болған
баяндауыштық сөйлем, етістік баяндауыштық сөйлем, (тіркемелі етістікті
сойлем, қос тапты сойлем, қос толықтауышты сөйлем, ырықты, ырықсыз сөйлемді
де қамтиды) сын есімнен болған баяндауыштық сөйлем, бастауыш-баяндауыштық
сөйлем, сақталу-болмысты білдіретін сөйлем болып
Ф-ОБ-001033
бөлінеді.
Бастауыш - Баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем.
Кейбір сөйлемдер бастауыш - баяндауыштан құралмай, баяндауыш – толықтауыш
тіркестен, сабақтас тіркестен, не сөзден құралады. Мұндай сөйлем бастауыш-
баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем деп аталады. 如：
出太阳了。下雪了。红灯。
非主谓句有无主句和独词句两种。
Бастауыш - баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлемдер жақсыз сөйлем және
атаулы сөйлем болып екі түрге бөлінеді.
Осы екі түр бойынша жай сөйлемдерді жікке бөліп құрмалас сөйлемге жатпайтын
сөйлемдерді талдау, зерттеу бұл диплом жұмысының көтерген жүгі болмақ.

Ф-ОБ-001033
现代汉语词语的构词法
I.Тарау. Қазіргі қытай тілінің сөз жасамы
1.1. Қытай тіліндегі сөз жасам тәсілі
Қытай тілі түбір тұлғалы тіл болатындықтан, сөз жасағанда құрылымдық
жақтан үлкен өзгеріске түспейді. Қазақ тіліндегідей жалғау-жұрнақ өте көп
болмайды, онда сөздің 70％ астамы қос буынды болып келеді. Сонымен бірге
қытай тілінде бір иероглиф, бір буын болатындықтан, морфеманың басым көбі
жалаң буынды болады. Мысалы:
山，海，江，
我，人
Сонымен бірге, қос буынды және көп буындылары болады, Мысалы:
蜘蛛，蝴蝶，仿佛，
巧克力，阿司匹林
Көп буынды жалаң сөздердің әр буыны жеке дара мағына бермейді, тек әр буыны
бірігіп келіп бір мағына береді, олар дыбысталғаны мен мағынасы болмайды.
Мысалы:
巧 иероглифінің жеке дара мағынасы болғаны мен 巧克力 деген кезде ешқандай
мағынасы жоқ, сондықтан бір морфемада саналмайды.Үш иероглиф бірігіп бір
морфема болады. Екі немесе екі ден артық морфемадан құралатын сөздер
біріккен сөз деп аталады. Мысалы:
英雄，劳动，
哈萨克，文化局。
1.2. Қытай тілінің сөз жасам түрлері және оны қазақ тілінде салыстыру
1. Қосымшалау тәсілі（附加法）
2. Біріктіру тәсілі （合成法）
3. Қосарлау тәсілі（重叠法）
4. Үндестік тәсілі（变音法）
5. Ықшамдау тәсілі （简略法）
І. 附加法 Қосымшалау тәсілі - түбірге жұрнақ жалғау арқылы жасалатын
тәсіл. Бұл тәсілде қытай, қазақ тілдерінің сөз жасам заңдылықтары ұқсайды.
Түбір мен жұрнақ арасындағы байланыс тұрғысынан қарағанда мынадай екі түрі
болады [1,148 б ].
1. Профикстік前缀 (түбірден бұрын жұрнақ келу) формасы. Бұл түр қытай,
қазақ тілінде де жақсы дамымаған.
Қытай тілінде жиі кездесетін жұрнақтардың басым көбі зат есім сонымен
бірге сан есім, сондықтан сын есім жасалады. Негізгі жұрнақтар:
《老，阿，第，小，初，无，可，非》
老：老师 (мұғалім)
老虎 (жолбарыс)
老乡 (ауылдас)
Ф-ОБ-001033
老鼠 (тышқан)
阿：阿姨 (апай)
阿婆 (әже)
阿依娜 (адам аты)
小：小赵 (Жау балақай)
小姐 (қарындас)
小学 (бастауыш мектеп)
初：初恋 (алғашқы махаббат)
初中 (орталау мектеп)
初三 (сегізнші сынып)
无：无论 (мейлі, болса да)
无法 (амалсыз)
无常(қалыпсыз)
可：可笑 (күлкілі)
可怕 (қорқынышты)
可以 (мақұл)
非：非法 (заңсыз)
非凡 (керемет)
非人 (хайуан).
Қазақ тіліндегі жұрнақтың басым көбі сын есім жасайды.
Мысалы:
Бей бейбақ (不幸的)
беймаза (不安的)
бейжай (不舒服的)
2.Суффикстік 后缀 (түбірден кейін жұрнақ келу) формасы.
Қазақ тіліндегі бұл түр қытай тіліне қарағанда жақсы дамыған, барлық
сөз таптарын тудырады. Қытай тіліндегі жұрнақ тек зат есім және азырақ сын
есім, үстеу, етістік жасайды. Қытай тілі бойынша қазақ тілін салыстырып
көрелік.
1) зат есім жасайтын жұрнақтар.
a. Қытай тілінде адам және заттардың атын, кәсіби атауын атағанда жиі
келетін жұрнақтар:
《家，者，员，师，士，手，子，工，汉，匠，夫，馆》ал қазақ тілінде
шы\ші, паз, кер\гер, қор, кеш, ын, дақ, қана жұрнақтары сәйкес келеді.
Мысалы:
作家 (жазушы)
记者 (тілші)
饮事员 (аспаз)
律师 (адвокат)
战士 (жауынгер)
Ф-ОБ-001033
助手 (көмекші)
妻子 (қатын)
职工 (жұмысшы)
单身汉 (бойдақ)
铁匠 (темірші)
车夫 (арбакеш)
饭馆 (тамақхана)
图书馆 (кітапхана).
b. Қытай тіліндегі механикалық аспаптарды, заттарды атағанда жиі келетін
жұрнақтары: 《机，具，品，器，体，头，子，料》қазақ тілінде
тық\тік, мақ\мек, қыш\гіш\кіш, ғы, м болады.
Мысалы:
纺织器(өрмек)
过滤器(сүзгіш)
滋养品 (азықтық)
钻孔机 (тескіш)
尸体 (өлік)
斧头 (балта)
钻子(бұрғы)
饲料 (жем)
卡子 (қысқыш)
с. Қытай тілінде қоғамдық ұйым және топтардың атын атағанда, жиі келетін
жұрнақтар:
界，派，坛。动物界 (хайуанаттар әлемі)
党派 (партия-топтар)
文坛 (әдебиет арнасы) бұл түр қазақ тіліне сәйкеспейді.
d. Қытай тілінде жиі келетін абстракт зат есім жасайтын жұрнақтар:
《法，率，性，主义，气，然，观》. Қазақ тілінде:
тық\тік, лық\лік, дылық\ділік, ғыштық\гіштік, изім, керлік
жұрнақтары сәйкестенеді. Мысалы:
书法 (хаткерлік)
生产率 (өндіріс өнімділігі)
傲然 (айбындылық)
泰然 (бейхабарлық)
准确性 (дұрыстық)
资本主义 (капитализм)
官气 (ұлықтық)
乐观 (үміткерлік)
e. Қытай тілінде кейбір зат есім жасағанда, жиі келетін жұрнақтар:
Ф-ОБ-001033
《棍，徒，鬼》 Қазақ тілінде:
шы\ші, паз, кеш, қор, дық\дік жұрнақтары бар.
赌棍 (құмарпаз)
叛徒 (опасыздық)
酒鬼 (арақкеш)
2) сын есім жасайтын жұрнақтар.
Қытай тілінде сын есім тудыратын жұрнақтар аз. Негізгілері:
《巴，气，性》. Қазақ тілінде сын есім тудыратын жұрнақтар өте көп. Қытай
тіліндегі тек үш жұрнаққа сәйкес келеді:
лы\лі, ды\ді, ты\ті, ғақ.
神气 (ажарлы)
干巴 (құрғақ)
优越性 (тиімді)
3) Үстеу тудыратын формасы. Қытай тілінде үстеу жасайтын жұрнақтар
саусақпен санарлық. 然地 Қазақ тілінде бұндай үстеу тудыратын жұрнақтар
көп, бірақ қазақ тілінде, қытай тіліндегі:
然жұрнағына сәйкестенетін жұрнақ жоқ. Ал, 地ге сәйкестенетін жұнақтар бар.
地ге сәйкес жұрнақтар:
ша\ше, дайдей, шікшық
公然 (ашықтан-ашық)
蛙式地 (бақаша)
黄金般地 (алтындай)
4) етістік жасайтын жұрнақтар.
Қытай тілінде өте аз.《化》дамуды, бұрынғы бейнесінің өзгергенін
білдіреді. Қазақ тілінде бұл дандыру\дендіру деп келеді:
现代化 (осы замандандыру)
工业化(өнер кәсіптендіру).
Қытай тіліндегі бұл суффикстік (түбірден соң жұрнақ келу) формасы, сөз
жасамда аса үлкен орын алмаса да, келешектің еншісінде дамитын сөйлем
болмақ. Қытай тілінде:
《里，不，得》 қатарлы аралық жұрнақтар бар, қазақ тілінде бұл түр
болмайды.
土里土气 (әншейін)
顶不住 (төтеп бере алмау) [2,110 б].
ІІ. 合成法 Біріктіру тәсілі - бір-біріне ұқсамайтын екі не екіден артық
сөз түбірінің бірігіп келіп жаңа сөз тудыратын формасы. Бұл тәсіл қытай
тіліндегі ең басты сөз жасам тәсілі. Қосымшалау тәсілі қазақ тілінде қытай
тіліне қарағанда жақсы дамыса, біріктіру тәсілі қытай тілінде қазақ тіліне
қарағанда әлде қайда жақсы дамыған.

Ф-ОБ-001033
Сөз түбірлерінің бірігу байланысына қарай бес үлкен топқа бөлуге болады.
Салалас модель. Бағыныңқы-басыңқылы модель. Субъективтік-предикаттық
модель. Етістік- толықтырғыштық модель. Предикат-объектілік модель.
Салалас модель дегеніміз - мағыналары ұқсас не ұқсастау, байланысты
немесе қарама қарсы сөз түбірлерінің ыңғайласа бірігуі.
A. Ұқсас сөздердің салаластығы, қытай, қазақ тілінде де бар алайда
бірден салыстыруға келмейді. Қытай тілі:
语言语+言 (тіл)
光明光+明 (нұрлы)
斗争斗+争(күресу)
Қазақ тілінде:
мал+мүлік (财产)
кең+байтақ (无垠的)
үлбіреп+қалтырау (情感融洽)
B. Қарама-қарсы сөздердің салаластығы, бұнда қытай, қазақ тілін салстыруға
болады. Мысалы:
Пайда-зиян (利害)
кіріс- шығыс (收支)
келім- кетім (来往)
C. Қытай тілінде екі сөз түбірі бірккеннен кейін біреуінің мағынасы
сақталады.
国家窗户忘记
质量干净人物
2) Бағыныңқы-басыңқылы модель дегеніміз - алдыңғы сөз түбірі соңғы сөз
түбірін анықтап тежеп келіп, соңғы сөз түбірінің мағынасы негіз болады.
Қытай тілінде:
粗心粗+心(абайсыздық)
晚会晚+会(сауық кеш)
单干单+干(жекеше істеу)
Қазақ тілінде:
кішіпейіл кіші+ пейіл (谦虚)
асқазан ас+ қазан (胃)
ақсақалақ+ сақал (老者)
3) Субьективтік-предикаттық модель дегеніміз - алдыңғы сөз түбірі
баяндалатын заттарды білдірсе, соңғы сөз түбірі алдыңғы сөз түбірін
баяндайды. Қытай, қазақ тілінде де бар.
Қытай тілі:
年轻年+轻 (жас)
胆小胆+小 (қорқақ)

Ф-ОБ-001033
心疼心+疼
(жаны ашу)
Қазақ тілінде:
құлаш құл+ аш (一尺长)
бойсынубой+ сыну (服从)
көз ашылукөз+ ашылу(识字).
4) Етістік - толықтырғыштық модель дегеніміз - соңғы сөз түбірі, алдыңғы
сөз түбірін толықтай түсіндіріп келеді. Қазақ тілінде бұл түр жоқ.
A) Етістікті толықтырып, түсіндіріп келеді. Мысалы:
说明说+明(түсіндіру)
推翻推+翻(құлату)
改正改+正 (түзету)
B) Заттар мен бірлік өлшемін білдіріп келеді. Мысалы:
船只船+只 (кемелер)
物件物+件 (зат)
人口人+口 (жан)
5) Предикат-объектілік модель дегеніміз - алдыңғы сөз түбірі соңғы сөз
түбірін меңгеріп келеді. Қытай тілі:
带头带+头 (бастамашылдық ету)
伤心伤+心 (қайғыру)
举重举+重 (штанг көтеру)
Қазақ тілінде:
бет ашар бет+ ашар (揭面纱)
лақ тарту лақ+тарту (叼羊)
тізе бүгу тізе+ бүгу (投降)
ІІІ. 重叠法 Қосарлау тәсілі дегеніміз - ұқсас екі сөз түбірінің
қатарласып келуінен сөз жасалатын тәсіл. Бұл түр қытай қазақ тілінде де
жақсы дамымаған.
Қытай тілі:
纷纷 (арт - артынан)
爸爸 (әке)
妈妈 (шеше)
Қазақ тілі:
жеке-жеке (个个)
қожалақ-қожалақ (脏脏的)
бара-бара (渐渐)
Еліктеуіш сөздерді қытай, қазақ тілін салыстыру:
тақ-тақ (邦邦)
тық-тық (各得儿格各得儿)
судыр-судыр (沙沙)
Ф-ОБ-001033
сыңқ-сыңқ (格格)
піш-піш (呼呼)
қарық-қарық (哈哈)
сыбдыр-сыбдыр (簌簌)
ІV. 变音法 Үндестік тәсілі - фонетикадағы белгілі факторлардың
әсерінен жаңа сөз қалыптастырады. Бұл қытай тіліндегі фонетикалық факторлар
юнму, шыңму, тон, өзгерісі болса, қазақ тілінде дауысты, дауыссыз дыбыс
болады. [3,75-78б].
A) Қытай тіліндегі шыңму мен қазақ тіліндегі дауссыз дыбысты салыстыру.
Қытай тілі:
彈 (tán) шерту
---彈 (dàn) оқ
调 (diào) ырғақ
-------调 (tiáo) теңшеу,
校 (xiào) мектеп
----校(jiào) салыстыру
Қазақ тілі:
шай---пай (茶类)
кісі----місі (人)
кітап---мітап (书籍)
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар бастысы дыбыс үндестігне бойсынады.
B) Қытай тілідегі юнму мен қазақ тіліндегі дауысты дыбыс өзгерісін
салыстыру. Қытай тіліндегі мұрын дыбысты юнму ‘n, ng’-нан басқа юнмулардың
барлығы дауысты дыбыс. Сондықтан қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар мен
салыстыруға әбден болады.
Қытай тілі:
还 (hái)，还 (huán)
说 (shuo)，说 (shuì)
称 (chèng)，称(chen)
Қазақ тілінде:
тарсыл-тұрсыл (噼噼啪啪声)
жарық-жұрық (闪光)
салдыр-сұлдыр (叮冷哐啷)
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың өзгерісі негізінен еліктеуіш
сөздердің
өзгерісі.
C) Қытай тіліндегі тонның өзгерісі. Тоннің өзгерісіне қарай сөз мағынасы

өзгереді. Мысалы:
好(hâo)жақсы，好 (hào) ұнату
难 (nán) қиын，难 (nàn) қам
凉 (liáng) салқын, 凉 (liàng) салқындау.
Ф-ОБ-001033
D) Екпінге қарай сөз мағынасының өзгерісі:
大爷 (dà ye), ----大爷 (dà yé)
东西(dоngxi), -----东西 (dоngxi)
地道 (dìdаo), ----地道 (dìdào).
Қазақ тілінде тон болмаса да екпін өзгерісі болады, алайда жаңа мағына
тудырмайды. Қытай тілінде тон және тон өзгерісі жаңа мағына
тудыратындықтан басқа ұлттарға тұлғасы ұқсас, мағынасы ұқсамайтын
иероглифты меңгеру қиынға түседі .
V. 简略法 Ықшамдау тәсілі - әуелгі сөзді немесе сөз тіркесін формасы
жақтан қысқартып, біріктіру тәсілі. Бірақ, ешқашан сөздің бұрынғы мағынасы
мен сөз таптары өзгермейді, сондықтан жеке дара сөз жасам рөлі бар. Бұл
түр
әдеттегі сөз қысқарту және сан цифрларды қысқарту болып бөлінеді.
[4,157б].
( A. Әдеттегі сөз ықшамдау тәсілі, бұнда әр сөзден бірінші морфема алынады.
Қытай тілі:
北京图书馆----北图
新疆大学------新大
科学技术---科技
Қазақ тілінде:
ҚР-------Қазақстан Республикасы.
ХҚТУ--------Халықаралық қазақ-түрік университеті.
B. Қысқартқанда ішіндегі уәкілдік сипаттағы морфеманы не сөзді ғана алу.
Қытай тілі:
民族事务委员会------民委
人民代表大会-------人大。
Қазақ тілінде:
Республикалық ұлан жауынгері-------ұлан жауынгері,
Намыс жастар бірлестігі-------жастар бірлестігі.
C. Ұқсас екі сөздің біреуі түсіп қалады, қазақ тілінде бұл түр жоқ.
工业农业--------工农业
病害虫害-------病虫害
教员职工----教职工。
D. Ең алдыңғы сөз бен ең соңғы сөзді (морфеманы) алады. Қазақ тілінде бұл
түр болмайды.
外交部长--------外长
整顿作风---------整风。
( Сан цифырларды Біріктіру тәсілі - қытай, қазақ тілін салстыруға әбден
болады.
三好（学习好，身体好，纪律好）үште жақсы
四化（工农科社会建设） төртті осы замандандыру
四季（春夏秋冬）төрт мезгіл.

Ф-ОБ-001033
Бұл ықшамдау тәсілін қалай болса солай қысқартпай, заңдылықтары бойынша
қысқарта білсек сөз жасамдағы ұтымды тәсілдерінің бірі.

II.Тарау. Сөйлем және сөйлемнің түрлері. 句子和句子的分类.
子是由词或词组构成，能够表达一个相对完整的意思，并且有一个特定语调的语言单位
。
Сөйлем - сөзден не сөз тіркесінен құралып, не дәуір толық мағына білдіре
алатын, сондай-ақ белгілі интонацияға ие тілдік бірлік. 如：
我们学习语法。
你看电影吧？
站住!
你快走吧。
这里得分风景真美啊！
句子分类。
Сөйлемнің түрлері.
根据句子的用途或语气，可以把句子分为陈述句，疑问句，祈使句和感叹句。
根据句子的结构，可以把句子分为单句和复句。[5,85 б].
Сөйлем қолдану және интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті
сөйлем болып бөлінеді.
Сөйлем құрлымына қарай жай және құрмалас болып бөлінеді:
2.1. Жай сөйлем және оның түрлері. 单句与种类
(单句.
Жай сөйлем.
由词或者词组组成的句子。
Сөз бен сөз тіркесінен құралған сөйлем. 如：
( 我们热爱哈萨克民族。
( 太阳出来了。
( 下雨了。
( 火！
( 蛇！
( 单句的种类。
Жай сөйлемнің түрлері.
现代汉语的单句包括主谓句和非主谓句两类。以主谓词组为基本成分的句子是主谓句，
其他各种词或词组形成的句子是非主谓句。
Қазіргі қытай тіліндегі жай сөйлемдер бастауыш - баяндауыштық сөйлем және
бастауыш - баяндауышқа жатпайтын сөйлем болып екі үлкен түрге бөлінеді.
1. 主谓句。Бастауыш - баяндауыштық сөйлем.
主谓句主语和谓语两部分组成的。根据谓语或句型不同，主谓句可分为名词谓语句，动
词谓语句（包括连动，兼语，双宾句，主动句，被动句）形容词谓语
Ф-ОБ-001033
句，主谓谓语句和存现句。Бастауыш - баяндауыштық сөйлем бастауыш пен
баяндауыштан құралады. Олар баяндауыш пен сөйлем формасының ұқсамауына
байланысты зат есімнен болған баяндауыштық сөйлем, етістік баяндауыштық
сөйлем.(тіркемелі етістікті сойлем, қос тапты сойлем, қос толықтауышты
сойлем, ырықты, ырықсыз сөйлемді де қамтиды) сын есімнен болған
баяндауыштық сөйлем, бастауыш баяндауыштық сөйлем, сақталу-болмысты
білдіретін сөйлем болып бөлінеді [6,184 б].
( 名词谓语句。
Зат есімнен болған баяндауыштық сөйлем.
Зат есім баяндауыш болған сөйлем зат есім баяндауыштық сөйлем деп аталады.
Бұнда сан-мөлшер сөздер және мезгілді білдіретін сөздер де баяндауыш болып
келеді. Бұндай баяндауыштар бастауышты түсіндіріп тұжырымдап келеді.Мысалы;

昨天青天。
今天星期三。
明天那吾热兹节。
这孩子山里人。
一组三个人。
这本书三年前写的。
你这个小捣乱鬼。全家一共三口人——一个娘，一个婆，一个她自己。
( 动词谓语句。
Етістік баяндауыштық сөйлем.
Етістік және етістік сипатты тіркестерден баяндауыш болған сөйлем. Бұл
көбінде қимыл-әрекетті және баяндау хабарлы сөйлем болып келеді.мысалы:
敌人失败了。
大家休息一下吧。
他走累了。
老二从家里跑出来了。
妈妈早给你准备好晚饭了。
Кейбір етістік емес не толықтауыш болатын сөздерде баяндауыш болып келеді,
осылай олар бастауышты түсіндіру, тұжырмдау мағынасында келеді. Мысалы:
村子里周围全是水。
他叫杰恩斯。
三千里江山的尽北头紧连着中国的边境。
(形容词谓语句。
Сын есімнен болған баяндауыштық сөйлем.
他满头大汗，神色有些紧张。
他的表演多精彩阿！
你办事比我认真。
今天的天气冷极了。
Ф-ОБ-001033
他高兴的眼睛笑成一条缝。
(存现句。
Сақталу формасындағы сөйлем.
旁边有一张纤巧的红木桌，上面放着小而精致的茶具。
(主谓谓语句。
Бастауыш - Баяндауышты баяндауышты сөйлем.
李成娘这一会气已经消下去。
2. 非主谓句。
Бастауыш - Баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем.
有些句子不是由主语和谓语部分构成的，而是由谓宾词组，偏正词组或词构成的。这样
的句子叫非主语句。
Кейбір сөйлемдер бастауыш - баяндауыштан құралмай, баяндауыш – толықтауыш
тіркестен, сабақтас тіркестен, не сөзден құралады. Мұндай сөйлем бастауыш-
баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем деп аталады. 如：
出太阳了。
下雪了。
红灯。
非主谓句有无主句和独词句两种。
Бастауыш - баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлемдер жақсыз сөйлем және
атаулы сөйлем болып екі түрге бөлінеді [7,123 б].
无主句。
Жақсыз сөйлем.
(名词性非主谓句。
Зат есім сипатты бастауыш - баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем. 如：
妈妈，爷爷的手。
(动词性非主谓句。
Етістік сипатты бастауыш - баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем. 如：
开门，开门。走，进去！说吧，还有什么不舒服。
(形容词性非主谓句。
Сын есім сипатты бастауыш - баяндауышты сөйлемге жатпайтын сөйлем.
如：笨！不早啦。

独词句。
Атаулы сөйлем.
(叹词句。
Одағайлы сөйлем.
叹词一般单独成分。如:
啊呀！唉，哎哟！
( 副词句。
Ф-ОБ-001033
Үстеулі сөйлем.
有些副词也能单独成分，如：
不，别，当然。
复杂单句。
Күрделі жай сөйлем.
单句可以用复杂词组（包括多个层次的复杂词组）构成，称为复杂单句。复杂词组可以
包含一个主谓句的所有成分，但在结构上只是作为单句的句子成分，包含于一个更大的
词组中 [8,98 б].
Жай сөйлемдердің құрамында күрделі тіркестер болады.
Онда бастауыш - баяндауыш сөйлемнің барлық элементі болып табылады.
(你跟我也说过我们是朋友，我们结婚不是自由的。
(前五六十亩地的大广场挤得满满的。
Қытай тілінде сөйлемдер құрлымына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем
болып екі түрге бөлінеді, ал құрмалас сөйлем бір немесе бірнеше жай
сөйлемдерден құралып бірғана ойды білдіріп келеді, бірғана сұраққа жауап
береді. Кейбір күрделі жай сөйлемдер бірнеше сөйлемшелерден құралып бір
ойды білдіріп, бірсұраққа жауып беретіні болады осы кезде құрмалас
сөйлеммен шатастыру құбылысы туылады. Төмендегі мысалға көз жүгіртейік;
1.虚心使人进步，骄傲使人落后。（复句）
2.阿拜同志还是一个诗人，他以诗言志，写下许多铿锵有力的诗篇。
（单句）
3.没有一个安定团结的政治局面，就不能按下心来搞建设。（复句）
4.温柔的海风，没有月亮，只有星星。（单句）
Бұдан білетініміз құрмалас сөйлемдердің ортасындағы байланыс пен жай
сөйлемдер ортасындағы байланыс мүлде ұқсамайды. Құрмалас сөйлемдер
ортасындағы байланыс №1- мысалда салаластық байланыста тұр. №3- мысалда
шартты байланыста тұр. Ал жай сөйлем №2- мысалда бастауыш баяндауыштық
формамен байланысса №4- мысалда бастауыш-баяндауышқа жатпайтын формамен
байланысып тұр.
Кейбір ерекше жағдайда не өте аз кездесетін жай сөйлемнің түрлері құрмалас
сөйлем формасына еніп кетеді, ол кезде ондағы құрлымдық байланыстар
түгелдей күшін жойып бастауыш-баяндауыштық ролде ғана болып жай сөйлем
есептеледі. Мысалы;
片面地只强调读书
而不关心政治
或者片面地只强调政治
而不努力读书
都是极端错误的
Жалпы сөйлем тұрғысынан қарасаңыз жай сөйлем.

Ф-ОБ-001033
2.2. Хабарлы, Сұраулы, Бұйрықты, Лепті сөйлем.
陈述句，疑问句，祈使句，感叹句。
1. 陈述句。
陈述某客观事物华告诉别人一件事情的句子叫陈述句。陈述句的句末语调一般下降，书
面上用句号（。）句末不用语气助词，但有时为了肯定地语气或事情发生了变化，就在
句末用语气助词“了，的”。
Белгілі бір объектив заттарды баяндайтын немесе адамдарға бірер іс жайында
хабарлай айтылған сөйлемді хабарлы сөйлем дейміз. Бұл сөйлемнің интонациясы
әдетте баяу түседі, жазғанда сөйлем соңына нүкте қойылады [9,205 б].
如：
( 我们国立大学有十五个系。
(他今天没来上课。
(这种态度不好。
(这部电影很好。
(为了建设美好的明天，我们青年一代必须努力学习，刻苦地锻炼自己。
(这件事情我知道了。
(他会跳舞的。
2. 疑问句。用来发问的句子。根据提问方式的不同，疑问句分成下列几种：
Сұрау мағынасын білдіріп келетін сөйлем сұраулы сөйлем деп аталады. Сұрау
тәсілінің түрлішелігіне байланысты бірнеше түрге бөлінеді.
(是非问句。
Қостауды не терістеуді білдіретін сұраулы сөйлем.
把要询问的一件事情全部说出来，要求对方作肯定或否定的答复的疑问句。Сұ ралмақшы
болған істі айтып болып қарсы жақтың қостауын не терістеуін талап етеді.
如：
(你去吗？
(你到过突厥斯坦吧？
(他没来了？
( 特指问句。
Сұрау есімдігінен жасалатын сұраулы сөйлем.
用疑问代词提问的疑问句。要求回答得也仅仅是疑问代词所询问的那一部分。 Бірер
істі сұрау есімдігі арқылы сұрайтын сөйлем. 如：
(谁是你的班长？
(他买了些什么？
( 多会儿来？
( 选择疑问句。
Талғаулықты сұраулы сөйлем.
提出并列的两个或几个问题让人从中选择一个来回答问题的疑问句。
Ф-ОБ-001033
Екі не одан көп бірнеше мәселе ішінен бірін талдап жауап беруді талап
ететін сұраулы сөйлем. 如：
(你是去，还是不去？
(是你去送，还是他来接？
(你是去阿拉木图呢，还是去阿斯塔纳呢？
(正反疑问句。
Болымды - болымсыз сұраулы сөйлем.
把可能有的事情的正面（肯定）和反面（否定）并列说出来，让人选择一项作答语的，
就是正反疑问句。它常用语气词“呢，啊”可以说是选择的一种。特点不采取复句的形式
，而常在谓语中用肯定和否定并列的形式来提问。
Кейбір істің болымды - болымсыз жағы ыңғайласа айтылып оның біріне талдап
жауап беру талап етіледі [10,105 б].
如：
(你看不看电影？
(你是不是学生？
(这本书你看了没有？
3. 祈使句。
Бұйрықты сөйлем.
表示请求，命令，劝阻，禁止意思的句子祈使句。
Тек бұйрық, тоқтау - насихат айту, тиым салу мағыналарын білдіретін
сөйлемдер бұйрықты сөйлем деп аталады. 如：
(快走！
(请大家座好！
(站起来！
(我们看电影去吧！
4. 感叹句。
Лепті сөйлем.
人们说话时带有浓厚的感情的句子叫感叹句。
Сөйлеген кезде терең сезім алатын сөйлем. 如：
(我们的祖国多么伟大啊！
(这本书太好了！
(这座楼多高哇！
上面的四种句子的区别主要是语气，同样一句话，语气不同表达意思也不同。Ж оғардағ
ы төрт сөйлем интонацияның ұқсамауына байланысты сөйлемнің білдіретін
мағынасы да ұқсамайды.
( 遇到下列情况怎么办？（根据句子种类来回答）
(你的护照掉下去厕所了。
(其他民族的一个爱上你呢。
(你忘带钱上车了。
Ф-ОБ-001033
(老师讲课但你瞌睡的厉害。
(这次考试你又不及格了。
(你回家的路上找到了一个钱包。
(有钱的但没脑子的小伙子给你表示感情。
(你爱上了中学生。
(你瞧不起的一位同学纠正你的错误。
2.3. Жай сөйлемдегі оқшау мүшелер.
单句的独立成分。
有些词语在句子中不同别的句子成分发生结构关系，是独立存在的，但在意义上又是全
句所必需的，这样的成分就是句子的独立成分，独立成分在句中的位置一般比较灵活。
[11,178 б].
Кейбір сөздер сөйлемде басты сөйлем мүшелерімен құрлымдық байланысқа
түспейді, өз алдына дербес тұрады. Бірақ мағына жақтан алғанда сол сөйлем
үшін қажетті болып келеді. Мұндай мүше сөйлемдегі оқшау мүше деп аталады.
Оқшау мүшенің сөйлемдегі орны, әдетте икемділеу болып келеді. 如：
(总而言之，要学好一门外语，非下功夫不可。
(这件事，依我说，就算了吧。

独立成分常见的意义类型。
Оқшау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.