Тұқымның өну энергиясы мен лабораториялық өнгіштігін анықтау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘРІНОВ Қ.К., МОЖАЕВ Н.И., ШЕСТАКОВА Н.А.,
ЫСҚАҚОВ М.Ә., СЕРІКПАЕВ Н.А.
ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ПРАКТИКУМЫ
Қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы
Оқу құралының орыс тіліндегі нұсқасының жалпы
редакциясын жасаған профессор Можаев Н.И., ал қазақша
тәржімелеп, редакциялаған профессор Әрінов Қ.К.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі ауыл
шаруашылық жоғары оқу орындары агрономия мамандығы
студентгеріне оқу құралы ретінде ұсынған
Астана, 2004
ББК 41.2-7
П-69
Өсімдік шаруашылығы практикумы. Әрінов Қ.К., Можаев Н.И., Шестакова
Н.А., Ысқақов М.Ә., Серікпаев Н.А.
Оқу құралының орыс тіліндегі нұсқасының жалпы редакциясын жасаған
профессор Можаев Н.И., ал қазақша тәржімелеп, редакциялаған профессор
Әрінов Қ.К.
Агрономия мамандықтарына арналған оқу құралында "Өсімдік шаруашылығы"
пәні бойынша зертханалық сабақтардың жадығаттары келтірілген. Өндірістік
маңызы бар негізгі екпе дақылдардың морфологиялық ерекшеліктері, түрлері,
түршелері, Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген сорттары,
екпе дақылдар өнімін бағдарламалау, барынша жоғары мүмкін өнім алуда қарқын
өсіру технологаяларының теориялық негіздері, аймақтардың биоклиматын
бағалау өдістемесі жөне осы жағдайларда дақылдар, сорттар мен будандар
өсірудің мүмкіндіктері қарастырылған. Сонымен қатар қажетті анықтамалық
жадығаттар, түқымтану, операциялық қарқынды өсіру технологияларын жасау
жене әсемдік шаруашылығы өнімдерінің сапасын бағалау әдістемелері
қамтылған.
Пікір жазғандар:
Ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау
университетінің профессоры Елубаев С.З.
Ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы, Ш.Уалихановханов атьшдағы Көкшетау
мемлекеттік университетінің профессоры Сағалбеков В.В.
Ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты, Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау
мемлекеттік университетінің доценті Костиков И.Ф.
Ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты, С.Сейфуллин атындағы Қазақ
аграрлық университетінің доценті Карипов Р.Х., егіншілік кафедрасының
меңгерушісі, ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Амралин А.О.
Мазмұны
Алғы сөз 3
I-тарау.
Тұқымтану 5
Тұқымның тазалығын анықтау (МСТ 12037-85)
9
Тұқымның өну энергиясы мен лабораториялық өнгіштігін анықтау
(МСТ 12038-84) 12
1000 тұқымның массасын анықтау (МСТ 12042-80)
16
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін анықтау
18
Тұқым ылғалдылығын анықтау (МСТ 12041-82)
20
Тұқымның өсу күшін анықтау (МСТ 12040-66)
22
Тұқымның аурулармен залалдануын анықтау (МСТ 12044-66) 24
Тұқымның зиянкестермен зақымдануын анықтау (МСТ 12045-66) 25
Тұқым сапасы жөніндегі құжаттар және оларды дайындау
(МСТ12066-85)
26
Тұқымның себуге жарамдылығы және себу мөлшерін есептеу 29
ІІ-тарау.
Екпе дақылдардың өнімін бағдарламалаудың әдістемесі
33
Ең жоғарғы мүмкін өнім алу үшін қарқынды технологияларды
жасаудың теориялық негізі
33
Биоклиматтық көрсеткіштерді бағалау және нақты топырақ-
климат жағдайларына байланысты дақылдардың және
сорттардың өсіру мүмкіншілігі мен потенциалын анықтау 37
Нақты мүмкін өнім (НМӨ) мөлшерін ылғалмен қамтамасыз
етілуіне қарай анықтау
44
Егін жинау алдындағы қолайлы сабақ жиілігіне себу мөлшерін
есептеудің әдістемвсі 50
Бағдарламаланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептеу
әдістемесі
53
Екпе дақылдардың операциялық өсіру технологиясын
жасаудың әдістемесі 62
ІІІ-тарау
Дәнді астық дақылдары 66
Өсімдіктер құрылысының ерекшеліктері
67
Бидай 83
Қара бидай 92
Арпа 95
Сұлы 98
Астық дақылдарының ІІ-тобы.
103
Тары
103
Күріш
Қарақұмық Іv-тарау.
Дәнді бұршақ дақылдары
Дәнді бұршақ дақылдарының жалпы сипаттамасы Қауырсын жапырақты 128
дәнді бұршақ дақылдары- Асбұршақ Атбас бұршақ Ноғатық
ЖасымықНоқат
Үштік жәнө саусақ-салалы жапырақты дәнді бұршақ дақылдары.
Бадана 129
Майбұршақ 130
Бөрібұршақ 131
V-тарау.
Түйнек жемістер. Картоп 134
Vl-тарау.
Майлы және эфирмайлы дақылдар 141
Майлы дақылдар. Күнбағыс 143
Майлы зығыр 148
Қыша 150
Рапс 152
Арыш 152
Эфирмайлы дақылдар 153
\ІI-тарау.
Мал азықтық дақылдар 157
1. Жалпы мағлұматтар 157
2. Мал азығының қоректілігін бағалау 157
3. Сүрлөмдік дақылдар. Сүрлем сапасы және жинау мен
сүрлемнің массаны салудың технологиялық үрдісіне
қойылатын талаптар 160
Жүгері 161
Шәй жүгері 170
Күнбағыс 174
4.Мал азықтық шөптер 177
4.1. Көпжылдық ж^не екі жылдық бұршақ тұқымдас шөптер 177
Жоңышқа 177
Эспарцет 185
Түйежоңышқа 188
Беде 190
Лядвенец 192
4.2.Көпжылдық мал азықтық астық тұқымдас шөптер 194
Еркекшөп 196
Қылтықсыз арпабас 201
Көген тамырсыз бидайық 203
Көкшіл сұр бидайық 205
4.3. Мал азықтық бір жылдық бұршақ тұқымдас шөптер 206
Сиыржоңышқа 207
Мал азықтық асбұршақ және басқа бұршақ тұқымдастар 210
4.4. Мал азықтық біржылдық астық тұқымдас шөптер және
басқа тұқымдас өсімдіктер 211
Судан шөбі 211
Итқонақ 213
Қонақтары 215
Мал азықтық тары 215
Мал азықтық күздік қара бидай 216
Майлы шомыр 216
Рапс 217
Қышы 218
Бұршақ-астық тұқымдас қоспаларды өчсірудің технологиясы 218
5. Тамыр жемістер 221
6. Мал азықтық бақша дақылдары
232
Асқабақ 232
Қарбыз 232
7. Аз тараған (традициялы емес) мал азықтық өсімдіктер 234
8. Мал азығына мұқтаждықты есептеу жөне мал
азықтық дақылдардың егіс көлемі мен жасыл
конвейерді жоспарлаудың әдістемесі
241
VІІ-тарау.
Талшықты дақылдар 246
Мақта өсімдігі 246
Зығыр 250
Қарақурай 252
Әдебиеттер тізімі 254
Қосымшалар 256
АЛҒЫ СӨЗ
Өсімдік шаруашылығы - ауылшаруашылығының негізгі саласы, ол
республиканы астық, мал азығы және басқа ауылшаруашылық өнімдерінің
түрлерімен қажетті мөлшерде қамтамасыз етуге тиіс.
Бұл саланы тиімді жүргізу үшін ауыл шаруашылық өндірісінің технологы
ретінде агрономнан шаруашылық меншігінің түрлеріне, фермер екендігіне
қарамай екпе дақылдар өсімдікгерінің морфологиясы, жүйеленуі, биологиясы
мен агротехникасынан берік білімдері болуы талап етіледі, осының негізінде
сауатты түрде аймақтық топырақ-климат жағдайлары мен қалыптасқан нақты
өтпелі маусымның ерекшеліктерін ескере отырып дақылдардың өсіру
технологиясын жасап және оны іске асыра білгені жөн. Технологияларды
жасауда творчестволық тәсілмен келуге үйренген дүрыс, үзілді-кесідді
көзқарастан арылып, агротехникалық дістерді жыл ерекшеліктеріне қарай
бейімдеу шарт. Сондықтан агротехникалық мөселелерді шешерде аддына нақты
сұрақ қою керек: "Мұны мен не үшін істеймін, бүлай істеген дұрыс па,
қалыптасқан жағдайда қалай істеу керек ?", осыған орай медицинада
қабылданган "Зиянға ұшыратпа" қағидасын сақтаған дүрыс, басқаша айтқавда,
егістікке, шалғывдыққа негізсіз іс-қимылдармен, өндеу шараларымен, күтіп-
баптаумен ж.б. зиян келтірме.
Соңғы уақытқа дейін республиканың жоғарғы оқу орывдарында "Өсімдік
шаруашылығы" пенін оқығанда Тимирязев ауышпаруашылық академиясының өсімдік
шаруашылығы кафедрасы ұжымымен дайындалған "Өсімдік шаруашылығы практикумы"
негізгі оқу құралы болып келді.
Республнкамызда түңғыш рет Ақмола аграрлық университетінің өсімдік
шаруашылығы кафедрасының оқьггушылар ұжымымен 1996 жьшы "Өсімдік
шаруашылығы практикумы" дайындалып баспадан шығарыдды. Баспадан шыққаннан
кейін 2 жылдың ішінде бүкіл тиражы таралып кетті. Ютапқа сұранымның жоғары
екендігін ескеріп, оны қайтадан шығару қажеттігі туыңцады.
Ұсынылып отырған "Өсімдік шаруашылығы практикумы" пөннің оқу
бағдарламасына сөйкес жасалған жөне лабораториялық практикалық сабақтарға
арналған оқу-өдістемелік материалды қамтиды. Ақмола, қазіргі Қазақ,
аграрлық университетінің есімдік шаруашылығы кафедрасының бұл пөнді
оқытудағы, сонымен қатар пенді оқытудағы жөне аталған оқу құралдарын
дайындаудағы Тимирязев АШ академиясының жэне басқа жоғарғы оқу орындарының
ең озық тәжірибелері ескерілген.
Кітапты қайта шығаруға дайьгадау үрдісінде қажетті толықтырулар,
өзгерістер енгізілді, кейбір бөлімдер айтарлықтай деңгейде толықтырылды
жөне қайтадан өнделді.
Жекелеген тараулар, бөлімдер төмендегі туьгадыгерлермен дайындадды:
Алғысөз, VII тарау, "Мал азықтық дақылдар" ("Мал азықтық тамыр жемістер"
бөлімінен басқасьш) — ауыл шаруашылығы ғылымдарьгаың докторы, профессор
Н.И. Можаевпен.
I және VII тараулар, "Тұқымтану", "Талшықты дақылдар" -ауыл шаруашылығы
ғылымдарьшың кавдидаты, профессор Қ.К. Әріновпен.
ІІ-тарау "Екпе дақылдардың өнімін бағдарламалау өдістемесі"-ауыл
шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент Н.А. Серікпаевпен.
III, IV жөне VI тараулар — "Дөнді дақылдар", "Дөнді бұршақ дақылдары",
"Майлы жөне эфирмайлы дақылдар" - ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,
доцент Н.А. Шестаковамен. V тарау- "Тамыртүйнектер" жөне VII тараудың "Мал
азықтық тамыржемістер" бөлімін - ауылшаруашылығы ғыльщдарының кандидаты,
доцент М.Ә. Ысқақов дайыңцады.
Оқу құралы Қазақ АУ өсімдік шаруашылығы кафедрасының профессоры,
ауьілшаруашылығы ғылымдарының докторы Н.И. Можаевтың жалпы редакциясымен
орыс тілінде жазылған, ал қазақ тіліне тержімелеп, редакциялаған аталған
кафедраның профессоры ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Әрінов Қ.К.
Оқу құралын одан әрі жетілдіру жоніндегі ескертпелер мен ұсыныстарды
мына мекен-жайға жіберу сүралады: 473032, Астана қаласы, Жеңіс даңғылы, 116-
үй Қазақ аграрлық университеті, өсімдік шаруапшлығы, ауылшаруашылық
өнімдерін үлгіқалыптау және сертификаттау кафедрасы.
I ТАРАУ. ТҰҚЫМТАНУ
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары дөнді дақыддардан тек қана
түқымға жыл сайын 1,8-1,9 млн т пайдаланылды, ал солтүстік облыстардың ірі
шаруашылықтарында — 2,0-2,5 мың т және одан да көп мөлшерде тұқым себілуде.
Тұқымның себу сапасынан айтарлықтай деңгейде дақылдардың өнімі өзгереді,
сондықтан оның сапасына бақылау маңызды рөл атқарады. Тұқымдық бақылау
өрбір өкімшілік ауданда болатын Мемлекетгһс түқым инспекцияларымен жүзеге
асырыладьі.,
ТАПСЫРМА
1. Тұқымтану түсініктері мен үлгілерді сұрыптаудың өдістемесін
меңгеру.
2. Тұқымның себу сапасын анықтаудың едістемесін меңгеру.
3. Себу жарамдылығы мен түқымның себу мелшерін есептеуді үйрену.
4. Тұқым сапасына қүжаттар дайьшдауды үйрену.
і Тұқымның себу сапасының көрсеткіштеріне оның тазалығы, өну энергиясы
мен лабораториялық өнгіштігі, тіршілікке қабілеттілігі, ылғалдылығы, 1000
түқымның массасы, аурулар мен залалдануы және зиянкестермен қоныстануы т.б.
жатады. Негізінен лабораториялық өнгіштігі мен физикалық тазалығына,
сонымен қатар басқа дақылдар мен арамшөптер тұқымдарының саньш қоса
есептегендегі қоспалар мөлшеріне қарай тұқымдық материал дақылға байланысты
үш, немесе екі класка бөлінеді. Стаңцарттардың талаптарьша сөйкес келмейтін
тұқымдар кондициялы емес деп есептеледі жөне себуге рұқсат етілмейді.
Тұқымның себу сапасын оны сақтауға құйғаннан кейін және себуден бір ай
бұрын шаруашылықтарда себуге дайывдалған тұқым топтарынан МСТ 12036-85
талаптарына сәйкес сұрыпталған орташа үлгілер бойынша анықтайды. Орташа
үлгілерді агроном немесе сүрыптауға бөліжен өкіл сұрыптап алады,
Лабораториялық немесе практикалық сабақтарда студенттер біріктірілген
және орташа үлгілерді сұрыптайды, себудің сапа көрсеткіштерін анықтаудың
өдістемелерін меңгереді, тұқымның себу жарамдылығын жөне мөлшерін
есептейді, тұқымның себу сапасына құжаттар дайындауды үйренеді. Алайда ол
үшін әуелі түқымдық негізгі түсініктермен танысқан жөн.
Тұқым тобы - бір құжатпен куәлендірілген біртекті тұқым сапасының (бір
дақыл мен сорттың, бір репродукция мен сорт тазалығының категориясы, бір
жылдағы өнімнің) кез-келген мөлшері.
Бақылаудың бір өлшемі (бақылау бірлігі) - бір біріктірілген үлгі
сұрыптап, тұқым сапасын анықтайтын жекелеген тұқым тобының немесе оның
белігінің шекті мөлшері.
Біріктірілген үлгі - тұқым тобынан, немесе оның бір бөлігінен (бақылау
бірлігінен) сұрыптап алыиған барлық нүктелік үлгілер жиынтығы.
Нүктелік үлгі - біріктірілген үлгіні құрастыру үшін тұқым тобынан,
немесе бақылау бірлігінен бір қимылмен алынған тұқымның шамалы бөлігі.
Орташа үлгі — себу сапасының нақты көрсеткіштерін анықтау үшін
сүрыпталған біріктірілген үлгінің бір белігі.
Тұқым шөкімі (навескасы) — орташа үлгінің белгілі бір бөлігі. Оның
массасы талдау түріне (тұқым тазалығын немесе ылғалдылығын анықтау үшін
т.б.) байланысты өзгереді.
МСТ талаптарына сөйкес тұқымның себу сапасьш белгілі бір шарттарды
қанағаттандыратын тұқым тобының, немесе оның бір бөлігінен орташа үлгіні
сұрыптау жолымен анықтайды. Бүкіл тұқым тобын (немесе бақьшау бірлігін)
сипаттайтын орташа үлгіні сұрыптау нүктелік үлгі алу жөне біріктіріжен үлгі
қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады, ал соңынан біріктірілген үлгіден
орташа үлгі бөлінеді. Ол үшін конус төрізді, цшшндрлі жөне қаптардан
сүрыптайтьш қуыс бүрғы қодданылады. Енді үйінді түрінде жөне қаптарда
сақталған тұқым топтарынан орташа үлгі сұрыптаудың әдістемесін
қарастырайық.
Үлгілерді сұрыптаудың әдістемелері (12036-85 МСТ)
А) Тұқым үйіндісінен нүктелік үлгі сұрыптаудьщ әдістемесі: үліі түқым
тобының немесе бақылау бірлігінен 1 - жөне 2 - суреттерде көрсетілген
кескінге сөйкес тұқым тобы 250 ц және одан кем болғанда 5 нүктеден, ал егер
250 ц жоғары болғаңда II нүктеден үлгі алынады. Суреттерде көрсетілген
өрбір орыннан үш нүктелік үлгі альшады: жоғарғы қабатынан (бетінен 10-20 см
тереңцікте), ортасьшан жөне еденге таяу жерден. Егер тұқым үйіндісінің
массасы 1-кестеде келтірілген өлшемнен артық болса, онда шартты түрде
бақылау бірліктеріне бөледі де олардың өрқайсынан нүктелік үлгі
сұрыпталады.
1-сурөт. Нүктелік үлгілерді сұрыптайтын бұрғылар: 1- цилиндрлі; 2-конусты;
3-қаптық; 4-беделік; 5-дән үлгісін сұрыптағыш.
Б) Қаптардағы тұқымнан нүктелік үлгі сұрьптаудың әдістемесі: әр
қаптан бір нүктелік үлгі алынады. Сұрыптаудың орны өзгертіліп отырады:
қаптың аузынан, ортасынан және түбінен кезектестіріп альшады.' Нүкгелік
үлгі алынатын қаптардың саны 2-кеетеде келтірілген.
Орташа үлгіні құрастыру: біріктірілген үлгіден үш орташа үлгі алынады-
біріншісі тұқым тазалығын, өнгіштігін, тіршілікке қабілеттітін, дөлдігін,
1000 тұқымның массасын анықтауға пайдаланылады; екіншісі бойынша тұқым
ылғалдылығы мен қамба зиянкестерімен заладдануын анықтайды; үшішпісінен
аурулармен заладануын анықтайды (ылғалды камералар мен қоректік орталарда).
2-сурет. Тұқымның нүктелік үлгісін сүрыптау кескіні. 1-тұқым тобы бақылау
бірлігінен артық емес;
2-тұқым тобы бақылау бірлігінен артық; 3-тұқым тобында 25 қапқа дейін
1-к е с т е Бақылау бірлігі мен орташа үлгінің массасы
Бақылау Орташа
бірлігіндегі үлгінің
тұқым массасы, массасы, г
центаерден артық
емес
Бидай, арпа, 600 1000
сұлы, қара
бидай, ас
бүршақ, май
бұршақ
Жүгері 400 1000
Қарақұмық 200 500
Жоңышқа 100 250
Еркекшөп 100 50
Тары 100 500
2-к е с т е Ауылшаруашылық дақылдары тұқымының қаптарда сақтағанда нүктелік
үлгіні сұрыптау тәсілі
(көкөніс дақылдары мен жүгеріден басқалары)
Тұқым тобындағы (бақылау бірлігіндегі)Үлгіні сұрыптауға бөлінген қап
қап саны, дана саны, дана
5-ке дейін Барлығынан
6-30 өрбір 3-қап, алайда 5-ден кем емес
31-400 өрбір 5-қап, алайда 10-нан кем
емес
401 және одан жоғары өрбір 7-қап, алайда 80-нен кем
емес
Орташа үлгіні біріктірілген үлгіден квадрат төсілімен бөледі (3-сурех).
Ол үшін біріктірілген үлгіні тегіс бетті алаңға төгеді де тыңғылықты түрде
араластырады, тұқымды жинақтап квадрат түріне келтіреді және қалыңдығы ұсақ
тұқымдар үшін 1,5 см, ал ірі түқымдарда 5 см-ден асырылмайды. Соңынан
квадрат диагоналымен 4 бөлікке (үшбүрышқа) бөлінеді. Қарама-қарсы екі
үшбұрышты біріктіріп 1-үлгіні құрастырады. Бірінші орташа үлгіні дайындау
үшін бөлінген түқымды қайтадан 4 үшбүрышқа бөліп, қарама-қарсы үшбұрыштарды
біріктіреді, қалтан екеуін шығарьш тастайды. Осы тәсілмен қажетті
мөлшердегі орташа үлгіні сұрыптап алғанша қайталай береді.
3-сурет. Квадраттау тәсілі.
Екінші жөне үшінші орташа үлгілерді жоғарыда келтірілген тәсілмен
біріктірілген үлгіні алғашқы бөлгеннен қалған тұқымнан қалыптастырады.
Бірінші орташа үлгіні 1-кестеде келтірілген массасымен матадан жасалған
қапшыққа салады, ішіне бір этикетка салынады да қашпықтың аузы шпагатпен
байланады. Соңғысының екі үшы қашпықтың сыртына келтіріліп мына мазмүндағы
этикетка жапсырылады.
Екінші орташа үлгіні таза шыны сауытқа (көптеген дақылдар үшін 500 мл
көлемінде) салады да парафин немесе сургучпен ауызын пешеггейді. Этикетка
жапсырады. Үлгіні пленкалы қашпыққа да салуға болады, онда да этикетка
жапсырады.
ЭТИКЕТКА
200 ж, № __________актіге
1. Шаруашылықтың атауы
2. Дақыл
3. Сорты
4. Өнім жылы
5. Тұқым тобының №
6. Тұқым тобының массасы,
1. Сусек №
7. Қаптар саны
Қандай талдауға арналған _
Үлгіні сұрыптаушы өкіл
Комиссия мүшелерінің қолдары
Үшінші орташа үлгіні (массасы 200 г) қағаз пакетке, немесе матадан
жасалған қашыққа салады да этикетка жапсырады.
Орташа үлгіні құжаттау және сақтау. Үлгіге МСТ 12036-85 талаптарына
сәйкес жасалған сұрыптау акгісі толтырылады (қосымшаның 1-кестесі). Актіде
тұқымның шығу тегі, сортгық сипаттамасы, егін жинағаннан кейінгі тұқымды
өңдеу шаралары көрсетіледі. Қажеттігіне қарай жекелеген тұқым топтарьш
сақтау шараларын жақсартуға бағытталған ұсыныстар да жазылады. Орташа
үлгінің сұрыптау актісі ек). данамен толтырьшады: бір данасы шаруашылықта
(мекемеде) қалдырылады, ал екінші данасы орташа үлгілермен бірге
Мемлекеттік түқым инспекциясына (МТИ) жөнелтіледі.
Барлық дақылдардың орташа тұқым үлгілері сұрыптау актілерімен бірге екі
тәуліктің ішіиде тұқым инспекциясына жеткізіледі. Орташа үлгілерді
сүрыптағанда жөне оларды құжатгағавда қателіктер жіберілсе, мемлекеттік
түқым инспекциясы оларды шаруашылыққа қабылдамаған себептерін көрсетіп
қайтарып жібереді.
Үлгілерді сүрыптағаңцағы жұмыс төртібі:
жоғарыда келтірілген өдістемеге сәйкес, қаптарда сақтаулы тұқым
тобынан нүктелік үлгілерді сұрыптау керек:
* біріктірілген үлгі құрастырылады;
* біріктірілген үлгіден орташа үлгілер бөлінеді;
орташа үлгілерді арнаулы ыдыстарға (қапшықтарға, пакеттерге, ауа
кірмейтін сауыттарға) салады, этикетка жапсырады, ауыздарын байлап, немесе
тығындап пломбылайды;
- үлгілерге сүрыптау актісі толтырылады;
ТҰҚЫМНЫҢ ТАЗАЛЫҒЫН АНЫҚТАУ (МСТ 12037-85)
Тұқымның тазалығы-себу сапасының маңызды көрсеткіші. Өлі деп аталатьш
қоспалар (сабан, топырақ түйіршіктері, тастар т.б.) тұқымдық материалда ең
алдымен артық салмақ (балласт) болып табылады және қарастырылып отырған
түрдің процент мөлшерін азайтып, оның сақталуын қиындатады, ал тірі
қоспалар-тіршілікке қабілетті арамшөіггер мен басқа мөдени өсімдіктердің
түқымдары-себілгенде танаптардың ластануына өкеліп соғады жөне соның
нәтижесінде егін өнімінің мөлшері мен сапасын төмендетеді. Осы жағдай
агрономдардың түқым тазалығына мұқият қарауын талап етеді.
Тұқым тазалығы-қапшықтағы бірінші орташа үлгіден белінген белгілі бір
шөкімдегі (жүгері, асбүршақ, ноқат, атбас бүршақ т.б. — 200 г; егістік
ноғатық, күнбағыс, майбұршақ, қарбыз, т.б. — 100 г; бидай, арпа, сұлы, қара
бидай, күріш, қара құмық, сиыржоңышқа т.б. — 50 г; тары, судан шөбі,
эспарцет, қызылша т.б. -20, зығыр, сераделла т.б. -10 г. қыша, рапс, тарна,
қылтықсыз арпабас, итқонақ, қонақтары — 5 г, сәбіз, жоңышқа, түйежоңышқа,
еркешөп т.б. - 1 г) негізгі дақыл тұқымъшың пайыз молшері.
Шөкімді беліп алар алдьщда орташа үлгі тегіс жазық бетке төгіледі де
тыңғылықты түрде қаралады. Егер бүкіл массасьша біркелкі таратылмайтьш ірі
қоспалар (тастар, топырақ кесегі, өсімдік сабағы т.б.) кездессе, онда
оларды жеке теріп алып кірлерде өлшейді де барлық орташа үлгі массасына
есептеп % мөлшерін анықтайды. Ірі қоспалардың бұл процентін шөкімді
талдағанда табылатын қоспалардың орташа процентіне қосады.
Шөкім екі өдіспен-арнаулы механикалық бөлгіштерде және қолмен алу
жолымен қүрастырылады. Арнаулы бөлгіш болмаған жағдайда екінші өдіс
ҚОЛДанылады. Оның мөні мынада: тегіс жазық бетке төгілген орташа үлгі
жақсылап араластырылады да қалыңцығы 1 см аспайтын етіп төртбұрыш түрінде
тегістеледі жөне қос қалақшаның көмегімен әрқайсысы 16 орьшнан шахмат
тәртібімен шым-шымдап 2 рет тұқым алынады. Оларды жеке-жеке біріктіріп, екі
шөкім қалыптастырады. Шөкімдерді негізгі дақыддың түқымьша жөне қоспаға
ажыратады. Соңғысына зерттеліп отырған дақылдағы көлденең қоспалар (басқа
мәдени өсімдіктердің тұқымы, арамшеп тұқымдары, күйе қапшықтары, қара күйе
склероцилері, топырақ кесектері, тірі және өлі зиянкестер, тас қиыршықтары
т.б.) жөне ақаулы тұқымдар (елеуіш саңылауларьшан өтксн ұсақ жөне сенген
тұқымдар, жаншылған, шіріген, 12 жөне одан үлкен бөлігі уатыжавдар
ж.б.).
Ұсақ тұқымды дақылдарда (шөкімі 5 г-нан аспайтын) шөкімді бірден талдап
негізгі дақыддың тұқымдарына жене қоспаларға ажыратады, ал көптеген екпе
дақылдардың тұқым шөкімін талдау алдында әуелі ұсақ жөне сенген тұқымдарды
елеуіштерді (бвдай, арпа, күріш үшін саңылауы 2,0x20 қара бидай, сұлыны -
1,5x20; жүгеріні -2,5x20; қызылшаны 4x20; 3x20; 5x20 елеуіштер жиынтығымен,
бұршақ тұқымдас шөптерді - 0,5 мм ж.б.) пайдаланып РКФ-1
виброклассификаторында, (4-сурет) немесе 3 минут бойы қолмен елейді.
Соңынан шөкімді талдайды. Елеуіштен шыққан жөне елеуіште қалған қоспаларды
біріктіреді.
4-сурет Классификаторлар:
1-Пневматикалық КСП-1; 2-елеуішті РКФ-1
Негізгі дақылдың тұқым мөлшерін шөкімнен қоспаларды шегеріп, тастап,
шекім массасына процентпен есептейді. Бір ескере кететін жәйт, тұқымды
талдауға кірісерде анықталған ірі қоспалардың % мөлшерін бірге есептеуді
ұмытпау керек. Қоспалардан мәдени өсімдіктер мен арамшөптердің қоспасын
өрбір шөкім үшін жеке-жеке есептеп нөтижелерін жұмыс бланкісіне жазады
(қосымшаның 2-кестесі).
Екі шөкім арасындағы айырмашылық мемлекетгік стандартпен қарастырылған
шамадан аспаса, тұқымдық талдау дұрыс деп есептеледі (МСТ 12037-81, 3-
кесте).
Егер айырмашылық шекті шамадан асқан жағдайда, жоғарыда келтірілген
тесілмен тегіс жазық бетге қалған орташа үлгідегі тұқым массасынан үшінші
шөкім алынады да талдау мен есептеу қайтадан жүргізіледі. Тұқым тазалығын
алғашқы шөкімнің бірі және үшінші шөкім нөтижелерінің орташа арифметикалық
көрсеткіші бойьшша анықтайды. Ал егер үшінші жэне бірінші шөкімдер
арасындағы айырмашылық шекті ауытқудан асып кетсе, онда түқым тазалығы
барлық үш шееімнің орташа арифметикалық шамасымен белгіленеді.
Тазалығын анықтағаннан кейін негізгі дақылдың тұқымдарын қағаз
пакетгерге, әрбір шөкімді жекс-жеке салып, себу сапасының басқа
керсеткіштерін (1000 тұқымның массасын, ену энергиясы мен лабораториялық
өнгіштігін, тұқымның тіршілікке қабілеттілігін т.б.) анықтау үшін сақтап
қояды.
3-к е с т е Екі шокім талдауы нөтижесінің орташа
арифметикалық көрсеткіштерінен ауытқу шегі, %
Екі шөкім тұқымның Екі шөкім тұқымның Екі шөкім тұқымның
талдауының нәтижесінде таддауының нөтижесіндеталдауының
есептелінген тазалықтыңесептелінген қалдықтьңнәтижесіндегі ауытқу
орташа арифметикалық (немесе қоспаның) шегі
көрсеткіші орташа арифметикалық
көрсеткіштері
1 2 3
99,50-100 0-0,50 0,2
99,00-99,49 0,51-1,00 0,4
98,00-98,99 1,01-2,00 0,6
97,00-97,99 2,01-3,00 0,8
96,00-96,99 3,01-4,00 1,0
95,00-95,99 4,01-5,00 1,2
94,00-94,99 5,01-6,00 1,4
93,00-93,99 6,01-7,00 1,6
92,00-92,99 7,01-8,00 1,8
91,00-91,99 8,01-9,00 2,0
90,00-90,99 9,01-10,00 2,2
85,00-89,99 10,01-15,00 3,0
75,00-84,99 15,01-25,00 3,8
65,00-74,99 25,01-35,00 4,6
55,00-64,99 35,01-45,00 5,4
45,00-54,99 6,2
Тұқымның тазалығьш анықтағанда студенттерге төмендегідей жұмыс тәртібі
ұсынылады:
- талданатын дақыддар үшін шөкім мөлшері белғіленеді;\
ірі қоспаларды беліп алып, қапшықтардағы орташа үлгі массасы арқылы оның %
мөлшері анықталады;-орташа үлгіден талдау үшін екі түқым шөкімі бөлінеді:
тиісті елеуішті таңдап альш, шөкімдерді елеу арқылы ұсақ қоспалар
ажыратылады;
негізгі дақыл мен ірі қоспаларды бір-бірінен бөліп, ұсақ және ірі
қоспалардың жиынтығын 0,01 г дөлдікпен өлшейді;
қоспалардан басқа мөдени есімдіктер мен арамшөп тұқымдарын сұрыптап
алып, жеке-жеке санайды, ботаникалық құрамы анықталады жөне нәтижелері
жоғарыда келтірілген кескіндегі жұмыс" бланкісіне жазылады;
елеуіште қалған орташа үлгіден басқа өсімдіктердің" тұқьмдары
ажыратылады;
1 кг таза тұқымға барлық қоспалардың, оның ішінде" арамшөптердің,
саны есептеледі;
өрбір шөкім үшін жеке-жеке негізгі дақыл мен қоспалардың процент
мөлшері есептеледі, ауытқу шегі тексеріледі, I негізгі дақыл мен
мөлшерленетін қоспалардың орташа арифметикалық _ көрсеткіштері анықталады.
ТҰҚЫМНЫҢ ӨНУ ЭНЕРГИЯСЫ МЕН ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ӨНДІРІЛГЕННІҢ АНЫҚТАУ (МСТ
12038-84)
Лабораториялық өнгіштік-талдауға алынған үлгіден қалыпты өсіп шыққан
тұқымның процент мөлшері. Өнгіштік-үлкен өндірістік мәні бар тұқымдық
материадцың барьшша маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіш бойынша
тұқымның себуге жарамдьшығы жөне себу мөлшері анықталады. Өнгіштігі жоғары
тұқымдар өсіру технологиясын дұрыс қолданғанда жаппай, біркелкі, өрі қуатты
егін көгін береді. Ставдарт талаптарына өнгіштігі сай келмейтін тұқымдар
себуге рұқсат етілмейді.Өнгіштікті анықтау үшін тұқым тазалығын анықтағанда
бөлініп алынған негізгі дақыл тұқымдары пайдаланылады Қолмен неме се.
Тұқымды көктетудің шарттары
Дақыл Көктету шарттары Анықтау уақыты, тәулік
төсеніш температужарықта-лөну өнгіштік -тің
- ынуы энергияс
ра, °С ы -ның
Жұмсақ бидай ҚҰ, СҚА, РСҚ 20 Қ 3 7
СҚА*
Қатты бидай ҚҰ, СҚА, РСҚ,20 Қ 4 8
СҚА
Егістік қара ҚҰ,СҚА, РСҚ, 20 Қ 3 7
бидай СҚА
Арпа ҚА, ҚҰ, РСҚ, 20 Қ 3 7
СҚА
СҰлы ҚА, ҚҰ, РСҚ, 20 қ 4 7
СҚА
Қара құмық РСҚ, СҚА 25,20-30 қ 4 7
Күріш ҚҰ,СҚА 20-30 қ 4 7
Тары РСҚ, СҚА 20-30 Қ 4 7
Жүгұрі ҚҰ, РСҚ 25, 20-30қ 4 7
Сорго (шөй РСҚ, ҚҰ, СҚА 25, 20-30қ 4 8
жүгері)
Асбүршақ ҚҰ,ҚА 20 қ 4 8
Ноқат ҚҰ,ҚА 20 қ 3 7
Егістік ноғатық ҚҰ,ҚА 20 қ 3 • 7
Сиыржоңышқ а ҚҰ 20 қ 3 7
Майбұршақ ҚҰ, РСҚ 25, 20-30_А_ 3 7
Атбас бұршақ ҚҰ 20 қ 4 10
Қызылша ҚҰ, ҚСҚ 20-30 қ 5 10
Тарна, шалқан ҚҰ 20-30 қ 3 7
Картоп сқ 20 қ,ж 5 14
Сәбіз сқ 20-30 қ,ж 5 10
Күнбағыс РСҚ, ҚҰ 20, 20-30қ 3 5
Қыша сқ 20, 20-30қ 3 6
Зығыр сқ қ 3 7
Түйежоңышқа сқ 20 к 3 10
Егістік жоңышқа СҚ, СҚА 20 қ 4 7
Қылтықсыз сқ 20-30 ж,қ 4 10
арпабас
Эспарцет ҚҰ, ҚА 20-30 к 5 10
Еркекшөп ҚҰ 20-30 қ 4 10
Итқонақ ҚҰ 20-30 қ 3 8
Судан шөбі ҚҰ,ҚА 20-30 қ 3 8
Қонақ тары құ, қа20-30 ж,қ 4 10
(чумиза)
Рапс сқ _ 20-30 қ 3 7
Шартты бел.гілері: СҚ-сүзгіш қағазда; СКД-сүзгіш қағаз қабатының
аралығында; РСҚ-сүзгіш қағаз қабытының аралшына сумен қамтамасыз
еткенде; СҚР-сүзгіш қағаз рулоны; ҚСҚ-көңірдектенген сүзгіш қағаз;
ҚҮ-қүм үстінде; ҚА-қүм арасында; Ж-жарықта; Қ-қараңғыда.
Өну энергиясы-белгілі бір уақыт аралығында қальшты өсіп шыққан тұқым
проценті, екінші сөзбен айтқанда, бүл тұқымның жаппай өнуінің көрсеткіші
болып табылады. Өну энергиясы жоғары тұқымдар сыртқы ортаның қолайсыз
жағдайларына төзімді келеді: мұңдай тұқымдардың өскіні тезірек өседі,
дамиды жөне аурулармен аз залалданады. Өну энергиясы, мемлекеттік
ставдарттармен мөлшерленбейді, алайда өлсін-өлсін ғылыми баспаларда бүл
көрсеткішті стандарттау мәселесі көтерілуде. Лабораториялық өнгіштік пен
өну энергиясының арасында тікелей байланыс бар. Ақмола АІПИ-ның өсімдік
шаруашылығы кафедрасының (А.А. Цепенко, Қ.К. Әрінов, Н.А. Шестакова т.б.)
жөне басқа ғылыми мекемелердің көптеген зерттеулері көрсеткендей жаздық
бидай тұқымының жоғары лабораториялық өнгішітігі сол сияқты өну
энергиясымен сипатталады.
Далалық жағдайда лабораториялық өнгіштік пен өну энергиясьш анықтау
мүмкін емес. Сондықтан бұл көрсеткіштерді негізгі екпе дақылдар үшін қысқа
мерзімде анықтауға мүмкіндік беретін лабораториялық тәсілдер зерттеп
жасалынды және түқымды кекгету жүмыстары МСТ-12038-84 талаптарына сәйкес
қолайлы жағдайда жүргізіледі (4-кесте).
Есептегіш-жайып салғыштың көмегімен сүрыптамай 100 данадан 4 тұқым үлгісі
санап алынады (жүгері, атбас бұршақ т.б. ірі түқымды дақыдцар үшін 50
дана).
Тұқымды көкгетуге төсеніш ретінде құмды немесе сүзгіш қағазды
қолданады. Құмды алдын ала жуады, қыздырады, соңынан саңылау диаметрі 1 мм
елеуіште елейді. Сүзгіш қағаз да таза, улы заттармен боялмаған болуға тиіс.
Оны дөңгелек (Петри шөшкесіңце), конверт (шыныда) түрінде, тұрақты су
берілетін ваннада өсіргевде таспа пішіншде жене рулонда пайдаланады.
Тұқымды көктету алдында құм мен сүзгіш қағазды артық су жібермей,
ылғалдандырады. Артық судың қағаздан ағып кетуіне мүмкіндік беріледі. Құмды
көптеген екпе дақыддар үшін 60%-ке, ал бүршақ тұқымдас дақыддарға толық
ылғалсыйымдылықтың 80% шамасывда дымқылдандырады. Құмды тиісті мөлшерге
дейін дымқылдандыру үшін қанша су қажет екендігін анықтау үшін өуелі оның
толық ылғалсыйымдылығын анықтайды. Осы мақсатпен стандарт талаптарына
сәйкес диаметрі 8 см, биікгігі 30 см сеткалы түбі бар металдан жасалған
цилиндр пайдаланылады.
Құмды толық дымқылдаңдырғаннан кейін суы бар түтіктен цилиндрді шығарады
да, артық судың ағып кетуіне мүмкіндік береді, сүзгіш қағазбен түбі мен
бүйіріндегі суды аластатады жөне дымқыл құммен бірге өлшейді. Екінші рет
өлшегеңдегі циливдрдің дымқыл құм мен құрғақ құм арасындағы айырмашылық
алынған құмды толық дымқылдандыруға қажетті судың массасына тең болады.
Тұқым құмда көктетілгенде, оны растилняға-өсіргішке (фаянсты,
пластмассалы) 23 биіктігіне дейінгі деңгейде орналастырады, құмды
тегістейді, бір-бірінен қашықтығы 0,5-1,5 мм болатындай етіп бір үлгінің
тұқымдары қатарланып себіледі, түқымды сеуіп орналастырғаннан кейін оны
тегіс нөрсемен (тақтайшамен) құмның бетімен бірдей етіп тығыздайды.
Егер тұқым сүзгіш қағазда өсірілсе, онда растилняның түбіне салынған
дымқыл сүзгіш қағазға тұқым жоғарыда айтылған төсілмен орналастырылады.
Растилнялардың жоғарғы беті шьшы пластинкалармен жабылуға тиіс. Ал егер
растилнялардың қабырғалары бір-бірімен қиюласып бірінің үстіне бірі
орналастырылса, онда ең жоғарғы растилня ғана шыны пластинкамен жабылады.
Әрбір түқым үлгісі, төсенішке себілгеннен кейін оған үлгі мен жүздіктің
немірлері, өну энергаясы мен өнгіштікті есептейтін күндер кврсетілген
этикетка салынады. Тұқым кектетілген кезевде термостаттың температурасына
бақылау жасап отырған жөн, сонымен қатар термостаттың есігін үздік-үздік
ашып тұқымға таза ауаның келуін қамтамасыз ету қажет.
Өнгіштікті анықтағавда өнген тұқымды есептеу өрбір дақылға белгіленген
техникалық шарттарға сөйкес жүргізіледі. Өнген түқымды екі мерзімде
есептейді: алғашқысында өну энергиясын, ал екіншісінде-өнгіштікті
анықтайды. Оның үстіне, өнгіштікке салынған күн жөне өну энергиясын, немесе
енгіштікті есептеген күн бір төулік деп саналады.
Тұқым өнгіштігін есептегенде қалыпты өскен, берткен, қатты, шіріген
және қалыпсыз өскен тұқымдар ажыратылады. Алайда, ескере кеткен жөн,
көптеген екпе дақылдар үшін өнгіштіктің проценті тек қана қалыпты өскен
тұқымдар көрсеткішімен анықталады,
Қалышы өскен тұқымдарға өскіндері мен тамыршалары сау, әрі
зақымданбаған тұқымдар жатады: тұқымы бірнеше үрықтық тамыршалармен өнетін
дақылдардың (дөнді дақыдцардъщ 1-ші тобы) қалыпты өскен тұқымдарывда екі
және одан да көп ұрықтық тамырлар дамиды, өрі олардың ұзындығы тұқым
ұзындығынан кем емес жөне тұқым ұзындығының жартысынан кем емес өскіні
болады; тұқымы жалғыз тамыршамен өнетін дақыддардың (дәнді дақылдардың II
тобы, дөнді бүршақ дақылдары т.б.) қалыпты әскен тұқымдарьшда жақсы
жетілген, тұқым ұзындығынан қалыспайтын басты ұрықтық тамыр мен өскін
қалыптасады.
Бөрткен, қатты тұқымдар өнбеген түқымдарға жатады. Көптеген бұршақ
дақьшдарында (жоңьшқа, түйежоңышқа, түйебұршақ, бөрібұршақ т.б.) өнгіштікті
есептеу кезеңінде тұқымдар бөртпей қалады, мұндайларды қатты түқымдарға
жатқызады да, бөлек есептейді.
Шіріген, қалыпсыз өнген тұқымдарды (өскіндері немесе тамыршалары
кемтар, өскіні болса тамыршасы болмайдн, немесе керісінше ж.б.) өнбеген
қатарына жатқызады.
Өну энергиясы мен өнгіштікті анықтағанда олардың нәтижелерін жұмыс
бланкісіне (қосымшаның 3-кестесі) жазады.
Жаңа жиналған тұқымның енгіштігін анықтау үшін (әсіресе егін жинағаннан
кейінгі пісіп-жетілу мерзімі үзақ дақыдцарда) оны томенгі темлературада,
немесе МСТ 12038-84 талаптарьша сәйкес күні бұрын қыздырғаннан кейін
көктетеді.
Тұқымның • өнгіштік процентін стандартпен қаралған ауытқуларды ескере
отырып төрт үлгінің орташа арифметикалық шамасымен көрсете (5-кесте).
5-к е с т е Өнгішгіктің орташа арифметикалық проценті және шекті (рұқсат
етілген) ауытқулар
Өнгіштіктің орташа ІДекгі Өнгіштіктің Шекті
арифметикалық процентіауытқулар, орташа ауытқулар, %
% арифметикалық
проценті
99 2 88-91 6
97-98 3 83-87 7
95-96 4 75-82 8
92-94 5
Егер үлгілердің бірінің ауытқуы шекті көрсеткіштен асьш кетсе өну
энергиясы мен өнгіштікті қалған үш үлгінің орташа арифметикалық процентімен
көрсетеді. Ал егер екі үлгідегі ауытқулар шекті мөлшерден асьшп кетсе, онда
өну энергиясы мен өнгіштік тұқымды көктеуге жаңадан салу жолымен
анықталады.
Тұқымның лабораториялық ошіштігі мен ону энергиясын анықтаудағы жұмыс
тәртібі:
төсеніш түрін анықтау жөне оны тұқым себуге дайындау;
өрқайсысында 100 данадан (ірі тұқымды дақылдарда 50 дана) 4 тұқым үлгісі
санап алынады;термостатты, растилняларды комната температурасындағь
суды т.б. дайындау;
төсенішке тұқым үлгілерін орналастыру жөне үлгілер
жүздік тұқымдардың немірлері, сонымен бірге өну энергаясы
өнгіштікті анықтайтьш күн көрсетілген этикетканы салу;
- растилняларды термостатқа орналастыру;Е
термостаттың температурасын күнделікті бақьшау жасауп
және онда таза ауа алмасуьш қамтамасыз ету;е
белгіленген мерзімде қалыпты өнген, шіріген, қатты жөнеъ
бөрткен тұқымдарды санау;р
өну энергиясы мен өнгіштікті есептеу жөне сандықі
дерекгерді жүмыс банкісіне (қосымшаның 3-кестесіне) жазу.е
1000 ТҰҚЫМНЫҢ МАССАСЫН АНЫҚТАУ
(МСТ 12042-80)
Іс санада (пракгикада) тұқымның сапасын оның граммені алынған 1000
данасының құрғақ ауа массасымен де сипаттайды. 1000 тұқымның жоғары массасы
өдетте тұқымның ірілігімен байланысты. Тұқымның мөлшері бірдей болғавда бүл
көрсеткіш оның ішкі құрылымының тығыздығын сипатгайды жөне ондағы қорлық
қоректік заттарды анықтайды. Өндірісте 1000 тұқымның массасын салмақтық
себу мөлшерін есептеуге пайдаланады.
Көптеген екпе дақылдардың 1000 тұқымының массасын анықтау үшін негізгі
дақыл тұқымдарын мұқият араластырады, іріктемей 500 дана тұқымнан екі үлгі
санап алынады да (МСТ 12042-80) 0,01-ке дейінгі дөлдікпен жеке-жеке
өлшенеді. Егер бір шөкімнің тұқымдары үлгіні сұрыптауға жетпесе, онда
екінші шөкім пайдаланылады, қажет болған жағдайда үшінші шөкім сұрыпталады
жөне одан негізгі дақыл тұқымдары бөлініп алъшады.
Өлшеу нөтижелері темендегідей твртіппен өнделеді: 500 тұқым үлгілерінің
өлшеу көрсеткіштерін бір-біріне қосып 1000 тұқымның орташа массасын табады.
Екі үлгінің өлшеу нөжиделерінің нақты айырмашылығы есептеледі де 6-кесте
бойынша рүқсат етілген айырмашылықпен салыстырылады:
6-к е с т е Рұқсат етілген айырмашылықтар, г
Онд
1.
2.
Орташа
ТҰҚЫМНЫҢ ТІРШІЛІККЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУ (МСТ12039-82)
Жаңа жиналған тұқым және төменгі температурада сақталған1 тұқым жиі
түрде төменгі өнгіштікпен ерекшеленеді. Мұндай тұқымдар далалық жағдайда
сирек егін көгін береді. Бұл ұрықтың тіршіліксіз' қалғаньшан емес, тұқымның
егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу,'немесе оның тыныштық күйіне
байланысты.;
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігі-тұқым материалындағы тірі тұқым
проценті. Оны таза тұқым сапасын білу, немесе төмен' өшіштікгің себептерін
түсіндіру үшін анықтайды.
Тіршілікке қабілеттілгі12037-82 МСТ бойынша бөлінген орташа үлгіден
сүрыптажан негізгі дақыл түқымынан өрқайсысы 100 түқымнан санап алынған екі
үлгімен анықталады. Тіршілікке қабілеттілікті анықтаудың бірнеше тәсілдері
бар: сілті ерітіндісінде -тұқымның ісіну жыддамдығы, люминесцетті жөне
тұқымньщ тетразол, қышқыл фуксин немесе индиго-карминмен боялу
ерекшеліктері-бойынша (12039-82 МСТ).
Тұқымның ісіну жылдамдыгы бүршақ тұқымдас өсімдіктерді-(жоңышқа, беде)
КОН немесе № ОН-дың 0,5% ерітіңцісінде өлі тұқым" қабықтарының ертүрлі
өткізгіштігіне негізделген. 20°С жылылықта 45 минут өткенде тіршілікке
қабілетті түқымдар ісінеді, ал өлі түқымдар ісінбейді.
Люминесценттік тәсіл ылғалдандырылған сүзгіш қағазда 30-45 минөттен соң
өлі тұқымдардан бөлінген заттардың флуоресценциясына негізделген. Жарықтың
улътракүлгін сәулелермен қарағанда (УФС, жарық сүзгішті ОИ-18
жарықтандырғышпен) өлі тұқымдардың айналасында тұқым мөлшерінен үлкенірек
ашық флуоресценцияланған дақтар байқалады (беде тұқымыңда қызыл, ал жоңышқа
— кекшіл түсті).
Көптеген екпе дақылдар тұқымдарының тіршілікке қабілеттілігін
тетразол, индиго-кармин немесе қышқыл фуксин бояғыш заттармен анықтағанда
тұқымды алдын ала 18-20°С жылылықта белгілі бір уақыт аралығында (қара
бидай, сүлы ж.б. —1-2 сағ.; арпа, күнбағыс — 4,5; бидай, жүгері — 5-6; қара
қүмық - 16-17, асбүршақ, сиыржоңышқа т.б. — 16-18 сағ.) суда
дымқлдандырады, сонан соң тұқымды үзын бойымен тең екі жартыға бөледі
(бидай, арпа, сұлы, жүгері, күріш), немесе тұқымдық қабығын альш тастайды
(асбүршақ, күнбағыс, сиыржоңышқа т.б.). талдауға тұқымның бірінші жартылары
алынады, ал екінші жартысы суы бар ыдысқа қалдырылады да қажет болғаңца
анықтауды қайталайды.
Тұқымды тетразолда бояу тәсілі ұрықтың тірі клеткаларының түссіз хлорлы
теразолды фармазанға айналдыру қабілетіне негізделген. Осыньщ нәтижесінде
тұқымның ұрығы қызыл түске боялады, ал елі тұқымның ұрығы түссіз қалады.
Бұл тәсілді қолданганда дайындалған әрбір жүз жартыкешті суда мұқият жуады,
соңынан оларды стақанға салып үстінен 0,5%тетразол ерітіндігін құяды да
20°С жылылықта 1 сағ. 30 мин. немесе 30°С жылылықта 40-50 мин уақытқа
қалдырады. Тиісті уақыт өткен соң түқымды мүқият тексереді. Тіршілікке
қабілетті түымдарға үрығы боялған түқымдарды жатқызады.
Тұқымның индигокармин немесе қышқыл фуксинде боялу тәсілі үрықтың тірі
клеткаларының ерітіндіні өткізбейтін, ал өлі клеткалардың жеңіл өткізіп
боялатьш ерекшелігіне негізделген. Бұл төсілде стақандағы жуылған тұқым
жартьжештеріне немесе қабығы алынған бүтін тұқымдарға 0,1 % индигокармин
немесе қышқыл фуксин ерітіндісін зерттеліп отырған материал толық
жабылғанша құяды. Белгілі бір уақыт еткеннен кейін (бидай, сұлы, арпа,
жүгері, қара құмық т.б. үшін 10-15 мин; асбұршақ, атбас бұршақ, майбұршақ,
сиыржоңышқа т.б. 2-3 сағ.) тіршілікке қабілетгі (ұрығы боялмаған) жөне
тіршілікке қабілетсіз (ұрығы боялған) тұқымдарды есептейді.
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін процентпен екі үлііні талдау
нөтижелерінщ арифметикалық орташа көрсеткішімен есептейді (8-кесте).
8-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттігін анықтау
Үлгі Анықтау төсілі Тіршілікке қабілеттілік
көрсеткіші, %
1.
2.
Орташа
Екі талдау нәтижелерінің ауытқулары 9-кестеде келтірілген
көрсеткіштерден аспауға тиіс.
Тіршілікке Екі үлгі Екі үлгі, Тіршілікке Екі үлгі Екі үлгі
қабілетгілік бойынша нөтижелері қабілеттілікбойынша нәтижеле -ріне
-тің орташа ауытқу-лар, % бойынша рұқсат -тің орташа ауытқуларсейкес рүқсат
арифмети-калық етілген арифмети-кал, етілген
керсеткіші, % ауытқулар, % ық % ауытқу-лар, %
көрсеткіші,
99 1 2 88-89 11-12 9
98 2 4 84-87 13-16 10
97 3 5 79-83 17-21 11
95-тен 96-ға 4-5 6 74-78 22-26 12
дейін
93-, -94 6-7 8 65-73
90-, -92 8-10 8 - 27-35 13
9-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін арифметикалық
Көрсеткіші және екі үлгіні талдау нәтижелеріндегі рұқсат етілгені
Үлгілерді талдаудың нәтижелеріндегі айырмашылықтар рұқсат, етілген
ауытқулардан асып кетсе анықтауды қайталайды. 5
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін бояу тәсілімен анықтаудағы жұмыс
тәртібі:
негізгі дақылдың таза тұқымынан 100 данадан екі үлгі,бөлінеді; {
екі үлгіні де температурасы 18-20°С жылылықта сонша, уақыт
суландырады (дымқылдандырады);
суланған тұқымдарды (сүлы мен күрішті өуелі гүл қауызынан
ажыратады) ұрық бойымен екі жартыға тіледі;
талдамаға бір жартылар алынады, ал екінші жартылардыі суы бар
стақанға салып қояды жөне оларды талдауды қайталауға тура. келген жағдайда
пайдаланады;
дайындалған өрбір 100 жартыкешті ерітіндіге салады да қараңғыда
ұстайды: тетразолда 20°С жылылықта 1 сағ 30 минөт, 30°С. да 40-50 мин;
индиго-кармин, немесе қышқыл фуксин ерітіңділерде -10-15 минөт;
белгіленген уақыт еткеннен кейін тұқым жартыкештері ерітіндіден
альгаады, сумен жуылады жвне үлкейткіш шынының көмегімен немесе жай көзбен
қаралады;
боялған (тетразолда) немесе боялмаған (қышқыл фуксин, немесе ивдиго-
карминде) ұрықтар саны бойынша тіршілікке қабілетті тұқым процентін
белгілейді;
есептеу нөтижелерін жұмыс бланкісіне (8-кесте) жазады;
екі үлгі деректері бойынша тұқымның тіршілікке қабілеттілігін орташа
арифметикалық көрсеткіші есептеледі жөне рүқсат етілген ауытқулармен
салыстырылады;
талдама нөтижелері рүқсат етілген ауытқулардан асып кеткен жағдақда
анықтауды стақанда қалдырылған екішді жартыкештерде қайталайды.
ТҰҚЫМ ЫЛҒАЛДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУ (МСТ 12041-82)
Тұқым ылғалдылығы-себу сапасының маңызды көрсетікіші. Ылғаддылығы жоғары
тұқым сақтауға рұқсат етілмейді, өйткені мүндай түқым өздігінен қызудың,
көгеріп кетудің т.б. өсерінен лабораториялъщ өнгіштпсгі шарасыздан
төмендетеді. Осыған байланысты тұқым ылғалдылығы өртүрлі екпе дақыддар үшін
жене географиялық аймақтарға стаңдарттармен молшерленеді. Тұқым ылғалдылығы
бидайда, арпада, қара бидайда астық тұқымдас шептерде Солтүстік Қазақстанда
16-17 проценттен, ал Қазақстан Республикасыньщ оңтүстігіңде 15-16%-тен
аспағаны жөн. Аймаққа байланысты тары тұқымьшың ылғалдылығы 14-16%, қара
құмық пен асбұршақта 14-17% болуға тиіс.
Тұқым ылғаддылығы-тұқымдағы ылталдың процегатік мөлшері. Оны тұқымдық
инспекцияға үлгі жеткізіженнен кейін, екі төуліктің ішінде, кептіргіш
шкафта кептіру төсілімен (негізгі тесіл) немесе элекгрылғал өлшегіштерде
анықтайды. Осы мақсат үшін екінші орташа г үлвден (шыны сауыттан) мына
мөлшерден кем болмайтьш үлгі бөлінеді: дәнді, бұршақ дақьщдары, күнбағыс,
сиыржоңьшіқа жөне [ басқа ірі тұқымды дақылдарда-50 г, жоңышқа, итқонақ
т.б. ұсақ тұқымды дақылдарда-20 г. Тұқымды шөлмектен төмен төккен кезде
оның ағысының басында, ортасында жөне соңында қалақшамен қиып алу арқылы
алады. Тұқым ылғалдылығьш кептіргіш шкафта анықтағанда мына шарттарды
орындау қажет (10-кесте).
10-к е с т е Кептіргіш шкафтарда тұқьм ылғалдылығын анықтаудың
шарттары
№ қатар ыДақылдар Кептіруге дейін Кеітгіру Кептіру
түқымды алдын температурасы уақыты,
ала дайындау ,°с минөт
1. Денді, дөнді Лабораториялық 130 40
бүршақ диірменде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘРІНОВ Қ.К., МОЖАЕВ Н.И., ШЕСТАКОВА Н.А.,
ЫСҚАҚОВ М.Ә., СЕРІКПАЕВ Н.А.
ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ПРАКТИКУМЫ
Қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы
Оқу құралының орыс тіліндегі нұсқасының жалпы
редакциясын жасаған профессор Можаев Н.И., ал қазақша
тәржімелеп, редакциялаған профессор Әрінов Қ.К.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі ауыл
шаруашылық жоғары оқу орындары агрономия мамандығы
студентгеріне оқу құралы ретінде ұсынған
Астана, 2004
ББК 41.2-7
П-69
Өсімдік шаруашылығы практикумы. Әрінов Қ.К., Можаев Н.И., Шестакова
Н.А., Ысқақов М.Ә., Серікпаев Н.А.
Оқу құралының орыс тіліндегі нұсқасының жалпы редакциясын жасаған
профессор Можаев Н.И., ал қазақша тәржімелеп, редакциялаған профессор
Әрінов Қ.К.
Агрономия мамандықтарына арналған оқу құралында "Өсімдік шаруашылығы"
пәні бойынша зертханалық сабақтардың жадығаттары келтірілген. Өндірістік
маңызы бар негізгі екпе дақылдардың морфологиялық ерекшеліктері, түрлері,
түршелері, Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген сорттары,
екпе дақылдар өнімін бағдарламалау, барынша жоғары мүмкін өнім алуда қарқын
өсіру технологаяларының теориялық негіздері, аймақтардың биоклиматын
бағалау өдістемесі жөне осы жағдайларда дақылдар, сорттар мен будандар
өсірудің мүмкіндіктері қарастырылған. Сонымен қатар қажетті анықтамалық
жадығаттар, түқымтану, операциялық қарқынды өсіру технологияларын жасау
жене әсемдік шаруашылығы өнімдерінің сапасын бағалау әдістемелері
қамтылған.
Пікір жазғандар:
Ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау
университетінің профессоры Елубаев С.З.
Ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы, Ш.Уалихановханов атьшдағы Көкшетау
мемлекеттік университетінің профессоры Сағалбеков В.В.
Ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты, Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау
мемлекеттік университетінің доценті Костиков И.Ф.
Ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты, С.Сейфуллин атындағы Қазақ
аграрлық университетінің доценті Карипов Р.Х., егіншілік кафедрасының
меңгерушісі, ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Амралин А.О.
Мазмұны
Алғы сөз 3
I-тарау.
Тұқымтану 5
Тұқымның тазалығын анықтау (МСТ 12037-85)
9
Тұқымның өну энергиясы мен лабораториялық өнгіштігін анықтау
(МСТ 12038-84) 12
1000 тұқымның массасын анықтау (МСТ 12042-80)
16
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін анықтау
18
Тұқым ылғалдылығын анықтау (МСТ 12041-82)
20
Тұқымның өсу күшін анықтау (МСТ 12040-66)
22
Тұқымның аурулармен залалдануын анықтау (МСТ 12044-66) 24
Тұқымның зиянкестермен зақымдануын анықтау (МСТ 12045-66) 25
Тұқым сапасы жөніндегі құжаттар және оларды дайындау
(МСТ12066-85)
26
Тұқымның себуге жарамдылығы және себу мөлшерін есептеу 29
ІІ-тарау.
Екпе дақылдардың өнімін бағдарламалаудың әдістемесі
33
Ең жоғарғы мүмкін өнім алу үшін қарқынды технологияларды
жасаудың теориялық негізі
33
Биоклиматтық көрсеткіштерді бағалау және нақты топырақ-
климат жағдайларына байланысты дақылдардың және
сорттардың өсіру мүмкіншілігі мен потенциалын анықтау 37
Нақты мүмкін өнім (НМӨ) мөлшерін ылғалмен қамтамасыз
етілуіне қарай анықтау
44
Егін жинау алдындағы қолайлы сабақ жиілігіне себу мөлшерін
есептеудің әдістемвсі 50
Бағдарламаланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептеу
әдістемесі
53
Екпе дақылдардың операциялық өсіру технологиясын
жасаудың әдістемесі 62
ІІІ-тарау
Дәнді астық дақылдары 66
Өсімдіктер құрылысының ерекшеліктері
67
Бидай 83
Қара бидай 92
Арпа 95
Сұлы 98
Астық дақылдарының ІІ-тобы.
103
Тары
103
Күріш
Қарақұмық Іv-тарау.
Дәнді бұршақ дақылдары
Дәнді бұршақ дақылдарының жалпы сипаттамасы Қауырсын жапырақты 128
дәнді бұршақ дақылдары- Асбұршақ Атбас бұршақ Ноғатық
ЖасымықНоқат
Үштік жәнө саусақ-салалы жапырақты дәнді бұршақ дақылдары.
Бадана 129
Майбұршақ 130
Бөрібұршақ 131
V-тарау.
Түйнек жемістер. Картоп 134
Vl-тарау.
Майлы және эфирмайлы дақылдар 141
Майлы дақылдар. Күнбағыс 143
Майлы зығыр 148
Қыша 150
Рапс 152
Арыш 152
Эфирмайлы дақылдар 153
\ІI-тарау.
Мал азықтық дақылдар 157
1. Жалпы мағлұматтар 157
2. Мал азығының қоректілігін бағалау 157
3. Сүрлөмдік дақылдар. Сүрлем сапасы және жинау мен
сүрлемнің массаны салудың технологиялық үрдісіне
қойылатын талаптар 160
Жүгері 161
Шәй жүгері 170
Күнбағыс 174
4.Мал азықтық шөптер 177
4.1. Көпжылдық ж^не екі жылдық бұршақ тұқымдас шөптер 177
Жоңышқа 177
Эспарцет 185
Түйежоңышқа 188
Беде 190
Лядвенец 192
4.2.Көпжылдық мал азықтық астық тұқымдас шөптер 194
Еркекшөп 196
Қылтықсыз арпабас 201
Көген тамырсыз бидайық 203
Көкшіл сұр бидайық 205
4.3. Мал азықтық бір жылдық бұршақ тұқымдас шөптер 206
Сиыржоңышқа 207
Мал азықтық асбұршақ және басқа бұршақ тұқымдастар 210
4.4. Мал азықтық біржылдық астық тұқымдас шөптер және
басқа тұқымдас өсімдіктер 211
Судан шөбі 211
Итқонақ 213
Қонақтары 215
Мал азықтық тары 215
Мал азықтық күздік қара бидай 216
Майлы шомыр 216
Рапс 217
Қышы 218
Бұршақ-астық тұқымдас қоспаларды өчсірудің технологиясы 218
5. Тамыр жемістер 221
6. Мал азықтық бақша дақылдары
232
Асқабақ 232
Қарбыз 232
7. Аз тараған (традициялы емес) мал азықтық өсімдіктер 234
8. Мал азығына мұқтаждықты есептеу жөне мал
азықтық дақылдардың егіс көлемі мен жасыл
конвейерді жоспарлаудың әдістемесі
241
VІІ-тарау.
Талшықты дақылдар 246
Мақта өсімдігі 246
Зығыр 250
Қарақурай 252
Әдебиеттер тізімі 254
Қосымшалар 256
АЛҒЫ СӨЗ
Өсімдік шаруашылығы - ауылшаруашылығының негізгі саласы, ол
республиканы астық, мал азығы және басқа ауылшаруашылық өнімдерінің
түрлерімен қажетті мөлшерде қамтамасыз етуге тиіс.
Бұл саланы тиімді жүргізу үшін ауыл шаруашылық өндірісінің технологы
ретінде агрономнан шаруашылық меншігінің түрлеріне, фермер екендігіне
қарамай екпе дақылдар өсімдікгерінің морфологиясы, жүйеленуі, биологиясы
мен агротехникасынан берік білімдері болуы талап етіледі, осының негізінде
сауатты түрде аймақтық топырақ-климат жағдайлары мен қалыптасқан нақты
өтпелі маусымның ерекшеліктерін ескере отырып дақылдардың өсіру
технологиясын жасап және оны іске асыра білгені жөн. Технологияларды
жасауда творчестволық тәсілмен келуге үйренген дүрыс, үзілді-кесідді
көзқарастан арылып, агротехникалық дістерді жыл ерекшеліктеріне қарай
бейімдеу шарт. Сондықтан агротехникалық мөселелерді шешерде аддына нақты
сұрақ қою керек: "Мұны мен не үшін істеймін, бүлай істеген дұрыс па,
қалыптасқан жағдайда қалай істеу керек ?", осыған орай медицинада
қабылданган "Зиянға ұшыратпа" қағидасын сақтаған дүрыс, басқаша айтқавда,
егістікке, шалғывдыққа негізсіз іс-қимылдармен, өндеу шараларымен, күтіп-
баптаумен ж.б. зиян келтірме.
Соңғы уақытқа дейін республиканың жоғарғы оқу орывдарында "Өсімдік
шаруашылығы" пенін оқығанда Тимирязев ауышпаруашылық академиясының өсімдік
шаруашылығы кафедрасы ұжымымен дайындалған "Өсімдік шаруашылығы практикумы"
негізгі оқу құралы болып келді.
Республнкамызда түңғыш рет Ақмола аграрлық университетінің өсімдік
шаруашылығы кафедрасының оқьггушылар ұжымымен 1996 жьшы "Өсімдік
шаруашылығы практикумы" дайындалып баспадан шығарыдды. Баспадан шыққаннан
кейін 2 жылдың ішінде бүкіл тиражы таралып кетті. Ютапқа сұранымның жоғары
екендігін ескеріп, оны қайтадан шығару қажеттігі туыңцады.
Ұсынылып отырған "Өсімдік шаруашылығы практикумы" пөннің оқу
бағдарламасына сөйкес жасалған жөне лабораториялық практикалық сабақтарға
арналған оқу-өдістемелік материалды қамтиды. Ақмола, қазіргі Қазақ,
аграрлық университетінің есімдік шаруашылығы кафедрасының бұл пөнді
оқытудағы, сонымен қатар пенді оқытудағы жөне аталған оқу құралдарын
дайындаудағы Тимирязев АШ академиясының жэне басқа жоғарғы оқу орындарының
ең озық тәжірибелері ескерілген.
Кітапты қайта шығаруға дайьгадау үрдісінде қажетті толықтырулар,
өзгерістер енгізілді, кейбір бөлімдер айтарлықтай деңгейде толықтырылды
жөне қайтадан өнделді.
Жекелеген тараулар, бөлімдер төмендегі туьгадыгерлермен дайындадды:
Алғысөз, VII тарау, "Мал азықтық дақылдар" ("Мал азықтық тамыр жемістер"
бөлімінен басқасьш) — ауыл шаруашылығы ғылымдарьгаың докторы, профессор
Н.И. Можаевпен.
I және VII тараулар, "Тұқымтану", "Талшықты дақылдар" -ауыл шаруашылығы
ғылымдарьшың кавдидаты, профессор Қ.К. Әріновпен.
ІІ-тарау "Екпе дақылдардың өнімін бағдарламалау өдістемесі"-ауыл
шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент Н.А. Серікпаевпен.
III, IV жөне VI тараулар — "Дөнді дақылдар", "Дөнді бұршақ дақылдары",
"Майлы жөне эфирмайлы дақылдар" - ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,
доцент Н.А. Шестаковамен. V тарау- "Тамыртүйнектер" жөне VII тараудың "Мал
азықтық тамыржемістер" бөлімін - ауылшаруашылығы ғыльщдарының кандидаты,
доцент М.Ә. Ысқақов дайыңцады.
Оқу құралы Қазақ АУ өсімдік шаруашылығы кафедрасының профессоры,
ауьілшаруашылығы ғылымдарының докторы Н.И. Можаевтың жалпы редакциясымен
орыс тілінде жазылған, ал қазақ тіліне тержімелеп, редакциялаған аталған
кафедраның профессоры ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Әрінов Қ.К.
Оқу құралын одан әрі жетілдіру жоніндегі ескертпелер мен ұсыныстарды
мына мекен-жайға жіберу сүралады: 473032, Астана қаласы, Жеңіс даңғылы, 116-
үй Қазақ аграрлық университеті, өсімдік шаруапшлығы, ауылшаруашылық
өнімдерін үлгіқалыптау және сертификаттау кафедрасы.
I ТАРАУ. ТҰҚЫМТАНУ
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары дөнді дақыддардан тек қана
түқымға жыл сайын 1,8-1,9 млн т пайдаланылды, ал солтүстік облыстардың ірі
шаруашылықтарында — 2,0-2,5 мың т және одан да көп мөлшерде тұқым себілуде.
Тұқымның себу сапасынан айтарлықтай деңгейде дақылдардың өнімі өзгереді,
сондықтан оның сапасына бақылау маңызды рөл атқарады. Тұқымдық бақылау
өрбір өкімшілік ауданда болатын Мемлекетгһс түқым инспекцияларымен жүзеге
асырыладьі.,
ТАПСЫРМА
1. Тұқымтану түсініктері мен үлгілерді сұрыптаудың өдістемесін
меңгеру.
2. Тұқымның себу сапасын анықтаудың едістемесін меңгеру.
3. Себу жарамдылығы мен түқымның себу мелшерін есептеуді үйрену.
4. Тұқым сапасына қүжаттар дайьшдауды үйрену.
і Тұқымның себу сапасының көрсеткіштеріне оның тазалығы, өну энергиясы
мен лабораториялық өнгіштігі, тіршілікке қабілеттілігі, ылғалдылығы, 1000
түқымның массасы, аурулар мен залалдануы және зиянкестермен қоныстануы т.б.
жатады. Негізінен лабораториялық өнгіштігі мен физикалық тазалығына,
сонымен қатар басқа дақылдар мен арамшөптер тұқымдарының саньш қоса
есептегендегі қоспалар мөлшеріне қарай тұқымдық материал дақылға байланысты
үш, немесе екі класка бөлінеді. Стаңцарттардың талаптарьша сөйкес келмейтін
тұқымдар кондициялы емес деп есептеледі жөне себуге рұқсат етілмейді.
Тұқымның себу сапасын оны сақтауға құйғаннан кейін және себуден бір ай
бұрын шаруашылықтарда себуге дайывдалған тұқым топтарынан МСТ 12036-85
талаптарына сәйкес сұрыпталған орташа үлгілер бойынша анықтайды. Орташа
үлгілерді агроном немесе сүрыптауға бөліжен өкіл сұрыптап алады,
Лабораториялық немесе практикалық сабақтарда студенттер біріктірілген
және орташа үлгілерді сұрыптайды, себудің сапа көрсеткіштерін анықтаудың
өдістемелерін меңгереді, тұқымның себу жарамдылығын жөне мөлшерін
есептейді, тұқымның себу сапасына құжаттар дайындауды үйренеді. Алайда ол
үшін әуелі түқымдық негізгі түсініктермен танысқан жөн.
Тұқым тобы - бір құжатпен куәлендірілген біртекті тұқым сапасының (бір
дақыл мен сорттың, бір репродукция мен сорт тазалығының категориясы, бір
жылдағы өнімнің) кез-келген мөлшері.
Бақылаудың бір өлшемі (бақылау бірлігі) - бір біріктірілген үлгі
сұрыптап, тұқым сапасын анықтайтын жекелеген тұқым тобының немесе оның
белігінің шекті мөлшері.
Біріктірілген үлгі - тұқым тобынан, немесе оның бір бөлігінен (бақылау
бірлігінен) сұрыптап алыиған барлық нүктелік үлгілер жиынтығы.
Нүктелік үлгі - біріктірілген үлгіні құрастыру үшін тұқым тобынан,
немесе бақылау бірлігінен бір қимылмен алынған тұқымның шамалы бөлігі.
Орташа үлгі — себу сапасының нақты көрсеткіштерін анықтау үшін
сүрыпталған біріктірілген үлгінің бір белігі.
Тұқым шөкімі (навескасы) — орташа үлгінің белгілі бір бөлігі. Оның
массасы талдау түріне (тұқым тазалығын немесе ылғалдылығын анықтау үшін
т.б.) байланысты өзгереді.
МСТ талаптарына сөйкес тұқымның себу сапасьш белгілі бір шарттарды
қанағаттандыратын тұқым тобының, немесе оның бір бөлігінен орташа үлгіні
сұрыптау жолымен анықтайды. Бүкіл тұқым тобын (немесе бақьшау бірлігін)
сипаттайтын орташа үлгіні сұрыптау нүктелік үлгі алу жөне біріктіріжен үлгі
қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады, ал соңынан біріктірілген үлгіден
орташа үлгі бөлінеді. Ол үшін конус төрізді, цшшндрлі жөне қаптардан
сүрыптайтьш қуыс бүрғы қодданылады. Енді үйінді түрінде жөне қаптарда
сақталған тұқым топтарынан орташа үлгі сұрыптаудың әдістемесін
қарастырайық.
Үлгілерді сұрыптаудың әдістемелері (12036-85 МСТ)
А) Тұқым үйіндісінен нүктелік үлгі сұрыптаудьщ әдістемесі: үліі түқым
тобының немесе бақылау бірлігінен 1 - жөне 2 - суреттерде көрсетілген
кескінге сөйкес тұқым тобы 250 ц және одан кем болғанда 5 нүктеден, ал егер
250 ц жоғары болғаңда II нүктеден үлгі алынады. Суреттерде көрсетілген
өрбір орыннан үш нүктелік үлгі альшады: жоғарғы қабатынан (бетінен 10-20 см
тереңцікте), ортасьшан жөне еденге таяу жерден. Егер тұқым үйіндісінің
массасы 1-кестеде келтірілген өлшемнен артық болса, онда шартты түрде
бақылау бірліктеріне бөледі де олардың өрқайсынан нүктелік үлгі
сұрыпталады.
1-сурөт. Нүктелік үлгілерді сұрыптайтын бұрғылар: 1- цилиндрлі; 2-конусты;
3-қаптық; 4-беделік; 5-дән үлгісін сұрыптағыш.
Б) Қаптардағы тұқымнан нүктелік үлгі сұрьптаудың әдістемесі: әр
қаптан бір нүктелік үлгі алынады. Сұрыптаудың орны өзгертіліп отырады:
қаптың аузынан, ортасынан және түбінен кезектестіріп альшады.' Нүкгелік
үлгі алынатын қаптардың саны 2-кеетеде келтірілген.
Орташа үлгіні құрастыру: біріктірілген үлгіден үш орташа үлгі алынады-
біріншісі тұқым тазалығын, өнгіштігін, тіршілікке қабілеттітін, дөлдігін,
1000 тұқымның массасын анықтауға пайдаланылады; екіншісі бойынша тұқым
ылғалдылығы мен қамба зиянкестерімен заладдануын анықтайды; үшішпісінен
аурулармен заладануын анықтайды (ылғалды камералар мен қоректік орталарда).
2-сурет. Тұқымның нүктелік үлгісін сүрыптау кескіні. 1-тұқым тобы бақылау
бірлігінен артық емес;
2-тұқым тобы бақылау бірлігінен артық; 3-тұқым тобында 25 қапқа дейін
1-к е с т е Бақылау бірлігі мен орташа үлгінің массасы
Бақылау Орташа
бірлігіндегі үлгінің
тұқым массасы, массасы, г
центаерден артық
емес
Бидай, арпа, 600 1000
сұлы, қара
бидай, ас
бүршақ, май
бұршақ
Жүгері 400 1000
Қарақұмық 200 500
Жоңышқа 100 250
Еркекшөп 100 50
Тары 100 500
2-к е с т е Ауылшаруашылық дақылдары тұқымының қаптарда сақтағанда нүктелік
үлгіні сұрыптау тәсілі
(көкөніс дақылдары мен жүгеріден басқалары)
Тұқым тобындағы (бақылау бірлігіндегі)Үлгіні сұрыптауға бөлінген қап
қап саны, дана саны, дана
5-ке дейін Барлығынан
6-30 өрбір 3-қап, алайда 5-ден кем емес
31-400 өрбір 5-қап, алайда 10-нан кем
емес
401 және одан жоғары өрбір 7-қап, алайда 80-нен кем
емес
Орташа үлгіні біріктірілген үлгіден квадрат төсілімен бөледі (3-сурех).
Ол үшін біріктірілген үлгіні тегіс бетті алаңға төгеді де тыңғылықты түрде
араластырады, тұқымды жинақтап квадрат түріне келтіреді және қалыңдығы ұсақ
тұқымдар үшін 1,5 см, ал ірі түқымдарда 5 см-ден асырылмайды. Соңынан
квадрат диагоналымен 4 бөлікке (үшбүрышқа) бөлінеді. Қарама-қарсы екі
үшбұрышты біріктіріп 1-үлгіні құрастырады. Бірінші орташа үлгіні дайындау
үшін бөлінген түқымды қайтадан 4 үшбүрышқа бөліп, қарама-қарсы үшбұрыштарды
біріктіреді, қалтан екеуін шығарьш тастайды. Осы тәсілмен қажетті
мөлшердегі орташа үлгіні сұрыптап алғанша қайталай береді.
3-сурет. Квадраттау тәсілі.
Екінші жөне үшінші орташа үлгілерді жоғарыда келтірілген тәсілмен
біріктірілген үлгіні алғашқы бөлгеннен қалған тұқымнан қалыптастырады.
Бірінші орташа үлгіні 1-кестеде келтірілген массасымен матадан жасалған
қапшыққа салады, ішіне бір этикетка салынады да қашпықтың аузы шпагатпен
байланады. Соңғысының екі үшы қашпықтың сыртына келтіріліп мына мазмүндағы
этикетка жапсырылады.
Екінші орташа үлгіні таза шыны сауытқа (көптеген дақылдар үшін 500 мл
көлемінде) салады да парафин немесе сургучпен ауызын пешеггейді. Этикетка
жапсырады. Үлгіні пленкалы қашпыққа да салуға болады, онда да этикетка
жапсырады.
ЭТИКЕТКА
200 ж, № __________актіге
1. Шаруашылықтың атауы
2. Дақыл
3. Сорты
4. Өнім жылы
5. Тұқым тобының №
6. Тұқым тобының массасы,
1. Сусек №
7. Қаптар саны
Қандай талдауға арналған _
Үлгіні сұрыптаушы өкіл
Комиссия мүшелерінің қолдары
Үшінші орташа үлгіні (массасы 200 г) қағаз пакетке, немесе матадан
жасалған қашыққа салады да этикетка жапсырады.
Орташа үлгіні құжаттау және сақтау. Үлгіге МСТ 12036-85 талаптарына
сәйкес жасалған сұрыптау акгісі толтырылады (қосымшаның 1-кестесі). Актіде
тұқымның шығу тегі, сортгық сипаттамасы, егін жинағаннан кейінгі тұқымды
өңдеу шаралары көрсетіледі. Қажеттігіне қарай жекелеген тұқым топтарьш
сақтау шараларын жақсартуға бағытталған ұсыныстар да жазылады. Орташа
үлгінің сұрыптау актісі ек). данамен толтырьшады: бір данасы шаруашылықта
(мекемеде) қалдырылады, ал екінші данасы орташа үлгілермен бірге
Мемлекеттік түқым инспекциясына (МТИ) жөнелтіледі.
Барлық дақылдардың орташа тұқым үлгілері сұрыптау актілерімен бірге екі
тәуліктің ішіиде тұқым инспекциясына жеткізіледі. Орташа үлгілерді
сүрыптағанда жөне оларды құжатгағавда қателіктер жіберілсе, мемлекеттік
түқым инспекциясы оларды шаруашылыққа қабылдамаған себептерін көрсетіп
қайтарып жібереді.
Үлгілерді сүрыптағаңцағы жұмыс төртібі:
жоғарыда келтірілген өдістемеге сәйкес, қаптарда сақтаулы тұқым
тобынан нүктелік үлгілерді сұрыптау керек:
* біріктірілген үлгі құрастырылады;
* біріктірілген үлгіден орташа үлгілер бөлінеді;
орташа үлгілерді арнаулы ыдыстарға (қапшықтарға, пакеттерге, ауа
кірмейтін сауыттарға) салады, этикетка жапсырады, ауыздарын байлап, немесе
тығындап пломбылайды;
- үлгілерге сүрыптау актісі толтырылады;
ТҰҚЫМНЫҢ ТАЗАЛЫҒЫН АНЫҚТАУ (МСТ 12037-85)
Тұқымның тазалығы-себу сапасының маңызды көрсеткіші. Өлі деп аталатьш
қоспалар (сабан, топырақ түйіршіктері, тастар т.б.) тұқымдық материалда ең
алдымен артық салмақ (балласт) болып табылады және қарастырылып отырған
түрдің процент мөлшерін азайтып, оның сақталуын қиындатады, ал тірі
қоспалар-тіршілікке қабілетті арамшөіггер мен басқа мөдени өсімдіктердің
түқымдары-себілгенде танаптардың ластануына өкеліп соғады жөне соның
нәтижесінде егін өнімінің мөлшері мен сапасын төмендетеді. Осы жағдай
агрономдардың түқым тазалығына мұқият қарауын талап етеді.
Тұқым тазалығы-қапшықтағы бірінші орташа үлгіден белінген белгілі бір
шөкімдегі (жүгері, асбүршақ, ноқат, атбас бүршақ т.б. — 200 г; егістік
ноғатық, күнбағыс, майбұршақ, қарбыз, т.б. — 100 г; бидай, арпа, сұлы, қара
бидай, күріш, қара құмық, сиыржоңышқа т.б. — 50 г; тары, судан шөбі,
эспарцет, қызылша т.б. -20, зығыр, сераделла т.б. -10 г. қыша, рапс, тарна,
қылтықсыз арпабас, итқонақ, қонақтары — 5 г, сәбіз, жоңышқа, түйежоңышқа,
еркешөп т.б. - 1 г) негізгі дақыл тұқымъшың пайыз молшері.
Шөкімді беліп алар алдьщда орташа үлгі тегіс жазық бетке төгіледі де
тыңғылықты түрде қаралады. Егер бүкіл массасьша біркелкі таратылмайтьш ірі
қоспалар (тастар, топырақ кесегі, өсімдік сабағы т.б.) кездессе, онда
оларды жеке теріп алып кірлерде өлшейді де барлық орташа үлгі массасына
есептеп % мөлшерін анықтайды. Ірі қоспалардың бұл процентін шөкімді
талдағанда табылатын қоспалардың орташа процентіне қосады.
Шөкім екі өдіспен-арнаулы механикалық бөлгіштерде және қолмен алу
жолымен қүрастырылады. Арнаулы бөлгіш болмаған жағдайда екінші өдіс
ҚОЛДанылады. Оның мөні мынада: тегіс жазық бетке төгілген орташа үлгі
жақсылап араластырылады да қалыңцығы 1 см аспайтын етіп төртбұрыш түрінде
тегістеледі жөне қос қалақшаның көмегімен әрқайсысы 16 орьшнан шахмат
тәртібімен шым-шымдап 2 рет тұқым алынады. Оларды жеке-жеке біріктіріп, екі
шөкім қалыптастырады. Шөкімдерді негізгі дақыддың түқымьша жөне қоспаға
ажыратады. Соңғысына зерттеліп отырған дақылдағы көлденең қоспалар (басқа
мәдени өсімдіктердің тұқымы, арамшеп тұқымдары, күйе қапшықтары, қара күйе
склероцилері, топырақ кесектері, тірі және өлі зиянкестер, тас қиыршықтары
т.б.) жөне ақаулы тұқымдар (елеуіш саңылауларьшан өтксн ұсақ жөне сенген
тұқымдар, жаншылған, шіріген, 12 жөне одан үлкен бөлігі уатыжавдар
ж.б.).
Ұсақ тұқымды дақылдарда (шөкімі 5 г-нан аспайтын) шөкімді бірден талдап
негізгі дақыддың тұқымдарына жене қоспаларға ажыратады, ал көптеген екпе
дақылдардың тұқым шөкімін талдау алдында әуелі ұсақ жөне сенген тұқымдарды
елеуіштерді (бвдай, арпа, күріш үшін саңылауы 2,0x20 қара бидай, сұлыны -
1,5x20; жүгеріні -2,5x20; қызылшаны 4x20; 3x20; 5x20 елеуіштер жиынтығымен,
бұршақ тұқымдас шөптерді - 0,5 мм ж.б.) пайдаланып РКФ-1
виброклассификаторында, (4-сурет) немесе 3 минут бойы қолмен елейді.
Соңынан шөкімді талдайды. Елеуіштен шыққан жөне елеуіште қалған қоспаларды
біріктіреді.
4-сурет Классификаторлар:
1-Пневматикалық КСП-1; 2-елеуішті РКФ-1
Негізгі дақылдың тұқым мөлшерін шөкімнен қоспаларды шегеріп, тастап,
шекім массасына процентпен есептейді. Бір ескере кететін жәйт, тұқымды
талдауға кірісерде анықталған ірі қоспалардың % мөлшерін бірге есептеуді
ұмытпау керек. Қоспалардан мәдени өсімдіктер мен арамшөптердің қоспасын
өрбір шөкім үшін жеке-жеке есептеп нөтижелерін жұмыс бланкісіне жазады
(қосымшаның 2-кестесі).
Екі шөкім арасындағы айырмашылық мемлекетгік стандартпен қарастырылған
шамадан аспаса, тұқымдық талдау дұрыс деп есептеледі (МСТ 12037-81, 3-
кесте).
Егер айырмашылық шекті шамадан асқан жағдайда, жоғарыда келтірілген
тесілмен тегіс жазық бетге қалған орташа үлгідегі тұқым массасынан үшінші
шөкім алынады да талдау мен есептеу қайтадан жүргізіледі. Тұқым тазалығын
алғашқы шөкімнің бірі және үшінші шөкім нөтижелерінің орташа арифметикалық
көрсеткіші бойьшша анықтайды. Ал егер үшінші жэне бірінші шөкімдер
арасындағы айырмашылық шекті ауытқудан асып кетсе, онда түқым тазалығы
барлық үш шееімнің орташа арифметикалық шамасымен белгіленеді.
Тазалығын анықтағаннан кейін негізгі дақылдың тұқымдарын қағаз
пакетгерге, әрбір шөкімді жекс-жеке салып, себу сапасының басқа
керсеткіштерін (1000 тұқымның массасын, ену энергиясы мен лабораториялық
өнгіштігін, тұқымның тіршілікке қабілеттілігін т.б.) анықтау үшін сақтап
қояды.
3-к е с т е Екі шокім талдауы нөтижесінің орташа
арифметикалық көрсеткіштерінен ауытқу шегі, %
Екі шөкім тұқымның Екі шөкім тұқымның Екі шөкім тұқымның
талдауының нәтижесінде таддауының нөтижесіндеталдауының
есептелінген тазалықтыңесептелінген қалдықтьңнәтижесіндегі ауытқу
орташа арифметикалық (немесе қоспаның) шегі
көрсеткіші орташа арифметикалық
көрсеткіштері
1 2 3
99,50-100 0-0,50 0,2
99,00-99,49 0,51-1,00 0,4
98,00-98,99 1,01-2,00 0,6
97,00-97,99 2,01-3,00 0,8
96,00-96,99 3,01-4,00 1,0
95,00-95,99 4,01-5,00 1,2
94,00-94,99 5,01-6,00 1,4
93,00-93,99 6,01-7,00 1,6
92,00-92,99 7,01-8,00 1,8
91,00-91,99 8,01-9,00 2,0
90,00-90,99 9,01-10,00 2,2
85,00-89,99 10,01-15,00 3,0
75,00-84,99 15,01-25,00 3,8
65,00-74,99 25,01-35,00 4,6
55,00-64,99 35,01-45,00 5,4
45,00-54,99 6,2
Тұқымның тазалығьш анықтағанда студенттерге төмендегідей жұмыс тәртібі
ұсынылады:
- талданатын дақыддар үшін шөкім мөлшері белғіленеді;\
ірі қоспаларды беліп алып, қапшықтардағы орташа үлгі массасы арқылы оның %
мөлшері анықталады;-орташа үлгіден талдау үшін екі түқым шөкімі бөлінеді:
тиісті елеуішті таңдап альш, шөкімдерді елеу арқылы ұсақ қоспалар
ажыратылады;
негізгі дақыл мен ірі қоспаларды бір-бірінен бөліп, ұсақ және ірі
қоспалардың жиынтығын 0,01 г дөлдікпен өлшейді;
қоспалардан басқа мөдени есімдіктер мен арамшөп тұқымдарын сұрыптап
алып, жеке-жеке санайды, ботаникалық құрамы анықталады жөне нәтижелері
жоғарыда келтірілген кескіндегі жұмыс" бланкісіне жазылады;
елеуіште қалған орташа үлгіден басқа өсімдіктердің" тұқьмдары
ажыратылады;
1 кг таза тұқымға барлық қоспалардың, оның ішінде" арамшөптердің,
саны есептеледі;
өрбір шөкім үшін жеке-жеке негізгі дақыл мен қоспалардың процент
мөлшері есептеледі, ауытқу шегі тексеріледі, I негізгі дақыл мен
мөлшерленетін қоспалардың орташа арифметикалық _ көрсеткіштері анықталады.
ТҰҚЫМНЫҢ ӨНУ ЭНЕРГИЯСЫ МЕН ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ӨНДІРІЛГЕННІҢ АНЫҚТАУ (МСТ
12038-84)
Лабораториялық өнгіштік-талдауға алынған үлгіден қалыпты өсіп шыққан
тұқымның процент мөлшері. Өнгіштік-үлкен өндірістік мәні бар тұқымдық
материадцың барьшша маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіш бойынша
тұқымның себуге жарамдьшығы жөне себу мөлшері анықталады. Өнгіштігі жоғары
тұқымдар өсіру технологиясын дұрыс қолданғанда жаппай, біркелкі, өрі қуатты
егін көгін береді. Ставдарт талаптарына өнгіштігі сай келмейтін тұқымдар
себуге рұқсат етілмейді.Өнгіштікті анықтау үшін тұқым тазалығын анықтағанда
бөлініп алынған негізгі дақыл тұқымдары пайдаланылады Қолмен неме се.
Тұқымды көктетудің шарттары
Дақыл Көктету шарттары Анықтау уақыты, тәулік
төсеніш температужарықта-лөну өнгіштік -тің
- ынуы энергияс
ра, °С ы -ның
Жұмсақ бидай ҚҰ, СҚА, РСҚ 20 Қ 3 7
СҚА*
Қатты бидай ҚҰ, СҚА, РСҚ,20 Қ 4 8
СҚА
Егістік қара ҚҰ,СҚА, РСҚ, 20 Қ 3 7
бидай СҚА
Арпа ҚА, ҚҰ, РСҚ, 20 Қ 3 7
СҚА
СҰлы ҚА, ҚҰ, РСҚ, 20 қ 4 7
СҚА
Қара құмық РСҚ, СҚА 25,20-30 қ 4 7
Күріш ҚҰ,СҚА 20-30 қ 4 7
Тары РСҚ, СҚА 20-30 Қ 4 7
Жүгұрі ҚҰ, РСҚ 25, 20-30қ 4 7
Сорго (шөй РСҚ, ҚҰ, СҚА 25, 20-30қ 4 8
жүгері)
Асбүршақ ҚҰ,ҚА 20 қ 4 8
Ноқат ҚҰ,ҚА 20 қ 3 7
Егістік ноғатық ҚҰ,ҚА 20 қ 3 • 7
Сиыржоңышқ а ҚҰ 20 қ 3 7
Майбұршақ ҚҰ, РСҚ 25, 20-30_А_ 3 7
Атбас бұршақ ҚҰ 20 қ 4 10
Қызылша ҚҰ, ҚСҚ 20-30 қ 5 10
Тарна, шалқан ҚҰ 20-30 қ 3 7
Картоп сқ 20 қ,ж 5 14
Сәбіз сқ 20-30 қ,ж 5 10
Күнбағыс РСҚ, ҚҰ 20, 20-30қ 3 5
Қыша сқ 20, 20-30қ 3 6
Зығыр сқ қ 3 7
Түйежоңышқа сқ 20 к 3 10
Егістік жоңышқа СҚ, СҚА 20 қ 4 7
Қылтықсыз сқ 20-30 ж,қ 4 10
арпабас
Эспарцет ҚҰ, ҚА 20-30 к 5 10
Еркекшөп ҚҰ 20-30 қ 4 10
Итқонақ ҚҰ 20-30 қ 3 8
Судан шөбі ҚҰ,ҚА 20-30 қ 3 8
Қонақ тары құ, қа20-30 ж,қ 4 10
(чумиза)
Рапс сқ _ 20-30 қ 3 7
Шартты бел.гілері: СҚ-сүзгіш қағазда; СКД-сүзгіш қағаз қабатының
аралығында; РСҚ-сүзгіш қағаз қабытының аралшына сумен қамтамасыз
еткенде; СҚР-сүзгіш қағаз рулоны; ҚСҚ-көңірдектенген сүзгіш қағаз;
ҚҮ-қүм үстінде; ҚА-қүм арасында; Ж-жарықта; Қ-қараңғыда.
Өну энергиясы-белгілі бір уақыт аралығында қальшты өсіп шыққан тұқым
проценті, екінші сөзбен айтқанда, бүл тұқымның жаппай өнуінің көрсеткіші
болып табылады. Өну энергиясы жоғары тұқымдар сыртқы ортаның қолайсыз
жағдайларына төзімді келеді: мұңдай тұқымдардың өскіні тезірек өседі,
дамиды жөне аурулармен аз залалданады. Өну энергиясы, мемлекеттік
ставдарттармен мөлшерленбейді, алайда өлсін-өлсін ғылыми баспаларда бүл
көрсеткішті стандарттау мәселесі көтерілуде. Лабораториялық өнгіштік пен
өну энергиясының арасында тікелей байланыс бар. Ақмола АІПИ-ның өсімдік
шаруашылығы кафедрасының (А.А. Цепенко, Қ.К. Әрінов, Н.А. Шестакова т.б.)
жөне басқа ғылыми мекемелердің көптеген зерттеулері көрсеткендей жаздық
бидай тұқымының жоғары лабораториялық өнгішітігі сол сияқты өну
энергиясымен сипатталады.
Далалық жағдайда лабораториялық өнгіштік пен өну энергиясьш анықтау
мүмкін емес. Сондықтан бұл көрсеткіштерді негізгі екпе дақылдар үшін қысқа
мерзімде анықтауға мүмкіндік беретін лабораториялық тәсілдер зерттеп
жасалынды және түқымды кекгету жүмыстары МСТ-12038-84 талаптарына сәйкес
қолайлы жағдайда жүргізіледі (4-кесте).
Есептегіш-жайып салғыштың көмегімен сүрыптамай 100 данадан 4 тұқым үлгісі
санап алынады (жүгері, атбас бұршақ т.б. ірі түқымды дақыдцар үшін 50
дана).
Тұқымды көкгетуге төсеніш ретінде құмды немесе сүзгіш қағазды
қолданады. Құмды алдын ала жуады, қыздырады, соңынан саңылау диаметрі 1 мм
елеуіште елейді. Сүзгіш қағаз да таза, улы заттармен боялмаған болуға тиіс.
Оны дөңгелек (Петри шөшкесіңце), конверт (шыныда) түрінде, тұрақты су
берілетін ваннада өсіргевде таспа пішіншде жене рулонда пайдаланады.
Тұқымды көктету алдында құм мен сүзгіш қағазды артық су жібермей,
ылғалдандырады. Артық судың қағаздан ағып кетуіне мүмкіндік беріледі. Құмды
көптеген екпе дақыддар үшін 60%-ке, ал бүршақ тұқымдас дақыддарға толық
ылғалсыйымдылықтың 80% шамасывда дымқылдандырады. Құмды тиісті мөлшерге
дейін дымқылдандыру үшін қанша су қажет екендігін анықтау үшін өуелі оның
толық ылғалсыйымдылығын анықтайды. Осы мақсатпен стандарт талаптарына
сәйкес диаметрі 8 см, биікгігі 30 см сеткалы түбі бар металдан жасалған
цилиндр пайдаланылады.
Құмды толық дымқылдаңдырғаннан кейін суы бар түтіктен цилиндрді шығарады
да, артық судың ағып кетуіне мүмкіндік береді, сүзгіш қағазбен түбі мен
бүйіріндегі суды аластатады жөне дымқыл құммен бірге өлшейді. Екінші рет
өлшегеңдегі циливдрдің дымқыл құм мен құрғақ құм арасындағы айырмашылық
алынған құмды толық дымқылдандыруға қажетті судың массасына тең болады.
Тұқым құмда көктетілгенде, оны растилняға-өсіргішке (фаянсты,
пластмассалы) 23 биіктігіне дейінгі деңгейде орналастырады, құмды
тегістейді, бір-бірінен қашықтығы 0,5-1,5 мм болатындай етіп бір үлгінің
тұқымдары қатарланып себіледі, түқымды сеуіп орналастырғаннан кейін оны
тегіс нөрсемен (тақтайшамен) құмның бетімен бірдей етіп тығыздайды.
Егер тұқым сүзгіш қағазда өсірілсе, онда растилняның түбіне салынған
дымқыл сүзгіш қағазға тұқым жоғарыда айтылған төсілмен орналастырылады.
Растилнялардың жоғарғы беті шьшы пластинкалармен жабылуға тиіс. Ал егер
растилнялардың қабырғалары бір-бірімен қиюласып бірінің үстіне бірі
орналастырылса, онда ең жоғарғы растилня ғана шыны пластинкамен жабылады.
Әрбір түқым үлгісі, төсенішке себілгеннен кейін оған үлгі мен жүздіктің
немірлері, өну энергаясы мен өнгіштікті есептейтін күндер кврсетілген
этикетка салынады. Тұқым кектетілген кезевде термостаттың температурасына
бақылау жасап отырған жөн, сонымен қатар термостаттың есігін үздік-үздік
ашып тұқымға таза ауаның келуін қамтамасыз ету қажет.
Өнгіштікті анықтағавда өнген тұқымды есептеу өрбір дақылға белгіленген
техникалық шарттарға сөйкес жүргізіледі. Өнген түқымды екі мерзімде
есептейді: алғашқысында өну энергиясын, ал екіншісінде-өнгіштікті
анықтайды. Оның үстіне, өнгіштікке салынған күн жөне өну энергиясын, немесе
енгіштікті есептеген күн бір төулік деп саналады.
Тұқым өнгіштігін есептегенде қалыпты өскен, берткен, қатты, шіріген
және қалыпсыз өскен тұқымдар ажыратылады. Алайда, ескере кеткен жөн,
көптеген екпе дақылдар үшін өнгіштіктің проценті тек қана қалыпты өскен
тұқымдар көрсеткішімен анықталады,
Қалышы өскен тұқымдарға өскіндері мен тамыршалары сау, әрі
зақымданбаған тұқымдар жатады: тұқымы бірнеше үрықтық тамыршалармен өнетін
дақылдардың (дөнді дақыдцардъщ 1-ші тобы) қалыпты өскен тұқымдарывда екі
және одан да көп ұрықтық тамырлар дамиды, өрі олардың ұзындығы тұқым
ұзындығынан кем емес жөне тұқым ұзындығының жартысынан кем емес өскіні
болады; тұқымы жалғыз тамыршамен өнетін дақыддардың (дәнді дақылдардың II
тобы, дөнді бүршақ дақылдары т.б.) қалыпты әскен тұқымдарьшда жақсы
жетілген, тұқым ұзындығынан қалыспайтын басты ұрықтық тамыр мен өскін
қалыптасады.
Бөрткен, қатты тұқымдар өнбеген түқымдарға жатады. Көптеген бұршақ
дақьшдарында (жоңьшқа, түйежоңышқа, түйебұршақ, бөрібұршақ т.б.) өнгіштікті
есептеу кезеңінде тұқымдар бөртпей қалады, мұндайларды қатты түқымдарға
жатқызады да, бөлек есептейді.
Шіріген, қалыпсыз өнген тұқымдарды (өскіндері немесе тамыршалары
кемтар, өскіні болса тамыршасы болмайдн, немесе керісінше ж.б.) өнбеген
қатарына жатқызады.
Өну энергиясы мен өнгіштікті анықтағанда олардың нәтижелерін жұмыс
бланкісіне (қосымшаның 3-кестесі) жазады.
Жаңа жиналған тұқымның енгіштігін анықтау үшін (әсіресе егін жинағаннан
кейінгі пісіп-жетілу мерзімі үзақ дақыдцарда) оны томенгі темлературада,
немесе МСТ 12038-84 талаптарьша сәйкес күні бұрын қыздырғаннан кейін
көктетеді.
Тұқымның • өнгіштік процентін стандартпен қаралған ауытқуларды ескере
отырып төрт үлгінің орташа арифметикалық шамасымен көрсете (5-кесте).
5-к е с т е Өнгішгіктің орташа арифметикалық проценті және шекті (рұқсат
етілген) ауытқулар
Өнгіштіктің орташа ІДекгі Өнгіштіктің Шекті
арифметикалық процентіауытқулар, орташа ауытқулар, %
% арифметикалық
проценті
99 2 88-91 6
97-98 3 83-87 7
95-96 4 75-82 8
92-94 5
Егер үлгілердің бірінің ауытқуы шекті көрсеткіштен асьш кетсе өну
энергиясы мен өнгіштікті қалған үш үлгінің орташа арифметикалық процентімен
көрсетеді. Ал егер екі үлгідегі ауытқулар шекті мөлшерден асьшп кетсе, онда
өну энергиясы мен өнгіштік тұқымды көктеуге жаңадан салу жолымен
анықталады.
Тұқымның лабораториялық ошіштігі мен ону энергиясын анықтаудағы жұмыс
тәртібі:
төсеніш түрін анықтау жөне оны тұқым себуге дайындау;
өрқайсысында 100 данадан (ірі тұқымды дақылдарда 50 дана) 4 тұқым үлгісі
санап алынады;термостатты, растилняларды комната температурасындағь
суды т.б. дайындау;
төсенішке тұқым үлгілерін орналастыру жөне үлгілер
жүздік тұқымдардың немірлері, сонымен бірге өну энергаясы
өнгіштікті анықтайтьш күн көрсетілген этикетканы салу;
- растилняларды термостатқа орналастыру;Е
термостаттың температурасын күнделікті бақьшау жасауп
және онда таза ауа алмасуьш қамтамасыз ету;е
белгіленген мерзімде қалыпты өнген, шіріген, қатты жөнеъ
бөрткен тұқымдарды санау;р
өну энергиясы мен өнгіштікті есептеу жөне сандықі
дерекгерді жүмыс банкісіне (қосымшаның 3-кестесіне) жазу.е
1000 ТҰҚЫМНЫҢ МАССАСЫН АНЫҚТАУ
(МСТ 12042-80)
Іс санада (пракгикада) тұқымның сапасын оның граммені алынған 1000
данасының құрғақ ауа массасымен де сипаттайды. 1000 тұқымның жоғары массасы
өдетте тұқымның ірілігімен байланысты. Тұқымның мөлшері бірдей болғавда бүл
көрсеткіш оның ішкі құрылымының тығыздығын сипатгайды жөне ондағы қорлық
қоректік заттарды анықтайды. Өндірісте 1000 тұқымның массасын салмақтық
себу мөлшерін есептеуге пайдаланады.
Көптеген екпе дақылдардың 1000 тұқымының массасын анықтау үшін негізгі
дақыл тұқымдарын мұқият араластырады, іріктемей 500 дана тұқымнан екі үлгі
санап алынады да (МСТ 12042-80) 0,01-ке дейінгі дөлдікпен жеке-жеке
өлшенеді. Егер бір шөкімнің тұқымдары үлгіні сұрыптауға жетпесе, онда
екінші шөкім пайдаланылады, қажет болған жағдайда үшінші шөкім сұрыпталады
жөне одан негізгі дақыл тұқымдары бөлініп алъшады.
Өлшеу нөтижелері темендегідей твртіппен өнделеді: 500 тұқым үлгілерінің
өлшеу көрсеткіштерін бір-біріне қосып 1000 тұқымның орташа массасын табады.
Екі үлгінің өлшеу нөжиделерінің нақты айырмашылығы есептеледі де 6-кесте
бойынша рүқсат етілген айырмашылықпен салыстырылады:
6-к е с т е Рұқсат етілген айырмашылықтар, г
Онд
1.
2.
Орташа
ТҰҚЫМНЫҢ ТІРШІЛІККЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУ (МСТ12039-82)
Жаңа жиналған тұқым және төменгі температурада сақталған1 тұқым жиі
түрде төменгі өнгіштікпен ерекшеленеді. Мұндай тұқымдар далалық жағдайда
сирек егін көгін береді. Бұл ұрықтың тіршіліксіз' қалғаньшан емес, тұқымның
егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу,'немесе оның тыныштық күйіне
байланысты.;
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігі-тұқым материалындағы тірі тұқым
проценті. Оны таза тұқым сапасын білу, немесе төмен' өшіштікгің себептерін
түсіндіру үшін анықтайды.
Тіршілікке қабілеттілгі12037-82 МСТ бойынша бөлінген орташа үлгіден
сүрыптажан негізгі дақыл түқымынан өрқайсысы 100 түқымнан санап алынған екі
үлгімен анықталады. Тіршілікке қабілеттілікті анықтаудың бірнеше тәсілдері
бар: сілті ерітіндісінде -тұқымның ісіну жыддамдығы, люминесцетті жөне
тұқымньщ тетразол, қышқыл фуксин немесе индиго-карминмен боялу
ерекшеліктері-бойынша (12039-82 МСТ).
Тұқымның ісіну жылдамдыгы бүршақ тұқымдас өсімдіктерді-(жоңышқа, беде)
КОН немесе № ОН-дың 0,5% ерітіңцісінде өлі тұқым" қабықтарының ертүрлі
өткізгіштігіне негізделген. 20°С жылылықта 45 минут өткенде тіршілікке
қабілетті түқымдар ісінеді, ал өлі түқымдар ісінбейді.
Люминесценттік тәсіл ылғалдандырылған сүзгіш қағазда 30-45 минөттен соң
өлі тұқымдардан бөлінген заттардың флуоресценциясына негізделген. Жарықтың
улътракүлгін сәулелермен қарағанда (УФС, жарық сүзгішті ОИ-18
жарықтандырғышпен) өлі тұқымдардың айналасында тұқым мөлшерінен үлкенірек
ашық флуоресценцияланған дақтар байқалады (беде тұқымыңда қызыл, ал жоңышқа
— кекшіл түсті).
Көптеген екпе дақылдар тұқымдарының тіршілікке қабілеттілігін
тетразол, индиго-кармин немесе қышқыл фуксин бояғыш заттармен анықтағанда
тұқымды алдын ала 18-20°С жылылықта белгілі бір уақыт аралығында (қара
бидай, сүлы ж.б. —1-2 сағ.; арпа, күнбағыс — 4,5; бидай, жүгері — 5-6; қара
қүмық - 16-17, асбүршақ, сиыржоңышқа т.б. — 16-18 сағ.) суда
дымқлдандырады, сонан соң тұқымды үзын бойымен тең екі жартыға бөледі
(бидай, арпа, сұлы, жүгері, күріш), немесе тұқымдық қабығын альш тастайды
(асбүршақ, күнбағыс, сиыржоңышқа т.б.). талдауға тұқымның бірінші жартылары
алынады, ал екінші жартысы суы бар ыдысқа қалдырылады да қажет болғаңца
анықтауды қайталайды.
Тұқымды тетразолда бояу тәсілі ұрықтың тірі клеткаларының түссіз хлорлы
теразолды фармазанға айналдыру қабілетіне негізделген. Осыньщ нәтижесінде
тұқымның ұрығы қызыл түске боялады, ал елі тұқымның ұрығы түссіз қалады.
Бұл тәсілді қолданганда дайындалған әрбір жүз жартыкешті суда мұқият жуады,
соңынан оларды стақанға салып үстінен 0,5%тетразол ерітіндігін құяды да
20°С жылылықта 1 сағ. 30 мин. немесе 30°С жылылықта 40-50 мин уақытқа
қалдырады. Тиісті уақыт өткен соң түқымды мүқият тексереді. Тіршілікке
қабілетті түымдарға үрығы боялған түқымдарды жатқызады.
Тұқымның индигокармин немесе қышқыл фуксинде боялу тәсілі үрықтың тірі
клеткаларының ерітіндіні өткізбейтін, ал өлі клеткалардың жеңіл өткізіп
боялатьш ерекшелігіне негізделген. Бұл төсілде стақандағы жуылған тұқым
жартьжештеріне немесе қабығы алынған бүтін тұқымдарға 0,1 % индигокармин
немесе қышқыл фуксин ерітіндісін зерттеліп отырған материал толық
жабылғанша құяды. Белгілі бір уақыт еткеннен кейін (бидай, сұлы, арпа,
жүгері, қара құмық т.б. үшін 10-15 мин; асбұршақ, атбас бұршақ, майбұршақ,
сиыржоңышқа т.б. 2-3 сағ.) тіршілікке қабілетгі (ұрығы боялмаған) жөне
тіршілікке қабілетсіз (ұрығы боялған) тұқымдарды есептейді.
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін процентпен екі үлііні талдау
нөтижелерінщ арифметикалық орташа көрсеткішімен есептейді (8-кесте).
8-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттігін анықтау
Үлгі Анықтау төсілі Тіршілікке қабілеттілік
көрсеткіші, %
1.
2.
Орташа
Екі талдау нәтижелерінің ауытқулары 9-кестеде келтірілген
көрсеткіштерден аспауға тиіс.
Тіршілікке Екі үлгі Екі үлгі, Тіршілікке Екі үлгі Екі үлгі
қабілетгілік бойынша нөтижелері қабілеттілікбойынша нәтижеле -ріне
-тің орташа ауытқу-лар, % бойынша рұқсат -тің орташа ауытқуларсейкес рүқсат
арифмети-калық етілген арифмети-кал, етілген
керсеткіші, % ауытқулар, % ық % ауытқу-лар, %
көрсеткіші,
99 1 2 88-89 11-12 9
98 2 4 84-87 13-16 10
97 3 5 79-83 17-21 11
95-тен 96-ға 4-5 6 74-78 22-26 12
дейін
93-, -94 6-7 8 65-73
90-, -92 8-10 8 - 27-35 13
9-к е с т е Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін арифметикалық
Көрсеткіші және екі үлгіні талдау нәтижелеріндегі рұқсат етілгені
Үлгілерді талдаудың нәтижелеріндегі айырмашылықтар рұқсат, етілген
ауытқулардан асып кетсе анықтауды қайталайды. 5
Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін бояу тәсілімен анықтаудағы жұмыс
тәртібі:
негізгі дақылдың таза тұқымынан 100 данадан екі үлгі,бөлінеді; {
екі үлгіні де температурасы 18-20°С жылылықта сонша, уақыт
суландырады (дымқылдандырады);
суланған тұқымдарды (сүлы мен күрішті өуелі гүл қауызынан
ажыратады) ұрық бойымен екі жартыға тіледі;
талдамаға бір жартылар алынады, ал екінші жартылардыі суы бар
стақанға салып қояды жөне оларды талдауды қайталауға тура. келген жағдайда
пайдаланады;
дайындалған өрбір 100 жартыкешті ерітіндіге салады да қараңғыда
ұстайды: тетразолда 20°С жылылықта 1 сағ 30 минөт, 30°С. да 40-50 мин;
индиго-кармин, немесе қышқыл фуксин ерітіңділерде -10-15 минөт;
белгіленген уақыт еткеннен кейін тұқым жартыкештері ерітіндіден
альгаады, сумен жуылады жвне үлкейткіш шынының көмегімен немесе жай көзбен
қаралады;
боялған (тетразолда) немесе боялмаған (қышқыл фуксин, немесе ивдиго-
карминде) ұрықтар саны бойынша тіршілікке қабілетті тұқым процентін
белгілейді;
есептеу нөтижелерін жұмыс бланкісіне (8-кесте) жазады;
екі үлгі деректері бойынша тұқымның тіршілікке қабілеттілігін орташа
арифметикалық көрсеткіші есептеледі жөне рүқсат етілген ауытқулармен
салыстырылады;
талдама нөтижелері рүқсат етілген ауытқулардан асып кеткен жағдақда
анықтауды стақанда қалдырылған екішді жартыкештерде қайталайды.
ТҰҚЫМ ЫЛҒАЛДЫЛЫҒЫН АНЫҚТАУ (МСТ 12041-82)
Тұқым ылғалдылығы-себу сапасының маңызды көрсетікіші. Ылғаддылығы жоғары
тұқым сақтауға рұқсат етілмейді, өйткені мүндай түқым өздігінен қызудың,
көгеріп кетудің т.б. өсерінен лабораториялъщ өнгіштпсгі шарасыздан
төмендетеді. Осыған байланысты тұқым ылғалдылығы өртүрлі екпе дақыддар үшін
жене географиялық аймақтарға стаңдарттармен молшерленеді. Тұқым ылғалдылығы
бидайда, арпада, қара бидайда астық тұқымдас шептерде Солтүстік Қазақстанда
16-17 проценттен, ал Қазақстан Республикасыньщ оңтүстігіңде 15-16%-тен
аспағаны жөн. Аймаққа байланысты тары тұқымьшың ылғалдылығы 14-16%, қара
құмық пен асбұршақта 14-17% болуға тиіс.
Тұқым ылғаддылығы-тұқымдағы ылталдың процегатік мөлшері. Оны тұқымдық
инспекцияға үлгі жеткізіженнен кейін, екі төуліктің ішінде, кептіргіш
шкафта кептіру төсілімен (негізгі тесіл) немесе элекгрылғал өлшегіштерде
анықтайды. Осы мақсат үшін екінші орташа г үлвден (шыны сауыттан) мына
мөлшерден кем болмайтьш үлгі бөлінеді: дәнді, бұршақ дақьщдары, күнбағыс,
сиыржоңьшіқа жөне [ басқа ірі тұқымды дақылдарда-50 г, жоңышқа, итқонақ
т.б. ұсақ тұқымды дақылдарда-20 г. Тұқымды шөлмектен төмен төккен кезде
оның ағысының басында, ортасында жөне соңында қалақшамен қиып алу арқылы
алады. Тұқым ылғалдылығьш кептіргіш шкафта анықтағанда мына шарттарды
орындау қажет (10-кесте).
10-к е с т е Кептіргіш шкафтарда тұқьм ылғалдылығын анықтаудың
шарттары
№ қатар ыДақылдар Кептіруге дейін Кеітгіру Кептіру
түқымды алдын температурасы уақыты,
ала дайындау ,°с минөт
1. Денді, дөнді Лабораториялық 130 40
бүршақ диірменде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz