Қазіргі психология ғылымы туралы түсінік
ері
ПСИХОЛОГИЯ - ҒЫЛЫМ
1-лекция
Жоспары:
1. Қазіргі психология ғылымы туралы түсінік.
2. Қазіргі заман психологиясы мақсат-міндеттері, ғылымдар жүйесінде
алатын орны.
3. Психология ғылымының салалары мен тармақтары.
(Қосымша деректер)
1. Қазіргі психология ғылымы туралы түсінік.
Адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберінде өркендеуі мен
қалыптасуына, төңірегіндегі басқа адамдармен қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне деген психология дамуының негізінде жатқан қызығушылық
уақыт өте келе өрістей түскен. Адамның даму заңдары мен оның болмысының
жасампаздық мүмкіндіктері жөніндегі білімдер жүйесі бүкіл қоғамның
кемелденуі үшін өте қажет. Адам әр түрлі ғылым тұрғысынан жан-жақты
зерттелетін объекті, ал ғылымдар әрқайсысы өзіне тән ерекше көкейкесті
мәселелермен айналысады. Солардың ішінде қоғамдық ғылымдар әлеуметтік
процестерді зерттеуде психологиялық факторларды айналып өтуі тіпті мүмкін
емес.
Психология психикалық құбылыстардың пайда болу және қалыптасу
заңдылықтарын зерттейтін, яғни адамдардың жан-жүйесін зерттейтін сан-салалы
ғылым. Психология ерте заманнан бері келе жатқан ғылым, мұның даму тарихына
екі жарым мың жылдай болды. Оның дүниеге тұңғыш келген жері ежелгі Грекия.
Психология атауы псюхе-қазақ тілінде жан, логос- ілім, ұғым,
ой деген гректің екі сөзінен тұрады. Психика обьективті дүниенің
субьективті бейнесі. Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының мидағы бейнесі. Олар (түйсік, ой, елес, сезім,
қабілет, мінез, т.б.) көпшілігімізге мәлім, тілімізде жиі кездесетін
ұғымдар. Осылардың бәрін ғылыми тұрғыда психология ғылымы зерттейді.
Психологияның зерттеу пәнінің негізіне, адам болмысының табиғаты
психикалық құбылыстары, процестері, қасиеттері кіреді. Адам дамуының
заңдылықтары және оның ерекшеліктері туралы ғылыми ілімдердің жүйесі жалпы
қоғамның дамуы үшін қажет. Қазіргі кезеңде өндіріс, ғылым, медицина, өнер,
оқу, ойын, спорт салаларындағы бірде-бір әрекет психологиялық заңдылықтарды
түсініп, танып, білмей тиімді орындалуы мүмкін емес. Адам әр түрлі ғылым
тұрғысынан жан-жақты зерттелетін обьект. Солардың ішінде гуманитрлық
ғылымдар әлеуметтік процестерді зерттеген кезде психологиялық факторларды
ескереді. С.Л. Рубинштейн өзінің Жалпы психология негіздері (1940ж.) атты
еңбегінде Психология зерттеуіндегі ерекше құбылыстар ауқымы анық көрінеді:
– олар біздің сезімдеріміз бен ойларымыз, қабылдауларымыз бен
түйсінулеріміз, ықылас-ниеттеріміз және т.б., яғни біздің өміріміздің ішкі
мазмұнын құрап, біздің жан толғаныстарымыз үшін денімізге ажырамастай болып
сіңген құбылыстар жиыны, - деген.
Ерте заманда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен
кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсінік бойынша жан
ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс және адамда тәннен тәуелсіз жан
болады. Мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің
(ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де. Жан туралы жалған
түсініктің қалыптасуына алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне
алмауы себеп болды. Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын, одан оқшау тұратын,
ерекше бір сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса, соның бір көрінісі, ұйқы
кезінде ол денеден уақытша шығып кетеді де, адам оянған кезде қайтып
келеді, егер келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Осылайша, психикалық
процестер, қалыптар мен қасиеттер ғылыми талдауға түсіп, зерттелгенге дейін
адамдардың бір-бірі жайлы қарапайым түсініктер мен ұғымдар жинақтала берді.
Қазіргі заман психология теориялары мен психология салаларының
бастаулары осы өмір тәжірибесі мен атадан балаға ұрпаққа жеткен рухани
мұрадан келіп шығады. Психология ғылымындағы күрделі міндеттердің бірі –
заңдылықты сипатқа ие байланыстар мен қатынастарды көре білу. Психикалық
әрекеттің даму барысындағы оның заңдылықтарын оқытып – үйрету психологияның
негізгі міндеті болып табылады. Соңғы жылдары психологиялық зерттеулер
айтарлықтай ұлғайып, жаңа ғылыми бағыттар мен пәндер пайда болды.
Психология ғылымынында жаңа болжамдар мен тұжырымдамалар пайда болып,
психология жаңа тәжірибелік мәліметтермен толысуда. Психология ғылымын
зерттеу нәтижелері бұл пәннің барлық салалары мен тармақтарын дамытып
отырудың іргетасы болып есептеледі. Сондықтан бұл пәнді оқып меңгеруде
мынандай негізгі үш бөлімін қарастырамыз:
1) психикалық процестер;
2) психикалық қасиеттер;
3)психикалық қалып.
1) Психикалық процестер: түйсік, қабылдау, зейін, ойлау мен сөйлеу, қиял
және елес, ес;
2) Психикалық қасиеттер: сезім және эмоция, ерік, темперамент, мінез,
қабілет.
3) Психикалық қалып: адамның түрлі көңіл күйінің (зерігу, үрейлену, абыржу,
ашулану, қуану) т.б. компоненттері.
Сонымен, психология – психикалық құбылыстардың пайда болу, қалыптасу
заңдылықтарын және механизмдерін зерттейтін ғылым.
Психология алдында тұрған теориялық және тәжірибелік міндеттердің
көпшілігіне байланысты қазіргі уақыттағы психология ғылымы қарқынды даму
үстінде. Психикалық әрекеттің даму барысындағы оның заңдылықтарын оқытып –
үйрету психологияның негізгі міндеті болып табылады. Психология зерттейтін
құбылыстар аумағы өте кең. Ол күрделілік деңгейі әр түрлі – сезім
мүшелеріне әсер ететін объектінің жеке түрлерінің қарапайым айырмашылығынан
бастап тұлғаның мотивтік күресіне дейін болатын адамның күйлері мен
қасиеттерін, процестерді қамтиды. Зерттелетін құбылыстар мен олардың
байланыстарын жалпы және дерексіз сипаттау – теория болады деп көпшілік
санайтынын ерекше атап айтқан жөн. Алайда мұнымен теориялық жұмыс бітпейді,
сондай-ақ бұған жиналған білімдерді салыстыру мен интеграциялау да, оларды
жүйелеу де және т.б. кіреді. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты болып зерттелетін
құбылыстардың мағынасын ашу саналады. Осыған байланысты әдіснамалық
мәселелер пайда болады.
Психологияның төмендегідей негізгі дәрежелері бөлініп айтылған:
бейнелеу дәрежесі, әрекет дәрежесі, тұлға дәрежесі, қарым-қатынас дәрежесі,
сондай-ақ жалпыламалық деңгейі бойынша дәрежеге теңелетін ұғымдар бұл
"әлеуметтік" және "биологиялық" ұғымдар. Адамның әлеуметтік және табиғи
касиеттерінің объективтік байланыстарын, әлеуметтік және биологиялық
детерминанттарының даму барысындағы қатынасын анықтау – ғылымның күрделі
міндеттерінің бірін білдіреді. Психология өнеркәсіптегі, мемлекеттік
басқарудағы, медицинадағы, мәдениеттегі, спорттағы, білім беру жүйесіндегі
және т.б. ерекше кәсіби практикалық әрекеттің аумағына айналуда.
Психологиялық ғылымды практикалық міндеттерді шешуге енгізу, оның
теориясының даму жағдайларын да маңызды өзгеріске ұшыратады.
Ғылым ретінде психология нені сипаттайды? Оның ғылыми ілімдеріне не
кіреді? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан іздеп,
психологияны әр даму кезеңіне орай өзінің зерттеу пәніне деген көзқарасының
өзгеретінін байқау қажет. Психология өте ежелгі де, өте жас та ғылым. Мың
жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы әлі алда.
Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына енді ғана жүз жылдан
асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих
тұңғиығында бастау алған философиямен бірге келе жатыр.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында, белгілі психолог
Г.Эббингауз психология тарих алдында ұлан ғайыр, ал тарихы өте қысқа- деген
болатын. Психология ғылымынң даму тарихы 2 кезеңге бөлінеді. Оның біріншісі
2500 жылға созылған, ежелгі гректің ғалымы Аристотель есімімен байланысты.
2500 жылға созылған осы кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия,
медицина, әдебиеттану, жаратылыстану т.б.) аралас дамыды. Оның 2-ші тарихы
1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт Лейпцигте тұңғыш
лаборатория ұйымдастырып, дербес эксперименттік ғылым болуына себепкер
болды.
Орта ғасырдағы схоластикалық әдістерге қарсы шығып, Ф.Бэкон ғылымда
индуктивтік әдісті дамытты. Бұл әдіс бойынша дүниетану, оны зерттеу жолы
жай құбылыстардан күрделіге, оңайдан – қиынға, жақыннан –алысқа, деректіден
– дерексіздерге көшіп отыру керек. Бұл әдіс жаратылыстану ғылымдарын
дамытуға ерекше әсер етті. Жаңадан бас көтеріп эканомикада өз орнын ала
бастаған буржуазия тобы, өздерінің өндіріс орнындағы жұмысшылардың
психологиясын біліп, оларға ықпалын жүргізіп, билеп, басқарып отыру үшін,
адамдардың ақиқаттық, нақты реалдық, психологиялық процестерін зерттеуді
керек қылды. Буржуазияның осынау мақсаттарын орындауға эмпериялық
психологияның аренаға шығып дами бастауы қолайлы болды. Бұл психология
Ф.Бэконның эмперикалық философиясына негізделді. Ф.Бэкон тек жаратылыстану
ғылымдарын емес, философия, психология ғылымдарын да схолостикадан арылтып,
оларды тұрмысқа, өмірге үйлестіріп, ғылыми түрде дамуға негіз салды.
Эмпериялық философияның принциптерін психология ғылымын ағылшынның
келесі ғалымы Джон Локк (1632-1704) таратып, әрмен қарай дамыта бастайды.
Психологияда метафизикалық, схоластикалық, құрғақ әдістерге шабуыл жасалып,
нақтылы білімдерге көшу мәселесі қолға алынды. Дж.Локк эмпериялық
психологияның, философияның теориялық негіздерін белгіледі. Ол өзінің
философия-психологиялық концепциясында сенсуалистік көзқарасты дамытады.
Бұл көзқарас бойынша психика нәсіл арқылы берілмейді. Адам туғанда оның
психикаы – табула расса (таза тақта) есебінде болады. Дж. Локк негізгі
принципке білімдердің және идеялардың сезімді дүниеден пайда болуына толық
түрде түсінік берді. Бірақ сыртқы және ішкі тәжірибелерді ажыратуда Дж.Локк
дуалистік философияның жолына түсті. Ол өзінің сыртқы тәжірибесін
дәлелдеуде – материалист, ішкі тәжірибесін дәлелдеуде – идеалист болып
көрінеді. Оның ұғымынша, біз сыртқы тәжірибе арқылы ғана дүниедегі заттарды
сезім мүшелерімізбен түйсіну, қабылдау арқылы ғана танимыз, онсыз сыртқы
дүниеден ешбір мағлұмат ала алмаймыз. Дж. Локктың айтуынша, біздің
біліміміз заттар туралы білім емес, тек қана заттардың елестеулері туралы
білім. Ақиқаттың сыртқы дүниесінің біздің санамызға сәуле түсіруі емес,
елестеулер мен ұғымдардың бір-бірімен келісімі. Бұл айтылғандардан Локктың
сенсуализмі дуалистік философияға негізделгенін, оның сыртқы тәжірибесі
идеализмге негізделгенін көруге болады.
Эмперикалық психологияның белгілі ірі ғалымдарының бірі, ағылшын
философы және психологы Давид Юм (1771-1776) ассоциациялық эмперикалық
психологияға негіз салды. Кейіннен психологияның бұл ағымын Милл, Спенсер
т.б. дамытты. Юм адамның өте күрделі диалектикалық жолмен дамитын санасын
механистік жай элементтерге, түйсіктерге және олардың көшірмесін
елестеулерге бөлді. Оның ұғымынша, адамның күрделі психикалық әрекеттері,
қылығы осы элементттердің жай қосындысынан ғана, елестеулердің бір-бірімен
жай байланысуынан ғана құралады.
Өткен ғасырдың орта шенінде көп табыстарға жетіп, өршіп алға басқан
табиғат ғылымдары психология ғылымына зор әсер етті. Табиғат ғылымдарында
қолданылатын тәжірибе жасау әдістері психология ғылымына да ене бастады.
Психология бара бара өзінің зерттеулерінде дәл ақпараттарды пайдаланылатын
тәжірибелік әдістерді қолдана бастады. Эмперикалық психологияның өзінде-ақ
кейбір психологтар, әсіресе, Вундт пен Джемс ассоциативтік психологияның
өрескел қателеріне қарсы шыға бастады. Вундт – заттарды қабылдау –
түйсіктері мен елестеу – тездің жай ғана қосындысы, шумағы емес екендігін,
перцепция мен апперцепцияны өндіріп отыратын өте күрделі психикалық процесс
екендігін айтты. Джемс – сана әрекеттерінің сыртқы ақиқаттық дүниеден
айрықша өзгешеліктеріне көбірек көңіл бөлді; психикалық әрекеттердің өне
бойы өзгеріп, бір қалыптан екінші қалыпқа ауысып, толқып отыратын сана
ағымы екендігін айтты. Әйткенмен, бұлар ассоциативтік психологияға ашық
қарсы тұрып, оның қателерін түгел көрсете алмады.
Эмперикалық психологияның мынадай қателері болды:
1. Психология ғылымын психика құбылыстары, сана құбылыстары ғылымы
есебінде түсініп, психиканы сыртқы дүниенің санадағы сәулесі есебінде
қарамай, жалғыз іштен шығатын әрекет дей білуі. Эмперикалық психология
идеалистік психология болды.
2. Психика сыртқы дүниенің әсерінсіз өзінен-өзі іштен пайда болып, өз
бетімен дамиды деген ұғымға сүйеніп, әрбір адамның өзін-өзі байқау әдісін
психологияның негізгі әдісі деп білу. Әр адам өзінің ғана психикалық
әрекеттерін біле алады, басқа адамдардың психикалық әректтерін зерттеп
білуге болмайды. Объективтік байқау әдісінің орны психологияда емес,
философияда, физиологияда деген ұғымды жақтау. Психологияның бұл ағымы
эмперикалық психология делініп аталғанмен, эмперияны объективтік түрде
қарамай, әр адамның жеке өзін-өзі байқайтын субъективтік тәжірибесі деп
түсінді.
3. Психикалық әрекеттерді механистік көзбен қарау. Адам жеке тұлға есебінде
емес, тек қана бір-бірімен механистік түрде қосылған бөлшектер есебінде
қаралған. Ол – сезімдердің жинағы сезімдердің бір түрі есебінде қаралған.
4. Адамның психикалық әрекеттерінің тарихта өзгеріп отыруының, адам
баласының пайда болып, өсіп-дамып отыруын зерттемеді. Нақты тарихи
жағдайларда тіршілік ететін адамдарды зерттемей, ешбір қоғамға тән емес,
тарихта болмаған абстрактылы, дерексіз адамның психикалық әрекеттерімен
шұғылданды.
5. Психофизикалық теорияға негізделу. Рухани әрекеттер мен физикалық
әрекеттердің әрқайсысы өз алдына өмір сүреді, олардың әрқайсысы өз алдына
болғанымен араларында байланыс бар, бір-біріне әсер етеді деген теорияны
жақтайды.
Эмпирикалық психологияның қателерімен бірге олардың алға басқан
жақтары да болды. Олар психология ғылымының дамып, алға кетуіне себептерін
тигізді. Құрғақ оймен шұғылданып, дәлелсіз құрғақ қорытындылар шығарған
ескі схоластикалық метафизика психологиясына қарсы, тәжірибелік әдістерді
қолданып, психологияны тұрмысқа жақындатуға тәжірибелік ғылымға айналдыруға
ұмтылды. Психология ғылымының мағлұматтары тәрбие жұмысында, медицинада,
өнер жүйесінде, әдебиетте, өндіріс орындарында, түрлі еңбек салаларында
т.б. жерлерде мейлінше мол қолданыла бастады.
19-ғасырдың 2-ші жартысынан бері қарай ғалымдар психикалық
құбылыстарды (түйсік, қабылдау, ес, елес т.б.) эксперимент жүзінде әртүрлі
құрал-жабдықтың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап психология өз
алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік ғылым ретінде дами бастады. Психиканы
зерттеу және түсіндіру психология пәнінің қалыптасуының алғашқы кезеңі
болады. Сонымен психология алғашқыда Жан туралы ғылым ретінде анықталды. Әр
тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсіндірді.
Психиканың мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы және дамуы әрқашанда
философияның өзекті мәселесі – материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасына байланысты болған. Осы мәселе төңірегінде бір-
біріне қарама-қарсы бағыт материализм мен идеализмнің талас тартысына толы
болды. Психикалық құбылыстарды идеалистік тұрғыдан түсінудің мәні
психиканың материядан тыс, өз бетінше өмір сүретін болмыс ретінде
қаралатындығында. Психика – тәнсіз, материясыз негіздің, абсолютті
рухтың, идеяның көрініс беруі -, дейді идеалистер. Материалистік түсінік
бойынша психиканы материядан туындайтын, екінші құбылыс ретінде көрсетеді.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың
барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның көрінісі
деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі. Діннің пайда болуымен психика о
дүниемен байланысты, көрінбейтін, әрі мәңгі жасайтын, тәннің екінші бір
баламасы – рухтық зат деп танылды. Бар әлемнің бастаушысы идея, рух, сана,
ал материя осылардан туындайды деп есептеген әр түрлі идеалистік бағыттар
дамыды. Психиканы адамның рухани өмірінің көрінісі және ол барлық
материалдық табиғат бағынатын заңдарға бағынбайды деп қарастырған идеалисті
философия, адам психикасын түсінудегі материалдық көзқарасты көптеген
ғасырларға ығыстырды.
Тек ХVІІІ ғасырда психология ілімдерінің дамуының жаңа кезеңін
бастады. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
психикаға қатысы жоқтығын көрсетті. Р.Декарт ғылымға бір мезгілде екі
ұғымды енгізді. Сана және рефлекс. Бірақ ол өз ілімінде жан мен тәнді бір-
біріне қарама-қарсы қойды да, өзара тәуелсіз екі болмыс – материя және
рухтың жасайтынын уағыздады. Сондықтан психология тарихында бұл ілім
дуализм( екі тарапты) деген атаққа ие болды. Дуалистік ілімнің негізінде
ХІХ ғасырда психологияда психофизикалық параллелизм (яғни психикалық және
физикалық құбылыстар қатарлас өзара тәуелсіз, бірақ бірге деп
тұжырымдайтын) деген идеалистік теория кеңінен тарады. Бұл бағыттың
өкілдері – В.Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Бине, Джемс және т.б.
Психологияның жеке ғылым ретінде қалыптасқан уақытынан басталатын
дамуы, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әр түрлі мақсаттағы зерттеулердің
әр түрлі әдістерін пайдаланатын өзара ауыспалы теориялардың үздіксіз
күресіне ұласты. Сананың құрылымының, мазмұнының және белсенділік
деңгейінің әр түрлі сипатталуы – интероспективтік психология шеңберіндегі
теориялар арасындағы негізгі айырмашылық болып саналады. Осы тұрғыдан
идеалистік сана психологиясы өз зерттеулеріне 5 бағытта алып барды:
- сана элементтер теориясы (негізін салғандар В.Вундт және Э.Титченер);
- саналық әрекеттер психологиясы (Ф.Брентаноның есімімен байланысты);
- саналық ағым теориясы (У. Джемс негізін салған);
- дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология);
- Дительдің сипаттамалық психологиясы.
Осы кезде психологияда эксперименттік әдістің болуына қарамастан, бұл
теориялардың бәріне тән ерекшелік – психикалық құбылыстардың мәнін
түсіндіру ғана емес, тек қана суреттеп сипаттау болды. 1879 жылы В.Вундт
Лейпцигте алғашқы экспериментальдық лабораторияны ұйымдастырды. Сана
психологиясына эксперимент қою мүмкіндігі ашылды. Диалектикалық материалазм
көзқарасы бойынша материя 1-ші кезекті субстрат (негіз), психиканың иесі
ретінде қаралады; психика, сана – бұл 2-ші обьективтік шындықтың мида
бейнеленуі. Сыртқы психикалық өмірсіз ішкі психикалық өмір бола алмайды.
Яғни, өзінен тәуелсіз әрі тысқары обьективтік шындықты психика, сана
бейнелейді, бұл ұғынылған болмыс. Ақиқат болмаса, бейнелеу туралы айтудың
мағынасы жоқ. Бұл туралы ертедегі грек ойшылдарының бірі Демокрит сол
кездің өзінде-ақ психиканы оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп
түсіндіреді. Ол психиканың мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын
айтып, материалистік тұжырым жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы,
идеалист Платон керісінше психика мәңгі өлмейді, өшпейді.- деп
тұжырымдады.
Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан түсіну,
орта ғасырлар заманынан бермен қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы
ойшылы Әбу-насыр әл-Фараби дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір
түрден екінші түрге көшіп, өзгере береді, психика денеден бұрын өмір
сүрмейді, бір денеден екінші бір денеге барып орналаса алмайды деп
материалистік тұрғыдан пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский психиканың
мәңгі өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді
дамытты. Психика дүниесінің сыры жайлы дәйекті материалистік пікірлерді
қазақ ойшылдары да айтқан. Мұндай ой-пікірлер фольклорда, әсіресе, мақал-
мәтелдерде көптеп кездеседі. Мысалы: Тән ауырса, жан ауырады, Тәні
саудың жаны сау, Тән өледі, демек жанда өледі. Жан бар жерде қаза бар
т.б. Ал, Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат,
Махамбет т.б. ақын-жыраулар мен ойшылдардың толғауларында ата-
бабаларымыздың жан дүниесінің сырлары әр қырынан сөз болады.
2. Қазіргі заман психологиясы мақсат-міндеттері, ғылымдар жүйесінде
алатын орны.
Қазіргі кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық және
практикалық міндеттердің сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда.
Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекетті оның даму барысымен
байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеулер аймағы
біршама кеңейіп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келді. Психология
ғылымының түсініктер қоры өзгерді, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздіксіз
өрістеуде, психология бұрын кезікпеген эмпирикалық деректермен толығуда.
Б.Ф. Ломов Психологияның методологиялық және теориялық проблемалары атты
еңбегінде қазіргі заман ғылымының жағдайын сипаттай келе, бүгінгі күнде
психологияның әдіснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да
былай тереңдетіп зерттеудің қажеттігі күрт жоғарылады,- деп жазды.
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай
психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және
керісінше, психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете
түсінуге болады.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі – зерттеу
объекті адам болған барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп,
байланыстыру.
Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенің адам миында
қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні,
психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екендігі
белгілі, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық
құбылыстардың адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін
тануға бағытталуы тиіс. Сонымен бірге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті
барлық уақытта адам өмірінің объектив жағдайларымен байланысып қалмастан,
оның субъектив мезеттерімен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша
психикалық құбылыстардың (қаншама күрделі болмасын) материалдық негізі бас
миы қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесі болатындығына арқа сүйей
отырып, субъектив және объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы
заңдылықты дәлелдеуге негіздеп бере алады. Осы байланыстардың түзілуі және
олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам іс-әрекетіне ықпал
жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерін
тигізеді.
Сонымен психикалық құбылыстардың адам өмірі мен объектив жағдайларына
тәуелді заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің мидағы бейнелеу
механизмдерін де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен, дәлірек
айтсақ, жоғары жүйке қызметі физиологиясымен өте жақын байланыста болуы
сөзсіз.
Психологияның дербес ғылымға айналуында оның XIX ғ. басталған
жаратылыстану ғылымдарымен бірлікте зерттелуі үлкен маңызға ие болды. Осы
байланыстың нәтижесінде психологияға экспериментальдық әдіс енді. (Г.
Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И.М. Сеченов, И.П. Павлов). Қазіргі
заман психология проблемаларының зерттелуіне Ч. Дарвиннің эволюциялық
теориясы да үлкен ықпалын тигізіп, тіршілік иелерінің құбылмалы орта
жағдайларына икемделудегі психиканың рөлін анықтауға, жоғары психикалық
әрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсінуге мүмкіндік
берді.
Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен мағызға ие.
Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және т.б.
зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу
заңдылықтары жөніндегі білімдерді пайдаланбай, кейіп, сезім, психологиялық
климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері мен психологиялық
қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын
зерттемей, әлеуметтік процестерді зерттеуде психологиялық факторды ескеру
заңды қажеттілік. Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді
бағыттай алмайды, керісінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау
арқылы түсіну мүмкін. Адамның психикалық іс-әрекеттерінің негізгі формалары
қоғамдық тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлі объектив іс-әрекет
жағдайында өрісін тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тілді қолдануға
байланысты қалыптасады. Келтірілген пікірлер психологияның қоғамдық
ғылымдармен болған байланысының маңыздылығын дәлелдеп тұр.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д. Ушинский:
Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет - деген еді.
Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер
педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге
сүйенбесе, онда ол қара-дүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер
жиынтығына айналып, шын мәнінде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай
жәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория,
дидактика, пән әдістемесі, тәрбие теориясы) даму барысында психологиялық
зерттеулерді қажет ететін проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс
жүру заңдылықтарын; білім, ептілік және дағдылардың қалыптасуын; адам
қабілеттері мен мотивтерін, оның психикалық дамуын тұтастай білу оқудың әр
сатысындағы білім мазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенің ең тиімді әдістерін
нақтылау және т.б. сияқты өзекті педагогикалық проблемаларды шешуде ерекше
маңызға ие.
Яғни, психология біржағында философия ғылымдары, екінші тарапында
жаратылыстану ғылымдары, үшінші жағында әлеуметтік ғылымдар болған аралықта
орналасқан. Психология қай ғылым саласымен байланысса да оның зерттеу
объектісі жалғыз-ақ: ол – адам, оның психикалық процестері, қалыптары және
қасиеттері.
3. Психология ғылымының салалары мен тармақтары.
Психология көп салалы ғылым. Қазірде оның 40-қа жуық саласы бар. XIX
ғасырдың екінші жартысына дейін психология философия ғылымының бір саласы
болып келіп, жаратылыстану, медицина, әдебиеттану ғылымдарымен де
сабақтасып, байланысып жатты. Психологияның қоғамдық ғылымдармен тарих,
әдебиет, лингвистика, география, антропология, өнер ғылымдарымен де
байланысы зор. Адам психологиясын жақсы білмейінше, оларға әсер етіп,
жігерін қозғап, жүрек сезімдерін толғандыратын, көркем шығармалар туындату
мүмкін емес деген.
XIX ғасырдың екінші жартысынан басталған, психологияның жеке ғылымға
айналуына, оның табиғи біліммен бірлесуі себеп болды. Бұған психологияға
эксперименттік әдістің (Г.Фехнер) енгізілуін де жатқызуға болады.
Психологиялық ілімдердің табиғи-ғылыми теориясын рефлекторлық әдіс құрайды
(И.М. Сеченов, И.П. Павлов, сондай-ақ ірі физиологтардың еңбектері: А.А.
Ухтомский, Л.А. Орбели, П.К. Анохин, Н.И. Красногорский, К.М. Быков, НА.
Бернштейн, И.С. Бериташвили).
Қазіргі кезеңдегі психологияның негізгі мәселелерін өңдеуге
Ч.Дарвиннің эволюциялық идеялары үлкен ықпал етті. Олар тіршілік иесінің
ортаның ауыспалы жағдайына бейімделуі кезіндегі психиканың рөлін анықтауға,
психикалық әрекеттің төменгі түрден жоғары түрге көтерілуінің мағынасын
түсіндіруге мүмкіндік берді. Психологияның педагогика ғылымымен де
байланысы бар. Мұны кезінде орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский де
ерекше атап көрсеткен еді. Шәкірттердің психика дүниесіне әсер ету үшін,
оларды дұрыс тәрбиелеп, нәтижелі оқыту үшін бұлардың психикалық
әрекеттерінің мазмұнын, өсіп-дамуын, мінездері мен қабілеттерін, жеке
психологиялық өзгешеліктерін білу қажет. Сонда ғана ұстаздың оқу-тәрбие
жұмыстары жемісті болып шығуы мүмкін.
Математика, биология, кибернетика, этика, эстетика, социология т.б.
ғылымдардың соңғы жаңалықтары психологияға кеңінен еніп, оның жан-жақты
дамуына әсер етіп отыр. Психология мен этика арасында тығыз байланыс бар.
Этика адамның мінез-құлық нормаларын, адамгершілік принциптерінің
заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Психологияның қай саласы болсада күнделікті
өмірімізге қызмет етеді. Оларды тудырған қоғамның нақтылы талап-тілектері,
өмірде болып жатқан ғылыми-техникалық прогрестің әсері.
Еңбек психологиясы – адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тараптарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған
білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиация
психологиясы, ғарыштық психология т.б. бар.
Инженерлік психология – еңбек психологиясы бөлімдерінің бірі. Ол адам
мен техниканың қарым-қатынасынан туындайтын мәселелерді зерттейді. Адам-
машина саласындегі әрекеттерді тиімді етіп ұйымдастыру, ақпараттарды
сақтау, өңдеу, оны жобалау үлкен орын алады.
Арнайы психология – адамның психикалық қызметінің әр түрлі формаларын,
ми зақымы ауруымен, ақыл-есі кем немесе психика дүниесінде кемшіліктері
бар, жан-қуаттары бұзыла бастаған, психологиялық функцияларына зақым келген
адамдардың ерекшеліктерін зерттейді. Психологияның бұл саласында бірнеше
бағыт бар: олигофренопсихология – мидың туа біткен ақауы бар адамның
психологиясының дамуын, сурдопсихология – саңырау немесе естуі нашар, керең
болып туған балалар психикасын, тифлопсихология – соқыр немесе нашар
көретін адамдар психологиясын зерттейді.
Заң психологиясы – құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және оларды
тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін, қылмыскерлер,
айыптаушылар, куәләр психологиясын зерттеумен айналысады. Мұнда түрлі
қылмыстарды ашуға, олардың қандай жағдайларда пайда болғанын, оның не
себептен жасалғанын зерттеп отырады. Бұл: сот психологиясы, қылмыс
психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын бөлімдерден тұрады.
Сот психологиясы айыптаушылар, куәлар, тергеу ісін жүргізу, олардан жауап
алу тәрізді т.б. жайлардың психологиялық жақтарын қарастырады. Қылмыс
психологиясы кылмыскердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын
ашады. Еңбекпен түзету психологиясы еңбекпен түзеу коллонияларының
тәрбиелік әсерінің тиімділігін зерттеу жолдарын қарастырады.
Зоологиялық психология – жануарлардың психологиялық әрекеттерін
қарастырады. Олардың психикасының даму сатысын, инстинктін, интеллектісін
зерттейді.
Салыстырмалы психология – адамдар мен жануарлардың психикасының
айырмашылықтары мен ерекшеліктерін салыстыра отырып зерттейді. Сонымен
қатар ересек адамдар мен балалардың психологиясын бір-бірімен салыстырып,
олардың ұқсастық, айырмашылықтарын ашады, адамның қалыптасу жолын және оның
туысынан өсіп-жетілгенге дейінгі даму жолын қарастырады.
Педагогикалық психология - оқу-тәрбие процесінің ғылыми негіздерін,
яғни оқушының оқу әрекетін миына қалайша тоқитындығын, адамға білім және
тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-
ойы мен ойлау саласын, дағдыларын қалыптастырудың, олардың оқу
материалдарын меңгеруі мен ұстазбен - шәкірт арасындағы қарым-қатынастарды
реттеудің түйінді мәселелерін қарастырады. Педагогикалық психология келесі
тармақтарға бөлінеді:
а) оқыту психологиясы – дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен
білім берудің негізгі әдістемелік мәселелерін, балалардың ақыл-ойын
қалыптастыру сияқты өзге де мәселелерін зерттейді;
ә) тәрбие психологиясы – гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің
психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету педагогикасының
психологиялық негіздеріне қатысты мәселелерді қарастырады.
Медициналық психология - дәрігер мен аурулардың арасындағы қарым-
қатынас, түрлі аурулардың психологиясын емдеу жолдарын және дәрігердің іс-
әрекетінің және аурудың мінез-құлқының аспектілерін зерттейді. Ол мынадай
бөлімдерге бөлінеді: психикалық кұбылыстардың мидың физиологиялық
құрылымдарына қатынасын зерттейтін нейропсихологиядан; адамның психикалық
әрекетіне дәрілердің әсер етуін зерттейтін психофармакологиядан; адамның
денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру саласын, оның
әдіс-тәсілдерін айқындайтын психопрофилактика және гигиенадан; адамның
психикалық ауытқушылықтарын зерттейтін патопсихологиядан; психикалық
ауытқушылықтары бар адамдардың өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп,
психотерапевтикалық көмек көрсететін клиникалық психологиядан.
Әскери психология – адамның соғыс жағдайындағы, ұрыс кезіндегі, әскери
дәрежесі жоғарыларға сөзсіз бағыну жағдайындағы психологиясымен, әскери
әрекеттер кезіндегі адамның мінез-құлқын, басшылар мен олардың
қарамағындағылар арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, әскери
азаматтардың отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру және т.б. мәселелерді
зерттейді. Әскери психологияның маңызды міндеті - әскери оқу-тәрбиенің
психологиялық мәселелерін талдау болып табылады.
Спорт психологиясы - спортшыларды баулу мен тәрбиелеудің негіздерін
зерттеп, олардың іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін қарастырады.
Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара қарым-қатынасын, оларды
даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін, психологиялық
даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру және күш-қуатын жинақтау
деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің факторларын,
спорттық жарыстарда жеңіске жету үшін қажетті рухани және моральдық
қасиеттердің қалыптасу заңдылықтарын ашады. Әрбір ел мен халықтың спорт
өнеріндегі ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері
анықталады.
Даму психологиясы - әр адамның жасына байланысты психикалық даму
заңдылықтарын, әр түрлі психикалық процестердің (естің, ойлаудың, қиялдың,
сезімнің) ерекшеліктерін, тұлғаның психологиялық қасиеттерін зерттеп
талдайды. Даму психологиясында балалар психологиясы, жеткіншектер
психологиясы, жасөспірім психологиясы, ересек адам психологиясы және
қарттық психология салалары бар.
Ғарыш психологиясы – психологияның ең жас және жаңа саласы, адамдардың
ғарышқа ұшуына байланысты пайда болды. Ол ғарышкерлердің еріктік және
моральдық даярлығы мәселелері білім беру мен жаттықтыру тәсілдерін
зерттеумен шұғылданады.
Өнер психологиясы – қызметтің өнер туындыларын жасауға бағытталған
психологиялық компоненттерін қарастырады. Өнер психологиясының маңызды
міндеті – эстетикалық тәрбиемен музыкалық көркемдік және әдебиетке
қабілеттердің дамуына байланысты мәселелерді зерттейді.
Әлеуметтік психология - әртүрлі әлеуметтік қауымдардың, топтардың,
ұжымдардың психикалық көріністерін (олардың көңіл – күйін, қоғамдық
пікірін, еліктеуін т.б.) топтар мен ұжымдағы адамдардың арасындағы өзара
қарым-қатынас мәселелерімен айналысады. Мұнда әр бір этностардың қарым-
қатынасын, дін психологиясының өзекті мәселелерін де зерттейді. Әр түрлі
топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ұжымдар, ресми
және бейресми топтар арасындағы қатынастар, олардың бірігуінің себептері
мен мақсат-мүдделерінің психологиялық жақтары қарастырылады.
Басқару психологиясы – басқару ісінің әлеуметтік-психологиялық
мәселелерін шешу, басқарушы қызметтің және оған қойылатын талап-тілектерін
ескеру, басшының тұлғалық сапасы мен басқару стильдерін дұрыс қолдана білу
мәселелерін шешуге бағытталады.
Барша психология салаларының ішінде ерекше орынды жалпы психология
иеленетінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті психологияның
әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен
бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де зерттейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Психология ғылымы нені зерттейді?
2. Р. Декарттың психологияға енгізген жаңалығы және ол сол кезеңдегі
ғылымның дамуына қалай әсер етті?
3. Психологияның философия, жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдармен байланыс
себептерінің сипаты қандай?
4. Психология ғылымының қандай салалары бар?
Психологиядағы қалыптасқан ғылыми бағыт-бағдарлар
Жоспар:
1. Психологиядағы бихевиоризм бағыты
2. Гештальтпсихология
3. Фрейдизм бағыты
4. Генетикалық психология
5. Когнитивтік және гуманистік психология
1. Психологиядағы бихевиоризм бағыты.
ХХ ғасырдың басынан психология ғылымы екі жолмен дами бастады:
1) механистік материализм; 2) субъективтік идеализм. Америкада механистік
материализммен байланысты бихевиористік яғни мінез-құлық психологиясы
дамыды. Психологияның бұл ағымына негіз салған белгілі американ
психологтары Торндаик, Уотсон, т.б. субъективтік психологияға қарсы шығып
объективтік психологияны дамытты.
Психология ғылымын табиғи ғылым деп біліп, олар адамның мінез-құлығын,
сана әрекеттерінен бөліп қарады. Олардың ойынша: адамның мінез-құлығы
бүтіндей сыртқы дүниедегі стимулдердің әсерінен пайда болды; адам әсер
етуші заттардың құлы, сыртқы әсерлер қандай болса, адамның мінез-құлқы да
сондай болады.
Бихевиоризмнің пайда болуына американ зерттеушісі Э.Торндайктің
енбектері елеулі ыкпал етті. Оның өзі бихевиорист болмағанымен, ол ашқан
бір қатар мінез-кұлық принциптері кейіннен бихевиоризмнің өзгермес заңына
айналды. Торндайктің негізгі тәжірибелері проблемалық жәшік деп аталатын
орындарда ұсталған жануарларға жүргізілді. Жануарлардың одан шығып,
азықтануы үшін белгілі бір тақтайшаны басулары тиіс болды. Торндайк
Проблемалық жәшіктердегі жануарлардың мінез-кұлқын байқай отырып,
жануарлар байқап көру – қателесу әдісі бойынша әрекет ету арқылы табысқа
кездейсоқ жететіндігі туралы корытындыға келді. Үйрету, яғни бейімделу
реакциясына дағдыландыру бірнеше рет қайталау (жаттығу заңы) арқылы өтеді.
Егер реакциядан кейінгі жағдай организм үшін тиімді болса, ол біржола
бекіп, стимул мен реакция арасында нақтылы байланыс (эффект заңы) орнығады.
Жаттығу және эффект заңдары кейіннен дамытылды әрі толықтырылды.
Дж.Уотсон адам мінез-құлқында туа біткен ештеңе жоқ және оның кез
келген көрінісі – сырттан ынталандырудың өнімі деп айтты. Ол мінез-құлық
ұғымына бір жақты ғана мағына берді. Ол ағзаның ортаға қатынасын ынта-
реакция формуласымен анықтады. Осылайша бихевиористер психологиялық
ғылымды жансыз психологияға айналдырды. Дж. Уотсонның 1925 жылы шыққан
Бихевиоризм кітабының мағынасы мынандай еді: сыртқы тіртіркендіргіштерге
әсер ете отырып, кез-келген қалыптағы кез-келген мінез-құлқы бар адамды
жасап шығуға болады. Адамның өзіндік және туа біткен сенімдері ғана емес,
оның қатынастары мен көзқарастары да теріске шығарылды. Бихевиоризмнің бұл
бағдарламасы адамның ешқандай ерекшеліктерін ескермегендіктен антигуманды
болды.
Алайда, 30-шы жылдары атақты американдық психолог Роберт Вудвортс
мотивация туралы ілімді жасай отырып, бихевиоризм ұсынған ынта-реакция
схемасын ығыстырып, оған аралық бөлімді – ағза және оның бағыттарын
енгізді. Осылайша қатаң бихевиоризм шайқалып, мінез-құлық психологиясын
қайта құру басталды. Оны Эдвард Толмен және Кларк Халл басқарды, ал жаңа
бағыт необихевиоризм деген атауға ие болды. Олар психологиядан дәстүрлі
ұғымдарды – бейне, мотив және т.б. шығарып тастауға болмайды деп санап,
олар реакция мен ынтаның арасында болады деп болжады. Осы мақсатпен олар
уақытша-айнымалылар ұғымын енгізді. Бұл ұғым ретінде, тікелей
ынталандырулар мен жауапты мінез-құлық арасында болатын, танымдық және
себептік факторлар жиынтығы түсінілді. Бірақ мұның бәрі адамның үйренуінің
психологиялық механизмдерін түсіндіре алмады.
2. Гештальтпсихология.
Эмпирикалық психологиядан кейін ХХ ғасырдың басынан психология
ғылымында бірнеше бихевиористік психологиямен бірге идеалистік буржуазиялық
ағымдар пайда болып, дами бастады. Олардың бірі –гештальтпсихология
(гешьталь – немістің бейне, көрініс, форма деген сөзі). Оның өкілдері:
М.Вертхеймер, В.Келлер, К.Коффка, Д.Катц, Е.Рубин және т.б.
Ұзақ уақыт бойы жас экспериментальдық психологияның зерттеу объектісі
болып – түйсік саналды. Осы уақытта психикалық өмірдің бейнелік аспектісі
психологиялық лабораторияларда ашылмай, керісінше, жоғала бастады. Оны
идеалистік философия үстем етуші кезде қалыптасқан гештальтпсихология
жүзеге асыруға тырысты. Бұл мектеп көп жағдайда бихевиоризмге және бұрыннан
өмір сүріп келген психологиялық бағыттарға қарсы шықты. Гештальтпсихология
бихевиоризмді мінез-құлықты зерттегені үшін сынады. Гештальтпсихология
бойынша, мінез-құлық тек рефлекстер шоғыры емес, күрделірек кұбылыс. Ол
тұтас нәрсе.
Гештальтпсихологияны жақтаушылар қабылдау саласында да көптеген
зерттеулер жүргізді. Қабылдаудың түйсіктен сапалық айырмашылығы бар екенін
және олардың жиынтығы емес екенін көрсетті.
Гештальтпсихологтар өздерінің интеллект туралы теориясын бихевиоризм
теориясына қарсы қойды, олар интеллекті стимул-реакция схемасы бойынша
түсіндіру практикалық соқыр әрекетке әкеліп ұрындырады деп санады. Зерттеу
объектісі етіп шимпанзені таңдап алды. Оларды жабық орындарда, Торндайк
мысықтарының жағдайларына ұқсас күйде ұстады. Мәселен, тордың ішінде таяқ,
сыртында банан жатты. Маймыл бананды бірнеше рет ұмтылып, ала алмағаннан
кейін бос әурешелікті кояды, бір сәт ойланып қалғандай болады, содан соң
таяқты алып, соның көмегімен жемісті алып жейді. Жануарлар мәселені
жағдайды сәтінде өзгерту арқылы шешеді деп санады. Бұл кұбылыс инсайт
(инсайт - ұстау, түсіну) деп аталды және байқап көру қателесу әдісіне қарсы
қойылды.
Гештальтпсихологияның құлдырауының себебі мынада: ол өзінің
теоретикалық тұжырымдамаларында бейне мен әрекетті бөліп қарастырды.
Гештальтистер бейнені өз заңдылықтарына бағынатын ерекше мағына ретінде
көрсетті. Оның шынайы зат әрекетімен байланысы жұмбақ болып қалды. Осы екі
маңызды дәрежелерді біріктіре алмай, психикалық талдаудың біртұтас схемасын
жасай алмағандықтан гештальтпсихологияның мектебі құлдырады.
3. Фрейдизм бағыты.
Бұл бағыттың осылайша аталуы австриялық психиатор Зигмунд Фрейдтің
(1856-1939) есімімен байланысты. Оның концепцияларының қалыптасуы XX
ғасырдың басына жатады. Зигмунд Фрейд Австрияның Фрайберг қаласыңда дүниеге
келген. З.Фрейдтің психоанализ терминін алғаш енгізуін, оның ғылымға
қосқан үлкен үлесі деп тануға болады. Оның Түс жору (1900ж.), Күнделікті
өмір психопотологиясы (1904ж.), Тапқырлық және оның бейсанаға қатынасы
(1904ж.) және т.б. еңбектері басылып шыққан.
"Психоанализ" терминінің үш мағынасы бар: 1) тұлға және психопатология
теориясы; 2) тұлға көңілінің бұзылуының терапиялық әдісі; 3) индивидиумның
саналы түрде сезілмейтін ойлары мен сезімдерін зерттеу әдісі. Ұзақ мерзім
психоанализдің дамуында 3.Фрейд тұлғалық ұйымдастырудың топографиялық
моделін қолданды. Осы модель бойынша психикалық өмірдің үш деңгейін бөлуге
болады: сана, парықсыздық (подсознательность) және бейсаналық. Оның ғылымға
қосқан ең үлкен үлесі – бейсаналық ұғымын енгізіп, түрткілермен жұмыс істеу
әдісін қолдануды үйретуі. Сана деңгейі тура осы уақытта сезінетін түйсіктер
мен әсерлерден тұрады. Ал парықсыздық деңгейі (кейде "қол жететін ес" деп
аталады) тура осы сәтте сезілмейтін тәжірибелерді көрсетеді. З.Фрейдтің
ойынша, бұл психиканың сезілетін және сезілмейтін аумағының арасындағы
көпір болып табылады. Бейсаналықта тұлғаның негізгі детерминанттары болады,
олар: психикалық қуат, ояту және инстинктер. Инстинктердің екі түрі бар:
либидо немесе сексуалдық қанағаттануға ұмтылу және агрессиялы инстинкт,
өлімге ұмтылу.
20-жылдардың басында 3.Фрейд өзінің концептуалды моделін қайта
қарастырып, тұлға құрылымын негізгі үш компонентке бөлді: ид, эго, жоғарғы
эго. "Ид" латынның "Ол" сөзінен шығады. 3.Фрейд бойынша "Ол" тұлғаның
қарапайым, инстинктивті және тума аспектілерін білдіреді. Ид бейсаналықта
өмір сүреді және инстинктивті биологиялық оянулармен (тамақ, ұйқы, т.б.),
яғни біздің жүріс-тұрысымызды қуатпен қамтамасыз ететін оянулармен тығыз
байланысты. Фрейд бойынша, ид – ешқандай заң мен ережеге бағынбайтын нәрсе.
Фрейд идті ағзаның соматикалық және психикалық процестері арасындағы нәрсе
деп қарастырады. Ол ид адамды шаршаудан арылтатын екі механизмді көрсетеді:
рефлекторлық әрекет және алғашқы процестер.
"Эго" (латын. "Эго" - "Мен") – шешім қабылдауға жауапты психикалық
ақпараттың компоненті. Эго идтің тілектерін сыртқы әлемге байланысты шектеу
қоя отырып, қанағаттандыруға тырысты. Эгоның қызметі – ағзаның тұтастығы
мен тепе-тендігін сақтау.
"Жоғарғы Эго" (латын. "super" - "жоғарғы" және "ego" - "мен"). Адам
қоғамда өмір сүру үшін қоршаған ортаға сәйкес құндылықтар, нормалар және
әдептер жүйесіне ие болуы керек. Мұның барлығы "әлеуметтену" процесі, яғни
құрылымдық модельдің тілі бойынша "жоғарғы эгоның" қалыптасуы барысында
жүзеге асады. Фрейд "жоғарғы эгоны" екі жүйеге бөледі: ар-ұят және "эго-
идеал". Ар-ұят ата-ананың жазалауының арқасында пайда болады, ал
суперэгоның мадақтаушы аспектісі – бұл эго-идеал.
З.Фрейд инстинктің екі негізгі тобын мойындады: өмір және өлім
инстинктері. Бірінші топ (Эрос) өмірде маңызды процестерді қолдау
мақсатындағы күштерді қамтиды. Екінші топ - өлім инстинктері, яғни танатос
– қатігездік, агрессия, суицид және біреуді өлтірудің барлық көріністері.
3.Фрейд өлім инстинктері - өмір инстинктері секілді адам мінез-құлқын
реттеуші биологиялық түрде шартталған деп есептейді.
З.Фрейд өзінің ғылымдағы жолын физиологиялық институтта бастады,
сондықтан ағзаға энергетикалық шама ретінде қарау оның санасына терең
бойлады: ағза мінездің қозғалыс күшін ерекше энергия түрінде білдіреді.
Зигмунд Фрейд невропатолог-дәрігер болды. Оның пациенттері психикалық нерв
ауруларына шалдыққандар еді. Бірақ олардың нерв жүйесінің құрылысынан
аурудың себебін түсіну мүмкін болмады, ол өз тәжірибесінде, анатомо-
физиологиялық ұғымдар түсіндірмейтін айғақтарды жиі кездестірді. Зигмунд
Фрейд алдында мынандай дилемма пайда болды: мотивация механизмдерін анатомо-
физиологиялық схема тұрғысынан қарау керек пе, әлде белгілі бір
психологиялық айғақтарға жүгіну керек пе? З.Фрейд дәстүрлі психологияға
қарсы шықты. Бұрынғы түсініктеме схемаларын ығыстырып, жаңаларын ұсынды. Ол
өзінің емдеу тәжірибесінде ерікті ассоциациялар әдісін кең қолданды. Әрбір
ассоциация қандай да бір себептің салдарынан басталады деп санады.
Ассоциация арқылы ол өзінің пациенттерінің ойын білуге тырысты.
Психоанализдің негізгі дәрежесі болып мотив дәрежесі саналады. Психоанализ
адамның мінез-құлқынын серіппелері мен қуат қоры туралы адамның өзі жайлы
ұғымдарынан көбірек айтуға тырысты. Бірақ З.Фрейд мотивацияны санаға қарсы
қойды. 3.Фрейдтегі психикалық қуаттылық биологиялықты алмастырды және
қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшінің рөлін атқарды. Ағза да, қоғам да
пішінделетін материал түрінде қарастырылды.
4. Генетикалық психология.
Швейцария ғалымы Ж.Пиаже – психология ғылымындағы генетикалық бағыттың
ірі өкілдерінің бірі. Ж.Пиаже жүйелі құрылымдық талдауды пайдалана отырып,
ол өздігінен, қандайда бір құбылысты ғылыми тұрғыдан түсіндірудің
жеткілікті құралы бола алмайтынын айтты. Құрылымдардың даму заңдары мен
құбылыс шарттарын зерттеу арқылы ғана олардың табиғатын және қызметінің
заңдылықтарын түсінуге болады. Ол өз психологиялық зерттеудің әдістемелік
ұстанымы ретінде генетикалық әдіс ережесін пайдалануды ұсынды. Ж.Пиаженің
пікірі бойынша, жекелеген ғылымдар ғана емес, танымдық теория да
генетикалық негіз бойынша жасалуы керек. Ж. Пиаже өз талдауының бастапқы
пункті ретінде біртұтас тұлғаның – психиканың немесе сананың емес –
қоршаған әлеммен арақатынасын қарастырды. Ж.Пиаженің басты мақсаты –
тұлғаның ақыл-ойын зерттеу болды. Ол оны эволюция барысындағы төмен
ұйымдасқан органикалық құрылымдардың табиғи дамуы ретінде қарастырады.
Ж.Пиаженің алғашқы еңбектері 20-шы жылдары жарыққа шықты: "Баланың
ойлауы және сөйлеуі" (1923), "Баланың талдауы және ойды қорытындылауы"
(1924), "Баланың әлем туралы түсінігі" (1926). Ж.Пиаженің осы алғашқы
көзқарастарын сипаттай отырып, былай деп айтуға болады: "Сәби кезінен
ересек кезге дейінгі жол бойында ой бірқатар сапалық өзгерістерге ұшырайды.
Оларды ашып көрсету үшін, Ж. Пиаже алдымен балалардың түсініктеріне
тоқталды. Ол баламен еркін әңгімелесу әдісін қолданды. Кішкентай бала өз
әлемінің санадан тыс орталығы болды. Ол басқаның орнына өзін қоя алмайды,
өзіне-өзі сырттай қарамай, басқа адамдар заттарды басқаша ұғынатынын
түсінбейді. Сондықтан ол объективтілік пен субъективтілікті, өзінің басынан
өтіп жатқанды ақиқатпен араластырып алады. Өмір баланы ортаға бейімделуге
көндіреді. Осы кезде баланың ойы бастапқы қалпынан айырылып өзгереді және
басқа, әлеуметтік ортадан алынған "ересек адам" логикасына бағына
бастайды".
Ж.Пиаже ақыл-ойды зерттеу кезінде кескін әдісін пайдаланады: ол әр
түрлі жастағы балаларға бірдей тапсырма беріп, оның нәтижесін салыстырады.
Бұл әдіс баланың ақыл-ой әрекетіндегі кейбір өзгерістерді көрсетті. Бірақ
бұл әдіс баладағы жаңа ақыл-ой амалының, ұғымының, білімінің,
психологиясының қалыптасуын ашып көрсетеді. Ж.Пиаже концепциясының басты
кемшілігі: баланың толық тұлғалық дамуын ескермей, ол ақыл-ой дамуының
басты қозғаушы күші ретінде ақыл-ойдың өзін көреді. Ақыл-ойдың даму
факторларының арасында іс-әрекет сияқты фактор болған жоқ. Ж.Пиаженің
теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттерінің көзі өткендегі
ой мүмкіндіктерінде болатынын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПСИХОЛОГИЯ - ҒЫЛЫМ
1-лекция
Жоспары:
1. Қазіргі психология ғылымы туралы түсінік.
2. Қазіргі заман психологиясы мақсат-міндеттері, ғылымдар жүйесінде
алатын орны.
3. Психология ғылымының салалары мен тармақтары.
(Қосымша деректер)
1. Қазіргі психология ғылымы туралы түсінік.
Адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберінде өркендеуі мен
қалыптасуына, төңірегіндегі басқа адамдармен қарым-қатынасының
ерекшеліктеріне деген психология дамуының негізінде жатқан қызығушылық
уақыт өте келе өрістей түскен. Адамның даму заңдары мен оның болмысының
жасампаздық мүмкіндіктері жөніндегі білімдер жүйесі бүкіл қоғамның
кемелденуі үшін өте қажет. Адам әр түрлі ғылым тұрғысынан жан-жақты
зерттелетін объекті, ал ғылымдар әрқайсысы өзіне тән ерекше көкейкесті
мәселелермен айналысады. Солардың ішінде қоғамдық ғылымдар әлеуметтік
процестерді зерттеуде психологиялық факторларды айналып өтуі тіпті мүмкін
емес.
Психология психикалық құбылыстардың пайда болу және қалыптасу
заңдылықтарын зерттейтін, яғни адамдардың жан-жүйесін зерттейтін сан-салалы
ғылым. Психология ерте заманнан бері келе жатқан ғылым, мұның даму тарихына
екі жарым мың жылдай болды. Оның дүниеге тұңғыш келген жері ежелгі Грекия.
Психология атауы псюхе-қазақ тілінде жан, логос- ілім, ұғым,
ой деген гректің екі сөзінен тұрады. Психика обьективті дүниенің
субьективті бейнесі. Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының мидағы бейнесі. Олар (түйсік, ой, елес, сезім,
қабілет, мінез, т.б.) көпшілігімізге мәлім, тілімізде жиі кездесетін
ұғымдар. Осылардың бәрін ғылыми тұрғыда психология ғылымы зерттейді.
Психологияның зерттеу пәнінің негізіне, адам болмысының табиғаты
психикалық құбылыстары, процестері, қасиеттері кіреді. Адам дамуының
заңдылықтары және оның ерекшеліктері туралы ғылыми ілімдердің жүйесі жалпы
қоғамның дамуы үшін қажет. Қазіргі кезеңде өндіріс, ғылым, медицина, өнер,
оқу, ойын, спорт салаларындағы бірде-бір әрекет психологиялық заңдылықтарды
түсініп, танып, білмей тиімді орындалуы мүмкін емес. Адам әр түрлі ғылым
тұрғысынан жан-жақты зерттелетін обьект. Солардың ішінде гуманитрлық
ғылымдар әлеуметтік процестерді зерттеген кезде психологиялық факторларды
ескереді. С.Л. Рубинштейн өзінің Жалпы психология негіздері (1940ж.) атты
еңбегінде Психология зерттеуіндегі ерекше құбылыстар ауқымы анық көрінеді:
– олар біздің сезімдеріміз бен ойларымыз, қабылдауларымыз бен
түйсінулеріміз, ықылас-ниеттеріміз және т.б., яғни біздің өміріміздің ішкі
мазмұнын құрап, біздің жан толғаныстарымыз үшін денімізге ажырамастай болып
сіңген құбылыстар жиыны, - деген.
Ерте заманда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен
кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсінік бойынша жан
ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс және адамда тәннен тәуелсіз жан
болады. Мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің
(ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де. Жан туралы жалған
түсініктің қалыптасуына алғашқы адамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне
алмауы себеп болды. Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын, одан оқшау тұратын,
ерекше бір сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса, соның бір көрінісі, ұйқы
кезінде ол денеден уақытша шығып кетеді де, адам оянған кезде қайтып
келеді, егер келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Осылайша, психикалық
процестер, қалыптар мен қасиеттер ғылыми талдауға түсіп, зерттелгенге дейін
адамдардың бір-бірі жайлы қарапайым түсініктер мен ұғымдар жинақтала берді.
Қазіргі заман психология теориялары мен психология салаларының
бастаулары осы өмір тәжірибесі мен атадан балаға ұрпаққа жеткен рухани
мұрадан келіп шығады. Психология ғылымындағы күрделі міндеттердің бірі –
заңдылықты сипатқа ие байланыстар мен қатынастарды көре білу. Психикалық
әрекеттің даму барысындағы оның заңдылықтарын оқытып – үйрету психологияның
негізгі міндеті болып табылады. Соңғы жылдары психологиялық зерттеулер
айтарлықтай ұлғайып, жаңа ғылыми бағыттар мен пәндер пайда болды.
Психология ғылымынында жаңа болжамдар мен тұжырымдамалар пайда болып,
психология жаңа тәжірибелік мәліметтермен толысуда. Психология ғылымын
зерттеу нәтижелері бұл пәннің барлық салалары мен тармақтарын дамытып
отырудың іргетасы болып есептеледі. Сондықтан бұл пәнді оқып меңгеруде
мынандай негізгі үш бөлімін қарастырамыз:
1) психикалық процестер;
2) психикалық қасиеттер;
3)психикалық қалып.
1) Психикалық процестер: түйсік, қабылдау, зейін, ойлау мен сөйлеу, қиял
және елес, ес;
2) Психикалық қасиеттер: сезім және эмоция, ерік, темперамент, мінез,
қабілет.
3) Психикалық қалып: адамның түрлі көңіл күйінің (зерігу, үрейлену, абыржу,
ашулану, қуану) т.б. компоненттері.
Сонымен, психология – психикалық құбылыстардың пайда болу, қалыптасу
заңдылықтарын және механизмдерін зерттейтін ғылым.
Психология алдында тұрған теориялық және тәжірибелік міндеттердің
көпшілігіне байланысты қазіргі уақыттағы психология ғылымы қарқынды даму
үстінде. Психикалық әрекеттің даму барысындағы оның заңдылықтарын оқытып –
үйрету психологияның негізгі міндеті болып табылады. Психология зерттейтін
құбылыстар аумағы өте кең. Ол күрделілік деңгейі әр түрлі – сезім
мүшелеріне әсер ететін объектінің жеке түрлерінің қарапайым айырмашылығынан
бастап тұлғаның мотивтік күресіне дейін болатын адамның күйлері мен
қасиеттерін, процестерді қамтиды. Зерттелетін құбылыстар мен олардың
байланыстарын жалпы және дерексіз сипаттау – теория болады деп көпшілік
санайтынын ерекше атап айтқан жөн. Алайда мұнымен теориялық жұмыс бітпейді,
сондай-ақ бұған жиналған білімдерді салыстыру мен интеграциялау да, оларды
жүйелеу де және т.б. кіреді. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты болып зерттелетін
құбылыстардың мағынасын ашу саналады. Осыған байланысты әдіснамалық
мәселелер пайда болады.
Психологияның төмендегідей негізгі дәрежелері бөлініп айтылған:
бейнелеу дәрежесі, әрекет дәрежесі, тұлға дәрежесі, қарым-қатынас дәрежесі,
сондай-ақ жалпыламалық деңгейі бойынша дәрежеге теңелетін ұғымдар бұл
"әлеуметтік" және "биологиялық" ұғымдар. Адамның әлеуметтік және табиғи
касиеттерінің объективтік байланыстарын, әлеуметтік және биологиялық
детерминанттарының даму барысындағы қатынасын анықтау – ғылымның күрделі
міндеттерінің бірін білдіреді. Психология өнеркәсіптегі, мемлекеттік
басқарудағы, медицинадағы, мәдениеттегі, спорттағы, білім беру жүйесіндегі
және т.б. ерекше кәсіби практикалық әрекеттің аумағына айналуда.
Психологиялық ғылымды практикалық міндеттерді шешуге енгізу, оның
теориясының даму жағдайларын да маңызды өзгеріске ұшыратады.
Ғылым ретінде психология нені сипаттайды? Оның ғылыми ілімдеріне не
кіреді? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан іздеп,
психологияны әр даму кезеңіне орай өзінің зерттеу пәніне деген көзқарасының
өзгеретінін байқау қажет. Психология өте ежелгі де, өте жас та ғылым. Мың
жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы әлі алда.
Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына енді ғана жүз жылдан
асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих
тұңғиығында бастау алған философиямен бірге келе жатыр.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында, белгілі психолог
Г.Эббингауз психология тарих алдында ұлан ғайыр, ал тарихы өте қысқа- деген
болатын. Психология ғылымынң даму тарихы 2 кезеңге бөлінеді. Оның біріншісі
2500 жылға созылған, ежелгі гректің ғалымы Аристотель есімімен байланысты.
2500 жылға созылған осы кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия,
медицина, әдебиеттану, жаратылыстану т.б.) аралас дамыды. Оның 2-ші тарихы
1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт Лейпцигте тұңғыш
лаборатория ұйымдастырып, дербес эксперименттік ғылым болуына себепкер
болды.
Орта ғасырдағы схоластикалық әдістерге қарсы шығып, Ф.Бэкон ғылымда
индуктивтік әдісті дамытты. Бұл әдіс бойынша дүниетану, оны зерттеу жолы
жай құбылыстардан күрделіге, оңайдан – қиынға, жақыннан –алысқа, деректіден
– дерексіздерге көшіп отыру керек. Бұл әдіс жаратылыстану ғылымдарын
дамытуға ерекше әсер етті. Жаңадан бас көтеріп эканомикада өз орнын ала
бастаған буржуазия тобы, өздерінің өндіріс орнындағы жұмысшылардың
психологиясын біліп, оларға ықпалын жүргізіп, билеп, басқарып отыру үшін,
адамдардың ақиқаттық, нақты реалдық, психологиялық процестерін зерттеуді
керек қылды. Буржуазияның осынау мақсаттарын орындауға эмпериялық
психологияның аренаға шығып дами бастауы қолайлы болды. Бұл психология
Ф.Бэконның эмперикалық философиясына негізделді. Ф.Бэкон тек жаратылыстану
ғылымдарын емес, философия, психология ғылымдарын да схолостикадан арылтып,
оларды тұрмысқа, өмірге үйлестіріп, ғылыми түрде дамуға негіз салды.
Эмпериялық философияның принциптерін психология ғылымын ағылшынның
келесі ғалымы Джон Локк (1632-1704) таратып, әрмен қарай дамыта бастайды.
Психологияда метафизикалық, схоластикалық, құрғақ әдістерге шабуыл жасалып,
нақтылы білімдерге көшу мәселесі қолға алынды. Дж.Локк эмпериялық
психологияның, философияның теориялық негіздерін белгіледі. Ол өзінің
философия-психологиялық концепциясында сенсуалистік көзқарасты дамытады.
Бұл көзқарас бойынша психика нәсіл арқылы берілмейді. Адам туғанда оның
психикаы – табула расса (таза тақта) есебінде болады. Дж. Локк негізгі
принципке білімдердің және идеялардың сезімді дүниеден пайда болуына толық
түрде түсінік берді. Бірақ сыртқы және ішкі тәжірибелерді ажыратуда Дж.Локк
дуалистік философияның жолына түсті. Ол өзінің сыртқы тәжірибесін
дәлелдеуде – материалист, ішкі тәжірибесін дәлелдеуде – идеалист болып
көрінеді. Оның ұғымынша, біз сыртқы тәжірибе арқылы ғана дүниедегі заттарды
сезім мүшелерімізбен түйсіну, қабылдау арқылы ғана танимыз, онсыз сыртқы
дүниеден ешбір мағлұмат ала алмаймыз. Дж. Локктың айтуынша, біздің
біліміміз заттар туралы білім емес, тек қана заттардың елестеулері туралы
білім. Ақиқаттың сыртқы дүниесінің біздің санамызға сәуле түсіруі емес,
елестеулер мен ұғымдардың бір-бірімен келісімі. Бұл айтылғандардан Локктың
сенсуализмі дуалистік философияға негізделгенін, оның сыртқы тәжірибесі
идеализмге негізделгенін көруге болады.
Эмперикалық психологияның белгілі ірі ғалымдарының бірі, ағылшын
философы және психологы Давид Юм (1771-1776) ассоциациялық эмперикалық
психологияға негіз салды. Кейіннен психологияның бұл ағымын Милл, Спенсер
т.б. дамытты. Юм адамның өте күрделі диалектикалық жолмен дамитын санасын
механистік жай элементтерге, түйсіктерге және олардың көшірмесін
елестеулерге бөлді. Оның ұғымынша, адамның күрделі психикалық әрекеттері,
қылығы осы элементттердің жай қосындысынан ғана, елестеулердің бір-бірімен
жай байланысуынан ғана құралады.
Өткен ғасырдың орта шенінде көп табыстарға жетіп, өршіп алға басқан
табиғат ғылымдары психология ғылымына зор әсер етті. Табиғат ғылымдарында
қолданылатын тәжірибе жасау әдістері психология ғылымына да ене бастады.
Психология бара бара өзінің зерттеулерінде дәл ақпараттарды пайдаланылатын
тәжірибелік әдістерді қолдана бастады. Эмперикалық психологияның өзінде-ақ
кейбір психологтар, әсіресе, Вундт пен Джемс ассоциативтік психологияның
өрескел қателеріне қарсы шыға бастады. Вундт – заттарды қабылдау –
түйсіктері мен елестеу – тездің жай ғана қосындысы, шумағы емес екендігін,
перцепция мен апперцепцияны өндіріп отыратын өте күрделі психикалық процесс
екендігін айтты. Джемс – сана әрекеттерінің сыртқы ақиқаттық дүниеден
айрықша өзгешеліктеріне көбірек көңіл бөлді; психикалық әрекеттердің өне
бойы өзгеріп, бір қалыптан екінші қалыпқа ауысып, толқып отыратын сана
ағымы екендігін айтты. Әйткенмен, бұлар ассоциативтік психологияға ашық
қарсы тұрып, оның қателерін түгел көрсете алмады.
Эмперикалық психологияның мынадай қателері болды:
1. Психология ғылымын психика құбылыстары, сана құбылыстары ғылымы
есебінде түсініп, психиканы сыртқы дүниенің санадағы сәулесі есебінде
қарамай, жалғыз іштен шығатын әрекет дей білуі. Эмперикалық психология
идеалистік психология болды.
2. Психика сыртқы дүниенің әсерінсіз өзінен-өзі іштен пайда болып, өз
бетімен дамиды деген ұғымға сүйеніп, әрбір адамның өзін-өзі байқау әдісін
психологияның негізгі әдісі деп білу. Әр адам өзінің ғана психикалық
әрекеттерін біле алады, басқа адамдардың психикалық әректтерін зерттеп
білуге болмайды. Объективтік байқау әдісінің орны психологияда емес,
философияда, физиологияда деген ұғымды жақтау. Психологияның бұл ағымы
эмперикалық психология делініп аталғанмен, эмперияны объективтік түрде
қарамай, әр адамның жеке өзін-өзі байқайтын субъективтік тәжірибесі деп
түсінді.
3. Психикалық әрекеттерді механистік көзбен қарау. Адам жеке тұлға есебінде
емес, тек қана бір-бірімен механистік түрде қосылған бөлшектер есебінде
қаралған. Ол – сезімдердің жинағы сезімдердің бір түрі есебінде қаралған.
4. Адамның психикалық әрекеттерінің тарихта өзгеріп отыруының, адам
баласының пайда болып, өсіп-дамып отыруын зерттемеді. Нақты тарихи
жағдайларда тіршілік ететін адамдарды зерттемей, ешбір қоғамға тән емес,
тарихта болмаған абстрактылы, дерексіз адамның психикалық әрекеттерімен
шұғылданды.
5. Психофизикалық теорияға негізделу. Рухани әрекеттер мен физикалық
әрекеттердің әрқайсысы өз алдына өмір сүреді, олардың әрқайсысы өз алдына
болғанымен араларында байланыс бар, бір-біріне әсер етеді деген теорияны
жақтайды.
Эмпирикалық психологияның қателерімен бірге олардың алға басқан
жақтары да болды. Олар психология ғылымының дамып, алға кетуіне себептерін
тигізді. Құрғақ оймен шұғылданып, дәлелсіз құрғақ қорытындылар шығарған
ескі схоластикалық метафизика психологиясына қарсы, тәжірибелік әдістерді
қолданып, психологияны тұрмысқа жақындатуға тәжірибелік ғылымға айналдыруға
ұмтылды. Психология ғылымының мағлұматтары тәрбие жұмысында, медицинада,
өнер жүйесінде, әдебиетте, өндіріс орындарында, түрлі еңбек салаларында
т.б. жерлерде мейлінше мол қолданыла бастады.
19-ғасырдың 2-ші жартысынан бері қарай ғалымдар психикалық
құбылыстарды (түйсік, қабылдау, ес, елес т.б.) эксперимент жүзінде әртүрлі
құрал-жабдықтың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап психология өз
алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік ғылым ретінде дами бастады. Психиканы
зерттеу және түсіндіру психология пәнінің қалыптасуының алғашқы кезеңі
болады. Сонымен психология алғашқыда Жан туралы ғылым ретінде анықталды. Әр
тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсіндірді.
Психиканың мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы және дамуы әрқашанда
философияның өзекті мәселесі – материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасына байланысты болған. Осы мәселе төңірегінде бір-
біріне қарама-қарсы бағыт материализм мен идеализмнің талас тартысына толы
болды. Психикалық құбылыстарды идеалистік тұрғыдан түсінудің мәні
психиканың материядан тыс, өз бетінше өмір сүретін болмыс ретінде
қаралатындығында. Психика – тәнсіз, материясыз негіздің, абсолютті
рухтың, идеяның көрініс беруі -, дейді идеалистер. Материалистік түсінік
бойынша психиканы материядан туындайтын, екінші құбылыс ретінде көрсетеді.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың
барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның көрінісі
деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі. Діннің пайда болуымен психика о
дүниемен байланысты, көрінбейтін, әрі мәңгі жасайтын, тәннің екінші бір
баламасы – рухтық зат деп танылды. Бар әлемнің бастаушысы идея, рух, сана,
ал материя осылардан туындайды деп есептеген әр түрлі идеалистік бағыттар
дамыды. Психиканы адамның рухани өмірінің көрінісі және ол барлық
материалдық табиғат бағынатын заңдарға бағынбайды деп қарастырған идеалисті
философия, адам психикасын түсінудегі материалдық көзқарасты көптеген
ғасырларға ығыстырды.
Тек ХVІІІ ғасырда психология ілімдерінің дамуының жаңа кезеңін
бастады. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
психикаға қатысы жоқтығын көрсетті. Р.Декарт ғылымға бір мезгілде екі
ұғымды енгізді. Сана және рефлекс. Бірақ ол өз ілімінде жан мен тәнді бір-
біріне қарама-қарсы қойды да, өзара тәуелсіз екі болмыс – материя және
рухтың жасайтынын уағыздады. Сондықтан психология тарихында бұл ілім
дуализм( екі тарапты) деген атаққа ие болды. Дуалистік ілімнің негізінде
ХІХ ғасырда психологияда психофизикалық параллелизм (яғни психикалық және
физикалық құбылыстар қатарлас өзара тәуелсіз, бірақ бірге деп
тұжырымдайтын) деген идеалистік теория кеңінен тарады. Бұл бағыттың
өкілдері – В.Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Бине, Джемс және т.б.
Психологияның жеке ғылым ретінде қалыптасқан уақытынан басталатын
дамуы, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әр түрлі мақсаттағы зерттеулердің
әр түрлі әдістерін пайдаланатын өзара ауыспалы теориялардың үздіксіз
күресіне ұласты. Сананың құрылымының, мазмұнының және белсенділік
деңгейінің әр түрлі сипатталуы – интероспективтік психология шеңберіндегі
теориялар арасындағы негізгі айырмашылық болып саналады. Осы тұрғыдан
идеалистік сана психологиясы өз зерттеулеріне 5 бағытта алып барды:
- сана элементтер теориясы (негізін салғандар В.Вундт және Э.Титченер);
- саналық әрекеттер психологиясы (Ф.Брентаноның есімімен байланысты);
- саналық ағым теориясы (У. Джемс негізін салған);
- дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология);
- Дительдің сипаттамалық психологиясы.
Осы кезде психологияда эксперименттік әдістің болуына қарамастан, бұл
теориялардың бәріне тән ерекшелік – психикалық құбылыстардың мәнін
түсіндіру ғана емес, тек қана суреттеп сипаттау болды. 1879 жылы В.Вундт
Лейпцигте алғашқы экспериментальдық лабораторияны ұйымдастырды. Сана
психологиясына эксперимент қою мүмкіндігі ашылды. Диалектикалық материалазм
көзқарасы бойынша материя 1-ші кезекті субстрат (негіз), психиканың иесі
ретінде қаралады; психика, сана – бұл 2-ші обьективтік шындықтың мида
бейнеленуі. Сыртқы психикалық өмірсіз ішкі психикалық өмір бола алмайды.
Яғни, өзінен тәуелсіз әрі тысқары обьективтік шындықты психика, сана
бейнелейді, бұл ұғынылған болмыс. Ақиқат болмаса, бейнелеу туралы айтудың
мағынасы жоқ. Бұл туралы ертедегі грек ойшылдарының бірі Демокрит сол
кездің өзінде-ақ психиканы оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп
түсіндіреді. Ол психиканың мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын
айтып, материалистік тұжырым жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы,
идеалист Платон керісінше психика мәңгі өлмейді, өшпейді.- деп
тұжырымдады.
Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан түсіну,
орта ғасырлар заманынан бермен қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы
ойшылы Әбу-насыр әл-Фараби дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір
түрден екінші түрге көшіп, өзгере береді, психика денеден бұрын өмір
сүрмейді, бір денеден екінші бір денеге барып орналаса алмайды деп
материалистік тұрғыдан пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский психиканың
мәңгі өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді
дамытты. Психика дүниесінің сыры жайлы дәйекті материалистік пікірлерді
қазақ ойшылдары да айтқан. Мұндай ой-пікірлер фольклорда, әсіресе, мақал-
мәтелдерде көптеп кездеседі. Мысалы: Тән ауырса, жан ауырады, Тәні
саудың жаны сау, Тән өледі, демек жанда өледі. Жан бар жерде қаза бар
т.б. Ал, Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат,
Махамбет т.б. ақын-жыраулар мен ойшылдардың толғауларында ата-
бабаларымыздың жан дүниесінің сырлары әр қырынан сөз болады.
2. Қазіргі заман психологиясы мақсат-міндеттері, ғылымдар жүйесінде
алатын орны.
Қазіргі кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық және
практикалық міндеттердің сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда.
Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекетті оның даму барысымен
байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеулер аймағы
біршама кеңейіп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келді. Психология
ғылымының түсініктер қоры өзгерді, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздіксіз
өрістеуде, психология бұрын кезікпеген эмпирикалық деректермен толығуда.
Б.Ф. Ломов Психологияның методологиялық және теориялық проблемалары атты
еңбегінде қазіргі заман ғылымының жағдайын сипаттай келе, бүгінгі күнде
психологияның әдіснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да
былай тереңдетіп зерттеудің қажеттігі күрт жоғарылады,- деп жазды.
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай
психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және
керісінше, психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете
түсінуге болады.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі – зерттеу
объекті адам болған барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп,
байланыстыру.
Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенің адам миында
қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні,
психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екендігі
белгілі, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық
құбылыстардың адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін
тануға бағытталуы тиіс. Сонымен бірге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті
барлық уақытта адам өмірінің объектив жағдайларымен байланысып қалмастан,
оның субъектив мезеттерімен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша
психикалық құбылыстардың (қаншама күрделі болмасын) материалдық негізі бас
миы қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесі болатындығына арқа сүйей
отырып, субъектив және объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы
заңдылықты дәлелдеуге негіздеп бере алады. Осы байланыстардың түзілуі және
олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам іс-әрекетіне ықпал
жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерін
тигізеді.
Сонымен психикалық құбылыстардың адам өмірі мен объектив жағдайларына
тәуелді заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің мидағы бейнелеу
механизмдерін де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен, дәлірек
айтсақ, жоғары жүйке қызметі физиологиясымен өте жақын байланыста болуы
сөзсіз.
Психологияның дербес ғылымға айналуында оның XIX ғ. басталған
жаратылыстану ғылымдарымен бірлікте зерттелуі үлкен маңызға ие болды. Осы
байланыстың нәтижесінде психологияға экспериментальдық әдіс енді. (Г.
Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И.М. Сеченов, И.П. Павлов). Қазіргі
заман психология проблемаларының зерттелуіне Ч. Дарвиннің эволюциялық
теориясы да үлкен ықпалын тигізіп, тіршілік иелерінің құбылмалы орта
жағдайларына икемделудегі психиканың рөлін анықтауға, жоғары психикалық
әрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсінуге мүмкіндік
берді.
Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен мағызға ие.
Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және т.б.
зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу
заңдылықтары жөніндегі білімдерді пайдаланбай, кейіп, сезім, психологиялық
климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері мен психологиялық
қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын
зерттемей, әлеуметтік процестерді зерттеуде психологиялық факторды ескеру
заңды қажеттілік. Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді
бағыттай алмайды, керісінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау
арқылы түсіну мүмкін. Адамның психикалық іс-әрекеттерінің негізгі формалары
қоғамдық тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлі объектив іс-әрекет
жағдайында өрісін тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тілді қолдануға
байланысты қалыптасады. Келтірілген пікірлер психологияның қоғамдық
ғылымдармен болған байланысының маңыздылығын дәлелдеп тұр.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д. Ушинский:
Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет - деген еді.
Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер
педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге
сүйенбесе, онда ол қара-дүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер
жиынтығына айналып, шын мәнінде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай
жәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория,
дидактика, пән әдістемесі, тәрбие теориясы) даму барысында психологиялық
зерттеулерді қажет ететін проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс
жүру заңдылықтарын; білім, ептілік және дағдылардың қалыптасуын; адам
қабілеттері мен мотивтерін, оның психикалық дамуын тұтастай білу оқудың әр
сатысындағы білім мазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенің ең тиімді әдістерін
нақтылау және т.б. сияқты өзекті педагогикалық проблемаларды шешуде ерекше
маңызға ие.
Яғни, психология біржағында философия ғылымдары, екінші тарапында
жаратылыстану ғылымдары, үшінші жағында әлеуметтік ғылымдар болған аралықта
орналасқан. Психология қай ғылым саласымен байланысса да оның зерттеу
объектісі жалғыз-ақ: ол – адам, оның психикалық процестері, қалыптары және
қасиеттері.
3. Психология ғылымының салалары мен тармақтары.
Психология көп салалы ғылым. Қазірде оның 40-қа жуық саласы бар. XIX
ғасырдың екінші жартысына дейін психология философия ғылымының бір саласы
болып келіп, жаратылыстану, медицина, әдебиеттану ғылымдарымен де
сабақтасып, байланысып жатты. Психологияның қоғамдық ғылымдармен тарих,
әдебиет, лингвистика, география, антропология, өнер ғылымдарымен де
байланысы зор. Адам психологиясын жақсы білмейінше, оларға әсер етіп,
жігерін қозғап, жүрек сезімдерін толғандыратын, көркем шығармалар туындату
мүмкін емес деген.
XIX ғасырдың екінші жартысынан басталған, психологияның жеке ғылымға
айналуына, оның табиғи біліммен бірлесуі себеп болды. Бұған психологияға
эксперименттік әдістің (Г.Фехнер) енгізілуін де жатқызуға болады.
Психологиялық ілімдердің табиғи-ғылыми теориясын рефлекторлық әдіс құрайды
(И.М. Сеченов, И.П. Павлов, сондай-ақ ірі физиологтардың еңбектері: А.А.
Ухтомский, Л.А. Орбели, П.К. Анохин, Н.И. Красногорский, К.М. Быков, НА.
Бернштейн, И.С. Бериташвили).
Қазіргі кезеңдегі психологияның негізгі мәселелерін өңдеуге
Ч.Дарвиннің эволюциялық идеялары үлкен ықпал етті. Олар тіршілік иесінің
ортаның ауыспалы жағдайына бейімделуі кезіндегі психиканың рөлін анықтауға,
психикалық әрекеттің төменгі түрден жоғары түрге көтерілуінің мағынасын
түсіндіруге мүмкіндік берді. Психологияның педагогика ғылымымен де
байланысы бар. Мұны кезінде орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский де
ерекше атап көрсеткен еді. Шәкірттердің психика дүниесіне әсер ету үшін,
оларды дұрыс тәрбиелеп, нәтижелі оқыту үшін бұлардың психикалық
әрекеттерінің мазмұнын, өсіп-дамуын, мінездері мен қабілеттерін, жеке
психологиялық өзгешеліктерін білу қажет. Сонда ғана ұстаздың оқу-тәрбие
жұмыстары жемісті болып шығуы мүмкін.
Математика, биология, кибернетика, этика, эстетика, социология т.б.
ғылымдардың соңғы жаңалықтары психологияға кеңінен еніп, оның жан-жақты
дамуына әсер етіп отыр. Психология мен этика арасында тығыз байланыс бар.
Этика адамның мінез-құлық нормаларын, адамгершілік принциптерінің
заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Психологияның қай саласы болсада күнделікті
өмірімізге қызмет етеді. Оларды тудырған қоғамның нақтылы талап-тілектері,
өмірде болып жатқан ғылыми-техникалық прогрестің әсері.
Еңбек психологиясы – адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тараптарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған
білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиация
психологиясы, ғарыштық психология т.б. бар.
Инженерлік психология – еңбек психологиясы бөлімдерінің бірі. Ол адам
мен техниканың қарым-қатынасынан туындайтын мәселелерді зерттейді. Адам-
машина саласындегі әрекеттерді тиімді етіп ұйымдастыру, ақпараттарды
сақтау, өңдеу, оны жобалау үлкен орын алады.
Арнайы психология – адамның психикалық қызметінің әр түрлі формаларын,
ми зақымы ауруымен, ақыл-есі кем немесе психика дүниесінде кемшіліктері
бар, жан-қуаттары бұзыла бастаған, психологиялық функцияларына зақым келген
адамдардың ерекшеліктерін зерттейді. Психологияның бұл саласында бірнеше
бағыт бар: олигофренопсихология – мидың туа біткен ақауы бар адамның
психологиясының дамуын, сурдопсихология – саңырау немесе естуі нашар, керең
болып туған балалар психикасын, тифлопсихология – соқыр немесе нашар
көретін адамдар психологиясын зерттейді.
Заң психологиясы – құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және оларды
тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін, қылмыскерлер,
айыптаушылар, куәләр психологиясын зерттеумен айналысады. Мұнда түрлі
қылмыстарды ашуға, олардың қандай жағдайларда пайда болғанын, оның не
себептен жасалғанын зерттеп отырады. Бұл: сот психологиясы, қылмыс
психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын бөлімдерден тұрады.
Сот психологиясы айыптаушылар, куәлар, тергеу ісін жүргізу, олардан жауап
алу тәрізді т.б. жайлардың психологиялық жақтарын қарастырады. Қылмыс
психологиясы кылмыскердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын
ашады. Еңбекпен түзету психологиясы еңбекпен түзеу коллонияларының
тәрбиелік әсерінің тиімділігін зерттеу жолдарын қарастырады.
Зоологиялық психология – жануарлардың психологиялық әрекеттерін
қарастырады. Олардың психикасының даму сатысын, инстинктін, интеллектісін
зерттейді.
Салыстырмалы психология – адамдар мен жануарлардың психикасының
айырмашылықтары мен ерекшеліктерін салыстыра отырып зерттейді. Сонымен
қатар ересек адамдар мен балалардың психологиясын бір-бірімен салыстырып,
олардың ұқсастық, айырмашылықтарын ашады, адамның қалыптасу жолын және оның
туысынан өсіп-жетілгенге дейінгі даму жолын қарастырады.
Педагогикалық психология - оқу-тәрбие процесінің ғылыми негіздерін,
яғни оқушының оқу әрекетін миына қалайша тоқитындығын, адамға білім және
тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-
ойы мен ойлау саласын, дағдыларын қалыптастырудың, олардың оқу
материалдарын меңгеруі мен ұстазбен - шәкірт арасындағы қарым-қатынастарды
реттеудің түйінді мәселелерін қарастырады. Педагогикалық психология келесі
тармақтарға бөлінеді:
а) оқыту психологиясы – дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен
білім берудің негізгі әдістемелік мәселелерін, балалардың ақыл-ойын
қалыптастыру сияқты өзге де мәселелерін зерттейді;
ә) тәрбие психологиясы – гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің
психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету педагогикасының
психологиялық негіздеріне қатысты мәселелерді қарастырады.
Медициналық психология - дәрігер мен аурулардың арасындағы қарым-
қатынас, түрлі аурулардың психологиясын емдеу жолдарын және дәрігердің іс-
әрекетінің және аурудың мінез-құлқының аспектілерін зерттейді. Ол мынадай
бөлімдерге бөлінеді: психикалық кұбылыстардың мидың физиологиялық
құрылымдарына қатынасын зерттейтін нейропсихологиядан; адамның психикалық
әрекетіне дәрілердің әсер етуін зерттейтін психофармакологиядан; адамның
денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру саласын, оның
әдіс-тәсілдерін айқындайтын психопрофилактика және гигиенадан; адамның
психикалық ауытқушылықтарын зерттейтін патопсихологиядан; психикалық
ауытқушылықтары бар адамдардың өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп,
психотерапевтикалық көмек көрсететін клиникалық психологиядан.
Әскери психология – адамның соғыс жағдайындағы, ұрыс кезіндегі, әскери
дәрежесі жоғарыларға сөзсіз бағыну жағдайындағы психологиясымен, әскери
әрекеттер кезіндегі адамның мінез-құлқын, басшылар мен олардың
қарамағындағылар арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, әскери
азаматтардың отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру және т.б. мәселелерді
зерттейді. Әскери психологияның маңызды міндеті - әскери оқу-тәрбиенің
психологиялық мәселелерін талдау болып табылады.
Спорт психологиясы - спортшыларды баулу мен тәрбиелеудің негіздерін
зерттеп, олардың іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін қарастырады.
Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара қарым-қатынасын, оларды
даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін, психологиялық
даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру және күш-қуатын жинақтау
деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің факторларын,
спорттық жарыстарда жеңіске жету үшін қажетті рухани және моральдық
қасиеттердің қалыптасу заңдылықтарын ашады. Әрбір ел мен халықтың спорт
өнеріндегі ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері
анықталады.
Даму психологиясы - әр адамның жасына байланысты психикалық даму
заңдылықтарын, әр түрлі психикалық процестердің (естің, ойлаудың, қиялдың,
сезімнің) ерекшеліктерін, тұлғаның психологиялық қасиеттерін зерттеп
талдайды. Даму психологиясында балалар психологиясы, жеткіншектер
психологиясы, жасөспірім психологиясы, ересек адам психологиясы және
қарттық психология салалары бар.
Ғарыш психологиясы – психологияның ең жас және жаңа саласы, адамдардың
ғарышқа ұшуына байланысты пайда болды. Ол ғарышкерлердің еріктік және
моральдық даярлығы мәселелері білім беру мен жаттықтыру тәсілдерін
зерттеумен шұғылданады.
Өнер психологиясы – қызметтің өнер туындыларын жасауға бағытталған
психологиялық компоненттерін қарастырады. Өнер психологиясының маңызды
міндеті – эстетикалық тәрбиемен музыкалық көркемдік және әдебиетке
қабілеттердің дамуына байланысты мәселелерді зерттейді.
Әлеуметтік психология - әртүрлі әлеуметтік қауымдардың, топтардың,
ұжымдардың психикалық көріністерін (олардың көңіл – күйін, қоғамдық
пікірін, еліктеуін т.б.) топтар мен ұжымдағы адамдардың арасындағы өзара
қарым-қатынас мәселелерімен айналысады. Мұнда әр бір этностардың қарым-
қатынасын, дін психологиясының өзекті мәселелерін де зерттейді. Әр түрлі
топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ұжымдар, ресми
және бейресми топтар арасындағы қатынастар, олардың бірігуінің себептері
мен мақсат-мүдделерінің психологиялық жақтары қарастырылады.
Басқару психологиясы – басқару ісінің әлеуметтік-психологиялық
мәселелерін шешу, басқарушы қызметтің және оған қойылатын талап-тілектерін
ескеру, басшының тұлғалық сапасы мен басқару стильдерін дұрыс қолдана білу
мәселелерін шешуге бағытталады.
Барша психология салаларының ішінде ерекше орынды жалпы психология
иеленетінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті психологияның
әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен
бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де зерттейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Психология ғылымы нені зерттейді?
2. Р. Декарттың психологияға енгізген жаңалығы және ол сол кезеңдегі
ғылымның дамуына қалай әсер етті?
3. Психологияның философия, жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдармен байланыс
себептерінің сипаты қандай?
4. Психология ғылымының қандай салалары бар?
Психологиядағы қалыптасқан ғылыми бағыт-бағдарлар
Жоспар:
1. Психологиядағы бихевиоризм бағыты
2. Гештальтпсихология
3. Фрейдизм бағыты
4. Генетикалық психология
5. Когнитивтік және гуманистік психология
1. Психологиядағы бихевиоризм бағыты.
ХХ ғасырдың басынан психология ғылымы екі жолмен дами бастады:
1) механистік материализм; 2) субъективтік идеализм. Америкада механистік
материализммен байланысты бихевиористік яғни мінез-құлық психологиясы
дамыды. Психологияның бұл ағымына негіз салған белгілі американ
психологтары Торндаик, Уотсон, т.б. субъективтік психологияға қарсы шығып
объективтік психологияны дамытты.
Психология ғылымын табиғи ғылым деп біліп, олар адамның мінез-құлығын,
сана әрекеттерінен бөліп қарады. Олардың ойынша: адамның мінез-құлығы
бүтіндей сыртқы дүниедегі стимулдердің әсерінен пайда болды; адам әсер
етуші заттардың құлы, сыртқы әсерлер қандай болса, адамның мінез-құлқы да
сондай болады.
Бихевиоризмнің пайда болуына американ зерттеушісі Э.Торндайктің
енбектері елеулі ыкпал етті. Оның өзі бихевиорист болмағанымен, ол ашқан
бір қатар мінез-кұлық принциптері кейіннен бихевиоризмнің өзгермес заңына
айналды. Торндайктің негізгі тәжірибелері проблемалық жәшік деп аталатын
орындарда ұсталған жануарларға жүргізілді. Жануарлардың одан шығып,
азықтануы үшін белгілі бір тақтайшаны басулары тиіс болды. Торндайк
Проблемалық жәшіктердегі жануарлардың мінез-кұлқын байқай отырып,
жануарлар байқап көру – қателесу әдісі бойынша әрекет ету арқылы табысқа
кездейсоқ жететіндігі туралы корытындыға келді. Үйрету, яғни бейімделу
реакциясына дағдыландыру бірнеше рет қайталау (жаттығу заңы) арқылы өтеді.
Егер реакциядан кейінгі жағдай организм үшін тиімді болса, ол біржола
бекіп, стимул мен реакция арасында нақтылы байланыс (эффект заңы) орнығады.
Жаттығу және эффект заңдары кейіннен дамытылды әрі толықтырылды.
Дж.Уотсон адам мінез-құлқында туа біткен ештеңе жоқ және оның кез
келген көрінісі – сырттан ынталандырудың өнімі деп айтты. Ол мінез-құлық
ұғымына бір жақты ғана мағына берді. Ол ағзаның ортаға қатынасын ынта-
реакция формуласымен анықтады. Осылайша бихевиористер психологиялық
ғылымды жансыз психологияға айналдырды. Дж. Уотсонның 1925 жылы шыққан
Бихевиоризм кітабының мағынасы мынандай еді: сыртқы тіртіркендіргіштерге
әсер ете отырып, кез-келген қалыптағы кез-келген мінез-құлқы бар адамды
жасап шығуға болады. Адамның өзіндік және туа біткен сенімдері ғана емес,
оның қатынастары мен көзқарастары да теріске шығарылды. Бихевиоризмнің бұл
бағдарламасы адамның ешқандай ерекшеліктерін ескермегендіктен антигуманды
болды.
Алайда, 30-шы жылдары атақты американдық психолог Роберт Вудвортс
мотивация туралы ілімді жасай отырып, бихевиоризм ұсынған ынта-реакция
схемасын ығыстырып, оған аралық бөлімді – ағза және оның бағыттарын
енгізді. Осылайша қатаң бихевиоризм шайқалып, мінез-құлық психологиясын
қайта құру басталды. Оны Эдвард Толмен және Кларк Халл басқарды, ал жаңа
бағыт необихевиоризм деген атауға ие болды. Олар психологиядан дәстүрлі
ұғымдарды – бейне, мотив және т.б. шығарып тастауға болмайды деп санап,
олар реакция мен ынтаның арасында болады деп болжады. Осы мақсатпен олар
уақытша-айнымалылар ұғымын енгізді. Бұл ұғым ретінде, тікелей
ынталандырулар мен жауапты мінез-құлық арасында болатын, танымдық және
себептік факторлар жиынтығы түсінілді. Бірақ мұның бәрі адамның үйренуінің
психологиялық механизмдерін түсіндіре алмады.
2. Гештальтпсихология.
Эмпирикалық психологиядан кейін ХХ ғасырдың басынан психология
ғылымында бірнеше бихевиористік психологиямен бірге идеалистік буржуазиялық
ағымдар пайда болып, дами бастады. Олардың бірі –гештальтпсихология
(гешьталь – немістің бейне, көрініс, форма деген сөзі). Оның өкілдері:
М.Вертхеймер, В.Келлер, К.Коффка, Д.Катц, Е.Рубин және т.б.
Ұзақ уақыт бойы жас экспериментальдық психологияның зерттеу объектісі
болып – түйсік саналды. Осы уақытта психикалық өмірдің бейнелік аспектісі
психологиялық лабораторияларда ашылмай, керісінше, жоғала бастады. Оны
идеалистік философия үстем етуші кезде қалыптасқан гештальтпсихология
жүзеге асыруға тырысты. Бұл мектеп көп жағдайда бихевиоризмге және бұрыннан
өмір сүріп келген психологиялық бағыттарға қарсы шықты. Гештальтпсихология
бихевиоризмді мінез-құлықты зерттегені үшін сынады. Гештальтпсихология
бойынша, мінез-құлық тек рефлекстер шоғыры емес, күрделірек кұбылыс. Ол
тұтас нәрсе.
Гештальтпсихологияны жақтаушылар қабылдау саласында да көптеген
зерттеулер жүргізді. Қабылдаудың түйсіктен сапалық айырмашылығы бар екенін
және олардың жиынтығы емес екенін көрсетті.
Гештальтпсихологтар өздерінің интеллект туралы теориясын бихевиоризм
теориясына қарсы қойды, олар интеллекті стимул-реакция схемасы бойынша
түсіндіру практикалық соқыр әрекетке әкеліп ұрындырады деп санады. Зерттеу
объектісі етіп шимпанзені таңдап алды. Оларды жабық орындарда, Торндайк
мысықтарының жағдайларына ұқсас күйде ұстады. Мәселен, тордың ішінде таяқ,
сыртында банан жатты. Маймыл бананды бірнеше рет ұмтылып, ала алмағаннан
кейін бос әурешелікті кояды, бір сәт ойланып қалғандай болады, содан соң
таяқты алып, соның көмегімен жемісті алып жейді. Жануарлар мәселені
жағдайды сәтінде өзгерту арқылы шешеді деп санады. Бұл кұбылыс инсайт
(инсайт - ұстау, түсіну) деп аталды және байқап көру қателесу әдісіне қарсы
қойылды.
Гештальтпсихологияның құлдырауының себебі мынада: ол өзінің
теоретикалық тұжырымдамаларында бейне мен әрекетті бөліп қарастырды.
Гештальтистер бейнені өз заңдылықтарына бағынатын ерекше мағына ретінде
көрсетті. Оның шынайы зат әрекетімен байланысы жұмбақ болып қалды. Осы екі
маңызды дәрежелерді біріктіре алмай, психикалық талдаудың біртұтас схемасын
жасай алмағандықтан гештальтпсихологияның мектебі құлдырады.
3. Фрейдизм бағыты.
Бұл бағыттың осылайша аталуы австриялық психиатор Зигмунд Фрейдтің
(1856-1939) есімімен байланысты. Оның концепцияларының қалыптасуы XX
ғасырдың басына жатады. Зигмунд Фрейд Австрияның Фрайберг қаласыңда дүниеге
келген. З.Фрейдтің психоанализ терминін алғаш енгізуін, оның ғылымға
қосқан үлкен үлесі деп тануға болады. Оның Түс жору (1900ж.), Күнделікті
өмір психопотологиясы (1904ж.), Тапқырлық және оның бейсанаға қатынасы
(1904ж.) және т.б. еңбектері басылып шыққан.
"Психоанализ" терминінің үш мағынасы бар: 1) тұлға және психопатология
теориясы; 2) тұлға көңілінің бұзылуының терапиялық әдісі; 3) индивидиумның
саналы түрде сезілмейтін ойлары мен сезімдерін зерттеу әдісі. Ұзақ мерзім
психоанализдің дамуында 3.Фрейд тұлғалық ұйымдастырудың топографиялық
моделін қолданды. Осы модель бойынша психикалық өмірдің үш деңгейін бөлуге
болады: сана, парықсыздық (подсознательность) және бейсаналық. Оның ғылымға
қосқан ең үлкен үлесі – бейсаналық ұғымын енгізіп, түрткілермен жұмыс істеу
әдісін қолдануды үйретуі. Сана деңгейі тура осы уақытта сезінетін түйсіктер
мен әсерлерден тұрады. Ал парықсыздық деңгейі (кейде "қол жететін ес" деп
аталады) тура осы сәтте сезілмейтін тәжірибелерді көрсетеді. З.Фрейдтің
ойынша, бұл психиканың сезілетін және сезілмейтін аумағының арасындағы
көпір болып табылады. Бейсаналықта тұлғаның негізгі детерминанттары болады,
олар: психикалық қуат, ояту және инстинктер. Инстинктердің екі түрі бар:
либидо немесе сексуалдық қанағаттануға ұмтылу және агрессиялы инстинкт,
өлімге ұмтылу.
20-жылдардың басында 3.Фрейд өзінің концептуалды моделін қайта
қарастырып, тұлға құрылымын негізгі үш компонентке бөлді: ид, эго, жоғарғы
эго. "Ид" латынның "Ол" сөзінен шығады. 3.Фрейд бойынша "Ол" тұлғаның
қарапайым, инстинктивті және тума аспектілерін білдіреді. Ид бейсаналықта
өмір сүреді және инстинктивті биологиялық оянулармен (тамақ, ұйқы, т.б.),
яғни біздің жүріс-тұрысымызды қуатпен қамтамасыз ететін оянулармен тығыз
байланысты. Фрейд бойынша, ид – ешқандай заң мен ережеге бағынбайтын нәрсе.
Фрейд идті ағзаның соматикалық және психикалық процестері арасындағы нәрсе
деп қарастырады. Ол ид адамды шаршаудан арылтатын екі механизмді көрсетеді:
рефлекторлық әрекет және алғашқы процестер.
"Эго" (латын. "Эго" - "Мен") – шешім қабылдауға жауапты психикалық
ақпараттың компоненті. Эго идтің тілектерін сыртқы әлемге байланысты шектеу
қоя отырып, қанағаттандыруға тырысты. Эгоның қызметі – ағзаның тұтастығы
мен тепе-тендігін сақтау.
"Жоғарғы Эго" (латын. "super" - "жоғарғы" және "ego" - "мен"). Адам
қоғамда өмір сүру үшін қоршаған ортаға сәйкес құндылықтар, нормалар және
әдептер жүйесіне ие болуы керек. Мұның барлығы "әлеуметтену" процесі, яғни
құрылымдық модельдің тілі бойынша "жоғарғы эгоның" қалыптасуы барысында
жүзеге асады. Фрейд "жоғарғы эгоны" екі жүйеге бөледі: ар-ұят және "эго-
идеал". Ар-ұят ата-ананың жазалауының арқасында пайда болады, ал
суперэгоның мадақтаушы аспектісі – бұл эго-идеал.
З.Фрейд инстинктің екі негізгі тобын мойындады: өмір және өлім
инстинктері. Бірінші топ (Эрос) өмірде маңызды процестерді қолдау
мақсатындағы күштерді қамтиды. Екінші топ - өлім инстинктері, яғни танатос
– қатігездік, агрессия, суицид және біреуді өлтірудің барлық көріністері.
3.Фрейд өлім инстинктері - өмір инстинктері секілді адам мінез-құлқын
реттеуші биологиялық түрде шартталған деп есептейді.
З.Фрейд өзінің ғылымдағы жолын физиологиялық институтта бастады,
сондықтан ағзаға энергетикалық шама ретінде қарау оның санасына терең
бойлады: ағза мінездің қозғалыс күшін ерекше энергия түрінде білдіреді.
Зигмунд Фрейд невропатолог-дәрігер болды. Оның пациенттері психикалық нерв
ауруларына шалдыққандар еді. Бірақ олардың нерв жүйесінің құрылысынан
аурудың себебін түсіну мүмкін болмады, ол өз тәжірибесінде, анатомо-
физиологиялық ұғымдар түсіндірмейтін айғақтарды жиі кездестірді. Зигмунд
Фрейд алдында мынандай дилемма пайда болды: мотивация механизмдерін анатомо-
физиологиялық схема тұрғысынан қарау керек пе, әлде белгілі бір
психологиялық айғақтарға жүгіну керек пе? З.Фрейд дәстүрлі психологияға
қарсы шықты. Бұрынғы түсініктеме схемаларын ығыстырып, жаңаларын ұсынды. Ол
өзінің емдеу тәжірибесінде ерікті ассоциациялар әдісін кең қолданды. Әрбір
ассоциация қандай да бір себептің салдарынан басталады деп санады.
Ассоциация арқылы ол өзінің пациенттерінің ойын білуге тырысты.
Психоанализдің негізгі дәрежесі болып мотив дәрежесі саналады. Психоанализ
адамның мінез-құлқынын серіппелері мен қуат қоры туралы адамның өзі жайлы
ұғымдарынан көбірек айтуға тырысты. Бірақ З.Фрейд мотивацияны санаға қарсы
қойды. 3.Фрейдтегі психикалық қуаттылық биологиялықты алмастырды және
қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшінің рөлін атқарды. Ағза да, қоғам да
пішінделетін материал түрінде қарастырылды.
4. Генетикалық психология.
Швейцария ғалымы Ж.Пиаже – психология ғылымындағы генетикалық бағыттың
ірі өкілдерінің бірі. Ж.Пиаже жүйелі құрылымдық талдауды пайдалана отырып,
ол өздігінен, қандайда бір құбылысты ғылыми тұрғыдан түсіндірудің
жеткілікті құралы бола алмайтынын айтты. Құрылымдардың даму заңдары мен
құбылыс шарттарын зерттеу арқылы ғана олардың табиғатын және қызметінің
заңдылықтарын түсінуге болады. Ол өз психологиялық зерттеудің әдістемелік
ұстанымы ретінде генетикалық әдіс ережесін пайдалануды ұсынды. Ж.Пиаженің
пікірі бойынша, жекелеген ғылымдар ғана емес, танымдық теория да
генетикалық негіз бойынша жасалуы керек. Ж. Пиаже өз талдауының бастапқы
пункті ретінде біртұтас тұлғаның – психиканың немесе сананың емес –
қоршаған әлеммен арақатынасын қарастырды. Ж.Пиаженің басты мақсаты –
тұлғаның ақыл-ойын зерттеу болды. Ол оны эволюция барысындағы төмен
ұйымдасқан органикалық құрылымдардың табиғи дамуы ретінде қарастырады.
Ж.Пиаженің алғашқы еңбектері 20-шы жылдары жарыққа шықты: "Баланың
ойлауы және сөйлеуі" (1923), "Баланың талдауы және ойды қорытындылауы"
(1924), "Баланың әлем туралы түсінігі" (1926). Ж.Пиаженің осы алғашқы
көзқарастарын сипаттай отырып, былай деп айтуға болады: "Сәби кезінен
ересек кезге дейінгі жол бойында ой бірқатар сапалық өзгерістерге ұшырайды.
Оларды ашып көрсету үшін, Ж. Пиаже алдымен балалардың түсініктеріне
тоқталды. Ол баламен еркін әңгімелесу әдісін қолданды. Кішкентай бала өз
әлемінің санадан тыс орталығы болды. Ол басқаның орнына өзін қоя алмайды,
өзіне-өзі сырттай қарамай, басқа адамдар заттарды басқаша ұғынатынын
түсінбейді. Сондықтан ол объективтілік пен субъективтілікті, өзінің басынан
өтіп жатқанды ақиқатпен араластырып алады. Өмір баланы ортаға бейімделуге
көндіреді. Осы кезде баланың ойы бастапқы қалпынан айырылып өзгереді және
басқа, әлеуметтік ортадан алынған "ересек адам" логикасына бағына
бастайды".
Ж.Пиаже ақыл-ойды зерттеу кезінде кескін әдісін пайдаланады: ол әр
түрлі жастағы балаларға бірдей тапсырма беріп, оның нәтижесін салыстырады.
Бұл әдіс баланың ақыл-ой әрекетіндегі кейбір өзгерістерді көрсетті. Бірақ
бұл әдіс баладағы жаңа ақыл-ой амалының, ұғымының, білімінің,
психологиясының қалыптасуын ашып көрсетеді. Ж.Пиаже концепциясының басты
кемшілігі: баланың толық тұлғалық дамуын ескермей, ол ақыл-ой дамуының
басты қозғаушы күші ретінде ақыл-ойдың өзін көреді. Ақыл-ойдың даму
факторларының арасында іс-әрекет сияқты фактор болған жоқ. Ж.Пиаженің
теориялық тұжырымдары жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттерінің көзі өткендегі
ой мүмкіндіктерінде болатынын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz