Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесіндегі жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық құндылықтардың орны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазіргі педагогика ғылымындағы ізгіліктік идеялардың өткен
дәуірлердегі жалпыадамзаттық және Қазақстандық құндылықтармен сабақтастығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ІЗГІЛІКТІК ИДЕЯЛАРДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ
ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Ізгіліктік тәрбие және көзқарас қалыптастырудың әлемдік және
Қазақстандық зерттеу жұмыстарын сараптау
16
1.2 Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесіндегі жалпыадамзаттық құндылықтар мен
ұлттық құндылықтардың орны 34
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІЗГІЛІКТІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ САБАҚТАСТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.1 Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесінің құндылықтық мазмұны 49
2.2 Қазақ этнопедагогикасы негізінде оқушылардың ізгіліктік тәрбиесін
қалыптастыруда жалпыадамзаттық және қазақстандық құндылықтардың
сабақтастығын қамтамасыз ету 64
ҚОРЫТЫНДЫ
86
ӘДЕБИЕТТЕР
88
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында қабылданған білім
беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық құндылықтар мен
Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде
гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын
ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты
көрсетілген [1,2].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында педагогика ғылымының жоғары
интеллекті жстар тәрбиелеу міндетін шешуде жеткші роль атқаратын бірден-бір
ғылым екендігіне ерекше тоқталған[3]. Әсіресе, гуманистік педагогикасының
тәрбиенің еркін табиғи сәйкестілік идеясына негізделген тәрбиенің ізгі
мұраттарына назар аударудың басымдылығын көрсеткен болатын. Мұндағы басты
шарт – баланың өз белсенділігі. Тәрбие ең алдымен әртүрлі міндеттерді
атқаруға бағытталған дидактикалық материалдарды тәжірибеде қолдану тәсіліне
сүйенеді. Сонымен бірге, оқу мен тәрбиені жеке даралап жүргізуге, тұлғалық
ерекшеліктерді ескеруге үлкен мән беріледі.
Қазақстанда қазіргі уақытта тәрбие жұмысын жаңа арнаға түсіру, оның
тұлғалық-бағдарлы мазмұнын қатамасыз ету тетігін айқындау барысында біршама
жұмыстар атқарылуда. Сонымен бірге, алыс және шетел педагогикасының озат
тәжірибелері талқыланып, олардың Қазақстан жағдайында тиімділігі
зерттелінуде. Френе, Вальдорф ұсынған Батыс педагогикасының ерекшеліктері
зерттелініп, дәріптелінді. Бұл тәрбие ағымдары әрбір баланың даму
ерекшелігін ажырата отырып, оның даралығын, яғни ойлау, мінез, ерік, ес,
және т. б. психикалық қасиеттерін түсінуді басты қажеттілік ретінде
қабылдап, осы негізде даралап тәрбиелеудің әдістері мен формаларын ұсынды.
Баланың іс-әрекеті оның көңіл-күйі мен ой-өрісімен ажыралмас тұтастыққа
келтірілетіні насихатталды.
Сонымен бірге, балалардың жас ерекшелік психологиясындағы, қабілеттері
мен қызығуларындағы әр түрлілік міндетті түрде ескеру; олардың
интеллектуал және көңіл-күй белсенділігін мақсатты түрде ынталандыру; барша
оқу кезеңдерін қоғамдық пайдалы еңбекпен байланыстыру; мектептің өзіндік
басқару жүйесінің тиімділігін көтеру; жоғары моральдық және азаматтық
мұраттар рухында тәрбиелеу мәселелері жетекші тәрбие бағдарлары ретінде
негізге алынды.
Алайда, Қазақстан Республикасында білім беру саласында жүргізілген
реформалар жоғарыда қарастырылған шетелдік тәрбие жүйелерінің еліміздің
қоғамдық-әлеуметтік даму ерекшеліктеріне толық жауап бере алмайтынын, жаңа
қоғамдық формацияның мүмкіндігі толық есепке алынбайтындығын көрсетті.
Қазақстаннның тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында жас ұрпақтың тәрбиесіне
жаңаша мазмұн беру, білім беру мазмұнын гуманитарландыру мәселесі жалпы
адамзаттық құндылықтар мен ұлттық құндылықтар мазмұнында шешілуі тиіс деп
танылды. Осы тұрғыдан қазақ философтары: Ә.Нысанбаев [5], С.Ақатай [6],
М.Сәбит [7], С.Нұрмұратов [8], А.Қасымжанов [9], т.б. еңбектерінде адам
бойындағы ізгі ниет пен ізгілік қасиеттердің қалыптасуы гуманистік
бағыттылықты көрсетеді десе, педагогтар: А.П.Сейтешев [10], Г.М.Храпченков
[11], Г.А.Уманов [12], Р.Ержанова [13], Л.А.Байсерке [14], Т.Ахметов [15],
Э.А.Орынбасарова [16], С.О.Нұрмұқашева [17], А.К.Меңжанова [18],
Е.З.Батталханов [19], А.Н.Көшербаева [20], С.Оспанова [21], т.б. педагогтар
оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру жас ұрпақ тәрбиесінің ізгіліктік
компоненттері арқылы жүргізілуі тиіс деп тұжырымдады. Онда: Ізгіліктік –
тарихи алмасатын адами көзқарастар жүйесі, рухани құндылықтарды жеке тұлға
ретінде мойындаушы, оның бостандыққа, бақытқа, дамуы мен өзіндік қабілетті
көрсету құқығы, адам игілігі әлеуметтік институттардың қызметтік бағалау
белгісімен есептелетін, ал теңдік, әділеттілек, адамгершілік принциптері
адамдар арасындағы көңілдің тілектелген нормасы болып табылады – деп
айтылған тұжырымның өміршеңдігін зерттеу маңызды педагогикалық мәселе
екендігі бүгінгі күні есепке алынған.
Елімізде білім саласындағы ресми мемлекеттік құжаттарда ізгіліктік
тәрбиенің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-
пікірлерде білім беру мекемелерінің жұмыстарының қажеттілігі, олардың
болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сияқты қасиеттерге
тәрбиелеудегі орны жоғары бағаланып отыр. Онда жас ұрпақ тәрбиесі туралы
қазақстандық педагогтардың еңбектеріне шолу және талдау жасау, олардың
тәрбиелілік потенциалын пайдалану қажеттігі расталған. Бүгінгі таңда
қазақстандық педагогтардың тәрбие жұмыстары зерттеу жұмыстары мен ғылыми
ізденістері көп болғанымен, олардың мазмұнына жүйелі талдау және сараптау
жұмыстары жеткіліксіз деңгейде жүргізілуде.
Әлемдік және Ресей педагогикалық ғылымдар жүйесінде жас ұрпақты
тәрбиелеу жұмыстары бойынша зерттеу жұмыстары жеткілікті талданған және
олардың пайдалы әсер коэффициенттері айқындалған. Қазақстанда сол
мемлекеттерде қабылданған тәрбие бағыттарын қолдану әлі күнге дейін
жалғасын табуда. Сондықтан Елбасы айтқандай: ... тәуелсіз елде ұлттық
мұраттар бағытында отанын сүйетін, отанына адал қызмет ететін ізгі ниетті
азаматтар тәрбиеленуі тиіс және олар ұлттық дәстүрді берік сақтау бағдарын
көздеуі қажет [5].
Жалпы білім беретңн орта мектеп оқушыларының тәрбие жүйесін жаңа
бағытта жетілдірудің ең басты шарттарының бірі – тәрбие жүйесінің мазмұндық
идеологиясын дұрыс бағдарлау. Ғарыштану заманында, ғылыми-техникалық
прогрестің технократиялық зияндылықтарын бастан кешіру кезеңінде жас
ұрпақты ата-баба мұраларына адал етіп тәрбиелеу аса маңызды міндеттердің
бірі.
Міне, осы күрделі мәселелерді шешуде қазақстандық педагогтарда өз
үлестерін қосуда. Олар жас ұрпақ тәрбиесінің аса тиімді мазмұнын ізгіліктік
педагогикасынан іздейді жөн деп санап отыр. Көптеген ғылыми-зерттеу
жұмыстары орындалып, ізленістер жүргізілуде. Алайда, олардың тақырыптық
жіктелуі мен сарапталуы жеткілікті көңіл аударылмай келе жатқан
мәселелердің бірі. Осы мақсатта біздің зерттеу тақырыбымыз бүгінгі күнге
дейін республика көлемінде өз деңгейінде ғылыми тұрғыдан толықтай,
қарастырылмай келе жатқан мәселелерінің бірі. Сондықтан жас ұрпақ
тәрбиесінің бағыт бағдарын айқындауға арналған зерттеу жұмыстарына талдау
жасау парыз. Тәрбие мазмұны мен оның құралдары туралы көрнекті ғалым –
психолог Л.М. Божович [37], А.Г. Ковалев [38], Н.А. Рубинштейн [39], С.А.,
Қ.Б. жарықбаев [40], А.А.Бейсенбаева [41], С. Қалиев [42], С.А. Ұзақбаева
[36], Х.А. Өтешова [43], т.б. өздерінің зерттеулерінде ізгілікті қарым-
қатынастардың тәрбие жүйесіндегі орны мен қалыптасып дамуы, олардың
заңдылықтары мен қалыптасу әдістемелеріне арналған жұмыстарын атауға
болады.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына гумандық тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили, В.Н. шацкий [30], Н.Л. Грозденская, Д.Б.
Кобалевский, Н.А. Ветлугина, т.б. ауқымды үлес қосса, қазақстандықтардан
Н.Д. Хмель [32], М.Н. Сарыбеков [31], Г.К. Дүйсенбинова [33], Ш.С.
Ахымбекова [34], Б. Махметова [35], т.б. оқу-тәрбие процесін гуманизациялау
туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А
Бейсенбаеваның [41], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы,
Х.Т.Наубаеваның [45] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру
мәселесі, Қ.Т.Әтемованың [42] оқушыларда гумандық қасиеттерін
қалыптастыруда мектеппен отбасының бірлескен жұмысының маңыздылығы туралы
келелі мәселелер көтерілген.
С.А. Ұзақбаеваның [36] халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов [46], Л.К. Керімовтердің [47] қиын
балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
Н.Н. Ханның [48] тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың
педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Қоғамдағы әділдікті ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға
болмайды. Бұл рухани әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер. Тек
адамға біткен ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы
барлық қайшылықты жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылады. Қаталдық
пен қатыгездіктің арасы жер мен көктей. Ал іштегі жылуы жоқ қаталдық-
қатыгездік деп аталады.
Ал, жақсылықтың өзіндік ерекшелігі туралы қазақстандық философ
Қ.Әбішев былай дейді: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі – адамдардың
әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың ешқашан өшпес
құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының негіздерін
сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін
де жамандық деп қарау[49] .
Міне, рухани өмірдің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырда
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салалардың басты бағдары мен құндылықтары
өзгеріп, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдар
қалыптаса бастады. Әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке бет алып
отырған еліміздегі білім берудің жаңа мазмұны басқару жүйесіне тың
жаңалықтар енгізілуін талап етеді.
Осы мақсатта біліктілекті арттыру жүйесін басқаруды білім беру
үрдісіне қатысушы оқушы және мұғалім тұлғасының айналасына шоғырландыру
арқылы тұлғаның бойында ізгіліктік, рухани қасиеттер пайда болатынын жаңа
мазмұнда беру мәселесі көтерілуде.
Қазақ этнопедагогикасының тарихына жасалынған талдау қазақтың ұлттық
мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық
тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарасынан бастау
алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім
Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірінен жалғасын табатынын көрсетіп
отыр. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі,
оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты
екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеп көрсете алған [50].
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама
мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім
беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының
жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере
алмауда.
Сол себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің
әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу
міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар
аударылып отыр.
Алайда, жоғарыда қарастырылған жұмыстарда оқушылардың жас ерекшелігіне
сәйкес олардың ізгіліктік тәрбиесін жетілдіру мәселесінің зерттелмегенін
аңғардық. Яғни жас ұрпақтың ізгіліктік тәрбиесін қалыптастыру мәселесінің
өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы байланыстың
толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық қайшылықты тудырып
отыр. Өйткені ізгіліктік тәрбиені қалыптастыру тәжірибесі зерттелінбей оны
қалыптастыру нәтижесіз болары сөзсіз.
Сондықтан ізгіліктік тәрбиені қалыптастырудың басты өлшемі ретінде
қазақстандың зерттеу жұмыстары мен ғылыми еңбектердің ғылыми нәтижелері
есепке алынуы қажет. Осы тұрғыдан Қазақстанда соңғы жылдары тәрбие
жүйесінде орындалған жұмыстардағы жеткші ой-пікірлер жан-жақты талданылуы
керек, оның мазмұнындағы ізгіліктік тәрбиенің мазмұн құраушы элементтері
мен олардың өзара байланысын зерттеу күн тәртібіне қойылуы тиіс.
Қазақстандық педагогтардың оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-
пікірлерін негізгі ұстанымы ретінде қабылдау қажеттілігі мен олардың
мазмұндарына тақырыптық жүйелі талдау жасау зерттеу жұмысының негізгі
қарама-қайшылығын анықтап берді.
Аталған қайшылықтарды шешу үшін біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Қазіргі педагогика ғылымындағы ізгіліктік идеялардың өткен дәуірлердегі
жалпыадамзаттық және Қазақстандық құндылықтырымен сабақтастығы деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын әлемдік тәжірибе деңгейінде зерттеу және олардағы
оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлерін сараптау
Зерттеу объектісі: Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын зерттеу үдерісі
Зерттеу пәні:Оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлер
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, Қазақстан педагогтарының тәрбие
мәселесі туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын зерттеу және олардағы оқушыларға
ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлерін сараптау нәтижелері оқушылардың
тұлғалық-бағдарлы сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін болса, онда жас
ұрпақтың тәрбие жүйесінің ізгіліктік мазмұнын тұрақтандыруға, яғни нақты
ғылыми-педагогикалық жұйесін қалыптастыруға жағдай жасалынады. Бұл мәселе
арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарттар ретінде оқушы тәрбиесінің
ізгіліктік мазмұнын анықтаумен және оны оқу-тәрбие үдерісінде тиімді
пайдаланудың әдістемелік мазмұнын айқындаумен тікелей байланысты болады.
Осы негізде талдауға алынған ғылыми ұстанымдар мен озат тәжірибелерді
сараптау нәтижесінде ізгіліктік тәрбиесінің ізгіліктік мазмұны
тұжырымдалады. Яғни, жеке тұлғаның ізгіліктік тәрбиесінің қалыптасуы
аталған процесті басқару қызметінің ерекшелігіне тәуелді болатыны және оның
бірнеше кезеңді қамтитындығы, жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын
қалыптастыру әрекеттерінің рухани құндылықтар мазмұнын, олардың ізгіліктік
бағытын тәрбие мақсатымен сәйкестендірумен қамтамасыз етіледі. Оқушы
тәрбиесінің ізгіліктік мазмұны бүкіладамзаттық құндылықтарды қабылдаудың
жетекші күші екендігі тағы да расталып, оны қалыптастырудың жолдары
көрсетіледі.
Зертеудің міндеттері:
1) Зерттеу тақырыбы бойынша ізгіліктік тәрбие және көзқарас
қалыптастырудың әлемдік және Қазақстандық зерттеу жұмыстары
мен тәжірибелерге талдау жұмыстарын сараптау;
2) Зерттеу тақырыбы бойынша ізгіліктік тәрбие, ізгіліктік
манмұн, оқушылардың ізгіліктік тәрбиесі, гуманистік
сипат ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделген
анықтамалар беру;
3) Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-
пікірлері талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарын анықтау;
4) Қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарына
талдау жасау және оларда анықталынған тұжырымдардың тәрбиелік мәнін
көрсету;
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық, философиялық, әдеби, ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық
талдау жасау, қазақ этнопедагогикасының тәрбие құралдарының нәтижелілігін
салыстыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Қазақстан педагогтарының оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы
ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектеріне талдау жұмыстары негізінде ғылыми
тұжырым дайындалды.
2. Ізгіліктік тәрбие, ізгіліктік мазмұн, оқушылардың ізгіліктік
тәрбиесі, гуманистік сипат ұғымдарына ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негізделген анықтамалар беру.
3. Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлері
талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарлары анықталды.
4. Қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау
жасау және оларда анықталынған тұжырымдардың тәрбиелік мәні көрсетілді.
Зерттеу орны: Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Қарасаз орта мектебі
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде Қазақстан педагогтарының оқушыларға ізгіліктік тәрбие
беру туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектеріне талдау жасалынды.
Зерттеудің ғылыми аппараты дайындалды.
Екінші кезеңде Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы
ой-пікірлері талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарлары анықталды.
Үшінші кезеңде қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу
жұмыстарына талдау жасалынды және оларда анықталынған тұжырымдардың
тәрбиелік мәні көрсетілді.
Зерттеудің мазмұны: Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі анықталған.
Осы проблема бойынша зерттелген ғылыми еңбектерге шолу жасалынған.
Зерттеудің ғылыми аппараты жасалынып, зерттеу мақсаты, міндеттері,
зерттеудің ғылыми болжамы анықталған.
1-ші бөлімде зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-теориялық әдебиеттерге
педагогикалық талдау жасалынған. Зерттеудің проблемалық негіздері
айқындалды.
2-ші бөлімде Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесін қалыптастырудың
гуманистік сипаты айқындалды, қазақстан педагогтарының ой-пікірлері
жіктелінді.
Қорытындыда Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы ғылыми-
зерттеу жұмыстарын зерттеу және олардағы оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру
туралы ой-пікірлерін сараптау нәтижелері бойынша педагогикалық тұжырым
жасалынды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы ғылыми-зерттеу
жұмыстарын зерттеу және олардағы оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы
ой-пікірлерін сараптау нәтижелері.
2. Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлері
талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарлары.
3. Қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау
жасау және оларда анықталынған тұжырымдардың тәрбиелік мәні.
1. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ІЗГІЛІКТІК ИДЕЯЛАРДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ
ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Ізгіліктік тәрбие және көзқарас қалыптастырудың әлемдік және
Қазақстандық зерттеу жұмыстарын сараптау
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
білім технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет.”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ [1].
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасында (1994) жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның
ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы
мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Қоғамды демократияландыруды мақсат ететін гуманитарлық білім және
тәрбие беру адамдардың әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқына, этносаралық,
әлеуметтік-топтық, мемлекетаралық қатынастардың жай-күйіне тікелей ықпал
етеді, жаңа артықшылықтар берілетін құндылықтар жүйесін және азаматтардың
өмірлік бағдарын, ізгілікті қоғамның рухани бітімін қалыптастырады.
ХХІ ғасырда өркениетті дамудың талабы – қоғамды ізгілендіру, яғни
әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне
байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы – зиялылықты
қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік
құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан
қырлы процесс – гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні
өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ
балаларымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленгені тиімді болмақ.
Гуманизм (лат humanus—адамгершілік) адамгершілік, адамға деген
сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін қөзқарас. Гуманизм (адамгершілікті) --
әлемде адамды ең жоғары құндылық деп таныған біртұтас теориялық
тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың басты ережесі тұлға қадір-беделін қорғау,
оның еркіндігін тану және мойындау, бұл үшін қолайлы (өмірлік, еңбектік,
оқу және т. б.) жағдайлар түзеп беру. Гуманизм – бұл жалпы адам болмысының,
сонымен бірге әрбір жеке тұлғаның әмбебеп маңыздылығын қолдау- қуаттау
беретін идеялар мен құндылықтар жиынтығы. Құндылықты бағыт-бағдар және
нұсқау көрсетпелер жүйесі ретінде гуманизм бүгінгі Қазақстанда қоғамдық
мұратқа айналып отыр [4].
Адам өзінің ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі,
адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен істі
ізгілік деп білеміз. Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуына
қарап, сол ой мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз
сезімдер мінез-құлық сезімдері деп аталады [15, 134 б].
Адамға қалай болса, қашан болса, пайда келтіретін ой мен іс – ізгілік
деп аталады. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу адамның жаратылысының
өзінде бар нәрсе. М. Жұмабаев ағамыз айтқандай бастауыш сынып оқушыларының
бойына ізгілік сезімін ояту бұл ұстаздар қауымының алдында тұрған үлкен
міндет деп ойлаймын. Ізгілік арқылы біз оқушыларға жаманнан жиреніп,
жақсыдан үйренуге тәрбиелейміз. Баланы тәрбиелейтін ұстаздар қауымы
болғандықтан, балаларға ізгі ісін көрсете біліп, ізгі сөздер айтуға
тәрбиелеу қажет деп ойлаймын. Себебі, сол бір ізгі сөздің артында балаларда
үлкенді сыйлау мен құрметтеу арқылы баланың бойында адамгершілік, ізгілік
қасиеттері дамиды. Барша кезеңдері педагогтар қауымы гуманистік тәрбиемен
дүниені қайта жасау үмітін ешбір жоғалтқан емес. Егер барлық адамдар
қайырымды, адал, әділетті болған жағдайда, олар арасындағы дау-дамай
өршімей, соғыс, қақтығыс, қарсы тұру, себептері әлдеқашан жойылған болар
еді. Бірақ бұл үшін адамның өзін өзгерту қажет. Мұның бірден-бір жолы –
тәрбие. Бүгінгі заман бағытын жұмсартып, бала пайдасына орай гуманистік
тәрбиеге бет бұрады. Бірақ мектепті ізгілендіру істері әлі орнына қойған
жоқ, бұл бағыттағы ұнамды істер жүргізілуде.
Ізгілікті (гуманистік) педагогика – бұл өз мүмкіндіктеріне орай
тәрбиеленуші балаларды оқу-тәрбие үдерісінің белсенді, саналы, тең құқықты
қатысушылары ретінде танытатын ғылыми теориялар жүйесі. Гуманизм тұрғысынан
тәрбиенің ізгі мақсаты - әрбір тәрбиеленушіні іс-әрекеттің , таным мен
қатынастың толыққанды субъекті деңгейіне көтеріп, еркін, өзіндік басқарымға
ие тұлғаны баулу. Тәрбиелік үдерістің гуманизациялық өлшемі тұлғаның өз
мүмкіндіктерін іске асыра алу дәрежесімен, оған берілген барша табиғи
нышандардың ашылуымен, оның берілген барша табиғи нышандардың ашылуымен,
оның еркіндікке ұмтылу қабілеті мен жауапкершілігі және шығармашылығы
бағаланады. Гуманистік педагогика басты назарда тұлғаны ұстайды. Оның
өзіндік белгілер: басты назар ақпарат көлемі мен нақты ептілектер және
дағдылар дамытудан гөрі, тұлғаның психикалық, тән-дене, ақыл-парасат,
адамгершілік және басқа да инабаттық-ізеттік сапаларын дамытудың
маңыздылығын алға тартады; бар күшін әрқилы оқу және тұрмыс жағдайларында
өз таңдауына қабілетті еркін, дербес ой толғастырып, іс-әрекетке келе
алатын тұлға азамат – гуманист қалыптастыруға шоғырландырады; оқу-тәрбие
үдерісін жаңаланған бағдарламаларға келтіруде табыстарға жету үшін қажетті
ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ете алады.
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау – оқушыға болған педагогикалық
үстемдігімен танылған, педагог пен оқушы арасындағы қалыпты ізгілікті
қатынастар орнату мүмкіндігін жоққа шығарған әміршіл педагогикадан бас
тартып, оқушылардың тұлғалық еркіндігі мен жеке іс-әрекетіне аса жоғары мән
беретін тұлғалық бағдарлы педагогикаға бет бұрыс. Бұл үдерісті
ізгілендірудің басты мақсаты – оқушылардың оқымауына, өз мүмкіндіктерінен
төмен оқуына , тәрбиелік істердің бейтарап қатысушысы немесе бұрқып тасыған
өмірдің сырттай бақылаушысы болып қалуына мүмкіндік бермейтін жағдайлар
жасау. Гуманистік педагогика әрдайым мектепті оқушыға икемдестіру
тарапында, балаға қолайлы жағдай түзіп, оның психологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге ұмтылады.
Гуманистік педагогиканың талаптары: 1). тәрбиеленушіге адамгершілік
қатынас; 2). баланың еркіндігі мен құқына құрмет; 3). Оқушы күшіне сай және
түсінікті талаптар қою; 4). тәрбиеленушінің қөзқарас – бағытын, тіпті ол
қойылған талаптарды орындауға қарсылық білдірген жағдайда да – сыйлай білу;
5). балаға шынайы болмысын танытуға мүмкіндік жасау; 6). тәрбиеленушінің
санасына тәрбиенің нақты мақсаттарын жеткізе білу; 7). бала тәрбиесіне
қажет болған сапа-қасиеттерді зорлықсыз қалыптастыру; 8). тұлға намысы мен
беделіне нұқсан келтіруші әдістерді қолданбау; 9). Баланың өз наным-
сенімдеріне қайшы келетін сапа-қасиеттерден бас тарту құқын тану.
Адамдар құқы жалпы декларациясының бірінші бабы. Барлық адамдар бедел
және құқық тұрғысынан еркін және тең. Олар ақыл-парасатты және намысты,
сондықтан да өзара туысқандық рухында қатынас жасауы тиіс -- деген
тұжырымды алға тартады. Тәрбиеленушілерде, осыдан, қорыққан, үріккендерді
емес – тәуелсіз, еркін тұлғаны танып, тәрбиеші педагог оның үстінен ала
таяқ орнатып, күш көрсету ниетінен бас тартады, нәтижеде өз
тәрбиеленушісімен бірлесе өздерінің жарқын болашағы үшін қосылып ат
салысады [3].
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алып қарағанда жастар арасындағы
қарым-қатынастар мен іс-әрекеттердің ізгілікке негізделуі үлкендердің
үлгісімен ұлттық тәлім-тәрбиеге тіреледі. Олардың ар-намысы, мейірімділік
пен парасаттылық, адамды сүйе білу, жеке бастың ар-ұжданын, еңбегін
қадірлеу т.с.с. шынайы адамгершілік қасиеттері қазіргі және болашақ ұрпақ
бойына табылу үшін жеке тұлғаны дұрыс қалыптастыру жолын іздестіру керек.
Оқушының жеке басының рухани дамуының дұрыс болуы үшін, оның іс-әрекеттерін
(оқу, білім алу, тәрбие, даму, қалыптасу) жан-жақты жетілдіру арқылы
біртіндеп дамыту көзделеді. Рухани даму тұлға қалыптастырудың өзегі болып
табылады. Сондықтан адамның өмірдегі орнын, атқаратын міндеті мен қоғам
алдындағы жауапкершілігін, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсініп,
еркін араласуын қамтамасыз ету, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын
алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн
Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С.Сарайи (Шығыс). Олардың
гуманистік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай дамып, қалыптасуына
негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Я.С. Рогебашвили,
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы ағартушылары: Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 – 30 жылдардағы
педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский,
А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл ғалымдардың
еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең нәтижелі жүйе
ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып қарастырылған.
Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік бағыты
тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам тәрбиесін, оның
проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып
қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан
қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі
көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық
құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы
көлемінде адамгершілік проблемасы, гумандық қатынастарды зерттеумен
шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар
баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Каиров және т.б.
Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Сонымен қатар арнайы гуманизм проблемасының жалпы философиялық және
этикалық аспектісін (Н.М.Бередной, А.А.Задорный, С.Ф.Збандуто,
О.С.Богданова) және мектеп оқушыларында гумандық қарым-қатынасты
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық негізін (Н.Н.Тарасевич, А.В.
Скиндер, К.М.Монич, М.Н.Аплетаев, М.А.Вейт және т.б.) зерттеумен көптеген
ғалымдар шұғылданып келеді. Білімдер жүйесін қалыптастыру процесінде адамды
жеке тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын орны ерекше. Осы
орайда пәнаралық проблемасының философиялық, психологиялық, педагогикалық
бағыттарын анықтау арқылы оқушыларда гумандық қатынасты тәрбиелеу мәселесін
зерттеу - қазіргі дидактиканың өте маңызды бағыты.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді
қажет ететін мәселелердің бірі – адамдар арасындағы гумандық қарым-
қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті,
көрегенді етіп тәрбиелеу – олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде
дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру,
ұлттық намысын қозғап, кез – келген парасатты азаматтардың, оның ішінде
ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан
халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ
мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады[4].
Бұл мемлекет басшысының салиқалы ой тізбегінен өткен жай, әлемдік
өркениет дамуының қырын-сырын оқып, зерттеп жүйелеген көрегендік саясатының
толық қанды жемісі болмақ. Осы тәуелсіздігіміздің баянды болуы жолында
барынша еңбек етіп, елімізді өркендетіп, гүлдендіру, ”Мен Қазақстанның
азаматымын” – деген ұлтжанды отандастарымыздың ардақты да, асқақ борышы
болмақ. Сондықтан да, өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымыздың жан-жақты ойлай
білетін, өз елінің, халқының қамын жейтін, қоғамды алға қарай дамытатын
адамгершілігі мол бүлдіршіндерін дайындауымыз керек. Сол себепті де, білім
беру саласында жұмыс істейтін педагогтарымыздың алдында үлкен міндет, ауыр
жүк тұр. Өйткені, қазіргі оқушыларға егемен еліміздің болағашына, өтпелі
кезеңнің көлеңкелі жақтарын ескере отырып, оған мойын ұсынбай, алдымызда
тұрған нарықтық экономика жағдайында мазмұнды, әрі сапалы білім беру біздің
аса жауапты міндетіміз. Мектепте мұғалімдер, үйде ата-ана, қоғамдық орында
жұртшылық болып болашағымыздың оқу-тәрбие жұмысына белсене араласу -
қазіргі кезеңдегі бірінші орынға қойылған мақсат, себебі, білімсіз,
ғылымсыз ешбір қоғам алға жылжымайды, дамымайды.
Еліміз өркендесін десек, дүние жүзіндегі озық елдердің қатарына
жетеміз десек, қазіргі ұрпаққа беретін біліміміз, тәрбиеміз соған лайықты
болуға тиіс.
Қоғамның тарихи даму кезеңі адамгершілік тәрбиесінің проблемаларын
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Сол себепті де, ең алдымен адамның рухани жан дүниесін, асыл сезімін,
адамгершілік парызын, сұлулық талғамын қоршаған ортаға гумандық қатынасын
қалыптастыру келелі мәселелердің бірі болып саналады.
Негізінде, гумандық дегеніміз – мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін,
моральдық сананы мақсатты қалыптастыру немесе тәлім–тәрбиенің ықпалды
әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті,
адамгершілікті қасиеттерді дамытудың сара жолы.
Сонымен, адамгершілік міндеті өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғам -
көрініс тапқан. Мұнда қаған балаларының есімдері Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау,
Теңіз болып аталуының өзі осы табиғатпен байланыс, үйлесімділікті адамның
басты қасиеті деп ұғынуынан болса керек.
Біз гумандық қасиеттерге адам бойындағы ізгі қасиеттер жататынын
көреміз. Адамның өзіндік ой – пікір, көзқарас, мінез-құлық, іс-әрекеті
бүкіл ортамен қарым - қатынасы арқылы көрінеді. Гумандылық анықтамасы әр
дәуір арқылы беріліп келеді. Ежелгі дәуір ойшылдары да гумандылық туралы
өздерінің түйінде ойларын келтіріп отырған. Бұл ерекшелік ауыз әдебиеті
үлгілеріне де тән. Енді солардың кейбіріне назар аударарлық. “Ер Төстік”,
“Тазша бала”, “Алдар көсе”, “Жиренше”, т.б. Сондай ертегі, аңыздардағы
ұнамды кейіпкерлердің барлығы да әділдік, ізгілік, адамгершілік жолындағы
іс-әрекеттерімен бағалы. Ал “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қозы көрпеш – Баян
сұлу”, т.б. жырларда ел мүддесін көздеген ерлік пен кіршіксіз махаббат
тақырыбы арқылы ізгілік арқауы тартылған. Мақал-мәтел, жұмбақтар да адам
бойына игі қасиеттер дарытумен бірге айнала қоршаған ортаны тани білуге,
онымен үйлесімді өмір сүруге үйрететін ізгі тәрбие құралы болып табылады.
Ғылымды дамытуда орасан зор еңбек етіп, мол үлес қосқан ғұлама ғалымдардың
үлкен шоғыры орта ғасыр заманында Таяу және Орта Шығыста тұрған халықтардан
шыққаны белгілі [7].
Егер ілгерідегі шығармалар шамандық салт-санасына жазылған болса, Қожа
Ахмет Иассауи шығармалары бүкіл түрік әлеміндегі суфизмнің шыңы болып
табылады. Ол, өз еңбектерін шағатай тілінде жазған. Ойшыл ғұлама ислам
дінін түркі тілінде насихаттауды мақсат ете отырып, бұл дүниенің алдамшы
байлығына бой алдырмауға, астамшылдыққа ұрынбауға шақырады, имандылық
негізіндегі ізгілікке үндейді. Қадір-қасиет, жетімдерге аяушылық,
жанашырлық көрсетіп, қайырымды, мейірімді бол дейді. Діні қатты
қатыгездерден түңілгендігін білдіреді. Ізгілік діні – Алланың ақ жолын
ұстану деп ұғынады. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани да ізгілік ұғымында өз
ұстазымен үндес, сарындас. Оның “Хакім ата” (яғни Бақырға кітабы ұстаз
идеясын заңды жалғастырушы болып табылады. Мұнда суфистік дәстүр
негізіндегі шарапқа құштарлық байқалады. Бұл жердегі “шарап” ішімдікті
емес, құдайды тану жолын бейнелейді. өйткені софылар Алланы ақыл көзімен
емес, шарап ішкендей қызулықпен, ғашықтық, жүрекпен таниды. Сондықтан да,
ізгілік арнасы осы сезімге сияды.
Махмұт Қашқари кішіпейілділік ұлылықтың, ал тәкаппарлық ақылсыздықтың
белгісі деген ой арқылы гумандылыққа қатысты іс-әрекеттерді мінез-құлық,
көзқарастарымен байланыстырады.
Соңғы кездері “гуманизм” ұғымы көне түркі әлеміндегі “Жуан мәрттік”
ұғымы негізінде қарастырыла бастады. Бұл сөз көне парсы тіліндегі “Жувон
жігіт”, “Мәрд - жомарт” деген сөздерінен алынған. Тіліміздегі “Жомарт” сөзі
де осы “Жуан мәрт” сөзінің өзгерген түрі. “Жуан мәрттік” ұғымына М.Әуезов,
М.Мырзахметов, т.б. ғылыми тұрғыдан назар аудара бастады. Бұл ұғым Жүсіп
Баласағұнидың “Құтты білік” дастанында айтарлықтай көрініс береді. Онда
әділет, бақыт, ақыл, қанағат сынды этикалық төрт ұғымды соларға сәйкес
Күнтуды, Айтолды, Ұғдырмаш аты төрт кейіпкер алынады. Солардың өзара
сөздері мен қарым-қатынасы арқылы моральдық ұғымдар төркініне ой жүгіртеді.
Кейіпкердің үшеуін - әділдік, ақыл, бақытты – адам бойындағы ең негізгі
қасиеттер қатарына жатқызады [15].
Бұлар үнемі ізденіс, ұмтылысты қажет ететін қасиеттер. Мұндағы саналы
іс -әрекет ақылды, шындық, ақиқат жолы әділдікті, ал еңбектің игілікті
нәтижесі одан әргі ізденіс, ұмтылысқа талпындыратын бақытты бейнелейді.
Жуан мәрттіктің мұндай үш сипаты Кейқауыстың “Кабуснама” (1082-1083)
кітабында да бар. Онда: “Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар.
Бұл үшеуінің бірі – ақыл, екіншісі – тұрақтылық, үшіншісі – жомарттық”, -
деп көрсетіледі.
Атақты ұлы неміс ақыны Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол
жетеудің ең осалының өзі менен мықты”, - деп, Шығыс ғұламалары жөнінде әдеп
сақтағаны сияқты, бұл бағалау мәселенің арғы жағы тек шындық екені бізге
аян. Ертеректегі тарихқа көз салсақ, адам балаларының сырын түсініп, өнер
мен ғылымда дамытуда Шығыс пен Батыс халықтарының қосқан үлесі көп. Әсіресе
Омар хаямның, жәмшид Кемидің (математиканы), Әл – Фарабидің (филосафиялық -
ғылыми еңбектері) гуманистік көзқарастары көп. Шығыс ғылымымен сусындаған
мәдени байлыққа ие болған Бируни, Әбу Әли Ибн Сина, Ұлықбек (өзбек
ағайындар) еңбектерін де білеміз. Бұл ғұламалар гуманизм туралы ежелден –
ақ айтып келе жатыр. Осыған орай біз, өз зерттеу жұмысымызды Әл-фараби
еңбектерінен талдаудан бастауды жасадық.
әл-фараби араб еліне барған сапарында ол арабтардың тұңғыш философы,
ұлы ғалым Әл-кинди мен (800-879) танысып, оның геометрия, астрономия,
психология, музыка, т.б. еңбектерімен танысып шықты. (Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 1964). әсіресе,
фарабиге ұнағаны, алдымен Әл-Кинди музыканы дәл білім мен ғылымды
табиғаттың өзінен бақылаудан іздейді де, сол бақылаудың нәтижесі ақыл-ойдың
таразысына салып шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, дүниетануда бірінші орынға
ол адамның ақыл-парасатын қойған ғалым. Осы тұрғыдан келіп ол адамның ақыл-
қабілетін төрт түрге бөледі.
1. Алғыр ақыл;
2. Сылбыр ақыл;
3. Табынышты ақыл;
4. Көлгір ақыл;
Адам-жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы, оның жануарлардан негізгі
айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі бір
кәсіппен айналысуында.Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды,
оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысы мен мұң-мұқтажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, ол
басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жекеленген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып жетілгендігі
жөніндегі де қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы
да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Осыған байланысты – “Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады” деген.
“Адамдар – деп жазды Фараби, бақытты болуы үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала – ізгі қала болады”.
“Халықты бақытқа жеткізу үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі
қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” – деп Әл-Фараби өмірге деген
гуманистік көзқарасын осындай ізгі қаланың бір-бірімен ынтымақты
байланыста болуы арқылы бейнелі түрде білдіреді.
Әл-Фараби, “Мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады,
оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. ұстаздың жәрдем
беріп, көмектесетіні де осындай шәкірттер”, - деген [22].
Әл–Фарабидің педагогикалық, дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның
философиялық, жаратылыстану, өнер туралы пікірлері, қағидалары
ізденістермен араласып астасып жатады. Оның педагогикалық жүйесіндегі
темірқазық болып саналатын философиялық-этикалық категория әрбір адамды
бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философиялық ғылыми білімдер арқылы
дүниедегі кіршіксіз пәк тазалықты, әдемілікті бойға сіңіру, ойға, жүрекке
ұялату, дарыту әрекеті жатады. Бұл туралы өзінің тамаша педагогикалық-
этикалық “бақытқа сілтеу” еңбегінде: “Бізге тамаша көркемдік пән тазалық
тән дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның философиялық, жаратылыстану,
өнер туралы пікірлері, қағидалары ізденістермен араласып астасып жатады.
Оның педагогикалық жүйесіндегі темірқазық болып саналатын философиялық-
этикалық категория әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты [22, 37б].
Әл-фараби педагогикалық ілімі бойынша тәрбие мен тәлім, білім беру,
мәселелері өзара тығыз байланыста қосарлана, бір-бірін толықтыра жүргізілуі
тиіс. “Философияны үйрену үшін алдын-ала нені білу қажет” – деген
еңбегінде, ол ғылым мен философияны жетік меңгеру үшін бірінші алғы шарт
етіп адамның жан тазалығын, ар тазалығын, әдеп-тәрбиелегін қояды. Сонымен
қатар талапкер шәкіртте гуманизм және елжандылық сезімдер болуы шарт, ол
өзінің халқына адал беріліп, оның жақсы дәстүрлері мен салт-саналарын
сақтауы қажет деп санайды.
Әбу-л-Қасым Әл-Фарабидің жоғарыдағы еңбегінде ақыл мен ғылым, иман мен
ислам, ниет пен әдет, ашу мен ұят т.б. сондай тәлімдік мәні зор мәселелер
қозғалады. Мұнда ғылым-білімді игеру жолы, бала тәрбиелеу, сөйлеу мәдениеті
сынды гумандық мазмұндағы жайттар қозғалады.
“Бұл дүние рахатының патшасы – ізгілік иесі, о дүние рахатының патшасы
– ислам. Кешірімшіл адам жаннатқа кіреді...
осылай өз рухын өзі емдейтін адам ғана өзін-өзі ізгілікке
тәрбиелеудегі қажеттігіне баса назар аударғанын байқатады”. Жалпы Әбу-л-
Қасым Әл-Фараби еңбектері аршылмай жатқан асыл қазынамыздың бірі деп
есептейміз. Бастауыш сынып оқушыларына Әл-Фарабидің еңбектерінен ізгілікке
тәрбиелеуге көптеген мағлұматтар алуға болады.
Ұлы даламыздың X-XІІ ғғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан
бастап, шығысында Жетісу мен Қашғарға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойына
түрік тайпаларының Қарахан мемлекеті өмір сүреді. (астанасы Баласағұн
қаласы).
Баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың моральдық - этикалық, психологиялық
қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімдерімен сабақтасып жатады. Өйткені,
аталмыш дастан идеясы да адамдарды тәрбиелеу.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларың әділ заң
шығаруға болмайды. Ақыл әр кез адам қанағатын да реттеп отырады. Мәселен,
адамның азға қанағат етуі, түсінуі барлығы да ақылдың арқасы. “Құтты
білімнің” он бесі тарауы тәлім-тәрбиелік мәселелерін әр қырынан сөз етеді.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор мәселе – адамның мінез-құлқы,
оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі
өткінші, сондықтан ол атына ылғи да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып
отыруы қажет. Бұл үшін ол әр кез жаман қылықтан сақтанып, адамдықпен жүріп-
тұруы тиіс. Автор ақылдықты адамның адам болуының, адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп, ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір
нәрсе шешілмейді деп түйіндейді. “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан
асқан мәртебелік жоқ”. “Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”. Біліктілек
пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді деген қанатты сөздердің тәрбиелік
мәні зор.
Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақсаты, өзіндік бақыты бар, кез-
келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Сол қисындылық, тұрақтылық, мінезділік
адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”.
“Адам болу үшін ерлікпен қатар ақ көңілділік те керек”. “Байсалдылық-
ізгі қасиет”. “Адам деген ардақты атқа түлкідей құлық та, қасқырдай
қатыгездік те жараспайды”. “Адамда жаман қасиет болса, оған бақ та, бақыт
та қонбайды”. “Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында, кісі - өз
бақытының қожасы” – деген нақыл сөздер адамгершілікке тәрбиелейді [22,
135б].
Жүсіп Баласағұнидың көне түркі тілінде жазылған осы дастанында адамды
ізгілікке баулу мәселесі кісілік қасиеттердің қалыптасуына өзектес көрініс
береді. Яғни жас буыннан бастап, ересек адамға дейінгі қоғам мүшелерінің
ізгі қасиетпен суарылуы ел билеушісінің моральдық қасиетті пікірі жетекші
орын алады. Демек, кісілікке тәрбиелеуші адамның гуманистік қасиеті жоғары
болғанда ғана іс оңға баспақ. Дастанға адамға білім мен ғылымның не үшін
қажет екендігі, адам бойындағы жақсы, жаман қасиеттер, түрлі әлеуметтік
топтардың бір-бірінен айырмашылықтары этикалық-психологиялық жағынана арқау
болып, гумандық тәрбие мәселесінде тәлімгер жауапкершілігіне баса назар
аударылады. Үлгілі тәрбие негізгі – білім, әдет, дағдыларға машықтандыру,
сондықтан баланы жасынан ізгі қасиеттерге, еңбеккерлікке баулу ісін алдыңғы
кезекке қойып, “Балаң өксімес үшін, оған білім мен кәсіп бер” – дейді
автор.
Сонымен бірге, түрлі кәсіп, билік иелерінің қасиеті, олармен қарым-
қатынас, әдеби де үлгілі насихатқа құрылған. Жүсіп Баласағұни еңбегі
бойынша кісіліктің басты көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиеттің іс
жүзіндегі көрінісі болып табылады [15, 56 б].
Ұлы дала өлкесінен шыққан және бір ғалым – Махмұд Қашғари (XІ)ғ. Ол
түркі халықтарынң аса бір мәйекті ескерткіші – “Диуани лұғат ат-түрк”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты еңбектің авторы. Сөздік ғалымның әр
саласын қамтитын әмбебап туынды. Мұнда Орта Азия және Қазақстан
халықтарының әлеуметтік және мәдени өмрінің әр алуан салаларын қамтитын
қызғылықты мәліметтер мол ұшырасады. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұни идеяларымен астарлас, өзектес. Мұнда да
дүниеқорлық, опасыздық, қорқақтық, сараңдық, т.б. сондай жағымсыз қасиеттер
айыпталып, жомарттық, сөзге беріктік, ерлік, ақниеттілек сияқты ізгі
қасиеттер дәріптеледі. Адам тәрбиесінің негізгісі – еңбек сүйгіштік,
білімге құштарлық, ел қорғайтын ерлік: жомарттық, өз бақыты үшін күресе
білу сынды қасиеттерге баулу деп ұғады. Ол: “Арғымаққа мінгізіп, бес
ерлікті мараптаса”, енді бірде “Ғаріп келсе, күт оны, ас-суыңа қандыр да” –
деп мейірбандылыққа шақырады. Білім, жақсы мінез, тұнық ақыл, айқын
мақсатты ізгілік қасиеттің өзегі деген ойға мегзейді [11].
Сайы Сарай (XІ)ғ. 1391 жылы жетпіс жасында парсы ақыны Маслахаддин
Саадидің “Гүлстан” дастанын “Гүлстан бүт-түрік” деген атаумен аударады.
Дастанда қанатты, нақыл сөздер мол ұшырасады. Мұнда ел билеушілер мен халық
бұқарасы туралы, жастық пен қарттық, қанағат пен тойымсыздық, сараңдық пен
жомарттық, т.б. сондай қасиеттер жайлы сөз өрнегі өрілген. Мысалы, “Ер адам
кек сақтамайды”, “Әке мейірімінен ұстаз жәбірі жақсы”, “Еліне жапа
көрсеткен, өмірден опа көрмейді” т.б. сондай сөздері ізгі қасиет негізі -
өзіңді-өзің тәрбиелеу деген ұғымға мегзейді [15].
Қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан қайғы, Қазтуғандар ел
арасында аңызға айналған ақылды, дуали философтары еді.
Асан Қайғының туған жерге, қолпаштап өсірген елге махаббатты, ар,
намыс үшін күрес әділдікті жақтау туралы идеялары шығармаларынан терең орын
алған. Сол себептен де, оның өсиет өлеңдері, халық есінде мәңгі сақталып
біздің дәуірімізге жеткен. Асан қайғының ел қамын ойлап қатты күйзеліс
кезінде жазғаны:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер?
Шыбын шықса жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер,
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?
Деп, өмірден түңіліп, желмаясына мініп, ел-жұртына жайлы қоныс қарауға
аттанды. Асан дүниенің төрт бұрышын шарлап аралайды.
Адамға бақ-береке, тату-тыныштық жерді ел-жұрты үшін іздеген азамат ел
қамқоршысы бола біледі. Ол “Жерұйықты” таба алмай өксік келіп, Сарыарқаның
бел ортасы. Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады. Халық қамын жеуді,
әзезілдің сөзіне ермеуді, құлқынның құлы болмауды адамгершіліктің үлкен
парызы деп ұққан жырау.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа,
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қоштама, - деп, Көпке қызмет ет, халық қамын ойлар
бол, Атаңның баласы болма, адамның баласы бол, Ел қамын жеуші ақылды
азаматты, қарадан шықса да қадірле, Болмашы нәрсе үшін түс шайысып, жақсы
достан айырылсаң, өкінішке душар боласың деген ақылдары келешек ұрпаққа
әлі де пайдасы тиер деп ойлаймыз. Ашуға ақылды жеңгіз, көпшіл бол деген
өнегелі өсиет, бүгінгі жастар үшін жойылмаған гумандық қасиетті күшті кеңес
екені даусыз [12].
Доспанбет, Шалкиіз, Ақтамберді т.б. жыраулар гумандылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі педагогика ғылымындағы ізгіліктік идеялардың өткен
дәуірлердегі жалпыадамзаттық және Қазақстандық құндылықтармен сабақтастығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ІЗГІЛІКТІК ИДЕЯЛАРДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ
ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Ізгіліктік тәрбие және көзқарас қалыптастырудың әлемдік және
Қазақстандық зерттеу жұмыстарын сараптау
16
1.2 Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесіндегі жалпыадамзаттық құндылықтар мен
ұлттық құндылықтардың орны 34
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ІЗГІЛІКТІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ САБАҚТАСТЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.1 Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесінің құндылықтық мазмұны 49
2.2 Қазақ этнопедагогикасы негізінде оқушылардың ізгіліктік тәрбиесін
қалыптастыруда жалпыадамзаттық және қазақстандық құндылықтардың
сабақтастығын қамтамасыз ету 64
ҚОРЫТЫНДЫ
86
ӘДЕБИЕТТЕР
88
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында қабылданған білім
беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық құндылықтар мен
Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде
гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын
ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты
көрсетілген [1,2].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында педагогика ғылымының жоғары
интеллекті жстар тәрбиелеу міндетін шешуде жеткші роль атқаратын бірден-бір
ғылым екендігіне ерекше тоқталған[3]. Әсіресе, гуманистік педагогикасының
тәрбиенің еркін табиғи сәйкестілік идеясына негізделген тәрбиенің ізгі
мұраттарына назар аударудың басымдылығын көрсеткен болатын. Мұндағы басты
шарт – баланың өз белсенділігі. Тәрбие ең алдымен әртүрлі міндеттерді
атқаруға бағытталған дидактикалық материалдарды тәжірибеде қолдану тәсіліне
сүйенеді. Сонымен бірге, оқу мен тәрбиені жеке даралап жүргізуге, тұлғалық
ерекшеліктерді ескеруге үлкен мән беріледі.
Қазақстанда қазіргі уақытта тәрбие жұмысын жаңа арнаға түсіру, оның
тұлғалық-бағдарлы мазмұнын қатамасыз ету тетігін айқындау барысында біршама
жұмыстар атқарылуда. Сонымен бірге, алыс және шетел педагогикасының озат
тәжірибелері талқыланып, олардың Қазақстан жағдайында тиімділігі
зерттелінуде. Френе, Вальдорф ұсынған Батыс педагогикасының ерекшеліктері
зерттелініп, дәріптелінді. Бұл тәрбие ағымдары әрбір баланың даму
ерекшелігін ажырата отырып, оның даралығын, яғни ойлау, мінез, ерік, ес,
және т. б. психикалық қасиеттерін түсінуді басты қажеттілік ретінде
қабылдап, осы негізде даралап тәрбиелеудің әдістері мен формаларын ұсынды.
Баланың іс-әрекеті оның көңіл-күйі мен ой-өрісімен ажыралмас тұтастыққа
келтірілетіні насихатталды.
Сонымен бірге, балалардың жас ерекшелік психологиясындағы, қабілеттері
мен қызығуларындағы әр түрлілік міндетті түрде ескеру; олардың
интеллектуал және көңіл-күй белсенділігін мақсатты түрде ынталандыру; барша
оқу кезеңдерін қоғамдық пайдалы еңбекпен байланыстыру; мектептің өзіндік
басқару жүйесінің тиімділігін көтеру; жоғары моральдық және азаматтық
мұраттар рухында тәрбиелеу мәселелері жетекші тәрбие бағдарлары ретінде
негізге алынды.
Алайда, Қазақстан Республикасында білім беру саласында жүргізілген
реформалар жоғарыда қарастырылған шетелдік тәрбие жүйелерінің еліміздің
қоғамдық-әлеуметтік даму ерекшеліктеріне толық жауап бере алмайтынын, жаңа
қоғамдық формацияның мүмкіндігі толық есепке алынбайтындығын көрсетті.
Қазақстаннның тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында жас ұрпақтың тәрбиесіне
жаңаша мазмұн беру, білім беру мазмұнын гуманитарландыру мәселесі жалпы
адамзаттық құндылықтар мен ұлттық құндылықтар мазмұнында шешілуі тиіс деп
танылды. Осы тұрғыдан қазақ философтары: Ә.Нысанбаев [5], С.Ақатай [6],
М.Сәбит [7], С.Нұрмұратов [8], А.Қасымжанов [9], т.б. еңбектерінде адам
бойындағы ізгі ниет пен ізгілік қасиеттердің қалыптасуы гуманистік
бағыттылықты көрсетеді десе, педагогтар: А.П.Сейтешев [10], Г.М.Храпченков
[11], Г.А.Уманов [12], Р.Ержанова [13], Л.А.Байсерке [14], Т.Ахметов [15],
Э.А.Орынбасарова [16], С.О.Нұрмұқашева [17], А.К.Меңжанова [18],
Е.З.Батталханов [19], А.Н.Көшербаева [20], С.Оспанова [21], т.б. педагогтар
оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру жас ұрпақ тәрбиесінің ізгіліктік
компоненттері арқылы жүргізілуі тиіс деп тұжырымдады. Онда: Ізгіліктік –
тарихи алмасатын адами көзқарастар жүйесі, рухани құндылықтарды жеке тұлға
ретінде мойындаушы, оның бостандыққа, бақытқа, дамуы мен өзіндік қабілетті
көрсету құқығы, адам игілігі әлеуметтік институттардың қызметтік бағалау
белгісімен есептелетін, ал теңдік, әділеттілек, адамгершілік принциптері
адамдар арасындағы көңілдің тілектелген нормасы болып табылады – деп
айтылған тұжырымның өміршеңдігін зерттеу маңызды педагогикалық мәселе
екендігі бүгінгі күні есепке алынған.
Елімізде білім саласындағы ресми мемлекеттік құжаттарда ізгіліктік
тәрбиенің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-
пікірлерде білім беру мекемелерінің жұмыстарының қажеттілігі, олардың
болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сияқты қасиеттерге
тәрбиелеудегі орны жоғары бағаланып отыр. Онда жас ұрпақ тәрбиесі туралы
қазақстандық педагогтардың еңбектеріне шолу және талдау жасау, олардың
тәрбиелілік потенциалын пайдалану қажеттігі расталған. Бүгінгі таңда
қазақстандық педагогтардың тәрбие жұмыстары зерттеу жұмыстары мен ғылыми
ізденістері көп болғанымен, олардың мазмұнына жүйелі талдау және сараптау
жұмыстары жеткіліксіз деңгейде жүргізілуде.
Әлемдік және Ресей педагогикалық ғылымдар жүйесінде жас ұрпақты
тәрбиелеу жұмыстары бойынша зерттеу жұмыстары жеткілікті талданған және
олардың пайдалы әсер коэффициенттері айқындалған. Қазақстанда сол
мемлекеттерде қабылданған тәрбие бағыттарын қолдану әлі күнге дейін
жалғасын табуда. Сондықтан Елбасы айтқандай: ... тәуелсіз елде ұлттық
мұраттар бағытында отанын сүйетін, отанына адал қызмет ететін ізгі ниетті
азаматтар тәрбиеленуі тиіс және олар ұлттық дәстүрді берік сақтау бағдарын
көздеуі қажет [5].
Жалпы білім беретңн орта мектеп оқушыларының тәрбие жүйесін жаңа
бағытта жетілдірудің ең басты шарттарының бірі – тәрбие жүйесінің мазмұндық
идеологиясын дұрыс бағдарлау. Ғарыштану заманында, ғылыми-техникалық
прогрестің технократиялық зияндылықтарын бастан кешіру кезеңінде жас
ұрпақты ата-баба мұраларына адал етіп тәрбиелеу аса маңызды міндеттердің
бірі.
Міне, осы күрделі мәселелерді шешуде қазақстандық педагогтарда өз
үлестерін қосуда. Олар жас ұрпақ тәрбиесінің аса тиімді мазмұнын ізгіліктік
педагогикасынан іздейді жөн деп санап отыр. Көптеген ғылыми-зерттеу
жұмыстары орындалып, ізленістер жүргізілуде. Алайда, олардың тақырыптық
жіктелуі мен сарапталуы жеткілікті көңіл аударылмай келе жатқан
мәселелердің бірі. Осы мақсатта біздің зерттеу тақырыбымыз бүгінгі күнге
дейін республика көлемінде өз деңгейінде ғылыми тұрғыдан толықтай,
қарастырылмай келе жатқан мәселелерінің бірі. Сондықтан жас ұрпақ
тәрбиесінің бағыт бағдарын айқындауға арналған зерттеу жұмыстарына талдау
жасау парыз. Тәрбие мазмұны мен оның құралдары туралы көрнекті ғалым –
психолог Л.М. Божович [37], А.Г. Ковалев [38], Н.А. Рубинштейн [39], С.А.,
Қ.Б. жарықбаев [40], А.А.Бейсенбаева [41], С. Қалиев [42], С.А. Ұзақбаева
[36], Х.А. Өтешова [43], т.б. өздерінің зерттеулерінде ізгілікті қарым-
қатынастардың тәрбие жүйесіндегі орны мен қалыптасып дамуы, олардың
заңдылықтары мен қалыптасу әдістемелеріне арналған жұмыстарын атауға
болады.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына гумандық тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили, В.Н. шацкий [30], Н.Л. Грозденская, Д.Б.
Кобалевский, Н.А. Ветлугина, т.б. ауқымды үлес қосса, қазақстандықтардан
Н.Д. Хмель [32], М.Н. Сарыбеков [31], Г.К. Дүйсенбинова [33], Ш.С.
Ахымбекова [34], Б. Махметова [35], т.б. оқу-тәрбие процесін гуманизациялау
туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А
Бейсенбаеваның [41], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы,
Х.Т.Наубаеваның [45] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру
мәселесі, Қ.Т.Әтемованың [42] оқушыларда гумандық қасиеттерін
қалыптастыруда мектеппен отбасының бірлескен жұмысының маңыздылығы туралы
келелі мәселелер көтерілген.
С.А. Ұзақбаеваның [36] халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов [46], Л.К. Керімовтердің [47] қиын
балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
Н.Н. Ханның [48] тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың
педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Қоғамдағы әділдікті ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға
болмайды. Бұл рухани әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер. Тек
адамға біткен ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы
барлық қайшылықты жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылады. Қаталдық
пен қатыгездіктің арасы жер мен көктей. Ал іштегі жылуы жоқ қаталдық-
қатыгездік деп аталады.
Ал, жақсылықтың өзіндік ерекшелігі туралы қазақстандық философ
Қ.Әбішев былай дейді: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі – адамдардың
әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың ешқашан өшпес
құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының негіздерін
сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін
де жамандық деп қарау[49] .
Міне, рухани өмірдің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырда
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салалардың басты бағдары мен құндылықтары
өзгеріп, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдар
қалыптаса бастады. Әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке бет алып
отырған еліміздегі білім берудің жаңа мазмұны басқару жүйесіне тың
жаңалықтар енгізілуін талап етеді.
Осы мақсатта біліктілекті арттыру жүйесін басқаруды білім беру
үрдісіне қатысушы оқушы және мұғалім тұлғасының айналасына шоғырландыру
арқылы тұлғаның бойында ізгіліктік, рухани қасиеттер пайда болатынын жаңа
мазмұнда беру мәселесі көтерілуде.
Қазақ этнопедагогикасының тарихына жасалынған талдау қазақтың ұлттық
мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық
тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарасынан бастау
алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім
Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірінен жалғасын табатынын көрсетіп
отыр. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі,
оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты
екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеп көрсете алған [50].
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама
мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім
беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының
жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере
алмауда.
Сол себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің
әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу
міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар
аударылып отыр.
Алайда, жоғарыда қарастырылған жұмыстарда оқушылардың жас ерекшелігіне
сәйкес олардың ізгіліктік тәрбиесін жетілдіру мәселесінің зерттелмегенін
аңғардық. Яғни жас ұрпақтың ізгіліктік тәрбиесін қалыптастыру мәселесінің
өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы байланыстың
толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық қайшылықты тудырып
отыр. Өйткені ізгіліктік тәрбиені қалыптастыру тәжірибесі зерттелінбей оны
қалыптастыру нәтижесіз болары сөзсіз.
Сондықтан ізгіліктік тәрбиені қалыптастырудың басты өлшемі ретінде
қазақстандың зерттеу жұмыстары мен ғылыми еңбектердің ғылыми нәтижелері
есепке алынуы қажет. Осы тұрғыдан Қазақстанда соңғы жылдары тәрбие
жүйесінде орындалған жұмыстардағы жеткші ой-пікірлер жан-жақты талданылуы
керек, оның мазмұнындағы ізгіліктік тәрбиенің мазмұн құраушы элементтері
мен олардың өзара байланысын зерттеу күн тәртібіне қойылуы тиіс.
Қазақстандық педагогтардың оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-
пікірлерін негізгі ұстанымы ретінде қабылдау қажеттілігі мен олардың
мазмұндарына тақырыптық жүйелі талдау жасау зерттеу жұмысының негізгі
қарама-қайшылығын анықтап берді.
Аталған қайшылықтарды шешу үшін біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Қазіргі педагогика ғылымындағы ізгіліктік идеялардың өткен дәуірлердегі
жалпыадамзаттық және Қазақстандық құндылықтырымен сабақтастығы деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын әлемдік тәжірибе деңгейінде зерттеу және олардағы
оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлерін сараптау
Зерттеу объектісі: Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын зерттеу үдерісі
Зерттеу пәні:Оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлер
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, Қазақстан педагогтарының тәрбие
мәселесі туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын зерттеу және олардағы оқушыларға
ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлерін сараптау нәтижелері оқушылардың
тұлғалық-бағдарлы сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін болса, онда жас
ұрпақтың тәрбие жүйесінің ізгіліктік мазмұнын тұрақтандыруға, яғни нақты
ғылыми-педагогикалық жұйесін қалыптастыруға жағдай жасалынады. Бұл мәселе
арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарттар ретінде оқушы тәрбиесінің
ізгіліктік мазмұнын анықтаумен және оны оқу-тәрбие үдерісінде тиімді
пайдаланудың әдістемелік мазмұнын айқындаумен тікелей байланысты болады.
Осы негізде талдауға алынған ғылыми ұстанымдар мен озат тәжірибелерді
сараптау нәтижесінде ізгіліктік тәрбиесінің ізгіліктік мазмұны
тұжырымдалады. Яғни, жеке тұлғаның ізгіліктік тәрбиесінің қалыптасуы
аталған процесті басқару қызметінің ерекшелігіне тәуелді болатыны және оның
бірнеше кезеңді қамтитындығы, жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын
қалыптастыру әрекеттерінің рухани құндылықтар мазмұнын, олардың ізгіліктік
бағытын тәрбие мақсатымен сәйкестендірумен қамтамасыз етіледі. Оқушы
тәрбиесінің ізгіліктік мазмұны бүкіладамзаттық құндылықтарды қабылдаудың
жетекші күші екендігі тағы да расталып, оны қалыптастырудың жолдары
көрсетіледі.
Зертеудің міндеттері:
1) Зерттеу тақырыбы бойынша ізгіліктік тәрбие және көзқарас
қалыптастырудың әлемдік және Қазақстандық зерттеу жұмыстары
мен тәжірибелерге талдау жұмыстарын сараптау;
2) Зерттеу тақырыбы бойынша ізгіліктік тәрбие, ізгіліктік
манмұн, оқушылардың ізгіліктік тәрбиесі, гуманистік
сипат ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделген
анықтамалар беру;
3) Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-
пікірлері талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарын анықтау;
4) Қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарына
талдау жасау және оларда анықталынған тұжырымдардың тәрбиелік мәнін
көрсету;
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық, философиялық, әдеби, ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық
талдау жасау, қазақ этнопедагогикасының тәрбие құралдарының нәтижелілігін
салыстыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Қазақстан педагогтарының оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы
ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектеріне талдау жұмыстары негізінде ғылыми
тұжырым дайындалды.
2. Ізгіліктік тәрбие, ізгіліктік мазмұн, оқушылардың ізгіліктік
тәрбиесі, гуманистік сипат ұғымдарына ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негізделген анықтамалар беру.
3. Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлері
талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарлары анықталды.
4. Қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау
жасау және оларда анықталынған тұжырымдардың тәрбиелік мәні көрсетілді.
Зерттеу орны: Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Қарасаз орта мектебі
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде Қазақстан педагогтарының оқушыларға ізгіліктік тәрбие
беру туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен еңбектеріне талдау жасалынды.
Зерттеудің ғылыми аппараты дайындалды.
Екінші кезеңде Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы
ой-пікірлері талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарлары анықталды.
Үшінші кезеңде қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу
жұмыстарына талдау жасалынды және оларда анықталынған тұжырымдардың
тәрбиелік мәні көрсетілді.
Зерттеудің мазмұны: Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі анықталған.
Осы проблема бойынша зерттелген ғылыми еңбектерге шолу жасалынған.
Зерттеудің ғылыми аппараты жасалынып, зерттеу мақсаты, міндеттері,
зерттеудің ғылыми болжамы анықталған.
1-ші бөлімде зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-теориялық әдебиеттерге
педагогикалық талдау жасалынған. Зерттеудің проблемалық негіздері
айқындалды.
2-ші бөлімде Оқушылардың ізгіліктік тәрбиесін қалыптастырудың
гуманистік сипаты айқындалды, қазақстан педагогтарының ой-пікірлері
жіктелінді.
Қорытындыда Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы ғылыми-
зерттеу жұмыстарын зерттеу және олардағы оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру
туралы ой-пікірлерін сараптау нәтижелері бойынша педагогикалық тұжырым
жасалынды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Қазақстан педагогтарының тәрбие мәселесі туралы ғылыми-зерттеу
жұмыстарын зерттеу және олардағы оқушыларға ізгіліктік тәрбие беру туралы
ой-пікірлерін сараптау нәтижелері.
2. Қазақстан педагогтарының ізгіліктік тәрбие беру туралы ой-пікірлері
талданып, олардың жетекші бағыт-бағдарлары.
3. Қазақ этнопедагогикасынан орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау
жасау және оларда анықталынған тұжырымдардың тәрбиелік мәні.
1. ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ІЗГІЛІКТІК ИДЕЯЛАРДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ
ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Ізгіліктік тәрбие және көзқарас қалыптастырудың әлемдік және
Қазақстандық зерттеу жұмыстарын сараптау
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
білім технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет.”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ [1].
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасында (1994) жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның
ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы
мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Қоғамды демократияландыруды мақсат ететін гуманитарлық білім және
тәрбие беру адамдардың әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқына, этносаралық,
әлеуметтік-топтық, мемлекетаралық қатынастардың жай-күйіне тікелей ықпал
етеді, жаңа артықшылықтар берілетін құндылықтар жүйесін және азаматтардың
өмірлік бағдарын, ізгілікті қоғамның рухани бітімін қалыптастырады.
ХХІ ғасырда өркениетті дамудың талабы – қоғамды ізгілендіру, яғни
әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне
байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы – зиялылықты
қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік
құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан
қырлы процесс – гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні
өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ
балаларымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленгені тиімді болмақ.
Гуманизм (лат humanus—адамгершілік) адамгершілік, адамға деген
сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін қөзқарас. Гуманизм (адамгершілікті) --
әлемде адамды ең жоғары құндылық деп таныған біртұтас теориялық
тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың басты ережесі тұлға қадір-беделін қорғау,
оның еркіндігін тану және мойындау, бұл үшін қолайлы (өмірлік, еңбектік,
оқу және т. б.) жағдайлар түзеп беру. Гуманизм – бұл жалпы адам болмысының,
сонымен бірге әрбір жеке тұлғаның әмбебеп маңыздылығын қолдау- қуаттау
беретін идеялар мен құндылықтар жиынтығы. Құндылықты бағыт-бағдар және
нұсқау көрсетпелер жүйесі ретінде гуманизм бүгінгі Қазақстанда қоғамдық
мұратқа айналып отыр [4].
Адам өзінің ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі,
адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен істі
ізгілік деп білеміз. Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуына
қарап, сол ой мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз
сезімдер мінез-құлық сезімдері деп аталады [15, 134 б].
Адамға қалай болса, қашан болса, пайда келтіретін ой мен іс – ізгілік
деп аталады. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу адамның жаратылысының
өзінде бар нәрсе. М. Жұмабаев ағамыз айтқандай бастауыш сынып оқушыларының
бойына ізгілік сезімін ояту бұл ұстаздар қауымының алдында тұрған үлкен
міндет деп ойлаймын. Ізгілік арқылы біз оқушыларға жаманнан жиреніп,
жақсыдан үйренуге тәрбиелейміз. Баланы тәрбиелейтін ұстаздар қауымы
болғандықтан, балаларға ізгі ісін көрсете біліп, ізгі сөздер айтуға
тәрбиелеу қажет деп ойлаймын. Себебі, сол бір ізгі сөздің артында балаларда
үлкенді сыйлау мен құрметтеу арқылы баланың бойында адамгершілік, ізгілік
қасиеттері дамиды. Барша кезеңдері педагогтар қауымы гуманистік тәрбиемен
дүниені қайта жасау үмітін ешбір жоғалтқан емес. Егер барлық адамдар
қайырымды, адал, әділетті болған жағдайда, олар арасындағы дау-дамай
өршімей, соғыс, қақтығыс, қарсы тұру, себептері әлдеқашан жойылған болар
еді. Бірақ бұл үшін адамның өзін өзгерту қажет. Мұның бірден-бір жолы –
тәрбие. Бүгінгі заман бағытын жұмсартып, бала пайдасына орай гуманистік
тәрбиеге бет бұрады. Бірақ мектепті ізгілендіру істері әлі орнына қойған
жоқ, бұл бағыттағы ұнамды істер жүргізілуде.
Ізгілікті (гуманистік) педагогика – бұл өз мүмкіндіктеріне орай
тәрбиеленуші балаларды оқу-тәрбие үдерісінің белсенді, саналы, тең құқықты
қатысушылары ретінде танытатын ғылыми теориялар жүйесі. Гуманизм тұрғысынан
тәрбиенің ізгі мақсаты - әрбір тәрбиеленушіні іс-әрекеттің , таным мен
қатынастың толыққанды субъекті деңгейіне көтеріп, еркін, өзіндік басқарымға
ие тұлғаны баулу. Тәрбиелік үдерістің гуманизациялық өлшемі тұлғаның өз
мүмкіндіктерін іске асыра алу дәрежесімен, оған берілген барша табиғи
нышандардың ашылуымен, оның берілген барша табиғи нышандардың ашылуымен,
оның еркіндікке ұмтылу қабілеті мен жауапкершілігі және шығармашылығы
бағаланады. Гуманистік педагогика басты назарда тұлғаны ұстайды. Оның
өзіндік белгілер: басты назар ақпарат көлемі мен нақты ептілектер және
дағдылар дамытудан гөрі, тұлғаның психикалық, тән-дене, ақыл-парасат,
адамгершілік және басқа да инабаттық-ізеттік сапаларын дамытудың
маңыздылығын алға тартады; бар күшін әрқилы оқу және тұрмыс жағдайларында
өз таңдауына қабілетті еркін, дербес ой толғастырып, іс-әрекетке келе
алатын тұлға азамат – гуманист қалыптастыруға шоғырландырады; оқу-тәрбие
үдерісін жаңаланған бағдарламаларға келтіруде табыстарға жету үшін қажетті
ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ете алады.
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау – оқушыға болған педагогикалық
үстемдігімен танылған, педагог пен оқушы арасындағы қалыпты ізгілікті
қатынастар орнату мүмкіндігін жоққа шығарған әміршіл педагогикадан бас
тартып, оқушылардың тұлғалық еркіндігі мен жеке іс-әрекетіне аса жоғары мән
беретін тұлғалық бағдарлы педагогикаға бет бұрыс. Бұл үдерісті
ізгілендірудің басты мақсаты – оқушылардың оқымауына, өз мүмкіндіктерінен
төмен оқуына , тәрбиелік істердің бейтарап қатысушысы немесе бұрқып тасыған
өмірдің сырттай бақылаушысы болып қалуына мүмкіндік бермейтін жағдайлар
жасау. Гуманистік педагогика әрдайым мектепті оқушыға икемдестіру
тарапында, балаға қолайлы жағдай түзіп, оның психологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге ұмтылады.
Гуманистік педагогиканың талаптары: 1). тәрбиеленушіге адамгершілік
қатынас; 2). баланың еркіндігі мен құқына құрмет; 3). Оқушы күшіне сай және
түсінікті талаптар қою; 4). тәрбиеленушінің қөзқарас – бағытын, тіпті ол
қойылған талаптарды орындауға қарсылық білдірген жағдайда да – сыйлай білу;
5). балаға шынайы болмысын танытуға мүмкіндік жасау; 6). тәрбиеленушінің
санасына тәрбиенің нақты мақсаттарын жеткізе білу; 7). бала тәрбиесіне
қажет болған сапа-қасиеттерді зорлықсыз қалыптастыру; 8). тұлға намысы мен
беделіне нұқсан келтіруші әдістерді қолданбау; 9). Баланың өз наным-
сенімдеріне қайшы келетін сапа-қасиеттерден бас тарту құқын тану.
Адамдар құқы жалпы декларациясының бірінші бабы. Барлық адамдар бедел
және құқық тұрғысынан еркін және тең. Олар ақыл-парасатты және намысты,
сондықтан да өзара туысқандық рухында қатынас жасауы тиіс -- деген
тұжырымды алға тартады. Тәрбиеленушілерде, осыдан, қорыққан, үріккендерді
емес – тәуелсіз, еркін тұлғаны танып, тәрбиеші педагог оның үстінен ала
таяқ орнатып, күш көрсету ниетінен бас тартады, нәтижеде өз
тәрбиеленушісімен бірлесе өздерінің жарқын болашағы үшін қосылып ат
салысады [3].
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алып қарағанда жастар арасындағы
қарым-қатынастар мен іс-әрекеттердің ізгілікке негізделуі үлкендердің
үлгісімен ұлттық тәлім-тәрбиеге тіреледі. Олардың ар-намысы, мейірімділік
пен парасаттылық, адамды сүйе білу, жеке бастың ар-ұжданын, еңбегін
қадірлеу т.с.с. шынайы адамгершілік қасиеттері қазіргі және болашақ ұрпақ
бойына табылу үшін жеке тұлғаны дұрыс қалыптастыру жолын іздестіру керек.
Оқушының жеке басының рухани дамуының дұрыс болуы үшін, оның іс-әрекеттерін
(оқу, білім алу, тәрбие, даму, қалыптасу) жан-жақты жетілдіру арқылы
біртіндеп дамыту көзделеді. Рухани даму тұлға қалыптастырудың өзегі болып
табылады. Сондықтан адамның өмірдегі орнын, атқаратын міндеті мен қоғам
алдындағы жауапкершілігін, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсініп,
еркін араласуын қамтамасыз ету, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын
алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн
Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С.Сарайи (Шығыс). Олардың
гуманистік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай дамып, қалыптасуына
негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Я.С. Рогебашвили,
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы ағартушылары: Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 – 30 жылдардағы
педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский,
А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл ғалымдардың
еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең нәтижелі жүйе
ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып қарастырылған.
Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік бағыты
тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам тәрбиесін, оның
проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып
қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан
қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі
көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық
құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы
көлемінде адамгершілік проблемасы, гумандық қатынастарды зерттеумен
шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар
баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Каиров және т.б.
Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Сонымен қатар арнайы гуманизм проблемасының жалпы философиялық және
этикалық аспектісін (Н.М.Бередной, А.А.Задорный, С.Ф.Збандуто,
О.С.Богданова) және мектеп оқушыларында гумандық қарым-қатынасты
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық негізін (Н.Н.Тарасевич, А.В.
Скиндер, К.М.Монич, М.Н.Аплетаев, М.А.Вейт және т.б.) зерттеумен көптеген
ғалымдар шұғылданып келеді. Білімдер жүйесін қалыптастыру процесінде адамды
жеке тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын орны ерекше. Осы
орайда пәнаралық проблемасының философиялық, психологиялық, педагогикалық
бағыттарын анықтау арқылы оқушыларда гумандық қатынасты тәрбиелеу мәселесін
зерттеу - қазіргі дидактиканың өте маңызды бағыты.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді
қажет ететін мәселелердің бірі – адамдар арасындағы гумандық қарым-
қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті,
көрегенді етіп тәрбиелеу – олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде
дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру,
ұлттық намысын қозғап, кез – келген парасатты азаматтардың, оның ішінде
ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан
халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ
мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады[4].
Бұл мемлекет басшысының салиқалы ой тізбегінен өткен жай, әлемдік
өркениет дамуының қырын-сырын оқып, зерттеп жүйелеген көрегендік саясатының
толық қанды жемісі болмақ. Осы тәуелсіздігіміздің баянды болуы жолында
барынша еңбек етіп, елімізді өркендетіп, гүлдендіру, ”Мен Қазақстанның
азаматымын” – деген ұлтжанды отандастарымыздың ардақты да, асқақ борышы
болмақ. Сондықтан да, өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымыздың жан-жақты ойлай
білетін, өз елінің, халқының қамын жейтін, қоғамды алға қарай дамытатын
адамгершілігі мол бүлдіршіндерін дайындауымыз керек. Сол себепті де, білім
беру саласында жұмыс істейтін педагогтарымыздың алдында үлкен міндет, ауыр
жүк тұр. Өйткені, қазіргі оқушыларға егемен еліміздің болағашына, өтпелі
кезеңнің көлеңкелі жақтарын ескере отырып, оған мойын ұсынбай, алдымызда
тұрған нарықтық экономика жағдайында мазмұнды, әрі сапалы білім беру біздің
аса жауапты міндетіміз. Мектепте мұғалімдер, үйде ата-ана, қоғамдық орында
жұртшылық болып болашағымыздың оқу-тәрбие жұмысына белсене араласу -
қазіргі кезеңдегі бірінші орынға қойылған мақсат, себебі, білімсіз,
ғылымсыз ешбір қоғам алға жылжымайды, дамымайды.
Еліміз өркендесін десек, дүние жүзіндегі озық елдердің қатарына
жетеміз десек, қазіргі ұрпаққа беретін біліміміз, тәрбиеміз соған лайықты
болуға тиіс.
Қоғамның тарихи даму кезеңі адамгершілік тәрбиесінің проблемаларын
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Сол себепті де, ең алдымен адамның рухани жан дүниесін, асыл сезімін,
адамгершілік парызын, сұлулық талғамын қоршаған ортаға гумандық қатынасын
қалыптастыру келелі мәселелердің бірі болып саналады.
Негізінде, гумандық дегеніміз – мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін,
моральдық сананы мақсатты қалыптастыру немесе тәлім–тәрбиенің ықпалды
әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті,
адамгершілікті қасиеттерді дамытудың сара жолы.
Сонымен, адамгершілік міндеті өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғам -
көрініс тапқан. Мұнда қаған балаларының есімдері Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау,
Теңіз болып аталуының өзі осы табиғатпен байланыс, үйлесімділікті адамның
басты қасиеті деп ұғынуынан болса керек.
Біз гумандық қасиеттерге адам бойындағы ізгі қасиеттер жататынын
көреміз. Адамның өзіндік ой – пікір, көзқарас, мінез-құлық, іс-әрекеті
бүкіл ортамен қарым - қатынасы арқылы көрінеді. Гумандылық анықтамасы әр
дәуір арқылы беріліп келеді. Ежелгі дәуір ойшылдары да гумандылық туралы
өздерінің түйінде ойларын келтіріп отырған. Бұл ерекшелік ауыз әдебиеті
үлгілеріне де тән. Енді солардың кейбіріне назар аударарлық. “Ер Төстік”,
“Тазша бала”, “Алдар көсе”, “Жиренше”, т.б. Сондай ертегі, аңыздардағы
ұнамды кейіпкерлердің барлығы да әділдік, ізгілік, адамгершілік жолындағы
іс-әрекеттерімен бағалы. Ал “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қозы көрпеш – Баян
сұлу”, т.б. жырларда ел мүддесін көздеген ерлік пен кіршіксіз махаббат
тақырыбы арқылы ізгілік арқауы тартылған. Мақал-мәтел, жұмбақтар да адам
бойына игі қасиеттер дарытумен бірге айнала қоршаған ортаны тани білуге,
онымен үйлесімді өмір сүруге үйрететін ізгі тәрбие құралы болып табылады.
Ғылымды дамытуда орасан зор еңбек етіп, мол үлес қосқан ғұлама ғалымдардың
үлкен шоғыры орта ғасыр заманында Таяу және Орта Шығыста тұрған халықтардан
шыққаны белгілі [7].
Егер ілгерідегі шығармалар шамандық салт-санасына жазылған болса, Қожа
Ахмет Иассауи шығармалары бүкіл түрік әлеміндегі суфизмнің шыңы болып
табылады. Ол, өз еңбектерін шағатай тілінде жазған. Ойшыл ғұлама ислам
дінін түркі тілінде насихаттауды мақсат ете отырып, бұл дүниенің алдамшы
байлығына бой алдырмауға, астамшылдыққа ұрынбауға шақырады, имандылық
негізіндегі ізгілікке үндейді. Қадір-қасиет, жетімдерге аяушылық,
жанашырлық көрсетіп, қайырымды, мейірімді бол дейді. Діні қатты
қатыгездерден түңілгендігін білдіреді. Ізгілік діні – Алланың ақ жолын
ұстану деп ұғынады. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани да ізгілік ұғымында өз
ұстазымен үндес, сарындас. Оның “Хакім ата” (яғни Бақырға кітабы ұстаз
идеясын заңды жалғастырушы болып табылады. Мұнда суфистік дәстүр
негізіндегі шарапқа құштарлық байқалады. Бұл жердегі “шарап” ішімдікті
емес, құдайды тану жолын бейнелейді. өйткені софылар Алланы ақыл көзімен
емес, шарап ішкендей қызулықпен, ғашықтық, жүрекпен таниды. Сондықтан да,
ізгілік арнасы осы сезімге сияды.
Махмұт Қашқари кішіпейілділік ұлылықтың, ал тәкаппарлық ақылсыздықтың
белгісі деген ой арқылы гумандылыққа қатысты іс-әрекеттерді мінез-құлық,
көзқарастарымен байланыстырады.
Соңғы кездері “гуманизм” ұғымы көне түркі әлеміндегі “Жуан мәрттік”
ұғымы негізінде қарастырыла бастады. Бұл сөз көне парсы тіліндегі “Жувон
жігіт”, “Мәрд - жомарт” деген сөздерінен алынған. Тіліміздегі “Жомарт” сөзі
де осы “Жуан мәрт” сөзінің өзгерген түрі. “Жуан мәрттік” ұғымына М.Әуезов,
М.Мырзахметов, т.б. ғылыми тұрғыдан назар аудара бастады. Бұл ұғым Жүсіп
Баласағұнидың “Құтты білік” дастанында айтарлықтай көрініс береді. Онда
әділет, бақыт, ақыл, қанағат сынды этикалық төрт ұғымды соларға сәйкес
Күнтуды, Айтолды, Ұғдырмаш аты төрт кейіпкер алынады. Солардың өзара
сөздері мен қарым-қатынасы арқылы моральдық ұғымдар төркініне ой жүгіртеді.
Кейіпкердің үшеуін - әділдік, ақыл, бақытты – адам бойындағы ең негізгі
қасиеттер қатарына жатқызады [15].
Бұлар үнемі ізденіс, ұмтылысты қажет ететін қасиеттер. Мұндағы саналы
іс -әрекет ақылды, шындық, ақиқат жолы әділдікті, ал еңбектің игілікті
нәтижесі одан әргі ізденіс, ұмтылысқа талпындыратын бақытты бейнелейді.
Жуан мәрттіктің мұндай үш сипаты Кейқауыстың “Кабуснама” (1082-1083)
кітабында да бар. Онда: “Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар.
Бұл үшеуінің бірі – ақыл, екіншісі – тұрақтылық, үшіншісі – жомарттық”, -
деп көрсетіледі.
Атақты ұлы неміс ақыны Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол
жетеудің ең осалының өзі менен мықты”, - деп, Шығыс ғұламалары жөнінде әдеп
сақтағаны сияқты, бұл бағалау мәселенің арғы жағы тек шындық екені бізге
аян. Ертеректегі тарихқа көз салсақ, адам балаларының сырын түсініп, өнер
мен ғылымда дамытуда Шығыс пен Батыс халықтарының қосқан үлесі көп. Әсіресе
Омар хаямның, жәмшид Кемидің (математиканы), Әл – Фарабидің (филосафиялық -
ғылыми еңбектері) гуманистік көзқарастары көп. Шығыс ғылымымен сусындаған
мәдени байлыққа ие болған Бируни, Әбу Әли Ибн Сина, Ұлықбек (өзбек
ағайындар) еңбектерін де білеміз. Бұл ғұламалар гуманизм туралы ежелден –
ақ айтып келе жатыр. Осыған орай біз, өз зерттеу жұмысымызды Әл-фараби
еңбектерінен талдаудан бастауды жасадық.
әл-фараби араб еліне барған сапарында ол арабтардың тұңғыш философы,
ұлы ғалым Әл-кинди мен (800-879) танысып, оның геометрия, астрономия,
психология, музыка, т.б. еңбектерімен танысып шықты. (Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 1964). әсіресе,
фарабиге ұнағаны, алдымен Әл-Кинди музыканы дәл білім мен ғылымды
табиғаттың өзінен бақылаудан іздейді де, сол бақылаудың нәтижесі ақыл-ойдың
таразысына салып шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, дүниетануда бірінші орынға
ол адамның ақыл-парасатын қойған ғалым. Осы тұрғыдан келіп ол адамның ақыл-
қабілетін төрт түрге бөледі.
1. Алғыр ақыл;
2. Сылбыр ақыл;
3. Табынышты ақыл;
4. Көлгір ақыл;
Адам-жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы, оның жануарлардан негізгі
айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі бір
кәсіппен айналысуында.Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды,
оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысы мен мұң-мұқтажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, ол
басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жекеленген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып жетілгендігі
жөніндегі де қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы
да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Осыған байланысты – “Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады” деген.
“Адамдар – деп жазды Фараби, бақытты болуы үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала – ізгі қала болады”.
“Халықты бақытқа жеткізу үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі
қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” – деп Әл-Фараби өмірге деген
гуманистік көзқарасын осындай ізгі қаланың бір-бірімен ынтымақты
байланыста болуы арқылы бейнелі түрде білдіреді.
Әл-Фараби, “Мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады,
оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. ұстаздың жәрдем
беріп, көмектесетіні де осындай шәкірттер”, - деген [22].
Әл–Фарабидің педагогикалық, дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның
философиялық, жаратылыстану, өнер туралы пікірлері, қағидалары
ізденістермен араласып астасып жатады. Оның педагогикалық жүйесіндегі
темірқазық болып саналатын философиялық-этикалық категория әрбір адамды
бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философиялық ғылыми білімдер арқылы
дүниедегі кіршіксіз пәк тазалықты, әдемілікті бойға сіңіру, ойға, жүрекке
ұялату, дарыту әрекеті жатады. Бұл туралы өзінің тамаша педагогикалық-
этикалық “бақытқа сілтеу” еңбегінде: “Бізге тамаша көркемдік пән тазалық
тән дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның философиялық, жаратылыстану,
өнер туралы пікірлері, қағидалары ізденістермен араласып астасып жатады.
Оның педагогикалық жүйесіндегі темірқазық болып саналатын философиялық-
этикалық категория әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты [22, 37б].
Әл-фараби педагогикалық ілімі бойынша тәрбие мен тәлім, білім беру,
мәселелері өзара тығыз байланыста қосарлана, бір-бірін толықтыра жүргізілуі
тиіс. “Философияны үйрену үшін алдын-ала нені білу қажет” – деген
еңбегінде, ол ғылым мен философияны жетік меңгеру үшін бірінші алғы шарт
етіп адамның жан тазалығын, ар тазалығын, әдеп-тәрбиелегін қояды. Сонымен
қатар талапкер шәкіртте гуманизм және елжандылық сезімдер болуы шарт, ол
өзінің халқына адал беріліп, оның жақсы дәстүрлері мен салт-саналарын
сақтауы қажет деп санайды.
Әбу-л-Қасым Әл-Фарабидің жоғарыдағы еңбегінде ақыл мен ғылым, иман мен
ислам, ниет пен әдет, ашу мен ұят т.б. сондай тәлімдік мәні зор мәселелер
қозғалады. Мұнда ғылым-білімді игеру жолы, бала тәрбиелеу, сөйлеу мәдениеті
сынды гумандық мазмұндағы жайттар қозғалады.
“Бұл дүние рахатының патшасы – ізгілік иесі, о дүние рахатының патшасы
– ислам. Кешірімшіл адам жаннатқа кіреді...
осылай өз рухын өзі емдейтін адам ғана өзін-өзі ізгілікке
тәрбиелеудегі қажеттігіне баса назар аударғанын байқатады”. Жалпы Әбу-л-
Қасым Әл-Фараби еңбектері аршылмай жатқан асыл қазынамыздың бірі деп
есептейміз. Бастауыш сынып оқушыларына Әл-Фарабидің еңбектерінен ізгілікке
тәрбиелеуге көптеген мағлұматтар алуға болады.
Ұлы даламыздың X-XІІ ғғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан
бастап, шығысында Жетісу мен Қашғарға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойына
түрік тайпаларының Қарахан мемлекеті өмір сүреді. (астанасы Баласағұн
қаласы).
Баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың моральдық - этикалық, психологиялық
қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімдерімен сабақтасып жатады. Өйткені,
аталмыш дастан идеясы да адамдарды тәрбиелеу.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларың әділ заң
шығаруға болмайды. Ақыл әр кез адам қанағатын да реттеп отырады. Мәселен,
адамның азға қанағат етуі, түсінуі барлығы да ақылдың арқасы. “Құтты
білімнің” он бесі тарауы тәлім-тәрбиелік мәселелерін әр қырынан сөз етеді.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор мәселе – адамның мінез-құлқы,
оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі
өткінші, сондықтан ол атына ылғи да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып
отыруы қажет. Бұл үшін ол әр кез жаман қылықтан сақтанып, адамдықпен жүріп-
тұруы тиіс. Автор ақылдықты адамның адам болуының, адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп, ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір
нәрсе шешілмейді деп түйіндейді. “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан
асқан мәртебелік жоқ”. “Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”. Біліктілек
пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді деген қанатты сөздердің тәрбиелік
мәні зор.
Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақсаты, өзіндік бақыты бар, кез-
келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Сол қисындылық, тұрақтылық, мінезділік
адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”.
“Адам болу үшін ерлікпен қатар ақ көңілділік те керек”. “Байсалдылық-
ізгі қасиет”. “Адам деген ардақты атқа түлкідей құлық та, қасқырдай
қатыгездік те жараспайды”. “Адамда жаман қасиет болса, оған бақ та, бақыт
та қонбайды”. “Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында, кісі - өз
бақытының қожасы” – деген нақыл сөздер адамгершілікке тәрбиелейді [22,
135б].
Жүсіп Баласағұнидың көне түркі тілінде жазылған осы дастанында адамды
ізгілікке баулу мәселесі кісілік қасиеттердің қалыптасуына өзектес көрініс
береді. Яғни жас буыннан бастап, ересек адамға дейінгі қоғам мүшелерінің
ізгі қасиетпен суарылуы ел билеушісінің моральдық қасиетті пікірі жетекші
орын алады. Демек, кісілікке тәрбиелеуші адамның гуманистік қасиеті жоғары
болғанда ғана іс оңға баспақ. Дастанға адамға білім мен ғылымның не үшін
қажет екендігі, адам бойындағы жақсы, жаман қасиеттер, түрлі әлеуметтік
топтардың бір-бірінен айырмашылықтары этикалық-психологиялық жағынана арқау
болып, гумандық тәрбие мәселесінде тәлімгер жауапкершілігіне баса назар
аударылады. Үлгілі тәрбие негізгі – білім, әдет, дағдыларға машықтандыру,
сондықтан баланы жасынан ізгі қасиеттерге, еңбеккерлікке баулу ісін алдыңғы
кезекке қойып, “Балаң өксімес үшін, оған білім мен кәсіп бер” – дейді
автор.
Сонымен бірге, түрлі кәсіп, билік иелерінің қасиеті, олармен қарым-
қатынас, әдеби де үлгілі насихатқа құрылған. Жүсіп Баласағұни еңбегі
бойынша кісіліктің басты көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиеттің іс
жүзіндегі көрінісі болып табылады [15, 56 б].
Ұлы дала өлкесінен шыққан және бір ғалым – Махмұд Қашғари (XІ)ғ. Ол
түркі халықтарынң аса бір мәйекті ескерткіші – “Диуани лұғат ат-түрк”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты еңбектің авторы. Сөздік ғалымның әр
саласын қамтитын әмбебап туынды. Мұнда Орта Азия және Қазақстан
халықтарының әлеуметтік және мәдени өмрінің әр алуан салаларын қамтитын
қызғылықты мәліметтер мол ұшырасады. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұни идеяларымен астарлас, өзектес. Мұнда да
дүниеқорлық, опасыздық, қорқақтық, сараңдық, т.б. сондай жағымсыз қасиеттер
айыпталып, жомарттық, сөзге беріктік, ерлік, ақниеттілек сияқты ізгі
қасиеттер дәріптеледі. Адам тәрбиесінің негізгісі – еңбек сүйгіштік,
білімге құштарлық, ел қорғайтын ерлік: жомарттық, өз бақыты үшін күресе
білу сынды қасиеттерге баулу деп ұғады. Ол: “Арғымаққа мінгізіп, бес
ерлікті мараптаса”, енді бірде “Ғаріп келсе, күт оны, ас-суыңа қандыр да” –
деп мейірбандылыққа шақырады. Білім, жақсы мінез, тұнық ақыл, айқын
мақсатты ізгілік қасиеттің өзегі деген ойға мегзейді [11].
Сайы Сарай (XІ)ғ. 1391 жылы жетпіс жасында парсы ақыны Маслахаддин
Саадидің “Гүлстан” дастанын “Гүлстан бүт-түрік” деген атаумен аударады.
Дастанда қанатты, нақыл сөздер мол ұшырасады. Мұнда ел билеушілер мен халық
бұқарасы туралы, жастық пен қарттық, қанағат пен тойымсыздық, сараңдық пен
жомарттық, т.б. сондай қасиеттер жайлы сөз өрнегі өрілген. Мысалы, “Ер адам
кек сақтамайды”, “Әке мейірімінен ұстаз жәбірі жақсы”, “Еліне жапа
көрсеткен, өмірден опа көрмейді” т.б. сондай сөздері ізгі қасиет негізі -
өзіңді-өзің тәрбиелеу деген ұғымға мегзейді [15].
Қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан қайғы, Қазтуғандар ел
арасында аңызға айналған ақылды, дуали философтары еді.
Асан Қайғының туған жерге, қолпаштап өсірген елге махаббатты, ар,
намыс үшін күрес әділдікті жақтау туралы идеялары шығармаларынан терең орын
алған. Сол себептен де, оның өсиет өлеңдері, халық есінде мәңгі сақталып
біздің дәуірімізге жеткен. Асан қайғының ел қамын ойлап қатты күйзеліс
кезінде жазғаны:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер?
Шыбын шықса жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер,
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?
Деп, өмірден түңіліп, желмаясына мініп, ел-жұртына жайлы қоныс қарауға
аттанды. Асан дүниенің төрт бұрышын шарлап аралайды.
Адамға бақ-береке, тату-тыныштық жерді ел-жұрты үшін іздеген азамат ел
қамқоршысы бола біледі. Ол “Жерұйықты” таба алмай өксік келіп, Сарыарқаның
бел ортасы. Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады. Халық қамын жеуді,
әзезілдің сөзіне ермеуді, құлқынның құлы болмауды адамгершіліктің үлкен
парызы деп ұққан жырау.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа,
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қоштама, - деп, Көпке қызмет ет, халық қамын ойлар
бол, Атаңның баласы болма, адамның баласы бол, Ел қамын жеуші ақылды
азаматты, қарадан шықса да қадірле, Болмашы нәрсе үшін түс шайысып, жақсы
достан айырылсаң, өкінішке душар боласың деген ақылдары келешек ұрпаққа
әлі де пайдасы тиер деп ойлаймыз. Ашуға ақылды жеңгіз, көпшіл бол деген
өнегелі өсиет, бүгінгі жастар үшін жойылмаған гумандық қасиетті күшті кеңес
екені даусыз [12].
Доспанбет, Шалкиіз, Ақтамберді т.б. жыраулар гумандылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz