Қорымдарды зерттеу

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

АВТОРДАН
Қаламыздың көне заманғы тарихына көз салсақ, әлі де толық зерттеліп
үлгірмеген көптеген ақтаңдақ беттерін көретініміз анық. Со-нымен бірге,
баспасөз беттерінде соңғы жылдары біршама пікірталастар туғызып,
жұртшылықтың құлағын елең еткізген мәселелерді де жоққа шығара алмаймыз.
Бұл пікірталастар негізінен — Түркістан қаласының жасын анықтау мен оның
көне заманнан келе жатқан қорым — некрополіне тарихи тұлғалардан кімдер
және қай жерлерге жерленген деген сияқты сұрақтар төңірегінде өтті. Осы
мәселелердің бірі — әлі күнге ақтаңдақ күйінде қалып отырған—Ахмет Иасауи
кесенесі мен оның айнала төңірегіне кімдер жерленгені жайлы сұраққа Әзірет
Сұлтан мұражайы ғылыми қызметкерлері жинақтаған деректер арқылы жауап
беріп көрейік.
Кез келген қала не қоныс тарихын зерттегенде жазба деректермен қоса ауыз
әдебиеті үлгілері де жинақталатыны, сонымен бірге, кең түрдегі
археологиялық, архитектуралық зерттеулердің де жүргізілетіні белгілі.
Мұндағы ерекше көңіл аударатын жағдай — қала жасын анықтау үшін
археологиялық зерттеулердің тек қала территориясында ғана емес, оның көне
заманғы қорым — мазаратында да жүргізілу тиістігі болып отыр. Қорымдарды
зерттеу аса мұқияттылықты қажет ететін жұмыс болғандықтан археологияда бұл
өзінше бір сала болып есептеледі. Әдетте, қорымды зерттеуге археолог та,
этнограф та, антрополог та, архитектор да қатысуына тура келеді, ал егер,
мазар ішіне құлпытас қойылған болса тіл мамандарының да қажеттігі туады.
Ал, сүйектердің дәл жасын анықтау мәселесінде археологиялық табыстарға
сүйенумен қатар ғылымның ең соңғы жетістіктері — атап айтсақ —
радиокарбоңды әдіс пен полюстік магниттік өрістің ауытқу заңы сияқты
әдіснамалар пайдаланады. Мұнымен қоса, генетика ғылымының соңғы жыддардағы
табыстары мүрденің дәл кімдікі екеңдігін (егер ұрпақтары әлі күнге бар
болса) анықтауға мүмкіндік береді деп күтілуде. Біздің қозғайтын мәселеміз
негізінен Ахмет Иасауи кесенесі мен оның айналасына жерленген тарихи
тұлғалар жайлы болатындықтан, әзірше тек жазба, қазба және ауызша
деректерге сүйенбекпіз. Сонымен, Иасы — Түркістан қорымдары қай замандардан
бастап қалыптасқан деген сұраққа шолу жасап көрейік.
Қолда бар қала мен оның айналасын қоршай орналасқан елді мекендер
түсірілген 1947 — 48 жылдардағы картаға көз салсақ 20-дан аса қорым
мазараттарды көреміз. Тек Ескі Түркістан деп аталатын 87 гектарлық қала
территориясында және осы қаланың айналасында орналасқан қорымдар санының
өзі оннан асады, әрине, бұл күндері бұлардың ешқайсысына да мүрде
жерленбейді, көбінің орыны тегістеліп үстіне құрылыс салынып кеткен. Біздің
талдауымызша — бұлардың ішіңдегі ең көне заманнан келе жатқандары бірнешеу,
олар — Ахмет Иасауи кесенесі мен оның айналасы, Әли Қожа Ата мазары мен
оның айналасы, Әулие Құмшық Ата жер асты мешіті мен оның айналасы, Жеті Ата
мазараты және қазіргі ДОСААФ - тың солтүстік - батыс жағына орналасқан ескі
қорымдар. Аталған қорымдардың арасынан ұзақ уақыт бойы (60 жыл) ғалымдардың
назарын аударып келгені де және ең көнесі де — Ахмет Иасауи кесенесі
орналасқан қорым - некрополь болып табылады. Бұл тарихи ескерткіш біршама
толық зерттеуді басынан кешіп, оның жасы бір жарым мың жылдан кем еместігі
археологиялық зерттеулер арқылы дәлелденді. (1). Зерттеулер бұл қорымның
Иасы — Күлтөбе қаласымен бірге IV—V ғасырларда қалыптасып, XX ғасырдың
басына дейін пайдаланылғандығын көрсетті. Мүрделерді жерлеу процесі ұзаққа
созылып, сүйектер қойылған жер қабатының қалыңдығы 3,5 — 4 метрге дейін
жеткен. Қорымда қойылған мүрделерді зерттей келе қорым тарихын алты кезеңге
бөліп қарастыруды дұрыс деп таптық. Бұл кезеңдер хронология бойынша былайша
орналасады:

I — КЕЗЕҢ: V—VIII ҒАСЫРЛАР — МҰСЫЛМАНДЫҚ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢ;
II. — КЕЗЕҢ: IX—XII ҒАСЫРЛАР — МҰСЫЛМАҢДЫҚТЫҢ БАСТАПҚЫ ЖӘНЕ АХМЕТ ИАСАУИ
ӨМІРІНІҢ КЕЗЕҢІ;
III. — КЕЗЕҢ: XII - XIV ҒАСЫРЛАР — АХМЕТ ИАСАУИДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕСЕНЕСІ МЕН
АЛТЫН ОРДА БИЛІГІ ТҰСЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ;
IV. — КЕЗЕҢ: XIV — XVI ҒАСЫРЛАР — ТЕМІР МЕН ӘБІЛХАЙЫР ҰРПАҚТАРЫ ТҰСЫНДАҒЫ
КЕЗЕҢ;
V. — КЕЗЕҢ; XVI — XVIII ҒАСЫРЛАР — ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ;
VI. — КЕЗЕҢ; XIX — XX ҒАСЫРЛАР — ҚОҚАН ЖӘНЕ РЕСЕЙ БИЛІГІ ТҰСЫНДАҒЫ КЕЗЕҢ;

I. КЕЗЕҢ
Осы уақытқа дейін алғашқы кезең — V—VIII ғасырлар аралығы тек кездейсоқ
табылған материалдармен және әр жылдары жүргізілген қазба жұмыстары кезінде
аршылған мүрделерді зерттеумен ғана анықталып келеді. Бұл кезеңге, мысалы,
М.Е.Массонның 1928 жылғы зерттеу жұмыстары кезінде табылған заттарды
жатқызуға болады. Сол жылы кесененің шығыс мұнарасының түбінен 2,5-3 метр
терендіктен мүрде ораған тері қапшықтардың фрагменттері, ағаш табыттың
темір қысқыштары, керамика бөлшектері табылған болатын. Мүрде жерлеуге
арналған бұл керамикалық ыдыстар-оссуарийлердің сынықтары 1951—1959 жылда
аралығында кесене қабырғалары астына іргетас құю кезінде табылғанды, мұндай
оссуарийлердің біздің территориямызда VI—VIII ғасырлардың мәдени
қабаттарынан кездесетіні белгілі.
Қазба барысында осы кезеңге жататын үш мүрде аршылды, олардың екеуі
балалардың, ал үшіншісі үлкен кісінің мәйіттері..
Осы кезеңге қатысты, тағы бір мүрде 50-55 жастағы ер адамдікі (жас-тарын
анықтаған антрополог О.Исмағұлов). № 26 деп белгіленген бұл сүйек 172 см.
тереңдікте жерленген
Бұл екі мүрденің жанынан шыкқан құмыралар формасы жағынан Шаға селосы
маңындағы наустардан (мүрдехана) табылған құмыраларға ұқсас және жалпы
деректері бойынша Иасы-Күлтөбе қаласының ІІ-ІІІ құрылыс горизонттарының
керамикасына келеді.
Бұл деректер тек Қазандық бөлмесіндегі 30 квадрат метрлік қаз-бадан
ғана табылып отыр, алайда Кесененің басқа да бөлмелері мен айналасы, Рабия
Сұлтан Бегім кесенесіне дейінгі қас беті түгел көне заманғы қорым—некрополь
екендігін талай жүргізілген құрылыс, қайта жаңғырту жұмыстары кезінде
кездейсоқ аршылған мүрделер көрсетіп берді.
Қорым—некрополь жайлы бұл болжамды алғаш рет М.Е.Массон айтқан болатын,
сонымен бірге, Бұл жерде Ахмет Иасауидің XII ғасырда салынған ескі мазары
мен мешітінен басқа да түрлі мазар құрылыстарының болғандығын басқа да
авторлар айтып кеткенді, мұның шындық екендігін Қазандық бөлмесінде
жүргізілген археологиялық зерттеу де дәлелдеді.

II — Кезең

М.Е.Массонның жазуынша Ахмет Иасауидің әйелі мен ұлы Ибраһим де өзінің
қасына — Қабірханаға жерленген сияқты. Бұған қоса, қабырғаларға жабыстыра
қаланған арнайы орындарда олардың басына кешегі күндерге дейін шырақ
жағылып келді.
Бұл мүрделердің басым бөлігі I—II кезеңдерде, яғни, V пен XII ғасырлар
арасында жерленгендігі анық. Себебі, XII ғасырда Ахмет Иасауидің басына
тұрғызылған құрылыс қазіргі Мешіт пен Қабірхананың солтүстік-батыс
бетіне түскеңдігін және оның Зийаратхана қызметін атқаратындығын
архитектор-ғалымдар Б.Т.Тұяқбаева мен А.Н.Проскурин өз еңбектерінде атап
өткен.
Біздің пікірімізше Отырар билеушілерін, Отырардың беделді адамдарын — осы
қабірстанға әкеліп қоятын болған. Қазіргі Қожа Ахмет Иасауи кесенесіндегі
Илияс хан ойығы Отырардың қарахаңдық билеушісі Илияс хан қабірінің орны
болса керек, — деген тың тұжы-рым жасайды және бұл пікірге келуіне Зікірия
Жандарбековтың На-сабнама как источник по истории Южного Казахстана атты
еңбегіңдегі ойлары негіз болғанына сілтеме жасайды.
III - Кезең
Үшінші — XII—XIV ғасырлар арасындағы кезеңге Әмір Темірдің бұйрығымен
тұрғызылған, қазіргі Ахмет Иасауи кесене-кешенін салу кезінде құрылыс
қабырғалары астында қалып қоймасын деген оймен қазылып алынып, Шілдехана
жерасты құрылысына қайта жерленген мүрделерді жатқызуға болатын сияқты.
Бірақ, құрылыс іргетасының қалыңдығының 25—30 см. ғана болғандығын еске
алсақ, анау айтқандай көп мүрде алына қоймаған сияқты. Тек, оңтүстік
беттегі алып Пештақ қақпасы мен мұнаралардың қабырғаларының асты ғана екі
метрге дейін қазылып, асты ұсақ, беткі жағы ірі қойтастармен
толтырылғандығын жазады М.Е.Массон. Мүмкін, осы беттен шыққан мүрделер
Шіддеханаға енгізілген шығар.
Бұл кезеңге, сонымен бірге, кесененің солтүстік бетіңде орналасқан,
қабырғалары шеңбер түрінде қаланып, құлпы тастар қойылған құры-лыстарды да
және XV—XVI ғ.ғ. тұрғызылған әскери-қорғаныс құры-лыстары астынан
археологиялық зерттеу кезіңде табылған мүрделерді де жатқызуға болады.
Рас, бізде мүрдехананың төбесін жабудың оншақты түрі кездеседі, мұны
Қазандық бөлмесінің құрылысы жоқ кезде (XV ғ. дейін), Ахмет Иасауи
қабірінің аяқ жағына жерленгендердің тірі кезіңде өте үлкен географиялық
аймақта өмір сүргендігімен түсіндіруге болады. Яғни, Иасауи ілімі тараған
аймақ халықтарының мәйіт жерлеуде қолданған мүрдехана құрылыстарының
өзіндік ерекшеліктері бұл жерде де өз көрінісін тапқан демекпіз.

IV—КЕЗЕҢ

Бұл кезеңге XIV—XVI ғасырлар арасын жатқызамыз, тарихта Бұл Алтын Орданың
әлсіреп, Әмір Темір мемлекетінің қанат жайған және Шайбанидтер әулетінің
өкілі Әбілхайыр билік еткен Өзбек-қазақ ұлысы мемлекетінің тарих
сахнасына қадам басқан тұсы. Қаралып отырған кезең Ислам діні Орта Азия мен
Қазақстанда әбден орныққан, тамырын тереңге жайған тұс болатын, әсіресе,
Әмір-Темір өз қамқорына алған — Мұхаммед ұрпақтарынан саналатын —
сайидтер, шарифтер, қожалар мемлекеттік идеологияға айтарлықтай ықпал
жасап отыратын еді. Түркістанға Әбілхайыр ұрпақтары билік жүргізген тұста
да бұл көрініс жалғасын тапты.
Әмір Темір 1391, 1395 және 1397 жылдары Йасы—Түркістанға соғып Ахмет
Иасауидің басына мінажат еткендігі белгілі, осы кезеңде және онан соң да
біршама уақыт кесене ішіне мәйіт жерлеу тоқтатылған сияқты.,
Бұл кезеңді негізінен құлпытастар арқылы қарастыратын болғандықтан,
кесене мен құлпытастардың зерттелу тарихына қысқаша шолу жасап өтейік.
Түркістан қаласы мен оның тарихи ескерткіштерін зерттеу өткен ғасырдың
екінші жартысында басталған болатын. Көптеген орыс шығыстанушы ғалымдарының
ішінен тек қорым-некрополь мәселесін қозғаған еңбектерді ғана қарастыруға
мүмкіндігіміз бар.
Иасы—Түркістан қорым—некрополін зерттеу XIX ғасырдың 60-шы жылдары
басталды десек қателеспейміз. Бұл жұмыстың негізін салушы 1865—1866 жылдары
Түркістанда болған уфалық судья Мір-Салық Бекчурин болды. Ол Әзірет
мешітінің құрылысын суреттеп жазумен қатар, басқа да некропольге қатысты
құрылыстар жайлы баяндайды.
1866 жылы географ А.К.Гейнс Иасы (Түркістан), Сауран, Қарнақ, Сайрам
(Испиджаб) қалаларының орынын зерттеп, суреттеп жазды. 1867 жылы Орыс
археологиялық қоғамының тапсыруымен ғалым П.И.Лерх Түркістан қаласымен қоса
кесенені және құлпытастарды да зерттеді, сонымен бірге, тастардағы
эпитафиялық жазулардың аудармасын жасауға қадам басқан тұңғыш ғалым болды.
ғасырдың басында жерленгендердің құлпытастарынан сақталға-ны бірнешеу, оның
ішінде Қазақ хандығына қатысты жалғыз тас қана сақталған, ол — Жәнібек
ханның қызы Аман Бике ханымның құлпытасы. М.Е.Массон өзінің еңбегінде Бұл
тастың Кіші Ақсарайда тұрғандығын жазады. Аман Бике ханым хиджра бойынша
925, яғни, 1518— 1519 ж.ж. қайтыс болған.

V — КЕЗЕҢ

Бұл кезең XVI ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың аяғына дейінгі кезеңді
толық қамтып, негізінен Қазақ хандығы тарихымен тығыз бай-ланысты
болатындықтан, аздап тарихи шегініс жасауымызға тура келеді.
Түркістан қаласының ортағасырлық тарихы — Сыр бойы қалалары үшін болған
Тимуридтер, Шайбанидтер, Қазақ және Моғол хандары арасындағы саяси
оқиғалармен тығыз байланысты. Тәуекел хан өзінің інісі Есім сұлтанды 20
мындай әскерімен Самарқанда қалдырып, өзі 70-80 мың әскерімен Бұхараны
қоршауға алып 20 күн соғыс жүргізді, бірақ, қала маңыңдағы бір шайқаста
Тәуекел хан ауыр жараланып, Ташкентке келіп қайтыс болады. Тәуекелдің
орнына Есім хан болып жарияланады да, ол Бұхара мен Самарқан билеушісі
Мұхаммед Сұлтанмен бітім шартын жасасты. Осының алдында ғана Тәуекел
Иасы—Түркістанды жаулап алған болатын, осылайша, XVI ғасырдың соңында
Түркістан Қазақ хандығының қол астына түпкілікті түрде өтті.
Осы уақыттардан бастап Иасы қаласының аты да өзгеріп, маңызы да арта
бастайды, ол Түркістан деген жаңа атауға ие болды.
Тарихшы Әбілғазы ханның хабарлауынша — Есім хан Түркістан қаласын Қазақ
хандығының астанасы етіп бекітеді. Осыдан бастап екі жарым ғасыр бойы
Түркістан қазақтың 14 ханына астана ретінде қызмет атқарады.
ХАНДАР ГЕНЕАЛОГИЯСЫ ХАНДЫҚ ҚҰРҒАН МЕРЗІМІ
І.Есім хан Шығай ханның ұлы 1598-1614, 1627-28 ж.ж.
2.Жәңгір хан Есім ханның ұлы 1629-1652 жж.
З.Тәуке хан Жәңгір ханның ұлы 1652-1715 жж. (59)
4.Қайып хан Қосрау сұлтанның ұлы 1703-1710-1718 жж.
5.Әбілқайыр хан Қажы Сұлтанның ұлы 1710-1748 жж.
б.Сәмеке хан Тәуке ханның ұлы 1724-1738 жж.
7.Әбілмәмбет ханБолат ханның ұлы 1739-1771 жж.
8.Сейіт хан Сәмеке ханның ұлы 1741-1745 жж.
9.Есім хан Сәмеке ханның кіші ұлы 1755-56-1798 жж.
10 Болат хан Әбілмәмбет ханның ұлы 1771-1798 жж.
11. Абылай хан Уәли сұлтанның ұлы 1771-1780 жж.
12.Тәуке хан Әбілмәмбет ханның ұлы шамамен1785-97 жж.
ІЗ.Тоғай хан Қарабас сұлтанның ұлы шамамен XIX ғ. басы 1826
ж.
14.Әликен хан Қарабас сұлтанның кіші ұлы 1858-1860 жж.

Түркістан қаласын Қазақ хандығының және өзі билеген аймақтың астанасы
ретінде пайдаланған Есімнен басталатын хандар тізімі мынадай:
Жоғарыда тізімі келтірілген хаңдардың барлығы да Түркістаңда, Ахмет
Иасауи кесенесінде немесе оның маңына жерленген деп кесіп айту ағаттық
болар еді, әйтсе де біршама деректер арқылы бұл мәселені қарастырып
көрейік.
Түркістанды астана еткен хандардың алғашқылары — Есім, Жәңгір, Тәуке
хандардың жеке-жеке кесенелері болғандығы жайлы Бұлыңғыр болса да дерек
бар.
Шоқан Уәлихановтың досы Г.Н.Потаниннің әкесі Н.И.Потаниннің 1829—1830
жылғы Омбыдан Қоқан хандығына барар сапарында Түркістанға соққаны және
Ахмет Иасауи кесенесінің алдыңғы бетінде ескірген кесенелерді көргені,
оларды шырақшылардың Есім, Жәңгір, Тәуке хан мазарлары деп түсіндіргені
жайлы жазба деректер хабарлайды. 1957 жылғы түсірілген кесене айналасының
жер бедерінің көрінісінде де (топосъемка) жеті құрылыстың ізі биік топырақ
үйіндісі түрінде көрсетілген. Археолог Н.Б.Немцова 1958 жылы Бұл
төбешіктердің үшеуін зерттеп — олардың біріншісі — Шілдехана, екіншісі мен
үшіншілері көне кесенелер қалдығы екендігін анықтаған. Тағы бір қазба
орынын кесененің батыс мұнарасынан оңтүстік-шығысқа қарай 24 метр жерден
белгілеген, Бұл қазіргі билет кассасының тұрған орнына сай келеді: Көлемі
15x12 м. жерді төрт бұрышты етіп қоршап, ортасына Мавзолей Есим-хана деп
жазып қойған.
"Ал, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.