Биология және денсаулық
Жамбыл облысы Меркі ауданы әкімдігінің білім бөлімі №23 Тескентоған орта мектебі
коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Тексерілді Келісемін Бекітемін
Әдістемелік бірлестік Директордың оқу
отырысында қаралды: ісі жөніндегі орынбасары: Мектеп директоры:
______ А.Сейітова ______ Н.Амирова _____ Н.Арыстанбеков
Биология және денсаулық
7-сынып
2017-2018 оқу жылы
Мұғалімі: Ниязбекова А.А.
Түсінік хат
Ұсынылып отырған бағдарлама Қазақстан Республикасы жалпы білім берудегі мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты негізіне сүйене отырып жасалынған Биология және денсаулық бағдарламасы оқушылардың осы курс бойынша білімін жетілдіру, танымдық көз-қарасын қалыптастыру,биологиялық сауаттылығы мен мәдениеттілігін дамыту мақсатында жасалынған.
Бағдарламада оқушылардың жас ерекшеліктері мен қабылдау дәрежелері ескерілген. Тақырыптар оқушылардың қызығушылықтарын арттырып өзіндік ерекшелігін терең тануға мүмкіндік береді.
Мақсаты:
Биология және денсаулық бағдарламасының терминдері мен қағидаларына нақты түсінік бере отырып жеткізу.Оқушыларды жеке тұлға ретінде тіршілік әрекеттерін білуге, алған білімін өмірде іс-жүзінде қолдана білуге үйрету.
Ағзаның өсіп жетілуіне ондағы болып жатқан өзгерістерді ұғынып өмірдің кез-келген қиындықтарына төтеп бере алатындарын ұғындыру.
Міндеттері:
-Мемлекеттік білім стандарты деңгейді білім,білік және дағдыларын игерту
-Биологияпәнінің мазмұны арқылы танымдық және коммуникативтік
іс-әрекетке,өздігінен білім алуға және еңбекке бейімдеу,сондай-ақ
ата-дәстүр,әдет-ғұрып,салт-сана,хал ықтық ұлттык болмысты жалпы адамзаттың мәдени мұраларымен үндестіру арқылы баланы тұлға ретінде қалыптастыру
Мектептің негізгі сатысында оқуға,меңгерген биология және денсаулық курсының білімін өмірде қолдануға жан- жақты дайындауды жүзеге асыру. Биология және денсаулық курсын өмірде болып жатқан нақты құбылыстарды жалпылауға және қоршаған болмысты танып-білуге көмектесетін ғылым болып табылатыны туралы түсініктердің қалыптасуына ықпал ету.
Оқушының өмір сүруіне және мектептің келесі деңгейінде оқуын жалғастыруы үшін қажетті білім,білік және дағдыларды қалыптастыру.
Пәнді меңгерту деңгейінің талаптары.
- Оқушылардың коммуникативтік құзырлығын дамыту
- Іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру
- Ой - өрісін дамуына мүмкіндік тудыру
Бағдарлама жеті бөлімнен тұрады
І. Өз денең туралы біл ( 3 сағат)
Кіріспе. Адам денесіндегі кереметтер.Адам ағзасының құрылысы.Адам ағзасына жанаспалы ультрадыбыс пен инфрадыбыстың әсері.
ІІ.Жүрек және қан( 5сағат)
Қанның артериялық қысымы .Жүректің ишемиялық ауруы.Адам ағзасындағы трансплантация.Тін ұғымының анықтамасы.Рентген сәулесі.
ІІІ. Тері күтімі( 5сағат)
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері.Терінің құрылысы, қызметі мен маңызы.Тері аурулары.Терідегі безеулермен күрес.Жағымсыз тері иісі.
ІY. Шаш туралы мәлімет ( 2 сағат)
Шаш күтімі.Шаш түстерінің өзгеруі
Y. Сана түйсігі( 2 сағат)
Сана - Адам миының функциясы.Сана - объективті дүниенің бейнесі.
YІ. Сүйек және буын,бұлшықет қозғалысы ( 12 сағат)
Сүйек-буын туберкулезі.Саусақтар арасындағы газдар.Денсаулыққа әсер ететін жағымсыз факторлар.Сынық рентген сәулесі.Бронх демікпесі. Бұлшық ет туралы дерек.Гистология.Моноциттер.Экзокри нді бездер.Гормондар.Адам организмінің қалыпты микрофлорасы. Денсаулық және жеке бас тазалығы.
YІІ. Адам ағзасындағы құбылыстар( 5 сағат)
Адам ағзасына лимонның пайдасы.Тақырыбы. Семіздік -- өлімнің басты себепкері.Акселерация.Өтпелі жас - оқушылар үшін ең қиын кезең.Денсаулық - өмір кепілі
По nekekz -
Биология және денсаулық бағдарламасының күнтізбелік тақырыптық жоспары
рс
Өтілетін тақырыптар
Сағат саны
Мерзімі
І. Өз денең туралы біл
1
1
Кіріспе. Адам денесіндегі кереметтер.
1
8.09
2
2
Адам ағзасының құрылысы
1
15.09
3
3
Адам ағзасына жанаспалы ультрадыбыс пен инфрадыбыстың әсері.
1
22.09
ІІ.Жүрек және қан
4
1
Қанның артериялық қысымы .
1
29.09
5
2
Жүректің ишемиялық ауруы
1
6.10
6
3
Адам ағзасындағы трансплантация
1
13.10
7
4
Тін ұғымының анықтамасы
1
20.10
8
5
Рентген сәулесі
1
27.10
ІІІ. Тері күтімі
9
1
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
1
10.11
10
2
Терінің құрылысы, қызметі мен маңызы.
1
17.11
11
3
Тері аурулары
1
24.11
12
4
Терідегі безеулермен күрес
1
8.12
13
5
Жағымсыз тері иісі
1
8.12
ІY. Шаш туралы мәлімет
15.12
14
1
Шаш күтімі
1
22.12
15
2
Шаш түстерінің өзгеруі
1
12.01
Y. Сана түйсігі
16
1
Сана - Адам миының функциясы.
1
19.01
17
2
Сана - объективті дүниенің бейнесі.
1
26.01
YІ. Сүйек және буын,бұлшықет қозғалысы
18
1
Сүйек-буын туберкулезі
1
2.02
19
2
Саусақтар арасындағы газдар
1
9.02
20
3
Денсаулыққа әсер ететін жағымсыз факторлар
1
16.02
21
4
Сынық рентген сәулесі
1
23.02
22
5
Бронх демікпесі
1
2.03
23
6
Бұлшық ет туралы дерек
1
9.03
24
7
Гистология
1
16.03
25
8
Моноциттер
1
6.04
26
9
Экзокринді бездер
1
13.04
27
10
Гормондар
1
20.04
28
11
Адам организмінің қалыпты микрофлорасы
1
27.04
29
12
Денсаулық және жеке бас тазалығы.
1
4.05
YІІ. Адам ағзасындағы құбылыстар
30
1
Адам ағзасына лимонның пайдасыПо nekekz -
1
11.05
31
2
Тақырыбы. Семіздік -- өлімнің басты себепкері
1
14.05
32
3
Акселерация
1
18.05
33
4
Өтпелі жас - оқушылар үшін ең қиын кезең
1
21.05
34
5
Денсаулық - өмір кепілі
1
25.05
№1 сабақ.
Тақырыбы: Адам денесіндегі кереметтер.
Мақсаты: 1) Адамзат тарихында орын алған таңғажайып оқиғалар мен құбылыстар туралы түсінік беру, адам қабілетінің шексіздігіне көздерін жеткізу.
Адам денесі тылсым құбылыстарға толы. Адам айтса сенгісіз ерекше жүйелер өз денеңізде екенін білесіз бе?
Ең кішкентай Радиостанция.
Адам денесінің әрбір клеткасы микро радиостанцияға ұқсас. Олардың тарататын электр толқынының жиілігі 150 герц айналасында, яғни радионың қабылдау жиілігінен сәл ғана төмен.
Ең керемет Су насосы
Адамның жүрегі күніне 6-8 тонна қанды ығыстырып шығара алады. Мысалы, жүректің үш жарым жылдағы шығарған қанымен алып кемені қалқытуға болады.
Ең ғажап Мотор
Адам өкпесінің сиымдылығы да таңғаларлық. Тыныс алған кезде кеуденің кеңею шегіне жетіп, 4.5L ауаны сыйғыза алады. Демек, өкпенің ауа сіміру көлемі 12.9 шаршыметр. Бұл бір кішкене бөлменің көлемімен бірдей. Өкпенің ішкі көлемі денеміздегі терінің көлемінің 50 есесіне тең.
Ең төзімді Болат шыбық.
Денеміздегі қаңқа сүйектердің өзегі қуыс болғанымен, өте төзімді. Күш ғылымының заңдылығына сүйенсек, әр квадрат метр сүйегіміз бір тонна ауырлықты көтере алады екен.
ТҰЛА БОЙДАҒЫ ТАҢҒАЖАЙЫПТАР
Адам денесінде туабітті пайда болатын таңғажайыптар жеткілікті. Таяуда жасалған ғылыми зерттеулер нәтижесінде ғалымдар осындай тұжырымға келді. Олардың айтуына қарағанда, адамның тұла бойында жайшылықта өзіміз мән бермейтін көптеген тылсым ғажайыптар тұнып тұр екен.
Ең алдымен адамның бұлшық етіне қатысты қызықты фактілерге тоқтала кетейік. Бұлшық еттер дене салмағының бестен екі бөлігіне дейінгі мөл - шерді құрайды. Сондай-ақ әйелдерге қарағанда ерлердің бұлшық ет салмағы анағұрлым артық болады.
Соның салдарынан ер-азаматтардың денесі де ауыр болып келеді.
Ең үлкен бұлшық ет - бөксе бұлшық еті. Адам жүрген, жүгірген және секір - ген ке - зінде аяғын артқа, ал денені ал - дыға қа - рай итеру қызметін атқа - ратыны да сон - дықтан болса керек. Денедегі ең кіш - кентай кіші бұлшық ет құлақтың түп - кі жа - ғында орналас - қан. Сондай-ақ ол көлемі 1 санының мөлше - ріндей үзеңгі бұлшық ет.
Ағзаға көбірек оттегі қажет бола - тындықтан адам есіней бастайды. Ал есі - неу қосымша терең тыныс алуды тудырады. Есінеген кезде миға қан барып, - жақ пен беттің бұлшық еттері қи - мылдап, адам сергиді. Кей адамдар есінеген кезде ауыздарын қатты кере ашады, сондықтан қатты есінегенде олардың жақтары жылжиды да, аузын жаба алмай қалады.
Сондай-ақ кез келген адам демал - ған - да немесе ұйықтағанда, тек 3-4 секундта бір рет тыныс алады. Ал дене қозғалыста болғанда, тыныс алу секундына бір ретке дейін жиілейді.
Терең тыныстағанда өкпеге 2-3 литр - дей ауа барады да, қалыпты тыныс алғанда бір минут ішінде өкпе 10 литр - дей ауаны, ал қатты тыныс ал - ғанда 150 литрден астам ауаны айдайды. Бірақ демді сыртқа қаншалықты мөл - шерде шығарғанымызға қарамастан, өкпемізде жарты литрдей ауа қалады. Тыныс алуды тежеп ұстағаннан кейін, адамның терең дем алуына отте - гінің жетіспеушілігі емес, қанда ері - ген көмірқышқыл газының жетіспеу - шілігі мәжбүр етеді.
Ал енді денедегі сезімдер жайлы мы - надай мәліметтерге назар салыңыз:
Тілдің дәм сезу бүртіктері негізгі төрт дәмді сезеді екен. Яғни адамның тілі тәттіні, тұзды, қышқыл мен ащыны ғана сезеді. Ал мұрын 10.000-нан астам алуан - түрлі иісті ажыратады. Тамақ - тану кезінде тіл дәмдерді ажыратқанда, мұрын да ауыздың артқы жағынан мұрын қуысына келген иісті сезеді. Демек, - адам тамақтың дәмдісін тек дәмі арқылы ғана емес, түрлі иістерді сезіну арқылы да біледі.
Кәдімгі рентген суретінде дененің жұмсақ бөліктерін нашар көрсетеді, сондықтан одан мидың бөліктерін көре ал - майсың. Рентгенге түсірілген суреттен көрінетін зат рентгендік-контрастілік боя - - ғыш деп аталады. Яғни оны қан та - мырларының ішін және мидың айна - ласындағысын көру үшін қанға енгізу - ге болады. Осындай жолмен миға қан құйылу (инсульт) кезінде болатын қан тамырларының бітелуін табуға болады. -
Ерлердің миы әйелдерге қа - ра - ғанда - көбірек, өйткені ерлер әйелдерден ірі - леу болып келеді. Дегенмен дене мөл - шерімен салыстыр - ғанда, әйелдің миы ерлерге қараған - да сәл артығырақ.
Әдетте, бастағы шаш аптасына 3,5 миллиметрге ұзарады. Орта есеппен алғанда, адамның басында 100.000-нан 120.000-ға дейін шаш болады. Бүкіл де - неде саны 20 миллионға дейін жете - тін өзге де түктер болады. Сондай-ақ әрбір кірпік 1 - 2 ай ғана өмір сүреді де, түсіп қалады, содан кейін ол фолликулдан жаңа кірпік өсіп шығады.
Ал тырнақ аптасына 2,5 милли - метрге дейін өседі. Бір қызығы, қол көбірек қимылдаған сайын тырнақтар да жылдамырақ өседі екен. Тіпті ?6?
Қортынды.
- Бүгінгі тақырып сендерді несімен таңғалдырды?
- Осындай ерекше қабілетті сендер өз бойларыңда дамыта алар ма едіңдер?
- Қай қабілетті игеру мүмкіндігі бәрінен жоғары
№2 сабақ
Адам ағзасының құрылысы
Мақсаты:Адам ағзасындағыкөмірсулар қарапайым және күрделі заттардың алмасуын түсіндіру
Ересек адам үшін ақуыздың орташа тәуліктік нормасы - ағза салмағының әр келісі үшін 1,5 грамнан келеді. Және бұл порцияда өсімдік ақуыздары да, ағза жақсы сіңіретін жануар ақуыздар да болуы керек. Мұндай ақуыз көбіне етте, тауықтың төс етінде, сүт өнімдерінде, жұмыртқаның ақуызында болады. Өсімдік ақуызы картопта, бұршақ өсімдіктерінде болады.
Бірақ адам ағзасына тек ақуыз ғана емес , оған сол ақуызды сіңіруге, жаңа жасушаларды түзілуге көмектесетін энергия керек. Ал энергияны адам ағзасы көмірсулардан алады. Көмірсулар қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Алғашқысы, аты айтып тұрғандай, оңай бөлінеді және ағзаға тез сіңіріледі, яғни адам энергиясына энергияны сол сәтте береді. Ал күрделі көмірсудың энергиясы бірнеше сағатқа жетуі мүмкін.
Қарапайым көмірсулар тәттілердің, сүт өнімдерінің, жемістердің құрамында көп болады. Көмірсу шамадан тыс болса, зиянды саналады, себебі ол қандағы қанттың құрамын көбейтеді. Оған жауап ретінде ағза инсулин бөледі. Күрделі көмірсуларды ботқалардың, нанның және көкөністердің құрамында кездестіруге болады. Бұлар өте тоқ тамақ болып табылатыны да сондықтан.
Ағзаға қажетті үшінші компонет - майлар. Жұрт артық салмақтан арыла алмай жатқанда, майдың қажеті қанша деп ойлайтын шығарсыз?! Бірақ, ол ағзаға өте керек зат. Себебі, майлар ақуыздардың да, көмірсулардың да қызметін атқарады. Яғни, біздің ағзамызда қандай бір күрделі кезде қажет болуы ықтимал энергияның қоры болуы үшін қор жасақталады. Осы қор - біз айтып отырған майлар. Оған қоса, майлар терінің, шаштың, тырнақтың жағдайына, тестостерон өндіруге жауап береді.
Майдан мүлдем бас тартуға болмайды, бірақ зиянды майлады тұтынуды азайтға болады. Ондай майлар сүт өнімдерінде, жұмыртқада, етте, тәттілерде болады. Есесіне, пайдалы майларды балықтан, жаңғақтан, т.б. өнімдерден ала аламыз.
Адамның он екі мүшесі
Бір жылда 12 ай болса, адамда 12 мүше бар. Уақыт көшінің бір жылы 365 күннен тұрса, Қытай емшілерінің айтуынша, адамның да буындары соншама. Мұның бәрі адамның табиғатпен тығыз байланысты ендігін айғақтайды. Қа-риялардың жадында болар, халық жұмбақтарының бірінде: Дүниеде бір ағаш бар түбі жуан, он екі ұл, алпыс екі қыз бір күн туған, - деп айтылатыны. Мұндағы 12 ұл адамның он екі мүшесі, 62 қыз - адамның алпыс екі тамыры (алпыс екі мүшеге тараған тамыр), ал ағаш - адамның өзі.
Төрт мүше (екі аяқ, екі қол), жеті мүше тәрізді он екі мүше адамның дене бітіміне бай- ланысты айтылған. Біз бала кезімізде талай естігенбіз, алыс сапардан оралған адамдармен ауыл ақсақалдарының Он екі мүшең аман ба? Төрт мүшең түгел оралдың ба?, - деп амандасып, жөн сұрасқандарын.
Осы қариялардың кезінде он екі мүшенің не екенін санамалап айтып кеткен бір нұсқасы бойынша адамның он екі мүшесі мыналар: Бас (біреу), омыртқа (біреу), жамбас (екеу), жауырын (екеу), тоқпан жілік (екеу), асық жілік (екеу), қары жілік (екеу). Әрине, он екі мүшені басқа-ша талдап, түсіндіретіндердің болуы мүмкін. Қазақ - дана халық қой. Жеті қазынаның өзін әртүрлі құлпыртып айтатындай, он екі мүшені де солай түрлендіріп, бейнелей алатынына таласымыз жоқ. Көнекөз, шежіре кеуделердің барлық болжам, талдауы қисынды.
Он екі мүшенің жоғарғы, төменгі деңгейі
Көне заманғы халық емшілері адамның он екі мүшесінің әр бөлігі тәуліктің ішінде өзінің жоғарғы, төменгі денгейіне ауытқып, ылғи алмасып отыратынын дәлелдеп берген. Оны қазіргі заманауи медицина ілімінің өкілдері де мойындайды. Осынау ғылы-ми тұжырымдама бойынша адамның он екі мүшесінің, яғни қызмет жүйесінің әр бөлігінің тәуліктегі күш - қуаты мынандай:
1. Таңғы сағат 3 - 5-тердің шамасында өкпе жүйесінің қуаты (энергиясы) артады.
2. Таңғы сағат 5-тен 7-ге дейін тоқ ішектің қуаты күшейеді.
3. Таңғы сағат 7-ден 9-ға дейін асқазанның қуаты үсті-үстіне жақсарады.
4. Сағат 9-дан 11-ге дейін ұйқы безінің және талақтың қуаты еселеп артады.
5. Сағат 11-ден 13-ке дейін жүректің қызметі айрықша күшейеді.
6. Түскі сағат 13-тен 15-ке дейін ащы ішектің қуаты барынша артады.
7. Түстен кейін сағат 15-тен 17-ге дейін қуықтың қуаты өте жоғары болады.
8. Сағат 17-ден 19-ға дейін бүйректің қуат көзі ерекше күшейеді.
9. Түні сағат 21-ден 23-ке дейін иық сүйегінің қуаты барынша артады.
10. Түнгі сағат 23-тен түнгі сағат 1-ге дейін өттің күш - қуаты өте молаяды.
11. Түнгі сағат 1-ден 3-ке дейін бауырдың қуаты шарықтау шегіне жетеді.
12. Тек 12 сағаттан кейін әр мүшенің қабынуы өз қалпына түседі, төменгі
шегіне жетіп, тынышталады.
Ғалымдар көп адамның ауруды өздерінің мінезінен, жат қылықтарынан, рухани жан дүниесінің таяздығынан, адамгершілік қасиеттерден жұрдай- лығынан да табатынын айтады. Яғни, мынандай адамдар- ға мынандай сырқаттар үйір. (Бұл - медициналық, ғылыми басылымдар бойынша дай-ындалған болжамдар):
1. Біреуден айласын асыруды ойлайтын пысықай, қу адамдарға тән аурулар: асқазан жарасы мен асқазанның қабынуы, ас қорыту жүйесінің бұзылуы, оның өзге де дерттері.
2. Қызғаншақ, өзіне - өзі сенімсіз адамдар бүйрек ауруларына ұшырайды. Қыз- ғаншақтығына көреалмаушы- лық қосылса, бауыры зақым- данады.
3. Бүгінін, болашағын ойламайтындар, өткенді еске алып тамсанатындар, туған - туыс, ата - анаға көмектесуді ауырсынатындарға тән сырқаттар: құяң, тағы да басқа омыртқа кеселдері.
4. Үнемі қайғырып, аһлеп - уһлеп жүретіндердің өкпесі дертке шалдығады.
5. Ызақор, ашуланшақ адамдардың бауыры ауырады.
6. Жылауықтарға тән аурулар: жүрек қабының қабынуы.
7. Үнемі не болса содан шошынып, үрейленіп жүретіндердің өт жолы қабынады, ағзасы қант диабетіне шалдығады.
8. Біреудің қамын жеп, үнемі шыр - пыр болып жүретіндерге тән ауру: көк бауырының зақымдануы.
9. Тұрмыс - тіршілігіне, маңайындағыларға қорқып - үркіп қарайтындарға бауыр дерті үйір.
10. Шамшыл, өр көкірек адамдар көбінесе бүйрек үсті безінің сырқатынан зардап шегеді.
11. Өзінің көркіне, тартымlылығына сенімсіз әйелдерге, өзінің бел қуатына күмәнді еркектерге тән аурулар: сусамыр мен ұйқы безінің сырқаттануы.
12. Сезімтал, күйрек адамдардың өкпесі, қалқанша безі ауырады.
13. Өт қабына тас байлану, холециститке ұшырау - сараң, дүниеқоңыз адамдарға тән.
14. Шексіз қатты қуану инфарктке әкеліп соқтырады.
15. Өкпешіл адамдарда болатын ауру: лимфа түйіндерінің қабынуы.
16. Шындықтың бетіне қара көзілдірік киіп қарайтындарды, ақиқаттан үркетіндерді көз ауруы мазалайды.
17. Өмірім, тұрмыс - тіршілігім қалай болады, нанымды тауып жей аламын ба, деп үнемі үрей құшағында жүретіндерге ауыздың уылуы, тамағы мен кеңсірігінің зақымдануы жиі - жиі болып тұратын жағым- сыз жағдай.
18. Сараң адамдардың ішінде жиналған улар, залалды қосылымдар сыртқа шықпай, ағзасын улайды.
19. Мақсатсыз адамның басы жиі ауырады.
20. Біреулердің (ата - анасының, туған - туыстарының, жолдас - достарының, таныстарының, кез - келген адамның) арқасында күнкөретіндердің ішінде дәл өзіндей масыл құрттар пайда болып, ішкен - жегенін сорады, оңалтпайды.
21. Қатыгез адамдардың ағзасында (бауыр еті жолында, бүйрегінде, басқа да жерлерінде) тас пайда болады.
22. Бас көтертпес қиыншылықтарда жүргендердің шашы ағарып кетеді.
23. Жетім - жесірлердің, сүйеніші жоқ жалғызілік байғұстардың өкпесі ауырып, жұтқыншағы қабынады.
24. Іші тар, сараң, дүние-қоңыздардың іші де қатады, зат алмасуы да бұзылады.
25. Өзіне - өзінің көңілі толмайтындар жүрек - қан тамыры ауруынан зардап тартады.
26. Аллергияға ұшырайтындар: ызақор, ашуланшақ адамдар.
27. Өкпелегіш, кешірімсіз адамдардың асқазан астының безі ауырады.
28. Ешкімге де, тіпті Құдайға да сенбейтіндердің буын - буындары ауырады.
29. Өз - өзіне сенбейтіндердің сүйегі ауырады, тістері тез түседі.
30. Жезөкше, нәпсіқұмар адамдардың иісі сасық болады, олар жыныс ауруларына шалдығады.
31. Көзі тоймайтын пайдакүнем, қанағатсыз адамдардың ағзасында лимфа- қан қысымын жоғарылатып, жағдайсыздыққа душар етеді.
32. Аяғы мен буынына тұз жиналып ауыратындар еңбектеніп, бірақта еш нәтиже шығара алмаған адамдар.
33. Асқазан - ішек, үрпі безі (простата), жатыр ауруларына шалдығатын адамдар - үсті - басын күтінбейтін, өз қажетіне ақша да, уақыт та қимайтындар.
34. Біреудің айтқанын тыңдауға да, орындауға да құлқы жоқтардың шағымы - құлағының ауыратындығы.
35. Басы ауыратындардың көбісі - менмен, өзін өзгелерден артық санайтын, басқаның айтқанын сөз деп тыңдамайтын кісілер.
№3 сабақ.
Тақырыбы:Адам ағзасына жанаспалы ультрадыбыс пен инфрадыбыстың әсері.
Мақсаты: Ультрадыбыcтың және инфрадыбыстың адам организіміне әсеріне негізделген. Оларлың патогенезімен, клиникалық үрдістердің ағымының ерекшелігімен, диагностикасымен, емімен, профилактикасымен, дәрігерлік-еңбек сараптамасының ерекшелігімен таныстыру
Адам организіміне ультрадыбыcтың әсері.Ультрадыбыс өздігінен тербеліспен сипатталады және жұмсақ (газ, сұйық), қатты денелерде таралады. Ол 20кГц жоғары есту табалдырығында өте жоғары жиілікте (120-145 дБ) дыбыстың
сезілуі байқалады.
Өндірісте ультрадыбыс көзі - құрал-жабдықтар. Оларда технологиялық процестер техникалық бақылау, өлшеу және қондырғылармен қосарласа жүретін фактор ретінде ультрадыбыстық тербелістер әрдайым болады.Ультрадыбыстың физико-гигиеналық қасиетін тербеліс жиілігі құрайды. Дыбыс қысымының өлшем бірлігі-децибел (Халықаралық жүйеде ультрадыбыс жиілігі Втсм2 бірлігімен өлшенеді).Ультрадыбыстық тербелістердің әсері бойынша механикалық, термиялық және физико-химиялық түрлерін ажыратады. Табиғаттың өзі (тартылу-қысылу) механикалық әсерді қамтыса, механикалық энергияның жылуға айналуы, әсіресе бөліну шегінде (қатты-сұйық) термиялық жоғарлайды. Ультрадыбыстың ерекше қасиеттерінің бірі кавитация (микрокөпіршіктер) түзілуі, оның физико-химиялық әсерін қамтиды. Ультрадыбыстың сұйықтарға, биологиялық тканьдерге 0,3 Втсм2 жоғары жиілікте тарағанда кавитация туындайды. Жұмысшылардың организіміне созылмалы немесе кезеңді әсерін тигізгенде орталық және шеткері жүйке жүйесінде, жүрек-тамыр жүйесінде және есту вестибулярлы анализаторларының қызметінің өзгерулеріне әкеледі.Патогенез. Қатынасты жоғары жиіліктегі ультрадыбыстың биологиялық әсерін зерттеу орталық, шеткері жүйке жүйесі, бас ми қыртысы, гипоталамус, орталық және шеткері вегетативті құрылымдардың сезімталдығын көрсетті. Бұдан ультрадыбыс тербелістерінің жүйке жүйесіне тікелей әсер ету механизмінен басқа, жаңа нейрогуморальды және рефлекторлы өзгерістерге жататын интерорецепторлардың алмасу процестерің, эндокриндік, жүрек-тамыр жүйесі, анализаторлардың бұзылуымен жүретіндігін анықтаған. Ультрадыбыс патологиясының генезінде үлкен орынды клетка мембранасының өткізгіштігінің бұзылуы клеткадағы репаративті процестердің дамуына әкеледі.
Ультрадыбыстың әсеріне байланысты вегетативті полиневропатияның маңызды симптомдары сезімталдықтың бұзылуы. Көбінесе ауырсыну, температура және тактильді сезімдер зақымдалады. Сезімталдықтың бұзылуы дистальді гипалгезия түрінде өтеді. Кейде діріл сезімі біртіндеп анықталады және ауыршандық сезімі нашар байқалады. Вегетативті полиневропатия вегетативті-тамырлы дистония фонында жүреді. Патологиялық процесті толығымен алып қарастырғанда компенсирленген формадағы ангиотрофонефрозбен сипатталады.
Жүрек-тамыр жүйесі жағынан жүрек ритмінің бұзылуы, жиі брадикардия, сирек тахикардия, жүрек тондарының тұйықталуы, гипотония түріндегі нейроциркуляторлы дистония, ЭКГ-да брадисистолия, ішкі жүректік және қарыншалық өткізгіштіктің бұзылыстары анықталады.
Патологияның көріну дәрежесіне байланысты: орталық және шеткері гемодинамика өзгерістері, капилярлы қан айналымының бұзылыстары. Ангионевротикалық көріністер жиі вегетативті полиневропатияның бастапқы кезеңінде негізгі симптомы болады. Шеткері қанда қатынасты моноцитоз, эозинофилия, кейде гипогликемия, гиперпротеинемия, қанның витаминмен қанығуының төмендеуі байқалады. Ауыр жағдайда (сирек) гипоталамустың жетіспеу синдромы дамиды. Мұндай науқастарда тұрақты бастың ауыруымен қатар ретсіз бас айналу, ауыздың құрғауы, субфебрилитет, дене салмағының төмендеуі, анорексия, зәрді ұстай алмау анықталады. Висцеральді криздердің пароксизмальді ұстамалары бұлшықеттің механикалық қозғыштығының жоғарлауымен, вегетотамырлық дистония немесе ангиодистония түріндегі тамырлық бұзылыстармен сипатталады. Гипотермиялық бұзылулар, вегетативті-сенситивті полиневропатиямен қосарласа жүреді.Ультрадыбыстың қолдаушысы жоғарғы жиілікті шу науқастарда есту мен вестибулярлы анализатор бұзылыстарын анықтайды.
Клиникалық ағымы бойынша үш кезенің ажыратады: бастапқы, айқын емес және айқын. Бастапқы кезеңінде вегетотамырлық дистония фонында аяқ-қолдардың вегетативті невролгия синдромы жүреді.Айқын емес кезеңінде жоғарғы аяқтамалардың вегетативті полиневропатия симптомы ескеріледі, оған қоса астеновегетативті синдром бар. Айқын кезеңде бірінші кезекте таламо-гипоталамиялық жеткіліксіздікпен жүретін диэнцефальді патология орын алады. Бұл кезеңде жалпы церебральді бұзылыстардан басқа сезімдік, тамыр және трофикалық өзгерістер айқын. Оған қоса эндокриндік өзгерістер дамиды. Негізгі емдеу симптоматикалық және жалпы сауықтандыруға бағытталған. Ерте кезеніңде витаминотерапия - В1, В6, В12 витаминдері, физиотерапия - тұзды-емдік ванналар, парафинозокерит, лазеротерапия жүргізіледі. Дәрілік заттардан мепробомат 0,2г ішке күніне 2 реттен, айқын кезеңінде-транквилизаторларды (аз мөлшерде аминозин, мепротан, триоксазин және т.б.) витаминдермен қоса тағайындайды. Мысалы: В1-күнде 1мл 6% ертіндіні бұлшықетке (15-20 инъекция), В6-1мл 5% ертінді (20 инъекция), В12-300-500мкг күн ара бұлшықет ішіне (15 инъекция); кокарбоксилаза бұлшықет ішіне 0,05г-нан 20-25 күн аралығында. Беллатамал (белластен) күніне 2-3 реттен 1 таблетка, рудатель күніне 1 таблетка. Физикалық әдістердің ішінде Щербак әдісімен гальванизацияны кеңінен пайдаланады, дарсонвализация, жалпы УК-сәулелер, озокеритті аппликация, массаж, радоидты, тұзды, күкірт сутекті ванналар мен қатар рефлексотерапия.
№4 сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Қанның артериялық қысымы .
Сабақтың мақсаты: Қанның тамырлар бойымен қозғалуы қалай жүзеге асырылатынын түсіндіру, "Қан қысымы", "Тамырдың соғуы" ұғымдарын тұжырымдау
Қан қысымы -- қан тамырларының (күре тамырлар мен көктамырлардың) қабырғаларына түсетін күш немесе қан қысымы: адамның жасы мен денсаулығына байланысты болады.Ол қантамырларда бірдей болмайды . Қан қысымы артерияларда ,әсіресе ,қолқада барынша жоғары болады . Қан жүректен алыстаған сайын қысым да азаяды. Қан қысымы каппилярларға жеткенше төмендеп , веналарда ,әсіресе, жоғары және төменгі қуысты веналарда ең төмен болады .Қан қысымы тонометр арқылы иық артериясында өлшенеді.
Ең жоғары қысым ( с.б.б 110-120мм ) систоликалық ол қарыншалардың систоласы жиырылуы кезінде байқалады . Ең төменгі қысым ( с.б.б 60-80 ) диастоликалық ол қарыншалардың диастоласы босаңсуы кезінде байқалады . Лүпілдік қысымы деп систоликалық және диастоликалық қан қысымының айырмашылығын айтамыз . Ол сынап бағанасы бойынша 40 мм - ге тең . Лүпіл сол жақ қарынша жиырылған сайын қан қолқаның қабырғасына күшпен соғылып , оны кереді . Осы кезде пайда болған тербелістер толқыны артерия қабырғаларының бойымен тез таралады . Дене бетіне жақын орналасқан ірі артериялардан мысалы , білезіктің ішкі жағы , самай , мойынның екі жағынан басқа жерлерден тамырлар қабырғасының ырғақты тербелісін тамырдың соғуын сипап сезуге болады . Тамыр соққан сайын жүрек бір рет жиырылады . Жүректің бір минутта жиырылу мөлшері , тамырдың соғуын санау арқылы анықталады .
Қан қысымының жоғарылауы гипертония ал төмендеуі гипотония деп аталатын ауруды тудырадыҚан тамырының қысымы -- ең көп тараған сырқаттың бірі. Медициналық статистика бойынша, елі - мізде әрбір оныншы адам қан тамыры қысымымен ауырады екен. Республика бойынша адам өліміне соқтыратын аурулардың ішінде қан қысымы бірінші орынды алады, екінші орында -- ауыр дене жарақаттары, соңғысы -- қатерлі ісік аурулары.
Қан қысымы өте қауіпті ауру. Бұл аурудың жүрек пен тамырды зақымдайтынын ескерер болсақ, тамырдың қанша уақытқа дейін төзе алатыны беймәлім. Сондықтан оны үйреншікті ауру ғой деп мән бермей жүрген дұрыс емес.
Осы бір аурудан сақтану шараларын жұрт - тың бәрі ойлай бермейді.
Қан қысымының қалыпты көр - сеткіші тонометр бойынша 12080 болуы керек. Егер тонометр тілі 14090, 150100, 160110, 170120, 180130 көрсететін болса, бұлар қан қы - сымы көтерілуінің екінші және үшін - ші сатысы болып табылады. Әсіре - се, үшінші сатысы науқас үшін өте қауіпті саналады.
Қан қысымының көтерілуі адам ағзасындағы қан айналымының бұ - зылуынан, жүрек қан тамырла - ры - ның тартылып, оның ішіндегі қанның қою - лануынан
болады. Бұл көбіне аз қи - мылда болатын адамдарда жиірек кездеседі. Бір орында көп отыратын немесе кешке дейін төсектен бас кө - термей жататын адамның денесі қоз - ғалыста болмағандықтан, ағзада - ғы, тамырдағы қан қоюланады да, ішкі температураның қысымы жоға - ры - лайды. Осындайда адамның басы ауы - рып, самай тұсындағы тамыр - ла - ры солқылдап соғады. Қан қою - лан - бас үшін, әрдайым қимыл үстінде болған жөн. Жейтін тағамның көлемінің артуы да қан қысымына алып келеді. Салмақ - тың артуы кезінде қан тамы - рының қысымы жоғарылайды да, бұл жүректі салмақпен жұмыс істеу - ге мәжбүр етеді.
Тағы бір мәселе -- шайды аз ішу керек. Бүгін - дегі шайлардың тоқсан пайызы - қызыл бояумен боялады. Сол бояу қан арқылы тамырларға тарайды да, та - мырдың тар іргелеріне жинала бастайды. Бірте-бірте бояу қалың қатпарға айналып, қан айналу процесін баяулатады. Нәтижесінде өз арна - сы - на сыймай қалған қан басқа ша - бады. Қысым басқа көтерілгенде кейбір жіңішке тамырлар шыдас бере алмай, жарылып кетеді. Бұл науқас үшін аса қауіпті жағдай. Тек шай ғана емес, сары уайымға түсіп немесе қатты ашуланған адамның да қан тамырлары бірден жарылып кетіп жатады.
Сонымен өте қауіпті бұл дертке шалдықпау үшін өзімізге төмендегі 4 жағдайды жасауымыз керек:
- дене салмағын азайту;
- алкогольді ішімдік пен темекіні тастау;
- шай мен кофені аз ішу;
- жаттығуды көп жасау және көп жүру.
Жазылуды ойласаңыз бұл ауруға мән беріңіз. Дүниежүзінде миллиондаған адам қан тамыры қысымын төмендету үшін дәрі-дәрмектерді ұзақ және тұ - рақты түрде қабылдайды. Солай бола тұра, жұмыс істеу қа - білетін сақтай отырып, белсенді өмір салтын ұстанады.
№5 сабақ.
Тақырыбы:Жүректің ишемиялық ауруы
Мақсаты: Оқушыларды жүрекқұрылысын, маңызын, қызметін білуге үйрету.Оқушылардың танымдық қабілетін арттыру.
Жүректің ишемиялық ауруы -- жүректе қанайналымы толық тоқтағандықтан немесе қажетті шамадан кем болғандықтан дамитын сырқат. Сол себепті ишемиялық ауруы жүректің тәждік (коронарлық) артерияларының ауруы деп те аталады. Бұл сырқаттың әлеуметтік мәнін ескере отырып, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 1965 жылы оны "дербес" ауру деп таныды. Бүгінгі таңда ишемиялық ауру әсіресе экономикасы өркендеген елдерде кең таралған, тіпті оны эпидемиялы аурулар тобына жатқызбақ ой бар. Жүректің ишемиялық ауруы кенеттен қазаға ұшыратуымен қауіпті. Ол жүрек-тамыр сырқаттарынан болатын өлім-жітімнің 23-ін қамтиды. Бұл ауруға жасы 40 -- 65-тер шамасындағы ер адамдар жиірек шалдығады.
Этиологиясы мен патогенезі. Миокард инфарктісінің тікелей әсерлі себептері: жүрек артерияларының спазмы; олардың іргесінде тромбылардың түзілуі; саңылауында тромбылық эмболдардың пайда болуы; осы артериялар атеросклероздан тарылып, миокардқа оны зорықтыратындай күштің түсуі. Дегенмен, бұлар жүрек бұлшық етінде некроз бен оның зардаптарын дамытатын жергілікті ғана себептер. Жүректің ишемиялық ауруының атеросклероз және гипертония ауруымен тығыз байланыстылығын ескерсек, оның этиологиясы аталған себептермен шектеліп қана қоймайтыны түсінікті. Атеросклероз бен гипертония ауруын өрістететін этиологиялық факторлардың барлығы, әсіресе психика-эмоциялық зорығу, жүректің ишемиялық ауруының дамуына да себеп болады. Сондықтан атеросклероз бен гипертония ауруы және жүректің ишемиялық ауруы "үзеңгілесе" дамиды.
№6 сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Адам ағзасындағы трансплантация
Мақсаты: Трансплантат тұрақтамауы донор мен реципиент арасындағы генетикалық айырмашылықтармен толық түсіндіру.
Трансплантация дегеніміз -- бір организмнен екінші организмге жасушаларды, тіндерді және мүшелерді алмастыру. Түрлі трансплантациялардың хирургиялық әдістері біздің дәуірде жетілдірілген. Ғалымдар мүшелер мен тіндерді бір индивидуумнан екінші индивидуумға алмастыру сұрақтарына хирургиялық технологиялар көмегімен жауап тапқан.
Аутотрансплантат -- бір индивидумда өз денесінің бір жерінен алынған тінді басқа жерге салу. Бұл алмастыру түрін көбінесе күйген адамдарда өткізеді, ол кезде дененің таза терісін күйген жеріне салады.
Трансплантат тұрақтамауындағы механизмдер туралы қазіргі көзқарастар
Трансплантат тұрақтамауы донор мен реципиент арасындағы генетикалық айырмашылықтармен себептеледі. Әр түрлі салынған трансплантатқа қарсы иммундық жауаптың дәрежесі де әр түрлі болады. Әрбір трансплантат түрін белгілеу үшін бірнеше терминдер қолданады:+
Изотрансплантат -- ол генетикалық ұқсас индивидумдар арасындағы салынған тіндер мен мүшелер. Изотрансплантациялау таза линияға жататын тышқандар арасында орындалады. Адамдарда изотрансплантация генетикалық ұқсас егіздерде өткізіледі.
Аллотрансплантат -- ол бір биологиялық түрге жататын генетикалық түрлі организмдердің арасындағы алмастырған тіндер мен мүшелері. Тышқандарда аллотрансплантациялау бір таза линиялы тышқандардан екінші таза линиялы тышқандарына тіндерін немесе мүшелерін алмастырғанда орындалады. Адамдарда көбінесе бір индивуумнан екінші индивидумга мүшелерін алмастырғанда өтеді, мысалы донор орнында реципиентке ұқсас емес егізі болса.
Ксенотрансплантат деп, әр түрге жататын организмдер арасында салынған тіндер немесе мүшелерін айтады. Мысалы, адамға маймылдан алынып салынған жүректі ксенотрансплантат деп атайды. Ксенотрансплантат өте жоғары генетикалық сәйкессіздік білдіретіндіктен, ол салынған тіндер тұрақтамауының өте тез жүруіне себеп болады.
Трансплантологияда қолданылады:
Жасанды мүшелер - нағыз мүшелерді алмастырғыштар.
Бағаналы клеткалардан мүшелерді клондау
Медициналық практикада өте жиі аллотрансплантатты қолданады. Бұл кезде реципиент пен донор екеуінде кейбір гендердің түрлі аллельдері вариантты болады. Реципиенттің иммунды жүйесі аллотрансплантат жасушаларының бетінде экспрессияланған антигендерді бөгде зат ретінде танып, оған қарсы иммунологиялық тұрақтамау серпілісін шақырады.+
Жасанды мүшелер
Ол нағыз мүшедей қызмет атқармаса да, адам өмірін ұзартады.
Жасанды сүйектер. Құрылуы кезеңі: клиникалық зерттеулерде орындалады.+
Жуырда лимон қышқылы октандиолмен бірге резеңке секілді зат жасауға болады, ол эластикалы болады. Және де сол арқылы адамның зақымдалған бөліктеріне орналастыруға болады. Алынған полимер, гидроаптитпен бірге зақымдалған сүйектің орнына қолданылатын қатты затқа айналады.+
Жасанды тері. Құрылу стадиясы: зерттеушілер нағыз теріні шығаруды ойлстырып жатыр.
1996жылы жасалған жасанды тері күйікке салынған. Бұл әдіс терінің негізін құрайтын, клетка ішілік матрицаны дамыту үшін жануарлардың шеміршегінен алынған коллагендермен гликозамингликандерді байланыстырудан тұрады.2001 жылы осы тәсілдің негізінде өзі қалпына келетін жасанды тері шығарылды.+
Жасанды қол -аяқтар. Құрылу кезеңі: зерттеулер жүргізілуде. Саламандр жұлынған аяқ-қолдар қалпына келтіре алады. Соңғы кездері аяқ-қолдарын ампутирленген адамдарға үміт пайда болды.
Бағаналы жасушалардан мүшелерді өсіру
Трансплантологиядағы дамыған жағдайлардың бірі бағаналы жасушалардан мүшелерді өсіру болып табылады. Егер бұл зерттеулер сәтті болса, адамдар кез-келген мүшесін басқа сау мүшеге ауыстыруға кең мүмкіндік береді.
№7 сабақ.
Тін ұғымының анықтамасы
Мақсаты: Тіндердің жіктелуі микроскопиялық құрылысын және даму көздерін түсіндіру.
Тіндердің дамуын, құрылысын, қызметін зерттейтін гистологияның бөлімі жалпы гистология деп аталады.Тін ұғымының анықтамасы. Микроскоптың қолданылуына дейінгі мезгілдің өзінде анатомдар адамның және жануарлардың организмдерінде біркелкі құрылымдарды анықтаған, олар әртүрлі мүшелердің құрамына кіріп олардың құрылысын қалыптастыруға қатысатыны анықталған. Басында оларды сыртқы сипатына қарап ажыратқан: жұмсақ, сұйық, талшықты, жасушалық деп бөлген. Тін ұғымын бірінші рет 1671 жылы ағылшын ғалымы Н.Грю. Начала анатомии растений кітабындақолданды. Өсімдіктерді зерттеу барысында ол олардың құрылысы тоқыма матаға ұқсайтынына көңіл аударды. Кейде бұл құрылыс жануарларды препарациялау кезінде де байқалды. Тіндерді зерттеу жүргізіліп жатқан 200 жылдан астам уақытта Тін немесе ұлпа ұғымдарының бірнеше анықтамасы берілді. Алғашқы ғылыми анықтаманы 1852 жылы А.Келликер берген болатын: Тін -- морфологиялық және физиологиялық біртұтас құрылымға біріктірілген элементарлық құрамдық бөліктер кешені. Бөліктер ұғымына ол жасушаларды, синцитияларды, симпластыларды жатқызған.3. Тіндердің жіктелуіМикроскопиялық деңгейде құрылысын және даму көздерін анықтауға негізделген тіндердің жіктеуі XIX ғасырдың ортасында ұсынылды (А. Гассаль, А. Келликер, Ф. Лейдиг). Бұл жіктеуге орай тіндердің 4 түрін ажыратты: эпителийлер; дәнекер тіндер мен қан; жүйке тіні; бұлшық ет тіндері.Совет гистологы А.А. Заварзин жіктеудің негізіне көпжасушалы организмдердің пайда болуы барысында құрылған фундаментальды қызметтеріне негізделген эволюциондық принципті қолданды. (жоғарыдан қара). Ол тіндерді келесі түрлерге бөлді:1. Жалпы тіндер:1.1. Шекаралық тіндер.1.2. Ішкі орта тіндері.2. Маманданған тіндер:2.1. Бұлшық ет жүйесінің тіндері.2.2. Жүйке жүйесінің тіндері.Екінші совет ғалымы Н.Г. Хлопин тіндердің генетикалық жіктеуін ұсынды, бұл жіктеудің негізінде тіндердің даму көзі алынған. Бұл жіктеуде келесі тіндер ажыратылады:1. Эпителий1.1. Эпидермальдық түрі1.2. Энтеродермальдық түрі.1.3. Целонефродермальдық түрі.1.4. Эпендимоглиальдық түрі.1.5. Ангиодермальдық түрі.2. Дәнекер тін және қан2.1. Дәнекер ұлпа және лейкоциттер.2.2. Эритроциттер.2.3. Хорда және хордальдық шеміршек.2.4. Мезенхима.3. Бұлшық ет тіні3.1. Миокард.3.2. Мезенхимальдық жазық бұлшық ет тіні.3.3. Соматикалық миотомдық бұлшық ет тіні.3.4. Мионейральдық тін.3.5. Миоэпидермальдық тін.4. Жүйке тіні 4.1. Нейрондар, нейроглия.Н.Г. Хлопиннің жіктеуі қызметі және құрылысы жағынан бір-бірінен көп ажырайтын ұлпалардың гистогенетикалық байланыстарын айқындайды. Гистогенетикалық жіктеу көбінесе эпителий және бұлшық ет ұлпаларында көрініс табады.4. Эволюция барысында тіндердің дамуыЭволюция барысында әр түрлі ұлпалардың пайда болуы, дамуы, құрылысының күрделенуі жүрді. Эволюцияның сатыларын келесі теориялар толығырақ түсіндіреді. Тіндердің дивергентті даму теориясы. Н.Г. Хлопин тіндердің дамуы туралы өзінің ұлпалардың дивергентті даму теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша тіндер эволюция және онтогенез барысында дивергентті дамиды, яғни бұрыннан бар тіндерден белгілі қасиеттерінің өзгеріп бастапқы ұлпадан ажырауы арқылы қалыптасады, ал бұл ұлпалардың көптеген жаңа түрлерінің түзелуіне жол ашады. Бұл теория дивергенция барысында барған сайын бір-біріне ұқсамайтын, құрылысы мен қызметі әртүрлі тіндердің бір эмбриональдық бастамадан қалай пайда болатынын көрсетеді. Тіндердің даму негізі (көзі)Тіндердің даму көзі эмбриональдық бастамалар болып табылады. Эмбриональдық бастамалар, өз кезегінде, ұрық жапырақшаларынан олардың дифференцировкасы кезінде пайда болады. Осының нәтижесінде бастамалардың осьтік кешені қалыптасады. Эмбриогенез барысында тіндік бастамалардан ұлпалардың түзелуі эмбриональдық гистогенез деп аталады.
Гистогенездің механизімі күрделі және оның құрамына келесі компоненттер кіреді:
1. Жасушалардың бөлінуі.2. Жасушалардың өсуі.3. Жасушалардың бағдарланған өлімі (апоптоз).4. Жасушалардың адгезиясы және жасушааралық байланыстар.5. Детерминация.6. Дифференцировка.7. Эмбриональдық индукция.8. Жасушалардың орын ауыстыруы (көшуі, миграциясы).9. Жасушалардың сегрегациясы.
№8 сабақ.
Рентген сәулесі
Мақсаты: Рентген сәулесі рентгендік терапия мақсаттары,қолданылу жолдарын оқыту.
Рентген сәулесі-гамма- және ультракүлгін сәулелер арасындағы диапазонды қамтитын электрмагниттік толқындар. Толқын ұз. 2 ангстремнен кіші Рентген сәулесі шартты түрде қатаң, 2 ангстремнен үлкен Рентген сәулесі жұмсақ Рентген сәулесі деп аталады. Рентген сәулесін 1895 ж. неміс физигі В.К. Рентген ашқан. Рентген сәулесінің қасиеттерін зерттей отырып, алғашқы рентген түтігін жасады. Рентген сәулесінің түрлі материалдар мен адам денесінің жұмсақ ұлпаларынан өтіп кететіні байқалған соң, оны медицинада кеңінен қолдана бастады.
1912 ж. Рентген сәулесінің дифракциясы ашылып, кристалдардың құрылымы периодты болатыны дәлелденді. 20 ғ-дың 20-жылдары рентгендік спектрлер материалдарға элементтік талдау жасауға, 30-жылдары заттың электрондық энергетик. құрылымын зерттеуге қолданыла бастады. Рентген сәулесі түзілу механизміне байланысты үздіксіз және сызықтық болады. Рентген сәулесі -- ішкі электрондық қабаттармен әсерлесуі нәтижесінде пайда болады. Рентген сәулесінің затпен әсерлесуі кезінде Рентген сәулесі жұтылады, шашырайды немесе фотоэффект құбылысы байқалады. Заттың белгілі қабаты арқылы өткен Рентген сәулесінің бастапқы қарқындылығы. Әлсіреу заттың Рентген сәулесін жұтуынан не шашыратуынан болады. Спектрдің ұзын толқын аймағында Рентген сәулесінің жұтылуы, қысқа толқын аймағында -- шашырауы басымырақ болады. Рентген сәулесінің жұтылу дәрежесі оның толқын ұзындығының және элементтің реттік номерінің (Z) артуына байланысты тез өседі. Рентген сәулесінің тірі организмдерге әсері оның тіндерін (ұлпаларын) иондау дәрежесіне қарай пайдалы немесе зиянды болуы мүмкін. Рентген сәулесінің жұтылуы -ға байланысты болғандықтан, оның қарқындылығы Рентген сәулесінің биол. әсерінің өлшемі бола алмайды. Рентген сәулесінің затқа тигізетін әсерінің сандық шамасын есептеумен рентгенометрия айналысады, оның өлшем бірлігі Р(рентген). Рентген сәулесі рентгендік терапия мақсаттары үшін кеңінен қолданылады. Техниканың көптеген салаларында рентгендік дефектоскопия әр түрлі ақауларды, жарықтарды, қуыстарды, пісіру жіктерін, т.б. анықтауға мүмкіндік береді. Рентген құрылымдық талдау кристалл торындағы минерал атомдарының анорган. және органик. қосылыстарының кеңістіктік орналасуын анықтайды. Рентген сәулесін қатты денелердің қасиеттерін зерттеуге қолданумен материалдар рентгенографиясы айналысады. Рентгендік спектроскопия заттардағы электрондардың күйлер тығыздығының энергия шамасы бойынша таралуын, хим. байланыстың табиғатын зерттейді, қатты денелер мен молекулалардағы иондардың эффекттік зарядын табады. Ғарыштан келетін Рентген сәулесінің көмегімен ғарыштық денелердің хим. құрамы мен ғарышта өтіп жатқан физ. процестер туралы деректер алынады (қ. Рентгендік астрономия). Рентген сәулесі, сондай-ақ тамақ өнеркәсібінде, криминалистикада, археологияда т.б. жерлерде қолданылады.
№9 сабақ.
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
Мақсаты: Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттеріне жататындар: зат алмасу, тітіркенгіштігі, көбею, өсу мен даму жолдарын түсіндіру.
Зат алмасу. Жасуша мен қоршаған орта арасында тынысалу, қоректену, қажетсіз өнімдерді шығару арқылы үздіксіз зат алмасады. Жасушадан сыртқы ортаға тотығу өнімдері шығарылып, корек заттар мен оттек қабылданады. Көпжасушалы ағзалардың жасушалары ағзаның ішкі ортасында тіршілік етеді. Ағзаның ішкі ортасына қан, лимфа, ұлпа сүйықтығы жатады. Осы ортадан жасушаның жарғақшалары арқылы су, тұздар, витаминдер, гормондар, оттек өтеді. Бұлар - жасушаны түзетін құрылыс материалдары. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Тексерілді Келісемін Бекітемін
Әдістемелік бірлестік Директордың оқу
отырысында қаралды: ісі жөніндегі орынбасары: Мектеп директоры:
______ А.Сейітова ______ Н.Амирова _____ Н.Арыстанбеков
Биология және денсаулық
7-сынып
2017-2018 оқу жылы
Мұғалімі: Ниязбекова А.А.
Түсінік хат
Ұсынылып отырған бағдарлама Қазақстан Республикасы жалпы білім берудегі мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты негізіне сүйене отырып жасалынған Биология және денсаулық бағдарламасы оқушылардың осы курс бойынша білімін жетілдіру, танымдық көз-қарасын қалыптастыру,биологиялық сауаттылығы мен мәдениеттілігін дамыту мақсатында жасалынған.
Бағдарламада оқушылардың жас ерекшеліктері мен қабылдау дәрежелері ескерілген. Тақырыптар оқушылардың қызығушылықтарын арттырып өзіндік ерекшелігін терең тануға мүмкіндік береді.
Мақсаты:
Биология және денсаулық бағдарламасының терминдері мен қағидаларына нақты түсінік бере отырып жеткізу.Оқушыларды жеке тұлға ретінде тіршілік әрекеттерін білуге, алған білімін өмірде іс-жүзінде қолдана білуге үйрету.
Ағзаның өсіп жетілуіне ондағы болып жатқан өзгерістерді ұғынып өмірдің кез-келген қиындықтарына төтеп бере алатындарын ұғындыру.
Міндеттері:
-Мемлекеттік білім стандарты деңгейді білім,білік және дағдыларын игерту
-Биологияпәнінің мазмұны арқылы танымдық және коммуникативтік
іс-әрекетке,өздігінен білім алуға және еңбекке бейімдеу,сондай-ақ
ата-дәстүр,әдет-ғұрып,салт-сана,хал ықтық ұлттык болмысты жалпы адамзаттың мәдени мұраларымен үндестіру арқылы баланы тұлға ретінде қалыптастыру
Мектептің негізгі сатысында оқуға,меңгерген биология және денсаулық курсының білімін өмірде қолдануға жан- жақты дайындауды жүзеге асыру. Биология және денсаулық курсын өмірде болып жатқан нақты құбылыстарды жалпылауға және қоршаған болмысты танып-білуге көмектесетін ғылым болып табылатыны туралы түсініктердің қалыптасуына ықпал ету.
Оқушының өмір сүруіне және мектептің келесі деңгейінде оқуын жалғастыруы үшін қажетті білім,білік және дағдыларды қалыптастыру.
Пәнді меңгерту деңгейінің талаптары.
- Оқушылардың коммуникативтік құзырлығын дамыту
- Іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру
- Ой - өрісін дамуына мүмкіндік тудыру
Бағдарлама жеті бөлімнен тұрады
І. Өз денең туралы біл ( 3 сағат)
Кіріспе. Адам денесіндегі кереметтер.Адам ағзасының құрылысы.Адам ағзасына жанаспалы ультрадыбыс пен инфрадыбыстың әсері.
ІІ.Жүрек және қан( 5сағат)
Қанның артериялық қысымы .Жүректің ишемиялық ауруы.Адам ағзасындағы трансплантация.Тін ұғымының анықтамасы.Рентген сәулесі.
ІІІ. Тері күтімі( 5сағат)
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері.Терінің құрылысы, қызметі мен маңызы.Тері аурулары.Терідегі безеулермен күрес.Жағымсыз тері иісі.
ІY. Шаш туралы мәлімет ( 2 сағат)
Шаш күтімі.Шаш түстерінің өзгеруі
Y. Сана түйсігі( 2 сағат)
Сана - Адам миының функциясы.Сана - объективті дүниенің бейнесі.
YІ. Сүйек және буын,бұлшықет қозғалысы ( 12 сағат)
Сүйек-буын туберкулезі.Саусақтар арасындағы газдар.Денсаулыққа әсер ететін жағымсыз факторлар.Сынық рентген сәулесі.Бронх демікпесі. Бұлшық ет туралы дерек.Гистология.Моноциттер.Экзокри нді бездер.Гормондар.Адам организмінің қалыпты микрофлорасы. Денсаулық және жеке бас тазалығы.
YІІ. Адам ағзасындағы құбылыстар( 5 сағат)
Адам ағзасына лимонның пайдасы.Тақырыбы. Семіздік -- өлімнің басты себепкері.Акселерация.Өтпелі жас - оқушылар үшін ең қиын кезең.Денсаулық - өмір кепілі
По nekekz -
Биология және денсаулық бағдарламасының күнтізбелік тақырыптық жоспары
рс
Өтілетін тақырыптар
Сағат саны
Мерзімі
І. Өз денең туралы біл
1
1
Кіріспе. Адам денесіндегі кереметтер.
1
8.09
2
2
Адам ағзасының құрылысы
1
15.09
3
3
Адам ағзасына жанаспалы ультрадыбыс пен инфрадыбыстың әсері.
1
22.09
ІІ.Жүрек және қан
4
1
Қанның артериялық қысымы .
1
29.09
5
2
Жүректің ишемиялық ауруы
1
6.10
6
3
Адам ағзасындағы трансплантация
1
13.10
7
4
Тін ұғымының анықтамасы
1
20.10
8
5
Рентген сәулесі
1
27.10
ІІІ. Тері күтімі
9
1
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
1
10.11
10
2
Терінің құрылысы, қызметі мен маңызы.
1
17.11
11
3
Тері аурулары
1
24.11
12
4
Терідегі безеулермен күрес
1
8.12
13
5
Жағымсыз тері иісі
1
8.12
ІY. Шаш туралы мәлімет
15.12
14
1
Шаш күтімі
1
22.12
15
2
Шаш түстерінің өзгеруі
1
12.01
Y. Сана түйсігі
16
1
Сана - Адам миының функциясы.
1
19.01
17
2
Сана - объективті дүниенің бейнесі.
1
26.01
YІ. Сүйек және буын,бұлшықет қозғалысы
18
1
Сүйек-буын туберкулезі
1
2.02
19
2
Саусақтар арасындағы газдар
1
9.02
20
3
Денсаулыққа әсер ететін жағымсыз факторлар
1
16.02
21
4
Сынық рентген сәулесі
1
23.02
22
5
Бронх демікпесі
1
2.03
23
6
Бұлшық ет туралы дерек
1
9.03
24
7
Гистология
1
16.03
25
8
Моноциттер
1
6.04
26
9
Экзокринді бездер
1
13.04
27
10
Гормондар
1
20.04
28
11
Адам организмінің қалыпты микрофлорасы
1
27.04
29
12
Денсаулық және жеке бас тазалығы.
1
4.05
YІІ. Адам ағзасындағы құбылыстар
30
1
Адам ағзасына лимонның пайдасыПо nekekz -
1
11.05
31
2
Тақырыбы. Семіздік -- өлімнің басты себепкері
1
14.05
32
3
Акселерация
1
18.05
33
4
Өтпелі жас - оқушылар үшін ең қиын кезең
1
21.05
34
5
Денсаулық - өмір кепілі
1
25.05
№1 сабақ.
Тақырыбы: Адам денесіндегі кереметтер.
Мақсаты: 1) Адамзат тарихында орын алған таңғажайып оқиғалар мен құбылыстар туралы түсінік беру, адам қабілетінің шексіздігіне көздерін жеткізу.
Адам денесі тылсым құбылыстарға толы. Адам айтса сенгісіз ерекше жүйелер өз денеңізде екенін білесіз бе?
Ең кішкентай Радиостанция.
Адам денесінің әрбір клеткасы микро радиостанцияға ұқсас. Олардың тарататын электр толқынының жиілігі 150 герц айналасында, яғни радионың қабылдау жиілігінен сәл ғана төмен.
Ең керемет Су насосы
Адамның жүрегі күніне 6-8 тонна қанды ығыстырып шығара алады. Мысалы, жүректің үш жарым жылдағы шығарған қанымен алып кемені қалқытуға болады.
Ең ғажап Мотор
Адам өкпесінің сиымдылығы да таңғаларлық. Тыныс алған кезде кеуденің кеңею шегіне жетіп, 4.5L ауаны сыйғыза алады. Демек, өкпенің ауа сіміру көлемі 12.9 шаршыметр. Бұл бір кішкене бөлменің көлемімен бірдей. Өкпенің ішкі көлемі денеміздегі терінің көлемінің 50 есесіне тең.
Ең төзімді Болат шыбық.
Денеміздегі қаңқа сүйектердің өзегі қуыс болғанымен, өте төзімді. Күш ғылымының заңдылығына сүйенсек, әр квадрат метр сүйегіміз бір тонна ауырлықты көтере алады екен.
ТҰЛА БОЙДАҒЫ ТАҢҒАЖАЙЫПТАР
Адам денесінде туабітті пайда болатын таңғажайыптар жеткілікті. Таяуда жасалған ғылыми зерттеулер нәтижесінде ғалымдар осындай тұжырымға келді. Олардың айтуына қарағанда, адамның тұла бойында жайшылықта өзіміз мән бермейтін көптеген тылсым ғажайыптар тұнып тұр екен.
Ең алдымен адамның бұлшық етіне қатысты қызықты фактілерге тоқтала кетейік. Бұлшық еттер дене салмағының бестен екі бөлігіне дейінгі мөл - шерді құрайды. Сондай-ақ әйелдерге қарағанда ерлердің бұлшық ет салмағы анағұрлым артық болады.
Соның салдарынан ер-азаматтардың денесі де ауыр болып келеді.
Ең үлкен бұлшық ет - бөксе бұлшық еті. Адам жүрген, жүгірген және секір - ген ке - зінде аяғын артқа, ал денені ал - дыға қа - рай итеру қызметін атқа - ратыны да сон - дықтан болса керек. Денедегі ең кіш - кентай кіші бұлшық ет құлақтың түп - кі жа - ғында орналас - қан. Сондай-ақ ол көлемі 1 санының мөлше - ріндей үзеңгі бұлшық ет.
Ағзаға көбірек оттегі қажет бола - тындықтан адам есіней бастайды. Ал есі - неу қосымша терең тыныс алуды тудырады. Есінеген кезде миға қан барып, - жақ пен беттің бұлшық еттері қи - мылдап, адам сергиді. Кей адамдар есінеген кезде ауыздарын қатты кере ашады, сондықтан қатты есінегенде олардың жақтары жылжиды да, аузын жаба алмай қалады.
Сондай-ақ кез келген адам демал - ған - да немесе ұйықтағанда, тек 3-4 секундта бір рет тыныс алады. Ал дене қозғалыста болғанда, тыныс алу секундына бір ретке дейін жиілейді.
Терең тыныстағанда өкпеге 2-3 литр - дей ауа барады да, қалыпты тыныс алғанда бір минут ішінде өкпе 10 литр - дей ауаны, ал қатты тыныс ал - ғанда 150 литрден астам ауаны айдайды. Бірақ демді сыртқа қаншалықты мөл - шерде шығарғанымызға қарамастан, өкпемізде жарты литрдей ауа қалады. Тыныс алуды тежеп ұстағаннан кейін, адамның терең дем алуына отте - гінің жетіспеушілігі емес, қанда ері - ген көмірқышқыл газының жетіспеу - шілігі мәжбүр етеді.
Ал енді денедегі сезімдер жайлы мы - надай мәліметтерге назар салыңыз:
Тілдің дәм сезу бүртіктері негізгі төрт дәмді сезеді екен. Яғни адамның тілі тәттіні, тұзды, қышқыл мен ащыны ғана сезеді. Ал мұрын 10.000-нан астам алуан - түрлі иісті ажыратады. Тамақ - тану кезінде тіл дәмдерді ажыратқанда, мұрын да ауыздың артқы жағынан мұрын қуысына келген иісті сезеді. Демек, - адам тамақтың дәмдісін тек дәмі арқылы ғана емес, түрлі иістерді сезіну арқылы да біледі.
Кәдімгі рентген суретінде дененің жұмсақ бөліктерін нашар көрсетеді, сондықтан одан мидың бөліктерін көре ал - майсың. Рентгенге түсірілген суреттен көрінетін зат рентгендік-контрастілік боя - - ғыш деп аталады. Яғни оны қан та - мырларының ішін және мидың айна - ласындағысын көру үшін қанға енгізу - ге болады. Осындай жолмен миға қан құйылу (инсульт) кезінде болатын қан тамырларының бітелуін табуға болады. -
Ерлердің миы әйелдерге қа - ра - ғанда - көбірек, өйткені ерлер әйелдерден ірі - леу болып келеді. Дегенмен дене мөл - шерімен салыстыр - ғанда, әйелдің миы ерлерге қараған - да сәл артығырақ.
Әдетте, бастағы шаш аптасына 3,5 миллиметрге ұзарады. Орта есеппен алғанда, адамның басында 100.000-нан 120.000-ға дейін шаш болады. Бүкіл де - неде саны 20 миллионға дейін жете - тін өзге де түктер болады. Сондай-ақ әрбір кірпік 1 - 2 ай ғана өмір сүреді де, түсіп қалады, содан кейін ол фолликулдан жаңа кірпік өсіп шығады.
Ал тырнақ аптасына 2,5 милли - метрге дейін өседі. Бір қызығы, қол көбірек қимылдаған сайын тырнақтар да жылдамырақ өседі екен. Тіпті ?6?
Қортынды.
- Бүгінгі тақырып сендерді несімен таңғалдырды?
- Осындай ерекше қабілетті сендер өз бойларыңда дамыта алар ма едіңдер?
- Қай қабілетті игеру мүмкіндігі бәрінен жоғары
№2 сабақ
Адам ағзасының құрылысы
Мақсаты:Адам ағзасындағыкөмірсулар қарапайым және күрделі заттардың алмасуын түсіндіру
Ересек адам үшін ақуыздың орташа тәуліктік нормасы - ағза салмағының әр келісі үшін 1,5 грамнан келеді. Және бұл порцияда өсімдік ақуыздары да, ағза жақсы сіңіретін жануар ақуыздар да болуы керек. Мұндай ақуыз көбіне етте, тауықтың төс етінде, сүт өнімдерінде, жұмыртқаның ақуызында болады. Өсімдік ақуызы картопта, бұршақ өсімдіктерінде болады.
Бірақ адам ағзасына тек ақуыз ғана емес , оған сол ақуызды сіңіруге, жаңа жасушаларды түзілуге көмектесетін энергия керек. Ал энергияны адам ағзасы көмірсулардан алады. Көмірсулар қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Алғашқысы, аты айтып тұрғандай, оңай бөлінеді және ағзаға тез сіңіріледі, яғни адам энергиясына энергияны сол сәтте береді. Ал күрделі көмірсудың энергиясы бірнеше сағатқа жетуі мүмкін.
Қарапайым көмірсулар тәттілердің, сүт өнімдерінің, жемістердің құрамында көп болады. Көмірсу шамадан тыс болса, зиянды саналады, себебі ол қандағы қанттың құрамын көбейтеді. Оған жауап ретінде ағза инсулин бөледі. Күрделі көмірсуларды ботқалардың, нанның және көкөністердің құрамында кездестіруге болады. Бұлар өте тоқ тамақ болып табылатыны да сондықтан.
Ағзаға қажетті үшінші компонет - майлар. Жұрт артық салмақтан арыла алмай жатқанда, майдың қажеті қанша деп ойлайтын шығарсыз?! Бірақ, ол ағзаға өте керек зат. Себебі, майлар ақуыздардың да, көмірсулардың да қызметін атқарады. Яғни, біздің ағзамызда қандай бір күрделі кезде қажет болуы ықтимал энергияның қоры болуы үшін қор жасақталады. Осы қор - біз айтып отырған майлар. Оған қоса, майлар терінің, шаштың, тырнақтың жағдайына, тестостерон өндіруге жауап береді.
Майдан мүлдем бас тартуға болмайды, бірақ зиянды майлады тұтынуды азайтға болады. Ондай майлар сүт өнімдерінде, жұмыртқада, етте, тәттілерде болады. Есесіне, пайдалы майларды балықтан, жаңғақтан, т.б. өнімдерден ала аламыз.
Адамның он екі мүшесі
Бір жылда 12 ай болса, адамда 12 мүше бар. Уақыт көшінің бір жылы 365 күннен тұрса, Қытай емшілерінің айтуынша, адамның да буындары соншама. Мұның бәрі адамның табиғатпен тығыз байланысты ендігін айғақтайды. Қа-риялардың жадында болар, халық жұмбақтарының бірінде: Дүниеде бір ағаш бар түбі жуан, он екі ұл, алпыс екі қыз бір күн туған, - деп айтылатыны. Мұндағы 12 ұл адамның он екі мүшесі, 62 қыз - адамның алпыс екі тамыры (алпыс екі мүшеге тараған тамыр), ал ағаш - адамның өзі.
Төрт мүше (екі аяқ, екі қол), жеті мүше тәрізді он екі мүше адамның дене бітіміне бай- ланысты айтылған. Біз бала кезімізде талай естігенбіз, алыс сапардан оралған адамдармен ауыл ақсақалдарының Он екі мүшең аман ба? Төрт мүшең түгел оралдың ба?, - деп амандасып, жөн сұрасқандарын.
Осы қариялардың кезінде он екі мүшенің не екенін санамалап айтып кеткен бір нұсқасы бойынша адамның он екі мүшесі мыналар: Бас (біреу), омыртқа (біреу), жамбас (екеу), жауырын (екеу), тоқпан жілік (екеу), асық жілік (екеу), қары жілік (екеу). Әрине, он екі мүшені басқа-ша талдап, түсіндіретіндердің болуы мүмкін. Қазақ - дана халық қой. Жеті қазынаның өзін әртүрлі құлпыртып айтатындай, он екі мүшені де солай түрлендіріп, бейнелей алатынына таласымыз жоқ. Көнекөз, шежіре кеуделердің барлық болжам, талдауы қисынды.
Он екі мүшенің жоғарғы, төменгі деңгейі
Көне заманғы халық емшілері адамның он екі мүшесінің әр бөлігі тәуліктің ішінде өзінің жоғарғы, төменгі денгейіне ауытқып, ылғи алмасып отыратынын дәлелдеп берген. Оны қазіргі заманауи медицина ілімінің өкілдері де мойындайды. Осынау ғылы-ми тұжырымдама бойынша адамның он екі мүшесінің, яғни қызмет жүйесінің әр бөлігінің тәуліктегі күш - қуаты мынандай:
1. Таңғы сағат 3 - 5-тердің шамасында өкпе жүйесінің қуаты (энергиясы) артады.
2. Таңғы сағат 5-тен 7-ге дейін тоқ ішектің қуаты күшейеді.
3. Таңғы сағат 7-ден 9-ға дейін асқазанның қуаты үсті-үстіне жақсарады.
4. Сағат 9-дан 11-ге дейін ұйқы безінің және талақтың қуаты еселеп артады.
5. Сағат 11-ден 13-ке дейін жүректің қызметі айрықша күшейеді.
6. Түскі сағат 13-тен 15-ке дейін ащы ішектің қуаты барынша артады.
7. Түстен кейін сағат 15-тен 17-ге дейін қуықтың қуаты өте жоғары болады.
8. Сағат 17-ден 19-ға дейін бүйректің қуат көзі ерекше күшейеді.
9. Түні сағат 21-ден 23-ке дейін иық сүйегінің қуаты барынша артады.
10. Түнгі сағат 23-тен түнгі сағат 1-ге дейін өттің күш - қуаты өте молаяды.
11. Түнгі сағат 1-ден 3-ке дейін бауырдың қуаты шарықтау шегіне жетеді.
12. Тек 12 сағаттан кейін әр мүшенің қабынуы өз қалпына түседі, төменгі
шегіне жетіп, тынышталады.
Ғалымдар көп адамның ауруды өздерінің мінезінен, жат қылықтарынан, рухани жан дүниесінің таяздығынан, адамгершілік қасиеттерден жұрдай- лығынан да табатынын айтады. Яғни, мынандай адамдар- ға мынандай сырқаттар үйір. (Бұл - медициналық, ғылыми басылымдар бойынша дай-ындалған болжамдар):
1. Біреуден айласын асыруды ойлайтын пысықай, қу адамдарға тән аурулар: асқазан жарасы мен асқазанның қабынуы, ас қорыту жүйесінің бұзылуы, оның өзге де дерттері.
2. Қызғаншақ, өзіне - өзі сенімсіз адамдар бүйрек ауруларына ұшырайды. Қыз- ғаншақтығына көреалмаушы- лық қосылса, бауыры зақым- данады.
3. Бүгінін, болашағын ойламайтындар, өткенді еске алып тамсанатындар, туған - туыс, ата - анаға көмектесуді ауырсынатындарға тән сырқаттар: құяң, тағы да басқа омыртқа кеселдері.
4. Үнемі қайғырып, аһлеп - уһлеп жүретіндердің өкпесі дертке шалдығады.
5. Ызақор, ашуланшақ адамдардың бауыры ауырады.
6. Жылауықтарға тән аурулар: жүрек қабының қабынуы.
7. Үнемі не болса содан шошынып, үрейленіп жүретіндердің өт жолы қабынады, ағзасы қант диабетіне шалдығады.
8. Біреудің қамын жеп, үнемі шыр - пыр болып жүретіндерге тән ауру: көк бауырының зақымдануы.
9. Тұрмыс - тіршілігіне, маңайындағыларға қорқып - үркіп қарайтындарға бауыр дерті үйір.
10. Шамшыл, өр көкірек адамдар көбінесе бүйрек үсті безінің сырқатынан зардап шегеді.
11. Өзінің көркіне, тартымlылығына сенімсіз әйелдерге, өзінің бел қуатына күмәнді еркектерге тән аурулар: сусамыр мен ұйқы безінің сырқаттануы.
12. Сезімтал, күйрек адамдардың өкпесі, қалқанша безі ауырады.
13. Өт қабына тас байлану, холециститке ұшырау - сараң, дүниеқоңыз адамдарға тән.
14. Шексіз қатты қуану инфарктке әкеліп соқтырады.
15. Өкпешіл адамдарда болатын ауру: лимфа түйіндерінің қабынуы.
16. Шындықтың бетіне қара көзілдірік киіп қарайтындарды, ақиқаттан үркетіндерді көз ауруы мазалайды.
17. Өмірім, тұрмыс - тіршілігім қалай болады, нанымды тауып жей аламын ба, деп үнемі үрей құшағында жүретіндерге ауыздың уылуы, тамағы мен кеңсірігінің зақымдануы жиі - жиі болып тұратын жағым- сыз жағдай.
18. Сараң адамдардың ішінде жиналған улар, залалды қосылымдар сыртқа шықпай, ағзасын улайды.
19. Мақсатсыз адамның басы жиі ауырады.
20. Біреулердің (ата - анасының, туған - туыстарының, жолдас - достарының, таныстарының, кез - келген адамның) арқасында күнкөретіндердің ішінде дәл өзіндей масыл құрттар пайда болып, ішкен - жегенін сорады, оңалтпайды.
21. Қатыгез адамдардың ағзасында (бауыр еті жолында, бүйрегінде, басқа да жерлерінде) тас пайда болады.
22. Бас көтертпес қиыншылықтарда жүргендердің шашы ағарып кетеді.
23. Жетім - жесірлердің, сүйеніші жоқ жалғызілік байғұстардың өкпесі ауырып, жұтқыншағы қабынады.
24. Іші тар, сараң, дүние-қоңыздардың іші де қатады, зат алмасуы да бұзылады.
25. Өзіне - өзінің көңілі толмайтындар жүрек - қан тамыры ауруынан зардап тартады.
26. Аллергияға ұшырайтындар: ызақор, ашуланшақ адамдар.
27. Өкпелегіш, кешірімсіз адамдардың асқазан астының безі ауырады.
28. Ешкімге де, тіпті Құдайға да сенбейтіндердің буын - буындары ауырады.
29. Өз - өзіне сенбейтіндердің сүйегі ауырады, тістері тез түседі.
30. Жезөкше, нәпсіқұмар адамдардың иісі сасық болады, олар жыныс ауруларына шалдығады.
31. Көзі тоймайтын пайдакүнем, қанағатсыз адамдардың ағзасында лимфа- қан қысымын жоғарылатып, жағдайсыздыққа душар етеді.
32. Аяғы мен буынына тұз жиналып ауыратындар еңбектеніп, бірақта еш нәтиже шығара алмаған адамдар.
33. Асқазан - ішек, үрпі безі (простата), жатыр ауруларына шалдығатын адамдар - үсті - басын күтінбейтін, өз қажетіне ақша да, уақыт та қимайтындар.
34. Біреудің айтқанын тыңдауға да, орындауға да құлқы жоқтардың шағымы - құлағының ауыратындығы.
35. Басы ауыратындардың көбісі - менмен, өзін өзгелерден артық санайтын, басқаның айтқанын сөз деп тыңдамайтын кісілер.
№3 сабақ.
Тақырыбы:Адам ағзасына жанаспалы ультрадыбыс пен инфрадыбыстың әсері.
Мақсаты: Ультрадыбыcтың және инфрадыбыстың адам организіміне әсеріне негізделген. Оларлың патогенезімен, клиникалық үрдістердің ағымының ерекшелігімен, диагностикасымен, емімен, профилактикасымен, дәрігерлік-еңбек сараптамасының ерекшелігімен таныстыру
Адам организіміне ультрадыбыcтың әсері.Ультрадыбыс өздігінен тербеліспен сипатталады және жұмсақ (газ, сұйық), қатты денелерде таралады. Ол 20кГц жоғары есту табалдырығында өте жоғары жиілікте (120-145 дБ) дыбыстың
сезілуі байқалады.
Өндірісте ультрадыбыс көзі - құрал-жабдықтар. Оларда технологиялық процестер техникалық бақылау, өлшеу және қондырғылармен қосарласа жүретін фактор ретінде ультрадыбыстық тербелістер әрдайым болады.Ультрадыбыстың физико-гигиеналық қасиетін тербеліс жиілігі құрайды. Дыбыс қысымының өлшем бірлігі-децибел (Халықаралық жүйеде ультрадыбыс жиілігі Втсм2 бірлігімен өлшенеді).Ультрадыбыстық тербелістердің әсері бойынша механикалық, термиялық және физико-химиялық түрлерін ажыратады. Табиғаттың өзі (тартылу-қысылу) механикалық әсерді қамтыса, механикалық энергияның жылуға айналуы, әсіресе бөліну шегінде (қатты-сұйық) термиялық жоғарлайды. Ультрадыбыстың ерекше қасиеттерінің бірі кавитация (микрокөпіршіктер) түзілуі, оның физико-химиялық әсерін қамтиды. Ультрадыбыстың сұйықтарға, биологиялық тканьдерге 0,3 Втсм2 жоғары жиілікте тарағанда кавитация туындайды. Жұмысшылардың организіміне созылмалы немесе кезеңді әсерін тигізгенде орталық және шеткері жүйке жүйесінде, жүрек-тамыр жүйесінде және есту вестибулярлы анализаторларының қызметінің өзгерулеріне әкеледі.Патогенез. Қатынасты жоғары жиіліктегі ультрадыбыстың биологиялық әсерін зерттеу орталық, шеткері жүйке жүйесі, бас ми қыртысы, гипоталамус, орталық және шеткері вегетативті құрылымдардың сезімталдығын көрсетті. Бұдан ультрадыбыс тербелістерінің жүйке жүйесіне тікелей әсер ету механизмінен басқа, жаңа нейрогуморальды және рефлекторлы өзгерістерге жататын интерорецепторлардың алмасу процестерің, эндокриндік, жүрек-тамыр жүйесі, анализаторлардың бұзылуымен жүретіндігін анықтаған. Ультрадыбыс патологиясының генезінде үлкен орынды клетка мембранасының өткізгіштігінің бұзылуы клеткадағы репаративті процестердің дамуына әкеледі.
Ультрадыбыстың әсеріне байланысты вегетативті полиневропатияның маңызды симптомдары сезімталдықтың бұзылуы. Көбінесе ауырсыну, температура және тактильді сезімдер зақымдалады. Сезімталдықтың бұзылуы дистальді гипалгезия түрінде өтеді. Кейде діріл сезімі біртіндеп анықталады және ауыршандық сезімі нашар байқалады. Вегетативті полиневропатия вегетативті-тамырлы дистония фонында жүреді. Патологиялық процесті толығымен алып қарастырғанда компенсирленген формадағы ангиотрофонефрозбен сипатталады.
Жүрек-тамыр жүйесі жағынан жүрек ритмінің бұзылуы, жиі брадикардия, сирек тахикардия, жүрек тондарының тұйықталуы, гипотония түріндегі нейроциркуляторлы дистония, ЭКГ-да брадисистолия, ішкі жүректік және қарыншалық өткізгіштіктің бұзылыстары анықталады.
Патологияның көріну дәрежесіне байланысты: орталық және шеткері гемодинамика өзгерістері, капилярлы қан айналымының бұзылыстары. Ангионевротикалық көріністер жиі вегетативті полиневропатияның бастапқы кезеңінде негізгі симптомы болады. Шеткері қанда қатынасты моноцитоз, эозинофилия, кейде гипогликемия, гиперпротеинемия, қанның витаминмен қанығуының төмендеуі байқалады. Ауыр жағдайда (сирек) гипоталамустың жетіспеу синдромы дамиды. Мұндай науқастарда тұрақты бастың ауыруымен қатар ретсіз бас айналу, ауыздың құрғауы, субфебрилитет, дене салмағының төмендеуі, анорексия, зәрді ұстай алмау анықталады. Висцеральді криздердің пароксизмальді ұстамалары бұлшықеттің механикалық қозғыштығының жоғарлауымен, вегетотамырлық дистония немесе ангиодистония түріндегі тамырлық бұзылыстармен сипатталады. Гипотермиялық бұзылулар, вегетативті-сенситивті полиневропатиямен қосарласа жүреді.Ультрадыбыстың қолдаушысы жоғарғы жиілікті шу науқастарда есту мен вестибулярлы анализатор бұзылыстарын анықтайды.
Клиникалық ағымы бойынша үш кезенің ажыратады: бастапқы, айқын емес және айқын. Бастапқы кезеңінде вегетотамырлық дистония фонында аяқ-қолдардың вегетативті невролгия синдромы жүреді.Айқын емес кезеңінде жоғарғы аяқтамалардың вегетативті полиневропатия симптомы ескеріледі, оған қоса астеновегетативті синдром бар. Айқын кезеңде бірінші кезекте таламо-гипоталамиялық жеткіліксіздікпен жүретін диэнцефальді патология орын алады. Бұл кезеңде жалпы церебральді бұзылыстардан басқа сезімдік, тамыр және трофикалық өзгерістер айқын. Оған қоса эндокриндік өзгерістер дамиды. Негізгі емдеу симптоматикалық және жалпы сауықтандыруға бағытталған. Ерте кезеніңде витаминотерапия - В1, В6, В12 витаминдері, физиотерапия - тұзды-емдік ванналар, парафинозокерит, лазеротерапия жүргізіледі. Дәрілік заттардан мепробомат 0,2г ішке күніне 2 реттен, айқын кезеңінде-транквилизаторларды (аз мөлшерде аминозин, мепротан, триоксазин және т.б.) витаминдермен қоса тағайындайды. Мысалы: В1-күнде 1мл 6% ертіндіні бұлшықетке (15-20 инъекция), В6-1мл 5% ертінді (20 инъекция), В12-300-500мкг күн ара бұлшықет ішіне (15 инъекция); кокарбоксилаза бұлшықет ішіне 0,05г-нан 20-25 күн аралығында. Беллатамал (белластен) күніне 2-3 реттен 1 таблетка, рудатель күніне 1 таблетка. Физикалық әдістердің ішінде Щербак әдісімен гальванизацияны кеңінен пайдаланады, дарсонвализация, жалпы УК-сәулелер, озокеритті аппликация, массаж, радоидты, тұзды, күкірт сутекті ванналар мен қатар рефлексотерапия.
№4 сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Қанның артериялық қысымы .
Сабақтың мақсаты: Қанның тамырлар бойымен қозғалуы қалай жүзеге асырылатынын түсіндіру, "Қан қысымы", "Тамырдың соғуы" ұғымдарын тұжырымдау
Қан қысымы -- қан тамырларының (күре тамырлар мен көктамырлардың) қабырғаларына түсетін күш немесе қан қысымы: адамның жасы мен денсаулығына байланысты болады.Ол қантамырларда бірдей болмайды . Қан қысымы артерияларда ,әсіресе ,қолқада барынша жоғары болады . Қан жүректен алыстаған сайын қысым да азаяды. Қан қысымы каппилярларға жеткенше төмендеп , веналарда ,әсіресе, жоғары және төменгі қуысты веналарда ең төмен болады .Қан қысымы тонометр арқылы иық артериясында өлшенеді.
Ең жоғары қысым ( с.б.б 110-120мм ) систоликалық ол қарыншалардың систоласы жиырылуы кезінде байқалады . Ең төменгі қысым ( с.б.б 60-80 ) диастоликалық ол қарыншалардың диастоласы босаңсуы кезінде байқалады . Лүпілдік қысымы деп систоликалық және диастоликалық қан қысымының айырмашылығын айтамыз . Ол сынап бағанасы бойынша 40 мм - ге тең . Лүпіл сол жақ қарынша жиырылған сайын қан қолқаның қабырғасына күшпен соғылып , оны кереді . Осы кезде пайда болған тербелістер толқыны артерия қабырғаларының бойымен тез таралады . Дене бетіне жақын орналасқан ірі артериялардан мысалы , білезіктің ішкі жағы , самай , мойынның екі жағынан басқа жерлерден тамырлар қабырғасының ырғақты тербелісін тамырдың соғуын сипап сезуге болады . Тамыр соққан сайын жүрек бір рет жиырылады . Жүректің бір минутта жиырылу мөлшері , тамырдың соғуын санау арқылы анықталады .
Қан қысымының жоғарылауы гипертония ал төмендеуі гипотония деп аталатын ауруды тудырадыҚан тамырының қысымы -- ең көп тараған сырқаттың бірі. Медициналық статистика бойынша, елі - мізде әрбір оныншы адам қан тамыры қысымымен ауырады екен. Республика бойынша адам өліміне соқтыратын аурулардың ішінде қан қысымы бірінші орынды алады, екінші орында -- ауыр дене жарақаттары, соңғысы -- қатерлі ісік аурулары.
Қан қысымы өте қауіпті ауру. Бұл аурудың жүрек пен тамырды зақымдайтынын ескерер болсақ, тамырдың қанша уақытқа дейін төзе алатыны беймәлім. Сондықтан оны үйреншікті ауру ғой деп мән бермей жүрген дұрыс емес.
Осы бір аурудан сақтану шараларын жұрт - тың бәрі ойлай бермейді.
Қан қысымының қалыпты көр - сеткіші тонометр бойынша 12080 болуы керек. Егер тонометр тілі 14090, 150100, 160110, 170120, 180130 көрсететін болса, бұлар қан қы - сымы көтерілуінің екінші және үшін - ші сатысы болып табылады. Әсіре - се, үшінші сатысы науқас үшін өте қауіпті саналады.
Қан қысымының көтерілуі адам ағзасындағы қан айналымының бұ - зылуынан, жүрек қан тамырла - ры - ның тартылып, оның ішіндегі қанның қою - лануынан
болады. Бұл көбіне аз қи - мылда болатын адамдарда жиірек кездеседі. Бір орында көп отыратын немесе кешке дейін төсектен бас кө - термей жататын адамның денесі қоз - ғалыста болмағандықтан, ағзада - ғы, тамырдағы қан қоюланады да, ішкі температураның қысымы жоға - ры - лайды. Осындайда адамның басы ауы - рып, самай тұсындағы тамыр - ла - ры солқылдап соғады. Қан қою - лан - бас үшін, әрдайым қимыл үстінде болған жөн. Жейтін тағамның көлемінің артуы да қан қысымына алып келеді. Салмақ - тың артуы кезінде қан тамы - рының қысымы жоғарылайды да, бұл жүректі салмақпен жұмыс істеу - ге мәжбүр етеді.
Тағы бір мәселе -- шайды аз ішу керек. Бүгін - дегі шайлардың тоқсан пайызы - қызыл бояумен боялады. Сол бояу қан арқылы тамырларға тарайды да, та - мырдың тар іргелеріне жинала бастайды. Бірте-бірте бояу қалың қатпарға айналып, қан айналу процесін баяулатады. Нәтижесінде өз арна - сы - на сыймай қалған қан басқа ша - бады. Қысым басқа көтерілгенде кейбір жіңішке тамырлар шыдас бере алмай, жарылып кетеді. Бұл науқас үшін аса қауіпті жағдай. Тек шай ғана емес, сары уайымға түсіп немесе қатты ашуланған адамның да қан тамырлары бірден жарылып кетіп жатады.
Сонымен өте қауіпті бұл дертке шалдықпау үшін өзімізге төмендегі 4 жағдайды жасауымыз керек:
- дене салмағын азайту;
- алкогольді ішімдік пен темекіні тастау;
- шай мен кофені аз ішу;
- жаттығуды көп жасау және көп жүру.
Жазылуды ойласаңыз бұл ауруға мән беріңіз. Дүниежүзінде миллиондаған адам қан тамыры қысымын төмендету үшін дәрі-дәрмектерді ұзақ және тұ - рақты түрде қабылдайды. Солай бола тұра, жұмыс істеу қа - білетін сақтай отырып, белсенді өмір салтын ұстанады.
№5 сабақ.
Тақырыбы:Жүректің ишемиялық ауруы
Мақсаты: Оқушыларды жүрекқұрылысын, маңызын, қызметін білуге үйрету.Оқушылардың танымдық қабілетін арттыру.
Жүректің ишемиялық ауруы -- жүректе қанайналымы толық тоқтағандықтан немесе қажетті шамадан кем болғандықтан дамитын сырқат. Сол себепті ишемиялық ауруы жүректің тәждік (коронарлық) артерияларының ауруы деп те аталады. Бұл сырқаттың әлеуметтік мәнін ескере отырып, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 1965 жылы оны "дербес" ауру деп таныды. Бүгінгі таңда ишемиялық ауру әсіресе экономикасы өркендеген елдерде кең таралған, тіпті оны эпидемиялы аурулар тобына жатқызбақ ой бар. Жүректің ишемиялық ауруы кенеттен қазаға ұшыратуымен қауіпті. Ол жүрек-тамыр сырқаттарынан болатын өлім-жітімнің 23-ін қамтиды. Бұл ауруға жасы 40 -- 65-тер шамасындағы ер адамдар жиірек шалдығады.
Этиологиясы мен патогенезі. Миокард инфарктісінің тікелей әсерлі себептері: жүрек артерияларының спазмы; олардың іргесінде тромбылардың түзілуі; саңылауында тромбылық эмболдардың пайда болуы; осы артериялар атеросклероздан тарылып, миокардқа оны зорықтыратындай күштің түсуі. Дегенмен, бұлар жүрек бұлшық етінде некроз бен оның зардаптарын дамытатын жергілікті ғана себептер. Жүректің ишемиялық ауруының атеросклероз және гипертония ауруымен тығыз байланыстылығын ескерсек, оның этиологиясы аталған себептермен шектеліп қана қоймайтыны түсінікті. Атеросклероз бен гипертония ауруын өрістететін этиологиялық факторлардың барлығы, әсіресе психика-эмоциялық зорығу, жүректің ишемиялық ауруының дамуына да себеп болады. Сондықтан атеросклероз бен гипертония ауруы және жүректің ишемиялық ауруы "үзеңгілесе" дамиды.
№6 сабақ.
Сабақтың тақырыбы: Адам ағзасындағы трансплантация
Мақсаты: Трансплантат тұрақтамауы донор мен реципиент арасындағы генетикалық айырмашылықтармен толық түсіндіру.
Трансплантация дегеніміз -- бір организмнен екінші организмге жасушаларды, тіндерді және мүшелерді алмастыру. Түрлі трансплантациялардың хирургиялық әдістері біздің дәуірде жетілдірілген. Ғалымдар мүшелер мен тіндерді бір индивидуумнан екінші индивидуумға алмастыру сұрақтарына хирургиялық технологиялар көмегімен жауап тапқан.
Аутотрансплантат -- бір индивидумда өз денесінің бір жерінен алынған тінді басқа жерге салу. Бұл алмастыру түрін көбінесе күйген адамдарда өткізеді, ол кезде дененің таза терісін күйген жеріне салады.
Трансплантат тұрақтамауындағы механизмдер туралы қазіргі көзқарастар
Трансплантат тұрақтамауы донор мен реципиент арасындағы генетикалық айырмашылықтармен себептеледі. Әр түрлі салынған трансплантатқа қарсы иммундық жауаптың дәрежесі де әр түрлі болады. Әрбір трансплантат түрін белгілеу үшін бірнеше терминдер қолданады:+
Изотрансплантат -- ол генетикалық ұқсас индивидумдар арасындағы салынған тіндер мен мүшелер. Изотрансплантациялау таза линияға жататын тышқандар арасында орындалады. Адамдарда изотрансплантация генетикалық ұқсас егіздерде өткізіледі.
Аллотрансплантат -- ол бір биологиялық түрге жататын генетикалық түрлі организмдердің арасындағы алмастырған тіндер мен мүшелері. Тышқандарда аллотрансплантациялау бір таза линиялы тышқандардан екінші таза линиялы тышқандарына тіндерін немесе мүшелерін алмастырғанда орындалады. Адамдарда көбінесе бір индивуумнан екінші индивидумга мүшелерін алмастырғанда өтеді, мысалы донор орнында реципиентке ұқсас емес егізі болса.
Ксенотрансплантат деп, әр түрге жататын организмдер арасында салынған тіндер немесе мүшелерін айтады. Мысалы, адамға маймылдан алынып салынған жүректі ксенотрансплантат деп атайды. Ксенотрансплантат өте жоғары генетикалық сәйкессіздік білдіретіндіктен, ол салынған тіндер тұрақтамауының өте тез жүруіне себеп болады.
Трансплантологияда қолданылады:
Жасанды мүшелер - нағыз мүшелерді алмастырғыштар.
Бағаналы клеткалардан мүшелерді клондау
Медициналық практикада өте жиі аллотрансплантатты қолданады. Бұл кезде реципиент пен донор екеуінде кейбір гендердің түрлі аллельдері вариантты болады. Реципиенттің иммунды жүйесі аллотрансплантат жасушаларының бетінде экспрессияланған антигендерді бөгде зат ретінде танып, оған қарсы иммунологиялық тұрақтамау серпілісін шақырады.+
Жасанды мүшелер
Ол нағыз мүшедей қызмет атқармаса да, адам өмірін ұзартады.
Жасанды сүйектер. Құрылуы кезеңі: клиникалық зерттеулерде орындалады.+
Жуырда лимон қышқылы октандиолмен бірге резеңке секілді зат жасауға болады, ол эластикалы болады. Және де сол арқылы адамның зақымдалған бөліктеріне орналастыруға болады. Алынған полимер, гидроаптитпен бірге зақымдалған сүйектің орнына қолданылатын қатты затқа айналады.+
Жасанды тері. Құрылу стадиясы: зерттеушілер нағыз теріні шығаруды ойлстырып жатыр.
1996жылы жасалған жасанды тері күйікке салынған. Бұл әдіс терінің негізін құрайтын, клетка ішілік матрицаны дамыту үшін жануарлардың шеміршегінен алынған коллагендермен гликозамингликандерді байланыстырудан тұрады.2001 жылы осы тәсілдің негізінде өзі қалпына келетін жасанды тері шығарылды.+
Жасанды қол -аяқтар. Құрылу кезеңі: зерттеулер жүргізілуде. Саламандр жұлынған аяқ-қолдар қалпына келтіре алады. Соңғы кездері аяқ-қолдарын ампутирленген адамдарға үміт пайда болды.
Бағаналы жасушалардан мүшелерді өсіру
Трансплантологиядағы дамыған жағдайлардың бірі бағаналы жасушалардан мүшелерді өсіру болып табылады. Егер бұл зерттеулер сәтті болса, адамдар кез-келген мүшесін басқа сау мүшеге ауыстыруға кең мүмкіндік береді.
№7 сабақ.
Тін ұғымының анықтамасы
Мақсаты: Тіндердің жіктелуі микроскопиялық құрылысын және даму көздерін түсіндіру.
Тіндердің дамуын, құрылысын, қызметін зерттейтін гистологияның бөлімі жалпы гистология деп аталады.Тін ұғымының анықтамасы. Микроскоптың қолданылуына дейінгі мезгілдің өзінде анатомдар адамның және жануарлардың организмдерінде біркелкі құрылымдарды анықтаған, олар әртүрлі мүшелердің құрамына кіріп олардың құрылысын қалыптастыруға қатысатыны анықталған. Басында оларды сыртқы сипатына қарап ажыратқан: жұмсақ, сұйық, талшықты, жасушалық деп бөлген. Тін ұғымын бірінші рет 1671 жылы ағылшын ғалымы Н.Грю. Начала анатомии растений кітабындақолданды. Өсімдіктерді зерттеу барысында ол олардың құрылысы тоқыма матаға ұқсайтынына көңіл аударды. Кейде бұл құрылыс жануарларды препарациялау кезінде де байқалды. Тіндерді зерттеу жүргізіліп жатқан 200 жылдан астам уақытта Тін немесе ұлпа ұғымдарының бірнеше анықтамасы берілді. Алғашқы ғылыми анықтаманы 1852 жылы А.Келликер берген болатын: Тін -- морфологиялық және физиологиялық біртұтас құрылымға біріктірілген элементарлық құрамдық бөліктер кешені. Бөліктер ұғымына ол жасушаларды, синцитияларды, симпластыларды жатқызған.3. Тіндердің жіктелуіМикроскопиялық деңгейде құрылысын және даму көздерін анықтауға негізделген тіндердің жіктеуі XIX ғасырдың ортасында ұсынылды (А. Гассаль, А. Келликер, Ф. Лейдиг). Бұл жіктеуге орай тіндердің 4 түрін ажыратты: эпителийлер; дәнекер тіндер мен қан; жүйке тіні; бұлшық ет тіндері.Совет гистологы А.А. Заварзин жіктеудің негізіне көпжасушалы организмдердің пайда болуы барысында құрылған фундаментальды қызметтеріне негізделген эволюциондық принципті қолданды. (жоғарыдан қара). Ол тіндерді келесі түрлерге бөлді:1. Жалпы тіндер:1.1. Шекаралық тіндер.1.2. Ішкі орта тіндері.2. Маманданған тіндер:2.1. Бұлшық ет жүйесінің тіндері.2.2. Жүйке жүйесінің тіндері.Екінші совет ғалымы Н.Г. Хлопин тіндердің генетикалық жіктеуін ұсынды, бұл жіктеудің негізінде тіндердің даму көзі алынған. Бұл жіктеуде келесі тіндер ажыратылады:1. Эпителий1.1. Эпидермальдық түрі1.2. Энтеродермальдық түрі.1.3. Целонефродермальдық түрі.1.4. Эпендимоглиальдық түрі.1.5. Ангиодермальдық түрі.2. Дәнекер тін және қан2.1. Дәнекер ұлпа және лейкоциттер.2.2. Эритроциттер.2.3. Хорда және хордальдық шеміршек.2.4. Мезенхима.3. Бұлшық ет тіні3.1. Миокард.3.2. Мезенхимальдық жазық бұлшық ет тіні.3.3. Соматикалық миотомдық бұлшық ет тіні.3.4. Мионейральдық тін.3.5. Миоэпидермальдық тін.4. Жүйке тіні 4.1. Нейрондар, нейроглия.Н.Г. Хлопиннің жіктеуі қызметі және құрылысы жағынан бір-бірінен көп ажырайтын ұлпалардың гистогенетикалық байланыстарын айқындайды. Гистогенетикалық жіктеу көбінесе эпителий және бұлшық ет ұлпаларында көрініс табады.4. Эволюция барысында тіндердің дамуыЭволюция барысында әр түрлі ұлпалардың пайда болуы, дамуы, құрылысының күрделенуі жүрді. Эволюцияның сатыларын келесі теориялар толығырақ түсіндіреді. Тіндердің дивергентті даму теориясы. Н.Г. Хлопин тіндердің дамуы туралы өзінің ұлпалардың дивергентті даму теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша тіндер эволюция және онтогенез барысында дивергентті дамиды, яғни бұрыннан бар тіндерден белгілі қасиеттерінің өзгеріп бастапқы ұлпадан ажырауы арқылы қалыптасады, ал бұл ұлпалардың көптеген жаңа түрлерінің түзелуіне жол ашады. Бұл теория дивергенция барысында барған сайын бір-біріне ұқсамайтын, құрылысы мен қызметі әртүрлі тіндердің бір эмбриональдық бастамадан қалай пайда болатынын көрсетеді. Тіндердің даму негізі (көзі)Тіндердің даму көзі эмбриональдық бастамалар болып табылады. Эмбриональдық бастамалар, өз кезегінде, ұрық жапырақшаларынан олардың дифференцировкасы кезінде пайда болады. Осының нәтижесінде бастамалардың осьтік кешені қалыптасады. Эмбриогенез барысында тіндік бастамалардан ұлпалардың түзелуі эмбриональдық гистогенез деп аталады.
Гистогенездің механизімі күрделі және оның құрамына келесі компоненттер кіреді:
1. Жасушалардың бөлінуі.2. Жасушалардың өсуі.3. Жасушалардың бағдарланған өлімі (апоптоз).4. Жасушалардың адгезиясы және жасушааралық байланыстар.5. Детерминация.6. Дифференцировка.7. Эмбриональдық индукция.8. Жасушалардың орын ауыстыруы (көшуі, миграциясы).9. Жасушалардың сегрегациясы.
№8 сабақ.
Рентген сәулесі
Мақсаты: Рентген сәулесі рентгендік терапия мақсаттары,қолданылу жолдарын оқыту.
Рентген сәулесі-гамма- және ультракүлгін сәулелер арасындағы диапазонды қамтитын электрмагниттік толқындар. Толқын ұз. 2 ангстремнен кіші Рентген сәулесі шартты түрде қатаң, 2 ангстремнен үлкен Рентген сәулесі жұмсақ Рентген сәулесі деп аталады. Рентген сәулесін 1895 ж. неміс физигі В.К. Рентген ашқан. Рентген сәулесінің қасиеттерін зерттей отырып, алғашқы рентген түтігін жасады. Рентген сәулесінің түрлі материалдар мен адам денесінің жұмсақ ұлпаларынан өтіп кететіні байқалған соң, оны медицинада кеңінен қолдана бастады.
1912 ж. Рентген сәулесінің дифракциясы ашылып, кристалдардың құрылымы периодты болатыны дәлелденді. 20 ғ-дың 20-жылдары рентгендік спектрлер материалдарға элементтік талдау жасауға, 30-жылдары заттың электрондық энергетик. құрылымын зерттеуге қолданыла бастады. Рентген сәулесі түзілу механизміне байланысты үздіксіз және сызықтық болады. Рентген сәулесі -- ішкі электрондық қабаттармен әсерлесуі нәтижесінде пайда болады. Рентген сәулесінің затпен әсерлесуі кезінде Рентген сәулесі жұтылады, шашырайды немесе фотоэффект құбылысы байқалады. Заттың белгілі қабаты арқылы өткен Рентген сәулесінің бастапқы қарқындылығы. Әлсіреу заттың Рентген сәулесін жұтуынан не шашыратуынан болады. Спектрдің ұзын толқын аймағында Рентген сәулесінің жұтылуы, қысқа толқын аймағында -- шашырауы басымырақ болады. Рентген сәулесінің жұтылу дәрежесі оның толқын ұзындығының және элементтің реттік номерінің (Z) артуына байланысты тез өседі. Рентген сәулесінің тірі организмдерге әсері оның тіндерін (ұлпаларын) иондау дәрежесіне қарай пайдалы немесе зиянды болуы мүмкін. Рентген сәулесінің жұтылуы -ға байланысты болғандықтан, оның қарқындылығы Рентген сәулесінің биол. әсерінің өлшемі бола алмайды. Рентген сәулесінің затқа тигізетін әсерінің сандық шамасын есептеумен рентгенометрия айналысады, оның өлшем бірлігі Р(рентген). Рентген сәулесі рентгендік терапия мақсаттары үшін кеңінен қолданылады. Техниканың көптеген салаларында рентгендік дефектоскопия әр түрлі ақауларды, жарықтарды, қуыстарды, пісіру жіктерін, т.б. анықтауға мүмкіндік береді. Рентген құрылымдық талдау кристалл торындағы минерал атомдарының анорган. және органик. қосылыстарының кеңістіктік орналасуын анықтайды. Рентген сәулесін қатты денелердің қасиеттерін зерттеуге қолданумен материалдар рентгенографиясы айналысады. Рентгендік спектроскопия заттардағы электрондардың күйлер тығыздығының энергия шамасы бойынша таралуын, хим. байланыстың табиғатын зерттейді, қатты денелер мен молекулалардағы иондардың эффекттік зарядын табады. Ғарыштан келетін Рентген сәулесінің көмегімен ғарыштық денелердің хим. құрамы мен ғарышта өтіп жатқан физ. процестер туралы деректер алынады (қ. Рентгендік астрономия). Рентген сәулесі, сондай-ақ тамақ өнеркәсібінде, криминалистикада, археологияда т.б. жерлерде қолданылады.
№9 сабақ.
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
Мақсаты: Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттеріне жататындар: зат алмасу, тітіркенгіштігі, көбею, өсу мен даму жолдарын түсіндіру.
Зат алмасу. Жасуша мен қоршаған орта арасында тынысалу, қоректену, қажетсіз өнімдерді шығару арқылы үздіксіз зат алмасады. Жасушадан сыртқы ортаға тотығу өнімдері шығарылып, корек заттар мен оттек қабылданады. Көпжасушалы ағзалардың жасушалары ағзаның ішкі ортасында тіршілік етеді. Ағзаның ішкі ортасына қан, лимфа, ұлпа сүйықтығы жатады. Осы ортадан жасушаның жарғақшалары арқылы су, тұздар, витаминдер, гормондар, оттек өтеді. Бұлар - жасушаны түзетін құрылыс материалдары. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz