ҚАЗІРГІ САЯСИ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Шадинова Г.Ә.
ҚАЗІРГІ САЯСИ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Түркістан
2014
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қоғамдық ғылымдар кафедрасының оқу-әдістемелік мәжілісінің 25_12_2014 ж.
№4 хаттама мәжілісінде мақұлданды. Әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқу-
әдістемелік кеңесінің хаттама №5 _08__01_2015 ж. мәжілісіне
бекітіліп, университеттің оқу әдістемелік кеңесінде бекітуге ұсынылды.
Пікір жазғандар :
Әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Нұсқабаев О.Н.
Философия ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы Шалдарбекова А.Б.
Шадинова Г.Ә. Қазіргі саяси ғылымның негізгі мәселелері. Жоғары оқу
орындарының магистранттарына арналған лекциялық жинақ. – Түркістан: Тұран,
2014. - 160 б.
Бұл лекциялық жинақта қазіргі саяси ғылымның негізгі мәселелері
курсының негіздеріне арналған. Бұл еңбекте саяси ғылымның негізгі
мәселелерінің методологиясы мен қоғамдық мәселелеріне қысқаша мәлімет
берілді.
© Тұран, 2014
© Шадинова
Г.Ә., 2014
КІРІСПЕ
Пәннің мақсаты:. магистранттарды қазіргі Қазақстандағы саясаттану
ғылымының өзекті проблемаларымен таныстыру. Сонымен бірге, әлемдік
саясаттану ғылымының даму тәжірибесін талдау. Саясат тарихы мен теориясының
теориялық-методологиялық негіздерін, саяси институттардың, қоғамның саяси
өміріндегі заңдылықтарын, саяси процестердің даму үрдістерін, сыртқы
саясаттың ерекшеліктерін қазіргі саяси теориялар негізінде талдау.
Пәннің міндеттері:
• Бұл пәнді игеру нәтижесі магистрантқа саясаттану ғылымының қазіргі
проблемаларымен таныстырады;
• қазақстандық қоғамның саяси өмірінің негізгі мәселелерін білуге
мүмкіндік жасайды;
• саяси зерттеулердің өзектілігін негіздейді;
Білім беру бағдарламалары құрылымындағы пәннің орны және қысқаша мазмұны
Саясаттану ғылымының қазіргі заманғы өзекті мәселесі Қазақстан
Республикасының саяси процесінің өмірлік-маңызды аспектісі болып табылады.
Саясаттанушы-аналитик үшін оны игеру саяси өмірдің маңызды мәселелерін
талдауға және маңызды саяси қорытындылар мен ұсыныстар жасауға қажет.
Пәнді оқығаннан кейін білім алушының меңгеретін:
Білімі: Магистранттарды қазіргі саяси ғылымның негізгі мәселелерін
және оның ерекшеліктерімен таныстыру, оның тарихының негізгі кезеңдерін
атап өту.
- магистрант жастардың толық мағынадағы саяси субъект дәрежесiне көшiру
баспалдағы болу және жас азаматтың саяси көзқарастарының iргелi негiзiн
құрайтын, қоғамдағы бiрлiктi, тұрақтылықты сақтауға ықпал ететiн саяси
дүниетанымын мен саяси бағдарын қалыптас-тыру, дамыту.
- адамды іс-әрекет, таным, қарым-қатынас субьектісі ретінде зерттеу үшін
қазіргі заманғы өзекті білімдерді ғылыми негізде қолдана білуге дағдылар
қалптастыру.
Білігі– – Магистрлік топтарды дәстүрлі әрі белсенді әдістерді қолдана
отырып олардың шығармашылық және өз бетінше ойлай білу, қабілетін
жетілдіру ;
- Болашақ мамандардың бойында тәуелсіз Қазақстан Республикасының болашағын
қалыптастыруда дамыту үшін ғылыми білімдерді іске асыру болып табылады ;
Құндылық құраушылары:
- Саясаттану жас мамандарға саяси қажеттiлiктерiн мемлекет тарпынан iске
асырудың жолдары мен әдiстерiн дұрыс таңдауға, демократиялық тәртiптердi
және қоғамдық институттарды қалыптастыруға көмектеседi. Саясаттану
негiздерi саяси төзiмдiлiктi, келiсiмге, серiк-тестiкке, мәмiлеге келе
бiлудi, дау-жанжалды дер кезiнде шешудi, ұлтжандылықты, қоғам мен мемлекет
алдындағы азаматтық парызды, жауапкершiлiктi сезiнуге ықпал етедi
№1 Лекция тақырыбы: Саясаттанудың ғылыми-методологиялық негіздері
Лекцияның жоспары:
1. Саясаттанудың ғылыми зерттеу негіздері
2. Саясаттану ғылымының қазiргi кезеңдегi ғылыми бағыттары
3. Саяси ілімдер тарихындағы мәндік, тұрақтылық және қайталанушы
аспектілер
Лекцияның мақсаты: Саясаттанудың ғылыми-методологиялық мәселелерді
анықтау
Лекцияның мәтіні:
Дүниежүзiлiк саяси iлiмдер тарихы – адамзаттың рухани мəдениетiнiң
маңызды құрамдас бөлiмдерiнiң бiрi. Мұнда адамзаттың өткен заманнан бүгiнгi
күнге дейiнгi саяси-құқықтық iлiмi мен тəжiрибесi жинақталған, мемлекет,
саясат, заң жүргiзу, құқық, бостандық мəселелерiнiң негiзгi қағидалары жəне
iлiмдерi анықталған. Адамзаттың өткен уақыттағы саяси-құқықтық тəжiрибесi,
идеялары, ойлары қазiргi замандағы саяси жəне құқықтық iлiмнiң дамуы мен
оның бағытына едəуiр ықпал етедi, бiздiң қазiргi iс-əрекетiмiзге бағыт
бередi. Қазiргi дүниенi неғұрлым дұрыс танып, бiлу үшiн жəне болашақ жақсы
өмiрдiң дұрыс жолын таңдай бiлу үшiн адамдар əр уақытта, əр дəуiрде өзiне
дейiнгi өткен идеялар мен қағидаларға сүйенген. Өткен тарихты жəне
адамзаттың ұзақ ғасырлық тəжiрибесiн пайдалану тарихи қажеттiлiк болып
табылады. Қазiргi кезде елiмiзде алуан түрлi саяси бағыт-бағдар ұсынған
партиялар мен қозғалыстар дүниеге келдi. Олар дүниеге келiп ғана қойған
жоқ, белгiлi-бiр мақсат ұстанған нақты күш ретiнде саяси аренаға шықты.
Олардың саяси қызметi мемлекет iсiне, құқыққа, саясатқа белгiлi бiр
дəрежеде ықпал да жасауда. Қоғамдық бiрлестiктердiң пайда болуы, дамуы жəне
саяси платформасы əлемдiк тарихтың жəне Қазақстанның бұған дейiнгi əр
кезеңiнде болған партиялар мен қозғалыстар тарихына сипаттас, мазмұндас
жəне үндес болып келедi. Сондықтан да олардың Отан тарихында алатын орны
мен құқықтың көзқарастары жиынтығын қарастыру мен шешуде əлемдiк саяси-
құқықтық iлiм тарихының саяси тəжiрибесi мен ғылыми тұжырымдарын ескерудiң
пайдасы зор болмақ.
Саясатта ақиқатты табудың бiрден-бiр дұрыс жолы демократиялық ойлау
жүйесiн қалыптастыру екендiгi белгiлi. Ал мұндай баламалы ойлау жүйесiнiң
бұған дейiнгi тарихы, ондағы саяси оқиғалар мен ағымдардың, ойлар мен
идеялардың пайда болуы мен дамуы жəне жүзеге асу жолдары саяси жəне
құқықтық iлiмдер тарихы ғылымында сараланады. Ендеше адамзаттың саяси
жолында болашақты дұрыс таңдай бiлуi оның бұрынғы тарихын жақсы оқып,
үйренуiне де байланысты.
Саяси iлiмдер тарихы əртүрлi көзқарастар мен ойлардың күресi ғана емес,
сондай-ақ адамзаттың таңдаулы өкiлдерiнiң мемлекет пен құқықтың даму
тарихын, бостандық пен əдiлдiктiң, заң мен заңдылықтың, қоғамдық жəне
мемлекеттiк құрылыстың, адамдардың құқы мен бостандығын, билiк пен жеке
адамдардың өзара қарым-қатынасы мен олардың формалары мен принциптерi
туралы терең де зерделi ойлар айтқанын көрсетедi.
Саяси iлiмдер тарихы пəнi заң ғылымы жүйесiнде жеке пəн болып
есептелiнедi.Бұл пəннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат жəне заң
шығару туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуы. Саяси iлiмдер тарихы пəнi заң,
тарих, философия, саясаттану ғылымдарын да қамтиды. Саяси iлiмдер тарихы
таза түрiндегi заң пəнi ғана болып табылмайды.
Саяси iлiмдер тарихына заңгерлермен қатар гуманитарлық пəндер өкiлдерi,
ең алдымен философтар едəуiр үлес қосты. Философиялық ойдың бүкiлəлемдiк
ойшылдары Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон,
Аристотель, Эпикур, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс, Локк, Кант,
Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жаңа дəуiрдiң ойшылдары Ж.Ж.Руссо,
Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн жəне т.б. ойшылдар саяси-құқықтық iлiмге
зор мұра қалдырды. Басқа да пəндер сияқты, саяси iлiмдер тарихының өзiндiк
ерекшелiгi бар.
Танымның ғылыми əдiсi саяси iлiмдер тарихының бай қазынасын зерттеуге
жəне танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Саяси жəне құқықтық iлiмдер тарихының
əдiстемесi əртүрлiойларды, көзқарастарды жəне идеяларды нақтылы тарихи
тұрғыдан дұрыс түсiнуге көмектеседi.
Нақтылы бiр тарихи дəуiрдегi қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы
ойларды дұрыс түсiну үшiн сол қоғамның, сол дəуiрдiң белгiлi бiр əлеуметтiк
топтары мен таптары үшiн, олардың қандай мүдделерiн қорғағандығын, бұл
iлiмнiң авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын бiлу шарт. Сонда
ғана саяси жəне құқықтық iлiмдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнiң жəне
сол мемлекеттiң ерекшелiгiне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен
саяси iлiмдер тарихының негiзгi кезеңдерi мен оның ерекшелiктерiн жəне
саяси тарихын терең бiлу шарт. Саяси iлiмдер тарихын хронологиялық жəне
мазмұндық тəртiппен iрi төрт кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгi замандағы саяси iлiмдер тарихы (алғашқы мифтiк көзқарастардың
пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан – б.з. V ғасырына дейiн).
2. Орта ғасырлар мен қайта өрлеу дəуiрiндегi саяси iлiмдер тарихы (V-XVII
ғ.ғ.).
3. Буржуазиялық революциялар кезеңiндегi саяси iлiмдер тарихы (XVIII-XIX
ғасырдың бiрiншi жартысы).
4. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдағы саяси жəне құқықтық iлiмдер
тарихы.
Саяси iлiм тарихының ежелгi заманнан қазiргi күнге дейiнгi
хронологиялық тəртiппен баяндалуы ұлы ойшылдардың сол заманға лайық
бейнесiн (мысалы, Сократ, Аристотель, Макиавелли, Монтескье, Пейн жəне
т.б.) беруге, олардың мемлекет жəне құқық туралы жаңа концепцияларын жəне
саяси-құқықтық ойдың кең тараған бағыттары мен ағымдарына, мектептерiне
(мысалы, брахманизм, буддизм, даосизм, ежелгi қытай легистерi, софистер,
рим заңгерлерi, құқықтың тарихи мектебi, заңдық позитивизм жəне т.б.) оң
баға беруге көмектеседi.
Саясаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы. Қазақстан Республикасы
егемендігін алуына байланысты еліміздің әлеуметтік өмірінің барлық саласы
түгелімен өзгеріп, саяси, экономикалық, әлеуметтік жүйе әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылып жатыр. Бұрын жоғары оқу орындарында тоталитарлық
тәртіп, коммунистік идеология тудырған марксистік тұрғыдағы жасанды
пәндердің орнына бүкіл дүние жүзі мойындап, өркениетті елдерде бұрынан
оқытылатын бүгінгі заман талабына сай келетін пәндер енгізіле бастады.
Солардың ішінде ерекше орын алатыны – саясаттану.
Саясаттанудың немесе саяси ғылымның өзіндік әдістік принциптері,
түсінік, ұғымдық аппараты бар өз алдына дербес оқу пәні ретінде қоғамтану
пәндерінен бөлініп қарастырыла бастауы – қазіргі Қазақстанда азаматтық
қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру міндеттерімен байланысты.
Саясаттану терминіне келетін болсақ, саясаттану (орысша политология)
термині грек сөздерінен құралған: politike (мемлекеттік және қоғамдық
істер, мемлекетті басқару ісі, мемлекетті басқару өнері деген мағынада),
polis (қала-мемлекет) және logos (ілім, ғылым) сөздерінен құралған.
Саясат (политика) сөзі Аристотельдің Политика деп аталған мемлекет,
басқару, үкімет туралы трактаты ықпалымен пайда болған.
Саяси ғылымның пайда болуын ХІХ – ХХ ғғ. межесімен байланыстырады. Бұл
кезеңде саяси құбылыстарды зерттеудің жаңа әдістемелері қалыптасты, олар
қазіргі заманғы саясаттанудың дамуында маңызды роль атқарған түрлі
мектептер мен бағыттардың пайда болуына әкелді. Саясаттанудың әдістемелері:
позитивтік әдістеме (өкілдері О.Конт, Г.Спенсер), эмпирикалық
(тәжірибелік) әдістеме (Ч. Мерриам), әлеуметтік әдістеме, марксизм,
психоанализ (З.Фрейд),бихевиоризм.Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
саясаттану өзінің зерттеу мәселелерінің шеңберін кеңейтті. ХІХ ғ. екінші
жартысынан бастап саясаттану ұйымдық жағынан да қалыптаса бастады. 1948
жылы Парижде өткен саяси ғылым мәселелері жөніндегі Халықаралық
коллоквиумда саясаттанудың мазмұнын, оның негізгі мәселелерін анықтайтын
құжат қабылданды. Онда саяси ғылымның негізгі зерттеу мәселелері болып төрт
мәселе көрсетілді: саясат теориясы және саяси идеялар тарихы; саяси
институттар; партиялар, топтар және қоғамдық пікір; халықаралық қатынастар.
Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып, толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО
басшылығымен 1949 жылы құрылған саяси ғылымдардың Халықаралық ассоциациясы
(СҒХА) зор роль атқарды. ХХ ғ. 70-90 жж. саяси ғылымның түпкілікті
институционалдануы жүзеге асты. Саясаттану жалпы мойындалған, ұйымдық
жағынан құрылған, кең тармақталған білім беру және зерттеу мекемелері бар
академиялық пәнге айналды.
Ал біздің еліміздегі саяси ғылымның дамуы күрделі қиын жолдан өтті.
Алғаш болып саясат, мемлекет, билік жөнінде араб тілді түрік ойшылдары,
ғалымдары — Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Яссауи өз еңбектерін
жазды. XV-XVIII ғғ. қазақ хандары, Тәуке хан, ХІХғ. ағартушы-демократтары
Шоқан, Ыбырай, Абай, ХХ ғасыр басында Алаш зиялылары – еліміздің саяси
тағдыры, өз халқының болашағы туралы өз ойларын айтты.
Бұрынғы Кеңес Одағы елінде саясаттануды партияға, халыққа қарсы,
буржуазиялық ғылым деп оқытпады. Себебі, Кеңес өкіметі, шын мәнінде саяси
сауатты адамдарды дайындауға мүдделі болмады. Бірақ бұл біздің елімізде
саяси ғылымға еш көңіл бөлінбеді деген сөз емес. Саяси мәселелер тарихи
материализм, ғылыми коммунизм, КОКП тарихы сияқты коммунистік идеологияға
негізделген пәндер шеңберінде, ең алдымен қандай әлеуметтік- саяси
процестер социализм мен коммунизмге әкеледі, сол тұрғыдан оқытылды. Алайда
тек 80-ж. соңында саясаттануға деген көзқарас КСРО-дағы түбегейлі
реформаларға, қоғамның демократиялануына, тоталитарлық жүйенің күйреуіне
байланысты өзгерді. Қазіргі Қазақстанның барлық жоғары оқу оындарында бұл
ғылым жеке пән ретінде оқытылады.
Саяси нақтылық – саясаттанудың зерттеу және үйрену объектісі.Кез
келген ғылым сияқты саясаттанудың да өзінің объектісі мен мәселелері бар.
Саясаттанудың зертеу объектісі – қоғамның саяси өмірі және ондағы болып
жатқан барлық саяси құбылыстар мен процестер, яғни саяси нақтылық болып
табылады. Қоғамдық өмір – объективті, әлеуметтік практикалық процесс.
Табиғатқа қарағанда қоғамдық өмірдің субъектісі, яғни оның жасаушысы бар.
Субъект қандай болса, белгілі бір дәрежеде тарих та сондай. Тарихи
катаклизмдер, әлеуметтік эволюциялар – адамдардың іс-әрекетінің нәтижесі,
әлеуметтік күштердің, орасан зор бұқараның өзара қатынастарының нәтижесі.
Қоғамдық өмірдің бұл жағын саяси нақтылық деген түсінікпен анықтаймыз.
Саяси нақтылық объективті, себебі қоғамдағы әлеуметтік жіктеліс
жағдайындағы үлкен топтар қатар өмір сүріп, бір-бірімен әрекет жасайды,
топтар мүдделерін өзара үйлестіре отырып, шешімдер қабылдау және оларды
жүзеге асыру қажеттілігі пайда болғандықтан, топтар арасындағы қатынастар
саяси сипат алады. Саяси қатынастар субъектілер арасындағы қатынастар
болғандықтан субъектілік сипат алады. Сондықтан саяси нақтылықтың маңызды
әлеуметтік меселесі – осы субъектілердің мүдделерін үйлестіру және соның
негізінде қоғамның тұтастығын сақтау, прогрестің шарты ретінде — әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз ету. Саясаттану саяси нақтылықтың шығу негіздерін,
оның қоғамдағы орнын, құрылымын, пайда болу заңдылықтарын, дамуын, қызметін
қарастырады.
Зерттеушілердің көпшілігі саясаттануды саясат туралы жалпы, оның барлық
көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін, жинақтап біріктіретін
шоғырланған, бірнеше жеке пәндерден тұратын ғылым деп санайды. Зерттеу
меселелеріне байланысты саясаттану мынандай бағыттардан (жеке пәндерден)
тұрады (1-схема): саяси философия, саясат теориясы, саяси әлеуметтану,
саяси психология, саяси ілімдер тарихы, саяси антропология, халықаралық
қатынастар теориясы. Саясаттанудың келесі құрылымы оны теориялық немесе
(немесе жалпы) және қолданбалы деп бөлумен байланысты. Саясаттанудың бұл
екі бағыты бір-бірін толықтырып отырады.
Қазақстан Республикасы саяси шындық ретінде. Барлық уақытта, әсіресе
бүгінгі күні саясаттың маңызы артып отыр, себебі саясат барлық уақытта жеке
адамдардың, тіпті бүкіл халықтардың өміріне, тағдырына шешуші ықпал етеді.
Антикалық заманның ұлы ойшылы – Аристотель б.з.д. V ғасырда-ақ айтқандай,
саясат – адамның табиғатынан туындайды, себебі адам — әлеуметтік жәндік, ол
тек қана ұжымда, қоғамда, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы ғана
толыққанды өмір сүре алады.
Саяси білім мен мәдениет бүгінгі күні кәсібіне, әлеуметтік мәртебесіне
қарамастан әрбір адамға керек, себебі ол қоғамда өмір сүріп, тіршілік етіп
басқа адамдармен және мемлекетпен міндетті түрде бірлесіп әрекет етеді. Ал
саяси білімі мен мәдениеті жоқ адам саяси істерде амал-айла, қулықтың
арбауына түсіп, оны саяси белсенді күштер өз мақсаттарында пайдаланып кетуі
мүмкін. Адамдардың көпшілігінің саяси сауаттылығы қоғам үшін де қажет.
Саяси сауаттылық қоғамды бір адамның дара әкімшілігіне негізделген үкімет
жүйесінен, деспоттық басқарудан, адамгершілікке қарсы, мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдастырудың экономикалық тиімсіз түрлерінен сақтандырады.
Сондықтан мемлекетте адамдардың өркениетті өмір сүруіне тек жеке адам ғана
емес, бүкіл қоғам мүдделі, өркениетті өмір сүру өнері ретіндегі саяси
мәдениетті саналы түрде қалыптастыру қазіргі заманғы қоғамның міндеті, оның
дұрыс дамуының маңызды шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы – қоғамдық өмірдің барлық салаларында сапалық
түбегейлі өзгерістерді басынан кешіп отырған мемлекеттердің бірі болып
табылады. Қазақстандағы саяси және қоғамдық қайта құрулардың табыстарға
жету шарттарының бірі – азаматтардың саяси ғылым мен демократиялық мәдениет
негіздерін меңгеруі болып табылады. Кез келген әлеуметік өзгерістердің, ең
алдымен, адамдардың сана-сезімінде басталатыны белгілі. Демократиялық
құрылыс тұрғындардың саяси мәдениетінсіз қалыптаса алмайды. Демократия –
халық билігі, осы халық жеке адамнан басталады, демократия адамды биліктің
көзі етіп, оны өз елінің тағдырын жасаушы, халықаралық саясатты жасаушы
етеді. Демократиялық мемлекет жағдайында әрбір адам саяси шешім қабылдауға
нақты әсер етпегенмен, мемлекеттік саясатта тұрғындардың түрлі топтарының
мақсат-мүдделелінің ескерілуі, басқарушы элитаның құзіреттілгі мен
жауапкершілігі адамдардың көпшілігінің саналы түрдегі таңдауы мен
белсенділігіне байланысты болады.
Экономиканы әміршіл-әкімшіл әдістер арқылы басқарудан нарықтық
шаруашылыққа көшу, тоталитарлық саяси жүйеден құқықтық мемлекетке,
демократиялық жүйеге, азаматтық қоғамға көшу тұрғындардың саяси
мәдениетінде түбірлі өзгерістерді талап етеді, нарықтық экономика мен
плюралистік демократияға сәйкес бұқаралық менталитетті қалыптастыруды талап
етеді. Демократиялық саяси білім – бұл процестердің тез жүзеге асуына
септігін тигізеді. Саяси білім беру – қазіргі заманғы жеке адамның
әлеуметтенуі мен саяси мәдениетін қалыптастырудың, демократиялық
құндылықтарға жақындастырудың әдісі болып табылады.
Саясаттанудың әдістері, ұғымдары, функциялары. Методология – бұл
жалпы теория, нені білу керек және қалай білу керек деген сұраққа жауап
беретін, сондай-ақ іс жүзінде пайдаланатын тәсілдердің, әдістер мен
ережелердің жиынтығын зерделейтін саяси ғылымның өзіндік әдістемесі. Әдіс
деп – зерттеу жүргізудің ұйымдастыру тәсілін айтады. Саясаттануда жиі
қолданылатын әдістердің үш тобы:теориялық танымдық әдістер, философиялық
және жалпықисындық әдістер, эмпирикалық әдістер. Теориялық танымдық
әдістерге: институционалдық әдіс, социологиялық әдіс, тарихи әдіс,
салыстырмалы әдіс, жүйелілік әдіс, құрылымдық-атқарымдық (функциялық) әдіс,
антропологиялық әдіс, психологиялық әдіс, бихевиористік әдіс, нормативті-
құндылықтық әдістер жатады. Философиялық және жалпы қисындық әдістерге:
диалектикалық әдіс, абстрактіліктен (дерексіздіктен) нақтылыққа жету әдісі,
анализ (талдау) және синтез (жинақтау), индукция және дедукция,талдап
қорыту жатады. Жаратылыстану ғылымдарынан енген эмпирикалық (тәжірибелік)
әдістер де қолданылады. Бұларға: сұрақ-жауап, байқау, статистикалық
әдістер, математикалық әдістер, модельдеу әдісі жатады.
Категориялар дегеніміз әр ғылымның бүкіл құрылымдық табиғатын
айқындауда, түсіндіруде қолданылатын негізгі ұғымдар тізбегі. Саясаттанудың
басты негізгі категориялары – саясат және саяси деген ұғымдар болып
табылады. Саясаттанудың функциялары (қызметтері): танымдық
(гносеологиялық), бағалау, болжау, инструменттік–тәжірибелік, саяси
әлеуметтендіру функциялары.
№2 Лекция тақырыбы: Саяси ғылымдардың әлеуметтік-тарихи негіздері
Лекцияның жоспары:
1. Ежелгi дәуiрдегi саяси iлiмдер
2. Орта ғасыр мен Қайта өрлеу дәуiріндегі саяси ойлар
3. Жаңа заманның саяси ой-пiкiрлерiндегi саяси ойлар
Лекцияның мақсаты: Саяси ғылымдардың әлеуметтік-тарихи негіздері
айқындау
Лекцияның мәтіні:
Ежелгі шығыстың таптық қоғамындағы саяси ой-пікірлер. Ежелгі Шығыс
елдеріне: Египет, Вавилон, Индия, Қытай, Персия; Батыс елдеріне: Грекия,
Рим жатады. Бұл елдерде саяси ой-пікірлердің қалыптасуы қоғамның таптарға
жіктелуі мен мемлекеттер пайда бола бастағанда жүзеге асады. Саяси ой-
пікірлердің пайда болуы бұл елдерде көбінде аңыздарға (мифтерге) тікелей
байланысты. Адамның дүние¬дегі алатын орны да осы қиял-аңыздармен
көрсетіледі. Бұл ой-пікірлер өз алдына білімдер саласы ретінде
қалыптаспаған, мифология¬лық көзқарастың құрамдас бөлігі болып келеді.
Италияның алғаш орталығы болған Турин қаласында 1824 ж. ашылған атақты
Египет мұражайы бар. Онда Египет жерінен қазылып әкелген көптеген тарихи
заттар қойылған. Мұражайда үш адамның бальзамдалған мумиясы бүтіндей
сақталған. Оларды б.э.д. VIII ғасырға жатқызады. Одан басқа біздің заманға
дейін 4 мың жылдыққа жататын мүрделерден бидай, нан, жұмыртқа (түйе
құстың), қару-жарақ, ыдыс-аяқ алынғанын көрсетіп қойған. Бұл келтірілген
фактілер сол замандарда дін болғанын байқатады.
Әлеуметтік және саяси құқықтық тәртіптердің баршасының негізгі
құдайдан негіз алады деген түсінік қалыптасады. Мысалы, қытайдың ежелгі
аңыздарында дүниенің барлық тұтқасы аспан астындағы құдайдың қолында деп
дәріптелген (немесе Қытайдың императоры). Қалғандары оның еркін
жүргізушілері болып келеді.
Египет, Вавилон, Индия сияқты елдерде басқадай аңыздар бар. Оларда
құдай биліктің негізгі қайнар көзі бола тұра, жердегі істерді, адамдардың
тағдырын жасаушылар болып қала береді. Египет пен гректердің аңыздары
бойынша құдайлар қоғамның, мемлекеттің басқарушысы және заң шығарушысы
болып табылады. Мысалы, еврей халқының заңдарын құдайдан тікелей Моисей
қабылдап алған деген наным бар. Билікті құдай атынан адамдар жүргізеді.
Айрықша жағдайларда құдай өзі араласады. Ежелгі Египет нанымы бойынша
ақиқатты, әділдікті және заңдылықты әйел құдайы Маат жүргізеді-мыс. Бұл
түсінік басқа елдерге де тән. Осы аталған идеялар ежелгі египеттің деректік
негізі Птахотеп оқуларында (б.з.д. XXVIII ғасыр), Өлілер кітабында
(б.з.д. ХХV-ХХIV ғғ.) бар. Аталған оқуларда басқарушы адамдар кейпінде
суреттеледі. Билеушілерді қастерлеу идеясы басым жатады. Дегенмен қара
халықтың бас көтерулері болып тұрған. Мысалы, Ипусердің сөзінде (б.з.д.
1750 жыл) қоғамның төменгі топтары мен құлдардың қозғалысы айты¬лады.
Шумер, вавилон билеушілерінің өз жағдайларын құдіретті етіп көрсетуі
байқалады. Ежелгі Вавилондағы Хаммурапи заңдары (б.з.д. ХVII ғ.) қоғамның
әлеуметтік теңсіздігін көрсе¬теді.
Ежелгі Персияда аңыздық ой-пікірден рационалдық көз¬қарасқа ауысу
байқалады. Б.з.д. VII ғасырда зороастризм ілім және ағым ретінде қалыптасып
та үлгерді. Кейінірек зороастризм шығыстың басқа елдеріне тарап кетті де
христиан доктринасының қалыптасуына себепкер болды. Сонымен жер бетіндегі
игілік пен зұлымдықтың арасындағы күрес Заратуштра ілімінің негізгі
қағидасына айналды. Негізінде Заратуштра адалдықты жақтаған, зұлымдықты
жеңуге болатынын айтқан. Сөйтіп біртіндеп мифологиядан рационалдыққа ауыса
бастаған. Қоғамдағы таптардың жіктелуіне сәйкес саяси ой-пікірлер қалыптаса
бастаған.
Ежелгі Индиядағы саяси ой-пікірлер. Алғашында мифтер мен діннің
ықпалымен дамыған. Билікті абыздар – брахмандар жүргізген. Брахманизмнің
көрінісі б.з.д. 2-мыңыншы жылдар¬дың ескерткіштерінде көрініс таба бастады.
Ол бойынша заңдарды Веды деп атаған. Заң бойынша қоғамды 4 варнаға
(жікке) бөлген (оларды құдай жасаған):
– брахмандар;
– кшатрий-жауынгерлер;
– вайшийлер (шаруалар, қолөнершілер, саудагерлер);
– құлдар, варнадан тысқары тұрғандар.
Брахманизм идеологиясы көптеген заң жинақтары: дхар¬масутр мен
дхармашастарлардан тұрады. Мысалы, б.з.д. II ға¬сырда Ману заңдары
жазылған. Онда варнаның талаптары тұ¬жырымдалған. Варнаның бастапқы екеуі
билеуші болады. Ману заңы бойынша патша брахмандарды мойындауы керек. Ману
заңында жазалауға ерекше мән берілген. Таяқтауға дейін жаза қолдану бар.
Брахманизм идеологиясын сынаушы буддының негізін қа¬лаушы Сиддхартха
болды. (б.з.д. VI ғ.). Ол құдай – барлық би¬лікті жүргізуші, заң шығарушы
деген ұғымды теріске шығарады. Будды теңдікті жақтады. Буддизм идеологиясы
гуманизмге, адамгершілікке, өзге адамды сыйлауға, зұлымдыққа зұлым¬дықпен
жауап бермеуге уағыздайды. Буддизмде жазалаудың ролі мен көлеміне шек қою,
азайту көзделген. Заңдылықты бағалау көзделген. Буддизмнің кемшілігі –
жоғарғы дәрежеге жетуді – жеке адамдардың алдында тұрған міндет деп қоюында
(нирвана). Нақты саяси-құқықтық құбылыстарға жеткілікті мән бермеуінде
жатыр. Соған қарамастан, буддизм – актуальды ағым. Ашоканың билік құрған
кезінен бастап (б.з.д. 268-232 жж.) Индия бірікті де буддизм мемлекеттік
дінге айналды. Буддизм Оңтүстік-шығыс Азияның басқа елдеріне тарады.
Брахманизм идеологиясынан ауытқу Артхашастра (б.з.д. IV-III ғғ.)
трактатында байқалады. Артхашастрада саяси-құқықтық және әкімшілік-билік
нұсқауларға көбірек назар аударылып, оның пайдалы жақтары көрсетіледі.
Ежелгі Қытайдың саяси ой-пікірлері. Конфуций (Кун-цзы) (шамамен б.з.д.
551-479 жж.) – Конфуциандық ілімінің негізін қалаушы. Ол ілім атадан балаға
ауысатын мұралық аристокра¬тияның мүддесін жақтайды және әлеуметтік
тәртіптердің мызғымастығын қолдайды. Адамдарды әділдіктің заңдылығы
тұрғысынан төменгілер және жоғарғылар деп екіге бөледі. Билеушінің өкіметін
аспан сыйлаған қасиетті ұғым деп түсіндіреді. Халықтың өкімет өкілдеріне
жақындай түсуі елді басқару өнеріне жатады дейді. Ал биліктің өзі
Конфуцийдің айтуы бойынша, халықтың қауіпсіздігін, оның материалдық тұрмыс-
жағдайын қамтамасыз ету және халық тарапынан өкіметті қолдау болып
табылады.
Конфуцианшылдық доктринасы – бабаларды құдайдай санау, ата-анаға
табыну, төменгілердің жоғарғыларға мүлткісіз бағынуы. Өзін-өзі ұстаудың бұл
регламенті – қоғамның әрбір мүшесінің санасына, адамдардың психологиясына
кірігіп кетті. Аталған доктрина, насихат мына сөйлемде тайға таңба
басқандай танылады: Жоғарыдағы мен төмендегінің өзара қарым-қатынасы жел
мен шөптің қатынасына тең: жел соқса шөп иілуге тиіс. Заманында
идеологиялық және моральдық тетікті ұстаған әскери-феодалдық сословие
конфуцианшыл¬дықты пір тұтуы, буддизмді ұстануы жайдан-жай емес.
Ежелгі Грекияның саяси ой-пікірлері. Грекияда мемлекет (полистер) –
жеке қала-мемлекеттер б.з.д. 1 мыңыншы жыл¬дары пайда болды. Онда саяси ой-
пікірлердің қалыптасуы 3 дәуірге бөлінеді: ерте дәуір (IХ-VI ғғ.) – бұл
Гомердің, Гесиод¬тың және атақты 7 данышпанның шығармалары дүниеге келген
заман. Кейінірек бұл дәуірге Пифагор мен пифагор¬лықтар, Гераклит енеді; 2-
дәуір б.з.д. V-IV ғасырдың бірінші жартысы – Демокрит, софистер, Сократ,
Платон, Аристотель заманы; 3-дәуір IV ғасырдың екінші жартысы – II ғасыр.
Үшінші дәуір эллинизм дәуірі деп аталады. Бұл дәуірдің аяғы Македонияның
және Римнің ықпалына енуімен ерекшеленеді.
Бірінші дәуір мифтердің идеяларына сәйкес құдайлардың билік үшін
таласы болып, олимпиялық Зевстің билігінің орнығуымен суреттеледі. Гомердің
Илиада мен Одиссея поэмаларында Зевс жалпыға бірдей әділдікті жақтаушы,
зұлымдықты жазалаушы болып көрінеді. Дике (әділдік) – Гомерше осылай
аталған. Темис – дәстүр, кәдімгі құқық тағы да Гомерше Грекияға тән
түсінік болды.
Келесі бір автор Гесиод шығармалары: Теогония және Еңбектер мен
күндер (VII ғ.). Тәртіпті жақтайды – Эвномия (әділ заңдылық) Теогония
деген еңбегінде көрсетілсе, Еңбектер мен күндерде патриархалдық
(мемлекетке дейінгі) құрылыстың идеяларын жақтады. Адам өмірінің 5 дәуірін:
алтын, күміс, қола, жартылай құдай-батыр және қазіргі темір ғасырын
көрсетеді. 7 данышпандарға: Фалес, Периандр, Биант, Солон, Клеобул және
Хилон жатады. Олар полистік тұрмыстағы әділ заңдардың өктемдігін
дәріптеген.
Б.з.д. V ғасырда қоғам, мемлекет, саясат және құқық проблемалары
ерекше қырымен қойыла бастады. Демокрит (460-370) антикалық философияның
материалистік бағытын жүргізді. Қоғамдағы ең жақсылар – ақксүйектер мен
байлар емес, жоғары ақыл-ойы барлар мен адамгершілік қасиеттері барлар.
Софистер: Протагор, Горгий, Продик, Гиппий, Анти¬фонт, Фрасимах, Калликл,
Ликофрон және т.б. Олардың ішінде демократиялық көзқарастағылар да,
басқарудың аристокра¬тиялық, тираниялық түрлерін жақтаушылар да болды.
Софистерді сынаушылар ішінен Сократ (469-399) ерекше дараланды.
Мемлекеттің және құқықтың адамгершілік таби¬ғатын жақтады. Еңбек бөлісін
қолдады, әділдікті жақтады. Платон (427-347) – кемеңгер философ. Үлгілі
мемлекет деп жер бетіндегі мемлекет полистерде бейбітшілікті орнату
идея¬сын жақтады. Еңбек бөлісін, әділдікті қолдады. Платон өте байлыққа,
өте кедейлікке қарсы болған. Орташа болуды қала¬ған.
Аристотельдің (384-322): Платон – маған дос, бірақ ақиқат ең үлкен
дос, – деген қанатты сөзі бар. Еңбектері: Саясат, Афины саясаты,
Этика. Саясат туралы ғылымды жасауға әрекет етті. Саясат ғылым ретінде
этикамен тығыз байла¬нысты. Мемлекет – табиғи дамудың жемісі. Варварлар
мен құлдар өмірдің саяси түріне дейін өсіп жетілмеген. Мемлекет¬тің
формаларын монархиялық басқару (патшалық), аристокра¬тиялық және политиялық
деп бөлген. Басқарудың қате түрлері деп тирания, олигархия және
демократияны атаған. Саяси басқаруды – заң арқылы басқару деп түсіндірген.
Үшінші дәуір эллинизм деп аталады. Ежелгі Грекияның мемлекеттік
құрылысының дағдарысы эллинистік дәуірде айқындала түсті. Грекия полистері
өз тәуелсіздіктерін жоғал¬тып, алдымен Македонияның, одан соң Римнің
ықпалына түседі. А. Македонскийдің (336-323) жорықтары Шығысты
эл¬линизациялаудан басталып, эллинистік монархияларды қа¬лыптастырды. Бұл
кезеңнің саяси ой-пікірлері Эпикурдың (341-270) іліміне байланысты дамыды.
Табиғат өз заңдылы¬ғымен, құдайлардың араласуынсыз дамиды. Қоғамдық және
саяси өмірге араласудың қажеті жоқ. Мемлекет – биліктің, саяси араласудың
мақсаты, адамдардың өзара қауіпсіздігін қам¬тамасыз ету, олардың өзара
үрейленуін жеңуі, бір-біріне зиян келтірмеуі, – дейді Эпикур. Заңдар
данышпандарды бұқарадан қорғау үшін қажет екен. Бұл Эпикурдың этикасы.
Зенон (336-264) – стоицизмнің негізін қалаушы. Бұл ағым бойынша
дүниелік құрылысын тағдырдың өзі басқарады. Жаратылысқа негізделген
мемлекет заңдарын бұлжытпай орындауды жақтайды. Стоицизм Полибийге де (210-
128) әсер еткен. Оның басты еңбегі – 40 томдық тарих. Онда Римнің бүкіл
Жерорта теңізіне жасаған өктемдігі көрсетілген. Мемлекеттік құрылым
табиғаттың заңына байланысты жүреді екен. Полибий мемлекеттің 6 формасын
көрсетеді: патшалық, тирания, аристократия, олигархия, демократия,
охлократия. Римнің мемлекетін құрылымы жағынан ең тұрақты дейді. Үш
билікті – консулдар билігі, сенат және халық билігі патшалық,
аристократиялық және демократиялық бастамасы дейді.
Ежелгі Римнің саяси ой-пікірлері. Үш кезеңге бөлінеді:
– патшалық (754-510);
– республикалық (509-28).
– императорлық (27-476).
Біртұтас Рим империясы б.з.д. 395 жылы түпкілікті түрде Батыс (Рим)
және Шығыс (Константинополь) болып екі империяға бөлініп кетті. Олар Шығыс
Рим және Византия болып 1453 жылға дейін өмір сүреді. Римнің тарихы ұзақ
дамыды. Көбінде құлдардың күресімен байланысты болды. Құлдар өз алдына
саяси концепциялар ұсынбаса да қоғамдық ой-пікірдің дамуына ықпал етті.
Ежелгі Грек концепция¬ларының ықпалы болды. Әсіресе б.з.д. V ғасырдағы
Солонның заңдары ықпалды болды. Ежелгі Грек авторларына Сократ¬тың,
Платонның, Аристотельдің көзқарастары жатымды ықпал жасады.
Марк Туллий Цицерон (106-43) – шешен, мемлекет қай¬раткері, ойшыл
болған, мемлекет, құқық туралы ілім жасаған. Мемлекетті халықтың игілігі
деп түсіндіреді. Мемлекет халық¬тың бірлесіп өмір сүру қажеттілігінен келіп
шыққан дейді. Араласпа билікті дұрыс деп түсіндіреді. Патшалық билік пен
сенаттық республиканы дұрыс дейді. Соңғысы жетілген түрі. Мемлекет ісін
басқаратын адамдар кемеңгер, ақылды, шешен, әділ болуы керек. Ал құқық
туралы ілімінің негіздерінде әділдік болу қажеттігі байқалады. Ақиқат заң
болуы шарт. Қабыл¬данған заңдар елдің тұрмыс-дәстүріне сай болуы керек.
Азат¬тық және әділдік жолындағы қажырлы күрескер республикалық идеядағы
Цицеронның көзқарастары француз революционері Мирабоға, Робеспьерге,
Аквинскийге, Монтаскьеге әсер етті. Қазіргі зерттеушілер де немқұрайды
қарамайды.
Рим стоицизмінің негізін қалаушылар: Луций Анней Сенека (3-65),
Эпиктет (50-138), Марк Аврелий Антонин (121-180). Олардың ілімдері Рим ұлы
державалық елге айнала бас¬тағанда қалыптасты. Сенека барлық адамдардың
қоғамдық жағдайына қарамастан рухани бостандық идеясын жақтады. Адамдар
бір-біріне туысқан дейді. Адамдар тағдырға, табиғат заңдарына бағынуы
керек. Шыққан тегі құл Эпиктет және Марк Аврелий Антонин де сондай
идеяларды жақтады. Эпиктет адамгершілік жағынан жетілуге шақырды. Байлықты,
құлдықты сынады. Өзіңе не қаламасаң, өзгеге де соны қалама деді. Антонин:
барлығына ортақ заң бар, билікті теңдік тұрғыда жүргізетін мемлекет идеясын
қолдады. Рухани бастама, ақылдылық және заң басты болу керек.
Ежелгі христиандықтың саяси-құқықтық идеялары б.з.д. I ғасырдан бастау
алады. Негізгі шығармалары: Иоанн Бого¬словтың жазбалары, Иисус Христостың
Бостандық заңы. Негізі шындық, әділдік тікелей құдайдан келеді деген
идеямен сабақтасып жатады.
№3 Лекция тақырыбы: Қазіргі заманғы саяси процестер ғылыми зерттеу
объектісі ретінде
Лекцияның жоспары:
1. Саяси процесс ұғымы, мазмұны және құрылымы
2. Саяси процестiң сипаты мен түрлерi
3. Саяси процеске қатысу түрлері
Лекцияның мақсаты: Қазіргі заманғы саяси процестер ғылыми зерттеу объектісі
ретінде мәселелерді анықтау
Лекцияның мәтіні:
Саяси процесс ұғымы кең және тар мағынасында қолданылады. Кең
мағынасында ол коғамның саяси жүйесінің уакыт пен кеңістікте дамып, жұмыс
істеуін білдіреді. Тар мағынасында түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі
бір көлемдегі процесті көрсетеді. Мысалы, қайсыбір партия не қозғалыстың
қалыптасуы, сайлаудын өткізілуі, басқарудың жаңа құрылымының дүниеге келуі
және т. с. с.
Қоғамдық өмір, оның ішінде саяси сала — өте күрделі құбылыс. Онда әмір
сүріп жатқан топтардың, жіктердің, ұйымдардың мақсат-мүдделері кейде
қабысып, кейде келіспей, шырмалып жатады. Соған орай күн сайын көптеген
өзгерістер болып, бір саяси нұсқаулар дүниеге келіп, екіншілері өз күшін
сақтап, үшіншілері өшіп дегендей, өзгеріп жататыны белгілі. Осындай саяси
жүйенің бір қалыпты жағдайдан екінші жағдайға келіп, ауысуын, өзгеруін,
қозғалысын саяси процесс дейді. Бұл процесс саяси деп аталғандықган ондағы
өзгерістер ең алдымен билікке, оны бөлу және қайта бөлуге, азаматтарды
шешім кабылдауға, басқарушылардың қызметін бақылауға және т. с. с.
жұмылдыруға, халықтың саяси белсенділігін артгыруға байланысты болады.
Сондықтан саяси процестің басты мәселесі, азаматтардың әр түрлі мүдделерін
біріктіріп, жи- нақтайтын саяси шешім қабылдауда және оны іске асыруда.
Жалпы ұжымдық мақсат-мұратты анықтауға, қалыптастыруға ресми органдар,
билік институттары, кәсіподақтар, бейресми ұйымдар, ақпарат құралдары және
т.б. қатысады. Бірақ мұнда басты рөлді жоғарғы мемлекеттік билік
институттары атқарады. Себебі, саяси шешімдерді қабылдап, іске асыратын
негізгі тетік солар. Биліктің шоғырлану дәрежесі, саяси дамудың мақсат-
мұратын айқындауға қатысатын топтардың арасындағы өкілеттілікті бөлу
мәселелері олардың іс-әрекетіне байланысты. Саяси субъектілердің өзара
қатынастары, саяси өзгерістердің екпіні, т.т. да солардың іс-қимылдарымен
айкындалады.
Ұсақ саяси қарарлар күн сайын шығып жатады десе де болады. Ал көпшілік
жұртты қамтитын ірі саяси шешімдер, құжаттар (Конституция қабылдау, сайлау,
референдум өткізу сияқты) қоғам өмірінде сирек кездеседі. Оларды
дайындауға, өткізуге көптеген адамдар тартылып, үлкен оқиғаға, саяси
белеске айналады. Сондықтан саяси процесс белес-белес, циклмен дамиды десе
де болады. Ондай мәселелерді көбіне билік институттары іске асырады.
Демократиялық елдерде саяси процесс әдетте сайлау цикліне байланысты
қалыптасады. Бұрынғы Кеңес өкіметінде СОКП-ның съездері бүкіл саяси жұмысқа
ырғақ беріп, цикл содан басталатын.
Саяси процесті ұйымдастыру түпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны
атқарушы субъект (үкімет, саяси серке т.т.) процестің теориясын немесе
тұғырнамасын жасайды. Мұнда ең алдымен мақсаттандалады. Мақсат түпкілікті
мұрат ретінде және жақын арада нақтылы нәтиже берерлік, жетістікке
жеткізерлік болуы мүмкін. Осыған орай саяси процесті орындау, жүзеге
асырудың құралдары, тәсілдері қарастырылады. Қанша уақыттың көлемінде іске
асыруға болады, қанша адам, кімдер катынасады т.т. ойластырылады.
Орындаушылардың алға қойған талаптарына жауап бере алуымен қатар, олардың
жеткілікті қаржылары болуы керек. Саяси процестің әрбір кезеңі бақайшағына
дейін мұқият тексерілгенінде ғана табысты болады.
Саяси процесс – күрделі құбылыс. Ол күнделікті өзгерістерден бастап,
коғамның саяси жүйесінің түбегейлі өзгерісіне дейінгі аралықты
қамтиды.Саяси жүйені тұтас алсак, оның даму процесін төрт сатыға, кезеңге
бөлуге болады.
1. Саяси жүйені конституциялық тұрғыдан айқындау. Ескі саяси жүйенің
орнына жаңасы келгенде, ол бұрынғы мемлекеттік билікті ауыстыруы немесе
оған дейінгі саяси-құқықтық құрылымдарды жаңарған жағдайға бейімдеуі
мүмкін. Егер көпшілік жұрт жаңа жүйені мойындап, қолдаса, оның легитимді
болғанын білдіреді. Мұндайда саяси жүйе өзін-өзі қалпына келтіретін
жағдайға жетеді.
2. Саяси жүйенің өзін-өзі жаңартуы. Бұл да күрделі құбылыс. Жеңіске
жеткен жүйе, бір жағынан, ескінің орныққан элементтерін, ұйымдарын қайта
жұмыс істетеді, екінші жағынан, жаңартып, өзгертеді, жетілдіреді. Жаңа
саяси қатынастар мен институттар құралады, саяси ережелер мен қазыналар,
нышандар пайда болады. Өздеріне тән саяси түсініктері, көзқарастары, іс-
қимылдары бар саяси қатынастардың жаңа субъектісі дүниеге келеді.
3. Саяси-басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру. Қоғамдағы
әр түрлі адамдардың, топтардың, таптардың, бірлестіктердің қажетгіктері,
мақсаттары сан қилы, бірталай жағдайда қарама-қарсы келіп жатады. Билеуші
элиталар, партиялар өздерінің оппозициялық қарсыластарымен тіл табысып, бұл
қайшылықтарды дер кезінде байқап, асқындырмай, реттеп, халықтың талап-
тілектері мен мүдделерін үйлестіріп, қоғамның тұтастығын, тыныштығын,
тұрақтылығын сақтап, соған жағдай жасауы керек. Бұл — саяси мәселе.
Батыстың көптеген елдерінде биліктің әр тармағының (орталықтағы не
жергілікті жердегі болсын) өз алдына бөлек сарапшы кеңесшілері, көмекші
топтары және т.б. ақыл-кеңес беретін құрылымдары болады. Олар арнайы ғылыми-
талдау жұмыстарын жүргізіп, ең дұрыс, қолайлы шешімдерді қабылдауға
жәрдемдеседі. Мұнда шешім қабылдаушы саяси басқарушылар мен оны орындаушы
бағыныштылардың арасында тығыз байланыс болуы керек. Бұрынғы Кеңес
өкіметінде шешімді партияның бірінші хатшылары қабылдайтын. Олар ештеңеге
жауап бермейтін. Жауапты партаппараттың айтқанын орындап, соның бұйрық,
нұсқауларын, шешімдерін іске асырушы мемлекеттік органдар мекемелердің
жауапты қызметкерлеріне артатын. Сондықтан ақылға сыйымсыз жағдай туған
шешімді қабылдаушылар ештеңеге жауап бермейтін, ал жауап берушілер оны
қабылдауға қатыспайтын. Мұның бәрі қандай нәтижеге әкелетіндігін өмір өзі
көрсетті.
4. Саяси жүйенің жағдайымен іс-әрекетін бақылау. Оған саяси жүйе мен
саяси процеске қатысушылардың, элиталардың жұмысында шыға қойған бағдар,
мақсат-мүддеден ауытқушылықты, жан сақ басушылықты түзету, қорытынды жасау
кіреді.Ол екі жолмен жүргізіледі. Біріншісі — мемлекеттік мекемелер, партия
органдары, қоғамдық ұйымдар мен козғалыстардың белгілі бір құрылымдары
арқылы жүзеге асады. Мұнда мемлекет аппаратына қарасты тексеру, қадағалау
қызметтері, партиялық бақылау, ресми баспасөз органдары енеді. Бұл — саяси
жүйедегі бақылау органдарының қызмет бабында атқаратын міндетті жұмысы,
яғни өзін-өзі бақылауы. Екіншісінде, саяси жүйенің жұмысына бақылау жасауға
барлық азаматтардың қатысуына мүмкіндік жасалады. Мұны "төменнен бакылау"
десе де болады. Бұл үшін қоғам демократиялық жолмен дамығанда ғана жағдай
туады, тоталитарлық тәртіпте оған жол берілмейді. Қоғам дамуының мақсатын
айқындап, оны жүзеге асырушы билеуші тәртіп саяси процестің сипатын да
білдіреді. Оны үшке бөлуге болады.
Саяси тәртіптің қайталанып жұмыс істеуі. Мұнда саяси процесс
басқарушылар мен сайлаушылар, азаматтар мен мемлекет арасындағы қалыптасқан
қатынастарды сапа жағынан айтарлықтай өзгертпей, күнделікті орнына
келтіріп, құр қайталайды. Яғни, мемлекет үйреншікті қалпында, әдеттегі
ырғағында қызметін жүргізе береді. Онда саяси субъектілердің іс-әрекетінде
жанашылдык, өзгерістен гөрі дәстүр мен саяси сабақтастық басты рөл
аткарады.
Саяси тәртіптің дамуы. Ел ішіндегі және халықаралық аренада саяси
күштердің ара салмағында немесе әлеуметтік құрылымда өзгерістер болуы
мүмкін. Басқарушы органдар өмірдің бұл жаңа талабын байқап, өз жұмысын
соған орай бейімдейді. Саяси даму биліктің жоғарғы және төменгі сатыларының
өзара әрекеттестігімен, сан қилы ағымдар мен үрдістердің күресімен қоса
қабаттаса жүреді. Мұның бәрі әлеуметтік және саяси құбылыстарды
сәйкестендіруге жәрдемдеседі.
Саяси тұтастықтың құлдырауы және ыдырауы. Бұл жағдайда саяси процестің
даму бағыты саяси жүйенің тұтас өмір сүруіне келеңсіз әсерін тигізеді.
Кірігу, жинақгалудың орнына саяси субъектілердің бөлшектену үрдісі басымдық
алады. Билеуші тәртіптің ыдырауы күмән тудырмайды. Оның шешімдері басқару
қабілетін жояды. Мұндай процеске Еуропа және Азия аймақгарындағы бұрынғы
социалистік елдердің құлдырау, ыдырау тағдыры толық мысал бола алады.
Билеушілер тобы өмірдің әлеуметтік-экономикалық және рухани талабына сай
тиісті жауабын таба алмады.
Сонымен, саяси процесс деп әлеуметтік қауымдастықтың, саяси ұйымдар мен
топтардын, белгілі бір саяси мақсатқа жету үшін бірігіп жасаған іс-
әрекетінің нәтижесінде қоғамның саяси өмірінің бір қалыптан, жағдайдан
екінші жағдайға келіп ауысуын, өзгерісін, козғалысын айтады.
Саяси модернизация түсінігі мен мәні.Саяси модернизация теориясы,
басқаша айтқанда, саяси даму теориясы саясатты талдаудың дербес бағыты
ретінде өткен ғасырдың 50-жылдарында ғана айналысқа енді. Ол дәстүрлі саяси
жүйенің жаңа заманға, жаңа жағдайларға бейімделу үрдістерін, мемлекеттік
жүйе мен қоғамды өзгертуге сеп болатын саяси өзгерістердің ішкі
механизмдерін зерттеді. Әртүрлі қоғамдық бағыттылық пен єлеуіметтік жєне
саяси лектегі жүйеге негізделген оқиғаларды қандай да бір концептуалды
єдісемелік сызбалар немесе себеп-салдарлық байланыс деңгейінде қарастырып
түсіндіру мүмкін емес. Саяси модернизация - аумақты кеңейту және
әкімгершілік-саяси шекараны реттеуұлттық немесе федеративтік мемлекеттердің
құрылуы, орталық (заң шығарушы, атқарушы) биліктің күшеюі, сонымен бірге
билік бөлінісі;екіншіден, мемлекеттің қоғамның ішкі бірлігін және
тұрақтылығын сақтай отырып экономика, саясат және әлеуметтік салалардағы
құрылымдық өзгерістерге дайындығы;үшіншіден, саяси үрдіске түрғындардың
кеңінен қосылуы;төртіншіден, саяси демократияның орнауы немесе билікті
заңдастыру тәсілдерін өзгерту.Саяси модернизация теориялары - ХХ ғ. 50-60
жж. модернизация теориясы қоғамдық-тарихи даму теорияларының бір бағыты
ретінде қалыптасты. Бұл теорияның басты белгісі - универсалдық, яғни, қоғам
дамуын барлық елдер мен халықтар үшін ортақ заңдылықтары мен кезеңдері бар
жалпы (универсалды) процесс ретінде қарастыру. Модернизация теориясындағы
либералдық бағыт. Либералдық бағытты зерттеушілер (Р.Даль, Г.Алмонд, Л.Пай)
саяси модернизацияның мақсатын үнемі өзгеріп отыратын әлеуметтік және саяси
талаптармен жұмыс істей алатын институттардың қалыптасуынан көреді. Билік
өкілдері мен тұрғындар арасындағы диалогтың орнауы. Мұндай диалогты
ұйымдастыру ашық әлеуметтік және саяси жүйені орнатуды білдіреді. Бұл
жағдайда әлеуметтік топтар арасындағы айырмашылық жойылып, әлеуметтік
белсенділік өседі, ал саяси салада әкімгершілік және саяси топтар мен
институттар арасындағы қарым-қатынас тиімді реттеледі.Либералдық бағыт үшін
саяси модернизацияның негізгі белгісі - азаматтардың саяси араласуының
деңгейі мен әртүрлі топтардың, саяси жетекшілердің ашық саяси
бәсекелесуінің алғышарты.Модернизация теориясындағы консервативтік бағыт.
Консервативтік бағыт өкілдері (С.Хантингтон, Дж.Нельсон) модернизацияның
негізгі көзі деп саяси өмірге араласатын бұқара халық күресін үнемі
өзгертіп отыратын әлеу¬меттік мақсаттар кепілдігін қамтамасыз ете алатын
саяси институттардың беріктігі мен ұйымшылдығын айтты. Қатаң тәртіп қана
нарық пен ұлттық бірлікке өтуді қамтамасыз ете алады. Сондықтан да
модернизация жоғары орталықтандырылған саяси институттарды талап етеді,
яғни, қоғамдық өзгерістер үшін ұйымдық құралдарды институттандыру қажет.
Модернизацияның мәні неде?Ол дәстүрлі саяси жүйенің жаңа заманға, жаңа
жағдайларға бейімделу үрдістерін, мемлекеттік жүйе мен қоғамды өзгертуге
сеп болатын саяси өзгерістердің ішкі механизмдерін жүзеге асыруда.
Қазақстан 1991 жылы өз тәуелсіздігін жариялап, социалистік жүйеден бас
тартқан уақытта-ақ саяси модернизацияның жолына түскен болатын. Саяси
өмірде жүйелік, сапалық өзгерістер қарқын алды. Дәстүрлі қоғамнан
(социалистік) жаңа жағдайларға бейімделу, өту процестері үздіксіз
жүргізілді. Мемлекеттік жүйе түбегейлі өзгерді, жеке меншік пайда болды.
Өзін-өзі еңбекпен қамтамасыз ете алатын тұрғындардың саны көбейді, нарыққа
ерік берілді (либерализация). Шетелдік инвестицияның келуі қоғамның саяси
санасына да оңды ықпал етті. Осындай жағдайда жаңа саяси жүйе саналуан
мүдделердің басын қосып қана қоймай, жаңа әлеуметтік топтардың талаптарының
үддесінен шығып, әлеуметтік жағынан әркелкі қоғамның тұтастығын қатамасыз
етуі керек болатын.Сол бір тарихи кезеңдегі қазақстандықтардың
самарқаулығы, посткеңестік болмыс пен мінез, сондай-ақ, кеңестік қазақ
элитасының өзін-өзі сақтап қалуға талпынған әрекеттері өзгеше қазақстандық
жолды таңдауға мәжбүрлеген еді. Саяси реформаларды төменнен емес, жоғарыдан
реттеуге тура келді және ол талпыныс сәтті шықты. Қазіргі саяси
модернизацияның мәнін тек пәнаралық құралға арналған кірігуші зерттеу
бағдарламалары негізінде ірі сараптамалық сызбалар мен жетістіктерді
игеруді тарту тұрғысында түсіндіруге болады. Модернизация мәселесінің
күрделілігі мен әрқырлылығын ескере отырып, кірігу теориясының
модернизацияланған демократияға өтуін және оның консолидацясын құру қажет.
Мұндай ұзақ құрылымдық процесс бірнеше күрмеуі күрделі мәселелерді
туындатады:
- модернизация жєне оны жүзеге асыру процессінде негізінен жүгінетін
бағыттар, үлгілер жєне басқару принциптері қандай болу керек?
- модернизация процесі барысында теориялық мєнге мемлекеттіњ қатысу
дењгейініњ сєйкестігі қаншалықты жєне либералды нарықтық экономикасы бар
плюралистік қоғамдағы өзін өзі басқару мен ұйымдастыру дењгейі бұл
процессте 0аншалықты автономды болып отыр?
Формациялық, өркениетті жєне жахандық сараптама сызбалар негізіндегі
бағам көрсетіп отырғандай бұл аталмыш мєселелер тек теориялық тұрғыда анна
емес, сонымен қатар саяси жоспарда да күрделілік танытып отыр. Ал бұл
жағдай тєжірибеде өтпелі қоғамда демократияландыруда мемлекеттік саясатты
белгілі бір импровизацияға ие болуымен сипатталады.
Әлеуметтік саяси ғылымдарда қабылданданғандай өтпелі қоғамға жағдайлар
дєстүрлі қоғамнан қазіргі батыстық қоғамға өтуі мінездейтін модернизация
теориясыныњ бастысы болып табылады.
Модернизация парадигмасы өзіне бірнеше аксиоманы жұптастырады.
Біріншіден, басты қоғамның даму зањдылықтары деп күнделікте өмірде болып
жатқан өзгерістер жєне єлеуіметтік, саяси, экономикалық қиындықтар жєне
мєдени құрылымдар мен оныњ функцияларыныњ қоғамдық рационалды сұраныстар
мен пайдалы мүддеге сай функциялануындағы сєйкестігін тану.
Екіншіден, өтпелі қоғам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шадинова Г.Ә.
ҚАЗІРГІ САЯСИ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Түркістан
2014
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қоғамдық ғылымдар кафедрасының оқу-әдістемелік мәжілісінің 25_12_2014 ж.
№4 хаттама мәжілісінде мақұлданды. Әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқу-
әдістемелік кеңесінің хаттама №5 _08__01_2015 ж. мәжілісіне
бекітіліп, университеттің оқу әдістемелік кеңесінде бекітуге ұсынылды.
Пікір жазғандар :
Әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Нұсқабаев О.Н.
Философия ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы Шалдарбекова А.Б.
Шадинова Г.Ә. Қазіргі саяси ғылымның негізгі мәселелері. Жоғары оқу
орындарының магистранттарына арналған лекциялық жинақ. – Түркістан: Тұран,
2014. - 160 б.
Бұл лекциялық жинақта қазіргі саяси ғылымның негізгі мәселелері
курсының негіздеріне арналған. Бұл еңбекте саяси ғылымның негізгі
мәселелерінің методологиясы мен қоғамдық мәселелеріне қысқаша мәлімет
берілді.
© Тұран, 2014
© Шадинова
Г.Ә., 2014
КІРІСПЕ
Пәннің мақсаты:. магистранттарды қазіргі Қазақстандағы саясаттану
ғылымының өзекті проблемаларымен таныстыру. Сонымен бірге, әлемдік
саясаттану ғылымының даму тәжірибесін талдау. Саясат тарихы мен теориясының
теориялық-методологиялық негіздерін, саяси институттардың, қоғамның саяси
өміріндегі заңдылықтарын, саяси процестердің даму үрдістерін, сыртқы
саясаттың ерекшеліктерін қазіргі саяси теориялар негізінде талдау.
Пәннің міндеттері:
• Бұл пәнді игеру нәтижесі магистрантқа саясаттану ғылымының қазіргі
проблемаларымен таныстырады;
• қазақстандық қоғамның саяси өмірінің негізгі мәселелерін білуге
мүмкіндік жасайды;
• саяси зерттеулердің өзектілігін негіздейді;
Білім беру бағдарламалары құрылымындағы пәннің орны және қысқаша мазмұны
Саясаттану ғылымының қазіргі заманғы өзекті мәселесі Қазақстан
Республикасының саяси процесінің өмірлік-маңызды аспектісі болып табылады.
Саясаттанушы-аналитик үшін оны игеру саяси өмірдің маңызды мәселелерін
талдауға және маңызды саяси қорытындылар мен ұсыныстар жасауға қажет.
Пәнді оқығаннан кейін білім алушының меңгеретін:
Білімі: Магистранттарды қазіргі саяси ғылымның негізгі мәселелерін
және оның ерекшеліктерімен таныстыру, оның тарихының негізгі кезеңдерін
атап өту.
- магистрант жастардың толық мағынадағы саяси субъект дәрежесiне көшiру
баспалдағы болу және жас азаматтың саяси көзқарастарының iргелi негiзiн
құрайтын, қоғамдағы бiрлiктi, тұрақтылықты сақтауға ықпал ететiн саяси
дүниетанымын мен саяси бағдарын қалыптас-тыру, дамыту.
- адамды іс-әрекет, таным, қарым-қатынас субьектісі ретінде зерттеу үшін
қазіргі заманғы өзекті білімдерді ғылыми негізде қолдана білуге дағдылар
қалптастыру.
Білігі– – Магистрлік топтарды дәстүрлі әрі белсенді әдістерді қолдана
отырып олардың шығармашылық және өз бетінше ойлай білу, қабілетін
жетілдіру ;
- Болашақ мамандардың бойында тәуелсіз Қазақстан Республикасының болашағын
қалыптастыруда дамыту үшін ғылыми білімдерді іске асыру болып табылады ;
Құндылық құраушылары:
- Саясаттану жас мамандарға саяси қажеттiлiктерiн мемлекет тарпынан iске
асырудың жолдары мен әдiстерiн дұрыс таңдауға, демократиялық тәртiптердi
және қоғамдық институттарды қалыптастыруға көмектеседi. Саясаттану
негiздерi саяси төзiмдiлiктi, келiсiмге, серiк-тестiкке, мәмiлеге келе
бiлудi, дау-жанжалды дер кезiнде шешудi, ұлтжандылықты, қоғам мен мемлекет
алдындағы азаматтық парызды, жауапкершiлiктi сезiнуге ықпал етедi
№1 Лекция тақырыбы: Саясаттанудың ғылыми-методологиялық негіздері
Лекцияның жоспары:
1. Саясаттанудың ғылыми зерттеу негіздері
2. Саясаттану ғылымының қазiргi кезеңдегi ғылыми бағыттары
3. Саяси ілімдер тарихындағы мәндік, тұрақтылық және қайталанушы
аспектілер
Лекцияның мақсаты: Саясаттанудың ғылыми-методологиялық мәселелерді
анықтау
Лекцияның мәтіні:
Дүниежүзiлiк саяси iлiмдер тарихы – адамзаттың рухани мəдениетiнiң
маңызды құрамдас бөлiмдерiнiң бiрi. Мұнда адамзаттың өткен заманнан бүгiнгi
күнге дейiнгi саяси-құқықтық iлiмi мен тəжiрибесi жинақталған, мемлекет,
саясат, заң жүргiзу, құқық, бостандық мəселелерiнiң негiзгi қағидалары жəне
iлiмдерi анықталған. Адамзаттың өткен уақыттағы саяси-құқықтық тəжiрибесi,
идеялары, ойлары қазiргi замандағы саяси жəне құқықтық iлiмнiң дамуы мен
оның бағытына едəуiр ықпал етедi, бiздiң қазiргi iс-əрекетiмiзге бағыт
бередi. Қазiргi дүниенi неғұрлым дұрыс танып, бiлу үшiн жəне болашақ жақсы
өмiрдiң дұрыс жолын таңдай бiлу үшiн адамдар əр уақытта, əр дəуiрде өзiне
дейiнгi өткен идеялар мен қағидаларға сүйенген. Өткен тарихты жəне
адамзаттың ұзақ ғасырлық тəжiрибесiн пайдалану тарихи қажеттiлiк болып
табылады. Қазiргi кезде елiмiзде алуан түрлi саяси бағыт-бағдар ұсынған
партиялар мен қозғалыстар дүниеге келдi. Олар дүниеге келiп ғана қойған
жоқ, белгiлi-бiр мақсат ұстанған нақты күш ретiнде саяси аренаға шықты.
Олардың саяси қызметi мемлекет iсiне, құқыққа, саясатқа белгiлi бiр
дəрежеде ықпал да жасауда. Қоғамдық бiрлестiктердiң пайда болуы, дамуы жəне
саяси платформасы əлемдiк тарихтың жəне Қазақстанның бұған дейiнгi əр
кезеңiнде болған партиялар мен қозғалыстар тарихына сипаттас, мазмұндас
жəне үндес болып келедi. Сондықтан да олардың Отан тарихында алатын орны
мен құқықтың көзқарастары жиынтығын қарастыру мен шешуде əлемдiк саяси-
құқықтық iлiм тарихының саяси тəжiрибесi мен ғылыми тұжырымдарын ескерудiң
пайдасы зор болмақ.
Саясатта ақиқатты табудың бiрден-бiр дұрыс жолы демократиялық ойлау
жүйесiн қалыптастыру екендiгi белгiлi. Ал мұндай баламалы ойлау жүйесiнiң
бұған дейiнгi тарихы, ондағы саяси оқиғалар мен ағымдардың, ойлар мен
идеялардың пайда болуы мен дамуы жəне жүзеге асу жолдары саяси жəне
құқықтық iлiмдер тарихы ғылымында сараланады. Ендеше адамзаттың саяси
жолында болашақты дұрыс таңдай бiлуi оның бұрынғы тарихын жақсы оқып,
үйренуiне де байланысты.
Саяси iлiмдер тарихы əртүрлi көзқарастар мен ойлардың күресi ғана емес,
сондай-ақ адамзаттың таңдаулы өкiлдерiнiң мемлекет пен құқықтың даму
тарихын, бостандық пен əдiлдiктiң, заң мен заңдылықтың, қоғамдық жəне
мемлекеттiк құрылыстың, адамдардың құқы мен бостандығын, билiк пен жеке
адамдардың өзара қарым-қатынасы мен олардың формалары мен принциптерi
туралы терең де зерделi ойлар айтқанын көрсетедi.
Саяси iлiмдер тарихы пəнi заң ғылымы жүйесiнде жеке пəн болып
есептелiнедi.Бұл пəннiң зерттеу нысаны мемлекет, құқық, саясат жəне заң
шығару туралы iлiмнiң пайда болуы мен дамуы. Саяси iлiмдер тарихы пəнi заң,
тарих, философия, саясаттану ғылымдарын да қамтиды. Саяси iлiмдер тарихы
таза түрiндегi заң пəнi ғана болып табылмайды.
Саяси iлiмдер тарихына заңгерлермен қатар гуманитарлық пəндер өкiлдерi,
ең алдымен философтар едəуiр үлес қосты. Философиялық ойдың бүкiлəлемдiк
ойшылдары Пифагор, Гераклит, Демокрит, Протагор, Сократ, Платон,
Аристотель, Эпикур, Фома Аквинский, Падуанский, Спиноза, Гобсс, Локк, Кант,
Фихте, Гегель, Бердияев, Н.Макиавелли, жаңа дəуiрдiң ойшылдары Ж.Ж.Руссо,
Т.Джефферсон, Пейн, Бентам, Штейн жəне т.б. ойшылдар саяси-құқықтық iлiмге
зор мұра қалдырды. Басқа да пəндер сияқты, саяси iлiмдер тарихының өзiндiк
ерекшелiгi бар.
Танымның ғылыми əдiсi саяси iлiмдер тарихының бай қазынасын зерттеуге
жəне танып бiлуге мүмкiндiк бередi. Саяси жəне құқықтық iлiмдер тарихының
əдiстемесi əртүрлiойларды, көзқарастарды жəне идеяларды нақтылы тарихи
тұрғыдан дұрыс түсiнуге көмектеседi.
Нақтылы бiр тарихи дəуiрдегi қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы
ойларды дұрыс түсiну үшiн сол қоғамның, сол дəуiрдiң белгiлi бiр əлеуметтiк
топтары мен таптары үшiн, олардың қандай мүдделерiн қорғағандығын, бұл
iлiмнiң авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын бiлу шарт. Сонда
ғана саяси жəне құқықтық iлiмдер мен ойларға, идеяларға сол кезеңнiң жəне
сол мемлекеттiң ерекшелiгiне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен
саяси iлiмдер тарихының негiзгi кезеңдерi мен оның ерекшелiктерiн жəне
саяси тарихын терең бiлу шарт. Саяси iлiмдер тарихын хронологиялық жəне
мазмұндық тəртiппен iрi төрт кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгi замандағы саяси iлiмдер тарихы (алғашқы мифтiк көзқарастардың
пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан – б.з. V ғасырына дейiн).
2. Орта ғасырлар мен қайта өрлеу дəуiрiндегi саяси iлiмдер тарихы (V-XVII
ғ.ғ.).
3. Буржуазиялық революциялар кезеңiндегi саяси iлiмдер тарихы (XVIII-XIX
ғасырдың бiрiншi жартысы).
4. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдағы саяси жəне құқықтық iлiмдер
тарихы.
Саяси iлiм тарихының ежелгi заманнан қазiргi күнге дейiнгi
хронологиялық тəртiппен баяндалуы ұлы ойшылдардың сол заманға лайық
бейнесiн (мысалы, Сократ, Аристотель, Макиавелли, Монтескье, Пейн жəне
т.б.) беруге, олардың мемлекет жəне құқық туралы жаңа концепцияларын жəне
саяси-құқықтық ойдың кең тараған бағыттары мен ағымдарына, мектептерiне
(мысалы, брахманизм, буддизм, даосизм, ежелгi қытай легистерi, софистер,
рим заңгерлерi, құқықтың тарихи мектебi, заңдық позитивизм жəне т.б.) оң
баға беруге көмектеседi.
Саясаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы. Қазақстан Республикасы
егемендігін алуына байланысты еліміздің әлеуметтік өмірінің барлық саласы
түгелімен өзгеріп, саяси, экономикалық, әлеуметтік жүйе әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылып жатыр. Бұрын жоғары оқу орындарында тоталитарлық
тәртіп, коммунистік идеология тудырған марксистік тұрғыдағы жасанды
пәндердің орнына бүкіл дүние жүзі мойындап, өркениетті елдерде бұрынан
оқытылатын бүгінгі заман талабына сай келетін пәндер енгізіле бастады.
Солардың ішінде ерекше орын алатыны – саясаттану.
Саясаттанудың немесе саяси ғылымның өзіндік әдістік принциптері,
түсінік, ұғымдық аппараты бар өз алдына дербес оқу пәні ретінде қоғамтану
пәндерінен бөлініп қарастырыла бастауы – қазіргі Қазақстанда азаматтық
қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру міндеттерімен байланысты.
Саясаттану терминіне келетін болсақ, саясаттану (орысша политология)
термині грек сөздерінен құралған: politike (мемлекеттік және қоғамдық
істер, мемлекетті басқару ісі, мемлекетті басқару өнері деген мағынада),
polis (қала-мемлекет) және logos (ілім, ғылым) сөздерінен құралған.
Саясат (политика) сөзі Аристотельдің Политика деп аталған мемлекет,
басқару, үкімет туралы трактаты ықпалымен пайда болған.
Саяси ғылымның пайда болуын ХІХ – ХХ ғғ. межесімен байланыстырады. Бұл
кезеңде саяси құбылыстарды зерттеудің жаңа әдістемелері қалыптасты, олар
қазіргі заманғы саясаттанудың дамуында маңызды роль атқарған түрлі
мектептер мен бағыттардың пайда болуына әкелді. Саясаттанудың әдістемелері:
позитивтік әдістеме (өкілдері О.Конт, Г.Спенсер), эмпирикалық
(тәжірибелік) әдістеме (Ч. Мерриам), әлеуметтік әдістеме, марксизм,
психоанализ (З.Фрейд),бихевиоризм.Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
саясаттану өзінің зерттеу мәселелерінің шеңберін кеңейтті. ХІХ ғ. екінші
жартысынан бастап саясаттану ұйымдық жағынан да қалыптаса бастады. 1948
жылы Парижде өткен саяси ғылым мәселелері жөніндегі Халықаралық
коллоквиумда саясаттанудың мазмұнын, оның негізгі мәселелерін анықтайтын
құжат қабылданды. Онда саяси ғылымның негізгі зерттеу мәселелері болып төрт
мәселе көрсетілді: саясат теориясы және саяси идеялар тарихы; саяси
институттар; партиялар, топтар және қоғамдық пікір; халықаралық қатынастар.
Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып, толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО
басшылығымен 1949 жылы құрылған саяси ғылымдардың Халықаралық ассоциациясы
(СҒХА) зор роль атқарды. ХХ ғ. 70-90 жж. саяси ғылымның түпкілікті
институционалдануы жүзеге асты. Саясаттану жалпы мойындалған, ұйымдық
жағынан құрылған, кең тармақталған білім беру және зерттеу мекемелері бар
академиялық пәнге айналды.
Ал біздің еліміздегі саяси ғылымның дамуы күрделі қиын жолдан өтті.
Алғаш болып саясат, мемлекет, билік жөнінде араб тілді түрік ойшылдары,
ғалымдары — Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Яссауи өз еңбектерін
жазды. XV-XVIII ғғ. қазақ хандары, Тәуке хан, ХІХғ. ағартушы-демократтары
Шоқан, Ыбырай, Абай, ХХ ғасыр басында Алаш зиялылары – еліміздің саяси
тағдыры, өз халқының болашағы туралы өз ойларын айтты.
Бұрынғы Кеңес Одағы елінде саясаттануды партияға, халыққа қарсы,
буржуазиялық ғылым деп оқытпады. Себебі, Кеңес өкіметі, шын мәнінде саяси
сауатты адамдарды дайындауға мүдделі болмады. Бірақ бұл біздің елімізде
саяси ғылымға еш көңіл бөлінбеді деген сөз емес. Саяси мәселелер тарихи
материализм, ғылыми коммунизм, КОКП тарихы сияқты коммунистік идеологияға
негізделген пәндер шеңберінде, ең алдымен қандай әлеуметтік- саяси
процестер социализм мен коммунизмге әкеледі, сол тұрғыдан оқытылды. Алайда
тек 80-ж. соңында саясаттануға деген көзқарас КСРО-дағы түбегейлі
реформаларға, қоғамның демократиялануына, тоталитарлық жүйенің күйреуіне
байланысты өзгерді. Қазіргі Қазақстанның барлық жоғары оқу оындарында бұл
ғылым жеке пән ретінде оқытылады.
Саяси нақтылық – саясаттанудың зерттеу және үйрену объектісі.Кез
келген ғылым сияқты саясаттанудың да өзінің объектісі мен мәселелері бар.
Саясаттанудың зертеу объектісі – қоғамның саяси өмірі және ондағы болып
жатқан барлық саяси құбылыстар мен процестер, яғни саяси нақтылық болып
табылады. Қоғамдық өмір – объективті, әлеуметтік практикалық процесс.
Табиғатқа қарағанда қоғамдық өмірдің субъектісі, яғни оның жасаушысы бар.
Субъект қандай болса, белгілі бір дәрежеде тарих та сондай. Тарихи
катаклизмдер, әлеуметтік эволюциялар – адамдардың іс-әрекетінің нәтижесі,
әлеуметтік күштердің, орасан зор бұқараның өзара қатынастарының нәтижесі.
Қоғамдық өмірдің бұл жағын саяси нақтылық деген түсінікпен анықтаймыз.
Саяси нақтылық объективті, себебі қоғамдағы әлеуметтік жіктеліс
жағдайындағы үлкен топтар қатар өмір сүріп, бір-бірімен әрекет жасайды,
топтар мүдделерін өзара үйлестіре отырып, шешімдер қабылдау және оларды
жүзеге асыру қажеттілігі пайда болғандықтан, топтар арасындағы қатынастар
саяси сипат алады. Саяси қатынастар субъектілер арасындағы қатынастар
болғандықтан субъектілік сипат алады. Сондықтан саяси нақтылықтың маңызды
әлеуметтік меселесі – осы субъектілердің мүдделерін үйлестіру және соның
негізінде қоғамның тұтастығын сақтау, прогрестің шарты ретінде — әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз ету. Саясаттану саяси нақтылықтың шығу негіздерін,
оның қоғамдағы орнын, құрылымын, пайда болу заңдылықтарын, дамуын, қызметін
қарастырады.
Зерттеушілердің көпшілігі саясаттануды саясат туралы жалпы, оның барлық
көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін, жинақтап біріктіретін
шоғырланған, бірнеше жеке пәндерден тұратын ғылым деп санайды. Зерттеу
меселелеріне байланысты саясаттану мынандай бағыттардан (жеке пәндерден)
тұрады (1-схема): саяси философия, саясат теориясы, саяси әлеуметтану,
саяси психология, саяси ілімдер тарихы, саяси антропология, халықаралық
қатынастар теориясы. Саясаттанудың келесі құрылымы оны теориялық немесе
(немесе жалпы) және қолданбалы деп бөлумен байланысты. Саясаттанудың бұл
екі бағыты бір-бірін толықтырып отырады.
Қазақстан Республикасы саяси шындық ретінде. Барлық уақытта, әсіресе
бүгінгі күні саясаттың маңызы артып отыр, себебі саясат барлық уақытта жеке
адамдардың, тіпті бүкіл халықтардың өміріне, тағдырына шешуші ықпал етеді.
Антикалық заманның ұлы ойшылы – Аристотель б.з.д. V ғасырда-ақ айтқандай,
саясат – адамның табиғатынан туындайды, себебі адам — әлеуметтік жәндік, ол
тек қана ұжымда, қоғамда, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы ғана
толыққанды өмір сүре алады.
Саяси білім мен мәдениет бүгінгі күні кәсібіне, әлеуметтік мәртебесіне
қарамастан әрбір адамға керек, себебі ол қоғамда өмір сүріп, тіршілік етіп
басқа адамдармен және мемлекетпен міндетті түрде бірлесіп әрекет етеді. Ал
саяси білімі мен мәдениеті жоқ адам саяси істерде амал-айла, қулықтың
арбауына түсіп, оны саяси белсенді күштер өз мақсаттарында пайдаланып кетуі
мүмкін. Адамдардың көпшілігінің саяси сауаттылығы қоғам үшін де қажет.
Саяси сауаттылық қоғамды бір адамның дара әкімшілігіне негізделген үкімет
жүйесінен, деспоттық басқарудан, адамгершілікке қарсы, мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдастырудың экономикалық тиімсіз түрлерінен сақтандырады.
Сондықтан мемлекетте адамдардың өркениетті өмір сүруіне тек жеке адам ғана
емес, бүкіл қоғам мүдделі, өркениетті өмір сүру өнері ретіндегі саяси
мәдениетті саналы түрде қалыптастыру қазіргі заманғы қоғамның міндеті, оның
дұрыс дамуының маңызды шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы – қоғамдық өмірдің барлық салаларында сапалық
түбегейлі өзгерістерді басынан кешіп отырған мемлекеттердің бірі болып
табылады. Қазақстандағы саяси және қоғамдық қайта құрулардың табыстарға
жету шарттарының бірі – азаматтардың саяси ғылым мен демократиялық мәдениет
негіздерін меңгеруі болып табылады. Кез келген әлеуметік өзгерістердің, ең
алдымен, адамдардың сана-сезімінде басталатыны белгілі. Демократиялық
құрылыс тұрғындардың саяси мәдениетінсіз қалыптаса алмайды. Демократия –
халық билігі, осы халық жеке адамнан басталады, демократия адамды биліктің
көзі етіп, оны өз елінің тағдырын жасаушы, халықаралық саясатты жасаушы
етеді. Демократиялық мемлекет жағдайында әрбір адам саяси шешім қабылдауға
нақты әсер етпегенмен, мемлекеттік саясатта тұрғындардың түрлі топтарының
мақсат-мүдделелінің ескерілуі, басқарушы элитаның құзіреттілгі мен
жауапкершілігі адамдардың көпшілігінің саналы түрдегі таңдауы мен
белсенділігіне байланысты болады.
Экономиканы әміршіл-әкімшіл әдістер арқылы басқарудан нарықтық
шаруашылыққа көшу, тоталитарлық саяси жүйеден құқықтық мемлекетке,
демократиялық жүйеге, азаматтық қоғамға көшу тұрғындардың саяси
мәдениетінде түбірлі өзгерістерді талап етеді, нарықтық экономика мен
плюралистік демократияға сәйкес бұқаралық менталитетті қалыптастыруды талап
етеді. Демократиялық саяси білім – бұл процестердің тез жүзеге асуына
септігін тигізеді. Саяси білім беру – қазіргі заманғы жеке адамның
әлеуметтенуі мен саяси мәдениетін қалыптастырудың, демократиялық
құндылықтарға жақындастырудың әдісі болып табылады.
Саясаттанудың әдістері, ұғымдары, функциялары. Методология – бұл
жалпы теория, нені білу керек және қалай білу керек деген сұраққа жауап
беретін, сондай-ақ іс жүзінде пайдаланатын тәсілдердің, әдістер мен
ережелердің жиынтығын зерделейтін саяси ғылымның өзіндік әдістемесі. Әдіс
деп – зерттеу жүргізудің ұйымдастыру тәсілін айтады. Саясаттануда жиі
қолданылатын әдістердің үш тобы:теориялық танымдық әдістер, философиялық
және жалпықисындық әдістер, эмпирикалық әдістер. Теориялық танымдық
әдістерге: институционалдық әдіс, социологиялық әдіс, тарихи әдіс,
салыстырмалы әдіс, жүйелілік әдіс, құрылымдық-атқарымдық (функциялық) әдіс,
антропологиялық әдіс, психологиялық әдіс, бихевиористік әдіс, нормативті-
құндылықтық әдістер жатады. Философиялық және жалпы қисындық әдістерге:
диалектикалық әдіс, абстрактіліктен (дерексіздіктен) нақтылыққа жету әдісі,
анализ (талдау) және синтез (жинақтау), индукция және дедукция,талдап
қорыту жатады. Жаратылыстану ғылымдарынан енген эмпирикалық (тәжірибелік)
әдістер де қолданылады. Бұларға: сұрақ-жауап, байқау, статистикалық
әдістер, математикалық әдістер, модельдеу әдісі жатады.
Категориялар дегеніміз әр ғылымның бүкіл құрылымдық табиғатын
айқындауда, түсіндіруде қолданылатын негізгі ұғымдар тізбегі. Саясаттанудың
басты негізгі категориялары – саясат және саяси деген ұғымдар болып
табылады. Саясаттанудың функциялары (қызметтері): танымдық
(гносеологиялық), бағалау, болжау, инструменттік–тәжірибелік, саяси
әлеуметтендіру функциялары.
№2 Лекция тақырыбы: Саяси ғылымдардың әлеуметтік-тарихи негіздері
Лекцияның жоспары:
1. Ежелгi дәуiрдегi саяси iлiмдер
2. Орта ғасыр мен Қайта өрлеу дәуiріндегі саяси ойлар
3. Жаңа заманның саяси ой-пiкiрлерiндегi саяси ойлар
Лекцияның мақсаты: Саяси ғылымдардың әлеуметтік-тарихи негіздері
айқындау
Лекцияның мәтіні:
Ежелгі шығыстың таптық қоғамындағы саяси ой-пікірлер. Ежелгі Шығыс
елдеріне: Египет, Вавилон, Индия, Қытай, Персия; Батыс елдеріне: Грекия,
Рим жатады. Бұл елдерде саяси ой-пікірлердің қалыптасуы қоғамның таптарға
жіктелуі мен мемлекеттер пайда бола бастағанда жүзеге асады. Саяси ой-
пікірлердің пайда болуы бұл елдерде көбінде аңыздарға (мифтерге) тікелей
байланысты. Адамның дүние¬дегі алатын орны да осы қиял-аңыздармен
көрсетіледі. Бұл ой-пікірлер өз алдына білімдер саласы ретінде
қалыптаспаған, мифология¬лық көзқарастың құрамдас бөлігі болып келеді.
Италияның алғаш орталығы болған Турин қаласында 1824 ж. ашылған атақты
Египет мұражайы бар. Онда Египет жерінен қазылып әкелген көптеген тарихи
заттар қойылған. Мұражайда үш адамның бальзамдалған мумиясы бүтіндей
сақталған. Оларды б.э.д. VIII ғасырға жатқызады. Одан басқа біздің заманға
дейін 4 мың жылдыққа жататын мүрделерден бидай, нан, жұмыртқа (түйе
құстың), қару-жарақ, ыдыс-аяқ алынғанын көрсетіп қойған. Бұл келтірілген
фактілер сол замандарда дін болғанын байқатады.
Әлеуметтік және саяси құқықтық тәртіптердің баршасының негізгі
құдайдан негіз алады деген түсінік қалыптасады. Мысалы, қытайдың ежелгі
аңыздарында дүниенің барлық тұтқасы аспан астындағы құдайдың қолында деп
дәріптелген (немесе Қытайдың императоры). Қалғандары оның еркін
жүргізушілері болып келеді.
Египет, Вавилон, Индия сияқты елдерде басқадай аңыздар бар. Оларда
құдай биліктің негізгі қайнар көзі бола тұра, жердегі істерді, адамдардың
тағдырын жасаушылар болып қала береді. Египет пен гректердің аңыздары
бойынша құдайлар қоғамның, мемлекеттің басқарушысы және заң шығарушысы
болып табылады. Мысалы, еврей халқының заңдарын құдайдан тікелей Моисей
қабылдап алған деген наным бар. Билікті құдай атынан адамдар жүргізеді.
Айрықша жағдайларда құдай өзі араласады. Ежелгі Египет нанымы бойынша
ақиқатты, әділдікті және заңдылықты әйел құдайы Маат жүргізеді-мыс. Бұл
түсінік басқа елдерге де тән. Осы аталған идеялар ежелгі египеттің деректік
негізі Птахотеп оқуларында (б.з.д. XXVIII ғасыр), Өлілер кітабында
(б.з.д. ХХV-ХХIV ғғ.) бар. Аталған оқуларда басқарушы адамдар кейпінде
суреттеледі. Билеушілерді қастерлеу идеясы басым жатады. Дегенмен қара
халықтың бас көтерулері болып тұрған. Мысалы, Ипусердің сөзінде (б.з.д.
1750 жыл) қоғамның төменгі топтары мен құлдардың қозғалысы айты¬лады.
Шумер, вавилон билеушілерінің өз жағдайларын құдіретті етіп көрсетуі
байқалады. Ежелгі Вавилондағы Хаммурапи заңдары (б.з.д. ХVII ғ.) қоғамның
әлеуметтік теңсіздігін көрсе¬теді.
Ежелгі Персияда аңыздық ой-пікірден рационалдық көз¬қарасқа ауысу
байқалады. Б.з.д. VII ғасырда зороастризм ілім және ағым ретінде қалыптасып
та үлгерді. Кейінірек зороастризм шығыстың басқа елдеріне тарап кетті де
христиан доктринасының қалыптасуына себепкер болды. Сонымен жер бетіндегі
игілік пен зұлымдықтың арасындағы күрес Заратуштра ілімінің негізгі
қағидасына айналды. Негізінде Заратуштра адалдықты жақтаған, зұлымдықты
жеңуге болатынын айтқан. Сөйтіп біртіндеп мифологиядан рационалдыққа ауыса
бастаған. Қоғамдағы таптардың жіктелуіне сәйкес саяси ой-пікірлер қалыптаса
бастаған.
Ежелгі Индиядағы саяси ой-пікірлер. Алғашында мифтер мен діннің
ықпалымен дамыған. Билікті абыздар – брахмандар жүргізген. Брахманизмнің
көрінісі б.з.д. 2-мыңыншы жылдар¬дың ескерткіштерінде көрініс таба бастады.
Ол бойынша заңдарды Веды деп атаған. Заң бойынша қоғамды 4 варнаға
(жікке) бөлген (оларды құдай жасаған):
– брахмандар;
– кшатрий-жауынгерлер;
– вайшийлер (шаруалар, қолөнершілер, саудагерлер);
– құлдар, варнадан тысқары тұрғандар.
Брахманизм идеологиясы көптеген заң жинақтары: дхар¬масутр мен
дхармашастарлардан тұрады. Мысалы, б.з.д. II ға¬сырда Ману заңдары
жазылған. Онда варнаның талаптары тұ¬жырымдалған. Варнаның бастапқы екеуі
билеуші болады. Ману заңы бойынша патша брахмандарды мойындауы керек. Ману
заңында жазалауға ерекше мән берілген. Таяқтауға дейін жаза қолдану бар.
Брахманизм идеологиясын сынаушы буддының негізін қа¬лаушы Сиддхартха
болды. (б.з.д. VI ғ.). Ол құдай – барлық би¬лікті жүргізуші, заң шығарушы
деген ұғымды теріске шығарады. Будды теңдікті жақтады. Буддизм идеологиясы
гуманизмге, адамгершілікке, өзге адамды сыйлауға, зұлымдыққа зұлым¬дықпен
жауап бермеуге уағыздайды. Буддизмде жазалаудың ролі мен көлеміне шек қою,
азайту көзделген. Заңдылықты бағалау көзделген. Буддизмнің кемшілігі –
жоғарғы дәрежеге жетуді – жеке адамдардың алдында тұрған міндет деп қоюында
(нирвана). Нақты саяси-құқықтық құбылыстарға жеткілікті мән бермеуінде
жатыр. Соған қарамастан, буддизм – актуальды ағым. Ашоканың билік құрған
кезінен бастап (б.з.д. 268-232 жж.) Индия бірікті де буддизм мемлекеттік
дінге айналды. Буддизм Оңтүстік-шығыс Азияның басқа елдеріне тарады.
Брахманизм идеологиясынан ауытқу Артхашастра (б.з.д. IV-III ғғ.)
трактатында байқалады. Артхашастрада саяси-құқықтық және әкімшілік-билік
нұсқауларға көбірек назар аударылып, оның пайдалы жақтары көрсетіледі.
Ежелгі Қытайдың саяси ой-пікірлері. Конфуций (Кун-цзы) (шамамен б.з.д.
551-479 жж.) – Конфуциандық ілімінің негізін қалаушы. Ол ілім атадан балаға
ауысатын мұралық аристокра¬тияның мүддесін жақтайды және әлеуметтік
тәртіптердің мызғымастығын қолдайды. Адамдарды әділдіктің заңдылығы
тұрғысынан төменгілер және жоғарғылар деп екіге бөледі. Билеушінің өкіметін
аспан сыйлаған қасиетті ұғым деп түсіндіреді. Халықтың өкімет өкілдеріне
жақындай түсуі елді басқару өнеріне жатады дейді. Ал биліктің өзі
Конфуцийдің айтуы бойынша, халықтың қауіпсіздігін, оның материалдық тұрмыс-
жағдайын қамтамасыз ету және халық тарапынан өкіметті қолдау болып
табылады.
Конфуцианшылдық доктринасы – бабаларды құдайдай санау, ата-анаға
табыну, төменгілердің жоғарғыларға мүлткісіз бағынуы. Өзін-өзі ұстаудың бұл
регламенті – қоғамның әрбір мүшесінің санасына, адамдардың психологиясына
кірігіп кетті. Аталған доктрина, насихат мына сөйлемде тайға таңба
басқандай танылады: Жоғарыдағы мен төмендегінің өзара қарым-қатынасы жел
мен шөптің қатынасына тең: жел соқса шөп иілуге тиіс. Заманында
идеологиялық және моральдық тетікті ұстаған әскери-феодалдық сословие
конфуцианшыл¬дықты пір тұтуы, буддизмді ұстануы жайдан-жай емес.
Ежелгі Грекияның саяси ой-пікірлері. Грекияда мемлекет (полистер) –
жеке қала-мемлекеттер б.з.д. 1 мыңыншы жыл¬дары пайда болды. Онда саяси ой-
пікірлердің қалыптасуы 3 дәуірге бөлінеді: ерте дәуір (IХ-VI ғғ.) – бұл
Гомердің, Гесиод¬тың және атақты 7 данышпанның шығармалары дүниеге келген
заман. Кейінірек бұл дәуірге Пифагор мен пифагор¬лықтар, Гераклит енеді; 2-
дәуір б.з.д. V-IV ғасырдың бірінші жартысы – Демокрит, софистер, Сократ,
Платон, Аристотель заманы; 3-дәуір IV ғасырдың екінші жартысы – II ғасыр.
Үшінші дәуір эллинизм дәуірі деп аталады. Бұл дәуірдің аяғы Македонияның
және Римнің ықпалына енуімен ерекшеленеді.
Бірінші дәуір мифтердің идеяларына сәйкес құдайлардың билік үшін
таласы болып, олимпиялық Зевстің билігінің орнығуымен суреттеледі. Гомердің
Илиада мен Одиссея поэмаларында Зевс жалпыға бірдей әділдікті жақтаушы,
зұлымдықты жазалаушы болып көрінеді. Дике (әділдік) – Гомерше осылай
аталған. Темис – дәстүр, кәдімгі құқық тағы да Гомерше Грекияға тән
түсінік болды.
Келесі бір автор Гесиод шығармалары: Теогония және Еңбектер мен
күндер (VII ғ.). Тәртіпті жақтайды – Эвномия (әділ заңдылық) Теогония
деген еңбегінде көрсетілсе, Еңбектер мен күндерде патриархалдық
(мемлекетке дейінгі) құрылыстың идеяларын жақтады. Адам өмірінің 5 дәуірін:
алтын, күміс, қола, жартылай құдай-батыр және қазіргі темір ғасырын
көрсетеді. 7 данышпандарға: Фалес, Периандр, Биант, Солон, Клеобул және
Хилон жатады. Олар полистік тұрмыстағы әділ заңдардың өктемдігін
дәріптеген.
Б.з.д. V ғасырда қоғам, мемлекет, саясат және құқық проблемалары
ерекше қырымен қойыла бастады. Демокрит (460-370) антикалық философияның
материалистік бағытын жүргізді. Қоғамдағы ең жақсылар – ақксүйектер мен
байлар емес, жоғары ақыл-ойы барлар мен адамгершілік қасиеттері барлар.
Софистер: Протагор, Горгий, Продик, Гиппий, Анти¬фонт, Фрасимах, Калликл,
Ликофрон және т.б. Олардың ішінде демократиялық көзқарастағылар да,
басқарудың аристокра¬тиялық, тираниялық түрлерін жақтаушылар да болды.
Софистерді сынаушылар ішінен Сократ (469-399) ерекше дараланды.
Мемлекеттің және құқықтың адамгершілік таби¬ғатын жақтады. Еңбек бөлісін
қолдады, әділдікті жақтады. Платон (427-347) – кемеңгер философ. Үлгілі
мемлекет деп жер бетіндегі мемлекет полистерде бейбітшілікті орнату
идея¬сын жақтады. Еңбек бөлісін, әділдікті қолдады. Платон өте байлыққа,
өте кедейлікке қарсы болған. Орташа болуды қала¬ған.
Аристотельдің (384-322): Платон – маған дос, бірақ ақиқат ең үлкен
дос, – деген қанатты сөзі бар. Еңбектері: Саясат, Афины саясаты,
Этика. Саясат туралы ғылымды жасауға әрекет етті. Саясат ғылым ретінде
этикамен тығыз байла¬нысты. Мемлекет – табиғи дамудың жемісі. Варварлар
мен құлдар өмірдің саяси түріне дейін өсіп жетілмеген. Мемлекет¬тің
формаларын монархиялық басқару (патшалық), аристокра¬тиялық және политиялық
деп бөлген. Басқарудың қате түрлері деп тирания, олигархия және
демократияны атаған. Саяси басқаруды – заң арқылы басқару деп түсіндірген.
Үшінші дәуір эллинизм деп аталады. Ежелгі Грекияның мемлекеттік
құрылысының дағдарысы эллинистік дәуірде айқындала түсті. Грекия полистері
өз тәуелсіздіктерін жоғал¬тып, алдымен Македонияның, одан соң Римнің
ықпалына түседі. А. Македонскийдің (336-323) жорықтары Шығысты
эл¬линизациялаудан басталып, эллинистік монархияларды қа¬лыптастырды. Бұл
кезеңнің саяси ой-пікірлері Эпикурдың (341-270) іліміне байланысты дамыды.
Табиғат өз заңдылы¬ғымен, құдайлардың араласуынсыз дамиды. Қоғамдық және
саяси өмірге араласудың қажеті жоқ. Мемлекет – биліктің, саяси араласудың
мақсаты, адамдардың өзара қауіпсіздігін қам¬тамасыз ету, олардың өзара
үрейленуін жеңуі, бір-біріне зиян келтірмеуі, – дейді Эпикур. Заңдар
данышпандарды бұқарадан қорғау үшін қажет екен. Бұл Эпикурдың этикасы.
Зенон (336-264) – стоицизмнің негізін қалаушы. Бұл ағым бойынша
дүниелік құрылысын тағдырдың өзі басқарады. Жаратылысқа негізделген
мемлекет заңдарын бұлжытпай орындауды жақтайды. Стоицизм Полибийге де (210-
128) әсер еткен. Оның басты еңбегі – 40 томдық тарих. Онда Римнің бүкіл
Жерорта теңізіне жасаған өктемдігі көрсетілген. Мемлекеттік құрылым
табиғаттың заңына байланысты жүреді екен. Полибий мемлекеттің 6 формасын
көрсетеді: патшалық, тирания, аристократия, олигархия, демократия,
охлократия. Римнің мемлекетін құрылымы жағынан ең тұрақты дейді. Үш
билікті – консулдар билігі, сенат және халық билігі патшалық,
аристократиялық және демократиялық бастамасы дейді.
Ежелгі Римнің саяси ой-пікірлері. Үш кезеңге бөлінеді:
– патшалық (754-510);
– республикалық (509-28).
– императорлық (27-476).
Біртұтас Рим империясы б.з.д. 395 жылы түпкілікті түрде Батыс (Рим)
және Шығыс (Константинополь) болып екі империяға бөлініп кетті. Олар Шығыс
Рим және Византия болып 1453 жылға дейін өмір сүреді. Римнің тарихы ұзақ
дамыды. Көбінде құлдардың күресімен байланысты болды. Құлдар өз алдына
саяси концепциялар ұсынбаса да қоғамдық ой-пікірдің дамуына ықпал етті.
Ежелгі Грек концепция¬ларының ықпалы болды. Әсіресе б.з.д. V ғасырдағы
Солонның заңдары ықпалды болды. Ежелгі Грек авторларына Сократ¬тың,
Платонның, Аристотельдің көзқарастары жатымды ықпал жасады.
Марк Туллий Цицерон (106-43) – шешен, мемлекет қай¬раткері, ойшыл
болған, мемлекет, құқық туралы ілім жасаған. Мемлекетті халықтың игілігі
деп түсіндіреді. Мемлекет халық¬тың бірлесіп өмір сүру қажеттілігінен келіп
шыққан дейді. Араласпа билікті дұрыс деп түсіндіреді. Патшалық билік пен
сенаттық республиканы дұрыс дейді. Соңғысы жетілген түрі. Мемлекет ісін
басқаратын адамдар кемеңгер, ақылды, шешен, әділ болуы керек. Ал құқық
туралы ілімінің негіздерінде әділдік болу қажеттігі байқалады. Ақиқат заң
болуы шарт. Қабыл¬данған заңдар елдің тұрмыс-дәстүріне сай болуы керек.
Азат¬тық және әділдік жолындағы қажырлы күрескер республикалық идеядағы
Цицеронның көзқарастары француз революционері Мирабоға, Робеспьерге,
Аквинскийге, Монтаскьеге әсер етті. Қазіргі зерттеушілер де немқұрайды
қарамайды.
Рим стоицизмінің негізін қалаушылар: Луций Анней Сенека (3-65),
Эпиктет (50-138), Марк Аврелий Антонин (121-180). Олардың ілімдері Рим ұлы
державалық елге айнала бас¬тағанда қалыптасты. Сенека барлық адамдардың
қоғамдық жағдайына қарамастан рухани бостандық идеясын жақтады. Адамдар
бір-біріне туысқан дейді. Адамдар тағдырға, табиғат заңдарына бағынуы
керек. Шыққан тегі құл Эпиктет және Марк Аврелий Антонин де сондай
идеяларды жақтады. Эпиктет адамгершілік жағынан жетілуге шақырды. Байлықты,
құлдықты сынады. Өзіңе не қаламасаң, өзгеге де соны қалама деді. Антонин:
барлығына ортақ заң бар, билікті теңдік тұрғыда жүргізетін мемлекет идеясын
қолдады. Рухани бастама, ақылдылық және заң басты болу керек.
Ежелгі христиандықтың саяси-құқықтық идеялары б.з.д. I ғасырдан бастау
алады. Негізгі шығармалары: Иоанн Бого¬словтың жазбалары, Иисус Христостың
Бостандық заңы. Негізі шындық, әділдік тікелей құдайдан келеді деген
идеямен сабақтасып жатады.
№3 Лекция тақырыбы: Қазіргі заманғы саяси процестер ғылыми зерттеу
объектісі ретінде
Лекцияның жоспары:
1. Саяси процесс ұғымы, мазмұны және құрылымы
2. Саяси процестiң сипаты мен түрлерi
3. Саяси процеске қатысу түрлері
Лекцияның мақсаты: Қазіргі заманғы саяси процестер ғылыми зерттеу объектісі
ретінде мәселелерді анықтау
Лекцияның мәтіні:
Саяси процесс ұғымы кең және тар мағынасында қолданылады. Кең
мағынасында ол коғамның саяси жүйесінің уакыт пен кеңістікте дамып, жұмыс
істеуін білдіреді. Тар мағынасында түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі
бір көлемдегі процесті көрсетеді. Мысалы, қайсыбір партия не қозғалыстың
қалыптасуы, сайлаудын өткізілуі, басқарудың жаңа құрылымының дүниеге келуі
және т. с. с.
Қоғамдық өмір, оның ішінде саяси сала — өте күрделі құбылыс. Онда әмір
сүріп жатқан топтардың, жіктердің, ұйымдардың мақсат-мүдделері кейде
қабысып, кейде келіспей, шырмалып жатады. Соған орай күн сайын көптеген
өзгерістер болып, бір саяси нұсқаулар дүниеге келіп, екіншілері өз күшін
сақтап, үшіншілері өшіп дегендей, өзгеріп жататыны белгілі. Осындай саяси
жүйенің бір қалыпты жағдайдан екінші жағдайға келіп, ауысуын, өзгеруін,
қозғалысын саяси процесс дейді. Бұл процесс саяси деп аталғандықган ондағы
өзгерістер ең алдымен билікке, оны бөлу және қайта бөлуге, азаматтарды
шешім кабылдауға, басқарушылардың қызметін бақылауға және т. с. с.
жұмылдыруға, халықтың саяси белсенділігін артгыруға байланысты болады.
Сондықтан саяси процестің басты мәселесі, азаматтардың әр түрлі мүдделерін
біріктіріп, жи- нақтайтын саяси шешім қабылдауда және оны іске асыруда.
Жалпы ұжымдық мақсат-мұратты анықтауға, қалыптастыруға ресми органдар,
билік институттары, кәсіподақтар, бейресми ұйымдар, ақпарат құралдары және
т.б. қатысады. Бірақ мұнда басты рөлді жоғарғы мемлекеттік билік
институттары атқарады. Себебі, саяси шешімдерді қабылдап, іске асыратын
негізгі тетік солар. Биліктің шоғырлану дәрежесі, саяси дамудың мақсат-
мұратын айқындауға қатысатын топтардың арасындағы өкілеттілікті бөлу
мәселелері олардың іс-әрекетіне байланысты. Саяси субъектілердің өзара
қатынастары, саяси өзгерістердің екпіні, т.т. да солардың іс-қимылдарымен
айкындалады.
Ұсақ саяси қарарлар күн сайын шығып жатады десе де болады. Ал көпшілік
жұртты қамтитын ірі саяси шешімдер, құжаттар (Конституция қабылдау, сайлау,
референдум өткізу сияқты) қоғам өмірінде сирек кездеседі. Оларды
дайындауға, өткізуге көптеген адамдар тартылып, үлкен оқиғаға, саяси
белеске айналады. Сондықтан саяси процесс белес-белес, циклмен дамиды десе
де болады. Ондай мәселелерді көбіне билік институттары іске асырады.
Демократиялық елдерде саяси процесс әдетте сайлау цикліне байланысты
қалыптасады. Бұрынғы Кеңес өкіметінде СОКП-ның съездері бүкіл саяси жұмысқа
ырғақ беріп, цикл содан басталатын.
Саяси процесті ұйымдастыру түпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны
атқарушы субъект (үкімет, саяси серке т.т.) процестің теориясын немесе
тұғырнамасын жасайды. Мұнда ең алдымен мақсаттандалады. Мақсат түпкілікті
мұрат ретінде және жақын арада нақтылы нәтиже берерлік, жетістікке
жеткізерлік болуы мүмкін. Осыған орай саяси процесті орындау, жүзеге
асырудың құралдары, тәсілдері қарастырылады. Қанша уақыттың көлемінде іске
асыруға болады, қанша адам, кімдер катынасады т.т. ойластырылады.
Орындаушылардың алға қойған талаптарына жауап бере алуымен қатар, олардың
жеткілікті қаржылары болуы керек. Саяси процестің әрбір кезеңі бақайшағына
дейін мұқият тексерілгенінде ғана табысты болады.
Саяси процесс – күрделі құбылыс. Ол күнделікті өзгерістерден бастап,
коғамның саяси жүйесінің түбегейлі өзгерісіне дейінгі аралықты
қамтиды.Саяси жүйені тұтас алсак, оның даму процесін төрт сатыға, кезеңге
бөлуге болады.
1. Саяси жүйені конституциялық тұрғыдан айқындау. Ескі саяси жүйенің
орнына жаңасы келгенде, ол бұрынғы мемлекеттік билікті ауыстыруы немесе
оған дейінгі саяси-құқықтық құрылымдарды жаңарған жағдайға бейімдеуі
мүмкін. Егер көпшілік жұрт жаңа жүйені мойындап, қолдаса, оның легитимді
болғанын білдіреді. Мұндайда саяси жүйе өзін-өзі қалпына келтіретін
жағдайға жетеді.
2. Саяси жүйенің өзін-өзі жаңартуы. Бұл да күрделі құбылыс. Жеңіске
жеткен жүйе, бір жағынан, ескінің орныққан элементтерін, ұйымдарын қайта
жұмыс істетеді, екінші жағынан, жаңартып, өзгертеді, жетілдіреді. Жаңа
саяси қатынастар мен институттар құралады, саяси ережелер мен қазыналар,
нышандар пайда болады. Өздеріне тән саяси түсініктері, көзқарастары, іс-
қимылдары бар саяси қатынастардың жаңа субъектісі дүниеге келеді.
3. Саяси-басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру. Қоғамдағы
әр түрлі адамдардың, топтардың, таптардың, бірлестіктердің қажетгіктері,
мақсаттары сан қилы, бірталай жағдайда қарама-қарсы келіп жатады. Билеуші
элиталар, партиялар өздерінің оппозициялық қарсыластарымен тіл табысып, бұл
қайшылықтарды дер кезінде байқап, асқындырмай, реттеп, халықтың талап-
тілектері мен мүдделерін үйлестіріп, қоғамның тұтастығын, тыныштығын,
тұрақтылығын сақтап, соған жағдай жасауы керек. Бұл — саяси мәселе.
Батыстың көптеген елдерінде биліктің әр тармағының (орталықтағы не
жергілікті жердегі болсын) өз алдына бөлек сарапшы кеңесшілері, көмекші
топтары және т.б. ақыл-кеңес беретін құрылымдары болады. Олар арнайы ғылыми-
талдау жұмыстарын жүргізіп, ең дұрыс, қолайлы шешімдерді қабылдауға
жәрдемдеседі. Мұнда шешім қабылдаушы саяси басқарушылар мен оны орындаушы
бағыныштылардың арасында тығыз байланыс болуы керек. Бұрынғы Кеңес
өкіметінде шешімді партияның бірінші хатшылары қабылдайтын. Олар ештеңеге
жауап бермейтін. Жауапты партаппараттың айтқанын орындап, соның бұйрық,
нұсқауларын, шешімдерін іске асырушы мемлекеттік органдар мекемелердің
жауапты қызметкерлеріне артатын. Сондықтан ақылға сыйымсыз жағдай туған
шешімді қабылдаушылар ештеңеге жауап бермейтін, ал жауап берушілер оны
қабылдауға қатыспайтын. Мұның бәрі қандай нәтижеге әкелетіндігін өмір өзі
көрсетті.
4. Саяси жүйенің жағдайымен іс-әрекетін бақылау. Оған саяси жүйе мен
саяси процеске қатысушылардың, элиталардың жұмысында шыға қойған бағдар,
мақсат-мүддеден ауытқушылықты, жан сақ басушылықты түзету, қорытынды жасау
кіреді.Ол екі жолмен жүргізіледі. Біріншісі — мемлекеттік мекемелер, партия
органдары, қоғамдық ұйымдар мен козғалыстардың белгілі бір құрылымдары
арқылы жүзеге асады. Мұнда мемлекет аппаратына қарасты тексеру, қадағалау
қызметтері, партиялық бақылау, ресми баспасөз органдары енеді. Бұл — саяси
жүйедегі бақылау органдарының қызмет бабында атқаратын міндетті жұмысы,
яғни өзін-өзі бақылауы. Екіншісінде, саяси жүйенің жұмысына бақылау жасауға
барлық азаматтардың қатысуына мүмкіндік жасалады. Мұны "төменнен бакылау"
десе де болады. Бұл үшін қоғам демократиялық жолмен дамығанда ғана жағдай
туады, тоталитарлық тәртіпте оған жол берілмейді. Қоғам дамуының мақсатын
айқындап, оны жүзеге асырушы билеуші тәртіп саяси процестің сипатын да
білдіреді. Оны үшке бөлуге болады.
Саяси тәртіптің қайталанып жұмыс істеуі. Мұнда саяси процесс
басқарушылар мен сайлаушылар, азаматтар мен мемлекет арасындағы қалыптасқан
қатынастарды сапа жағынан айтарлықтай өзгертпей, күнделікті орнына
келтіріп, құр қайталайды. Яғни, мемлекет үйреншікті қалпында, әдеттегі
ырғағында қызметін жүргізе береді. Онда саяси субъектілердің іс-әрекетінде
жанашылдык, өзгерістен гөрі дәстүр мен саяси сабақтастық басты рөл
аткарады.
Саяси тәртіптің дамуы. Ел ішіндегі және халықаралық аренада саяси
күштердің ара салмағында немесе әлеуметтік құрылымда өзгерістер болуы
мүмкін. Басқарушы органдар өмірдің бұл жаңа талабын байқап, өз жұмысын
соған орай бейімдейді. Саяси даму биліктің жоғарғы және төменгі сатыларының
өзара әрекеттестігімен, сан қилы ағымдар мен үрдістердің күресімен қоса
қабаттаса жүреді. Мұның бәрі әлеуметтік және саяси құбылыстарды
сәйкестендіруге жәрдемдеседі.
Саяси тұтастықтың құлдырауы және ыдырауы. Бұл жағдайда саяси процестің
даму бағыты саяси жүйенің тұтас өмір сүруіне келеңсіз әсерін тигізеді.
Кірігу, жинақгалудың орнына саяси субъектілердің бөлшектену үрдісі басымдық
алады. Билеуші тәртіптің ыдырауы күмән тудырмайды. Оның шешімдері басқару
қабілетін жояды. Мұндай процеске Еуропа және Азия аймақгарындағы бұрынғы
социалистік елдердің құлдырау, ыдырау тағдыры толық мысал бола алады.
Билеушілер тобы өмірдің әлеуметтік-экономикалық және рухани талабына сай
тиісті жауабын таба алмады.
Сонымен, саяси процесс деп әлеуметтік қауымдастықтың, саяси ұйымдар мен
топтардын, белгілі бір саяси мақсатқа жету үшін бірігіп жасаған іс-
әрекетінің нәтижесінде қоғамның саяси өмірінің бір қалыптан, жағдайдан
екінші жағдайға келіп ауысуын, өзгерісін, козғалысын айтады.
Саяси модернизация түсінігі мен мәні.Саяси модернизация теориясы,
басқаша айтқанда, саяси даму теориясы саясатты талдаудың дербес бағыты
ретінде өткен ғасырдың 50-жылдарында ғана айналысқа енді. Ол дәстүрлі саяси
жүйенің жаңа заманға, жаңа жағдайларға бейімделу үрдістерін, мемлекеттік
жүйе мен қоғамды өзгертуге сеп болатын саяси өзгерістердің ішкі
механизмдерін зерттеді. Әртүрлі қоғамдық бағыттылық пен єлеуіметтік жєне
саяси лектегі жүйеге негізделген оқиғаларды қандай да бір концептуалды
єдісемелік сызбалар немесе себеп-салдарлық байланыс деңгейінде қарастырып
түсіндіру мүмкін емес. Саяси модернизация - аумақты кеңейту және
әкімгершілік-саяси шекараны реттеуұлттық немесе федеративтік мемлекеттердің
құрылуы, орталық (заң шығарушы, атқарушы) биліктің күшеюі, сонымен бірге
билік бөлінісі;екіншіден, мемлекеттің қоғамның ішкі бірлігін және
тұрақтылығын сақтай отырып экономика, саясат және әлеуметтік салалардағы
құрылымдық өзгерістерге дайындығы;үшіншіден, саяси үрдіске түрғындардың
кеңінен қосылуы;төртіншіден, саяси демократияның орнауы немесе билікті
заңдастыру тәсілдерін өзгерту.Саяси модернизация теориялары - ХХ ғ. 50-60
жж. модернизация теориясы қоғамдық-тарихи даму теорияларының бір бағыты
ретінде қалыптасты. Бұл теорияның басты белгісі - универсалдық, яғни, қоғам
дамуын барлық елдер мен халықтар үшін ортақ заңдылықтары мен кезеңдері бар
жалпы (универсалды) процесс ретінде қарастыру. Модернизация теориясындағы
либералдық бағыт. Либералдық бағытты зерттеушілер (Р.Даль, Г.Алмонд, Л.Пай)
саяси модернизацияның мақсатын үнемі өзгеріп отыратын әлеуметтік және саяси
талаптармен жұмыс істей алатын институттардың қалыптасуынан көреді. Билік
өкілдері мен тұрғындар арасындағы диалогтың орнауы. Мұндай диалогты
ұйымдастыру ашық әлеуметтік және саяси жүйені орнатуды білдіреді. Бұл
жағдайда әлеуметтік топтар арасындағы айырмашылық жойылып, әлеуметтік
белсенділік өседі, ал саяси салада әкімгершілік және саяси топтар мен
институттар арасындағы қарым-қатынас тиімді реттеледі.Либералдық бағыт үшін
саяси модернизацияның негізгі белгісі - азаматтардың саяси араласуының
деңгейі мен әртүрлі топтардың, саяси жетекшілердің ашық саяси
бәсекелесуінің алғышарты.Модернизация теориясындағы консервативтік бағыт.
Консервативтік бағыт өкілдері (С.Хантингтон, Дж.Нельсон) модернизацияның
негізгі көзі деп саяси өмірге араласатын бұқара халық күресін үнемі
өзгертіп отыратын әлеу¬меттік мақсаттар кепілдігін қамтамасыз ете алатын
саяси институттардың беріктігі мен ұйымшылдығын айтты. Қатаң тәртіп қана
нарық пен ұлттық бірлікке өтуді қамтамасыз ете алады. Сондықтан да
модернизация жоғары орталықтандырылған саяси институттарды талап етеді,
яғни, қоғамдық өзгерістер үшін ұйымдық құралдарды институттандыру қажет.
Модернизацияның мәні неде?Ол дәстүрлі саяси жүйенің жаңа заманға, жаңа
жағдайларға бейімделу үрдістерін, мемлекеттік жүйе мен қоғамды өзгертуге
сеп болатын саяси өзгерістердің ішкі механизмдерін жүзеге асыруда.
Қазақстан 1991 жылы өз тәуелсіздігін жариялап, социалистік жүйеден бас
тартқан уақытта-ақ саяси модернизацияның жолына түскен болатын. Саяси
өмірде жүйелік, сапалық өзгерістер қарқын алды. Дәстүрлі қоғамнан
(социалистік) жаңа жағдайларға бейімделу, өту процестері үздіксіз
жүргізілді. Мемлекеттік жүйе түбегейлі өзгерді, жеке меншік пайда болды.
Өзін-өзі еңбекпен қамтамасыз ете алатын тұрғындардың саны көбейді, нарыққа
ерік берілді (либерализация). Шетелдік инвестицияның келуі қоғамның саяси
санасына да оңды ықпал етті. Осындай жағдайда жаңа саяси жүйе саналуан
мүдделердің басын қосып қана қоймай, жаңа әлеуметтік топтардың талаптарының
үддесінен шығып, әлеуметтік жағынан әркелкі қоғамның тұтастығын қатамасыз
етуі керек болатын.Сол бір тарихи кезеңдегі қазақстандықтардың
самарқаулығы, посткеңестік болмыс пен мінез, сондай-ақ, кеңестік қазақ
элитасының өзін-өзі сақтап қалуға талпынған әрекеттері өзгеше қазақстандық
жолды таңдауға мәжбүрлеген еді. Саяси реформаларды төменнен емес, жоғарыдан
реттеуге тура келді және ол талпыныс сәтті шықты. Қазіргі саяси
модернизацияның мәнін тек пәнаралық құралға арналған кірігуші зерттеу
бағдарламалары негізінде ірі сараптамалық сызбалар мен жетістіктерді
игеруді тарту тұрғысында түсіндіруге болады. Модернизация мәселесінің
күрделілігі мен әрқырлылығын ескере отырып, кірігу теориясының
модернизацияланған демократияға өтуін және оның консолидацясын құру қажет.
Мұндай ұзақ құрылымдық процесс бірнеше күрмеуі күрделі мәселелерді
туындатады:
- модернизация жєне оны жүзеге асыру процессінде негізінен жүгінетін
бағыттар, үлгілер жєне басқару принциптері қандай болу керек?
- модернизация процесі барысында теориялық мєнге мемлекеттіњ қатысу
дењгейініњ сєйкестігі қаншалықты жєне либералды нарықтық экономикасы бар
плюралистік қоғамдағы өзін өзі басқару мен ұйымдастыру дењгейі бұл
процессте 0аншалықты автономды болып отыр?
Формациялық, өркениетті жєне жахандық сараптама сызбалар негізіндегі
бағам көрсетіп отырғандай бұл аталмыш мєселелер тек теориялық тұрғыда анна
емес, сонымен қатар саяси жоспарда да күрделілік танытып отыр. Ал бұл
жағдай тєжірибеде өтпелі қоғамда демократияландыруда мемлекеттік саясатты
белгілі бір импровизацияға ие болуымен сипатталады.
Әлеуметтік саяси ғылымдарда қабылданданғандай өтпелі қоғамға жағдайлар
дєстүрлі қоғамнан қазіргі батыстық қоғамға өтуі мінездейтін модернизация
теориясыныњ бастысы болып табылады.
Модернизация парадигмасы өзіне бірнеше аксиоманы жұптастырады.
Біріншіден, басты қоғамның даму зањдылықтары деп күнделікте өмірде болып
жатқан өзгерістер жєне єлеуіметтік, саяси, экономикалық қиындықтар жєне
мєдени құрылымдар мен оныњ функцияларыныњ қоғамдық рационалды сұраныстар
мен пайдалы мүддеге сай функциялануындағы сєйкестігін тану.
Екіншіден, өтпелі қоғам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz