Мәдениаралық құзыр

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Мәдениаралық құзыр

Мәдениаралық құзырлық-бұл тұлғанын басқа мәдениет өкілдерімен жақсы қарым-қатынаста болу қабілеттілігі. Бұл қабілеттілік тұлғаның жас кезінде немесе уақыт өте келе дамуы мүмкін. Мәдениаралық құзырлық структурасына мыналар кіреді:

жалпы мәдениеттанулық және мәдени спецификтикалық білім.
тәжірибелік қарым-қатынастарды дағдысы
мәдениаралық психологиялық қабылдаушылық

Пайда болу себептері

Әрбір адамның жеке басының тарихы, жеке өмірі және де үлкен есеппен алғанда өзінің жеке мәдениеті (географиялық, этникалық, моральдік, этикалық, дін, саяси және оның тарихи аспектілері ) және мәдени қажеттеліктері. Адамдар арасындағы қарым-қатынаста бұл әрине басқа мәдени ортаның, басқа мемлекеттің, басқа жыныстың адамдарына қатысты. Бірақ, бір отбасы ішінде де әртүрлі мәдени құндылықтар тоғысуы мүмкін.

Ұстанымдары

Сезімталдық, өзіне сенімділік, өзге мінез-құлықты және ақыл-ой үлгісін түсіне біліп, өз ойын тура, дәл, нақты жеткізе білу қабілеттілігі түсінікті бола білу және икемділікт көрсете білу мәдениаралық құзырлықтың басты ұстанымдары болып табылады. Бұл жерде басты ұстаным:

Өзге мәдениетке, тұлғаға, ұлтқа сай тәжірбие мен білім
Сезімталдылық эмпатия (өзге адамдардың жан дүниесін түсіну мен жай-күйін ұғыну қабілеттілігі) өзін өзгенің орнына қойып, оның сезімін, қажеттілігін түсіне білу.
Өзіне деген сенімділікпен, өзінің күшімен әлсізділігінің, қажеттілігі мен эмоционалдық тұрақтылығын сезіне білу.

Мәдени айырмашылық

Мәдени белгілер анализінде мәдени масштаб және мәдени аспект арасында бөледі:

Индивидуализмде (жеке ынталандыру) және коллективизм (яғни топтық ынталандыру)
Фемининность (үздік өмір сапасымен бәрыңғай ұжымға бағыт-бағдар арқылы сәкестілік қағидасымен жанжалды шешу) конкуреттікке бағдар арқылы тең күресте жанжалдылық шешім.
Сенімсіздіктен қашу (өзіне қарсы келген жағдайда)
Биліктік қашықтық ( нақты немесе сезәмге сүйену арқылы белгілі бір қоғам ішіндегі иерархиялық деңгейлер арасындағы айырмашылық бұл қоғам мүшелерінің иерархиялық қабылдау деңгейі, яғни билікті теңдей өлшеуі)
Монохрондық (бүкіл әрекеттер ретімен орындалады. Полехрондық (көптеген әрекеттер бір уақытта орындалады)
Структуралық белгілермен (мысалы, орентациямен құндылықтарға бағдар, уақытты және кеңістікті сезіне білу, вербалды коммуникацияны, мәнез-құлық мәнерін селективті қабылдау.

Осы критериялармен елдерді, аумақтарды, әлеуметтік топтарды және де жеке тұлғаларды айырады. Алдына мақсат қойып дайындала білген тұлғалар келісімдерде, әріптектікте орны жоғары болып, жауапты қызметтерге тағайындалуы мүмкін.

Мәдениаралық құзырлық тардың моделі

Бізге 13 елдің ғалымдарының мәдениаралық құзырлықтың 66 моделі белгілі. Н. В Черняк классификациясында структуралық компонеттерді өзара қарым-қатынас белгілері бойынша мынадай модельдерге бөлінеді:

Номенклатуралық
Структуралы
Каузальды (себеп-салдар)
Орентациялы
Динамикалы

Мәдениаралық құзырлықтың универсалды және мәдениспецификалық модельдері бар.

Бір үлкен шаңыраққа айналған бұл әлемде ұлтаралық, мәдениаралық қатынастар күннен күнге шекарасын одан әрі кеңейтіп, нығаю үстінде. Осы әлемдік көлемдегі үрдістен қалмай, оған өзінің де үлесін қосам дегендер, елінің болашағын ойлайтын азаматтар әртүрлі тілдерді жан-жақты меңгеруде. Бірақ өзге ұлтпен тіл табысып, жақсы қарым-қатынаста болу үшін сол елдің тек қана тілін меңгеру жеткіліксіз екені атқа таңба салғандай. Сонымен қатар, сол елдің тарихын, ұлттық-мәдени ерекшеліктерін, менталитетін, құндылықтар жүйесін, бір сөзбен айтсақ, мәдениетін білген абзал болар.

Осындай заманауи талаптарға сәйкес қазіргі таңда өзге ұлт өкілдерінің екінші тілді меңгеру барысында мәдениетаралық құзіреттілігіне айрықша назар аударылуда. Екінші тілді меңгеру мәселесі, әсіресе орыс-қазақ екітілдігі, қазақстандық лингвисттердің еңбектерінде жан-жақты зерттелген.

Атап айтатын болсақ, еліміздің белгілі ғалымы Б. Хасанұлы өзініңзерттеулерінде қазақ және орыс тілдерінің қолданылуының заңдамаларын, заманауи тілдік жағдайдағы туған тілдің мәселелерін т. б. өзекті мәселелерін қозғаса, тағы бір қазақстандық лингвистика саласының алпауыты Э. Д. Сулейменова қазақ және орыс тілдерінің дамуының негізгі үрдістері, екі тілді тұлға мен оның креативтік және педагогикалық тұрғыдан дамуы туралы айтып өткен. Әртүрлі деңгейдегі интерференция мәселесі М. М. Копыленко, З. К. Ахметжанова, М. К. Исаева, М. Т. Тезекбаева және К. М. Байболсынованың «Интерференция в русской речи казахов» атты коллективтік монографиясында орын алған. Г. С. Суюнованың ғылыми жұмыстары қазақ - лингвистарының араласатын қоғамына байланысты кодтық алмасу мәселесін қарастырған болса, ал Г. Д. Алдабергенова тұлғаның интеллектуалдық, этнопсихологилық және этномәдениеттік дамуындағы екі тілділіктің орнын мектеп жастағы билингвжәне монолингв балалардың мысалында анықтаған. Мәдениетаралық компетенция мәселелері жөнінде Н. Н. Васильева, Л. В. Екшембеева, Ж. А. Нұршаихова, Г. С. Суюнова тағы басқа да ғалымдары өзінің еңбектерінде сөз қозғаған. Құзірет, яғни компетенция, дегеніміз «сөйлеубарысында қолдану мүддесінде тілді үйренген адамның алған білімінің, тілді үйрену барысында қалыптастырған білік-дағдыларының жиынтығы, білімі мен білік-дағдыларын қолдана білу қабілеті», ал коммуникативтік құзірет «нақты әлеуметтік жағдаятта тілді пайдалану нормаларын білу» дегенді білдіреді. Осыдан келе мәдениетаралық құзірет ол көп тілдік қоғамда тек қана меңгеріп жатқан екінші тілдің тілдік заңдарын білумен шектелмейді, сонымен қатар тілді сол елдің мәдениетімен сабақтастырып оқытуды, алған білімін практикада мейлінше дұрыс, объектівті қолдана білуді қарастырады. Ұлттық мәдениет, мiнез-құлықтың шағылысулары коммуникацияның арқасында өрнектеледi. Коммуникацияның нақ сол ауызша және ауызша емес символдары халықты және оның сипаттарын, мәдениеттiн, салт-дәстүрін айқын суреттеп береді. Мәдениетаралық компетенция екінші тілді меңгеру барысында үлкен рөл артқарады. Оның қалыптасуы шеттілдік кодты меңгеру мен тұлғаның қоғамға әлеуметтік-мәдени тұрғыдан сіңісуіне тікелей байланысты.

Мақалада көп этникалық ортадағы жағдайда екіншілік тілдік тұлғаның мәдениетаралық құзыретін қалыптастыруға байланысты мәселелер қарастырылады. Мәдениетаралық құзырет өз мәдениеті туралы білімін, бөтен ел мәдениеті туралы алған білімін, аккультурация стратегиясын, сонымен қатар басқа мәдениет өкілдерімен сөйлесе алуын үйренгенін байланыстыратын екіншілік тілдік құзырет тілдік санасының мазмұнды түрі ретінде қарастырылады. Екіншілік тілдік тұлғаның мәдениетаралық құзыретін қалыптастырудың теориялық мәселелері ретінде мәдениетаралық қарым-қатынастың объективті деректерін үйрену ұсынылады. Көп этникалық қоғамда ешбір мәдениеттің бөлектеніп жатпағандығы мәдениетаралық қарым-қатынастың объективті дәлелі болып табылады. Кез келген тілді меңгеруде үйренетін тіл мәдениеті туралы біліміне иек арту керек. Өзінің және өзге мәдениет туралы білім жиынтығы ретінде мәдениетаралық қарым-қатынаста пайда болатын интермәдениетті қалыптастыру екінші факті болып саналады. Екіншілік тілдік тұлғаның мәдени бейімделуі мәдениетаралық қарым-қатынас компоненті ретінде алдына мақсат етіп қойған тілді үйренгенде және өзге мәдениет туралы білімін толықтырғанда ғана болады. Мақалада екіншілік тілдік тұлғаның мәдениетке бейімделуінің стратегиялары аталып өтіледі. Мәдениетаралық құзыреттіліктің қалыптасуы екіншілік тілдік тұлғаның сәйкестілікке ауысуына алып келеді. Мақалада өзін сәйкестендірудегі екіншілік тілдік тұлға уәждемесінің құрылысын жасаушы себептері қарастырылады. Көп этникалық кеңістікте екіншілік тілдік тұлғаның мәдениетаралық құзыретін қалыптастыру бірнеше субъективті және объективті фактілердің болуынан орын алады. Тіл меңгерушінің үйреніп жатқан тілі мен мәдениетіне деген төзімділігін қалыптастыру, стереотиптерден босату және студенттердің коммуникативті-когнитивтік шығармашылығын жандандырудың тиімді жолдарын іздеу басты мақсат болып табылады

Мәдениетаралық құзырлық екінші тілді меңгеру барысында үлкен рөл артқарады. Оның қалыптасуы шеттілдік кодты меңгеру мен тұлғаның қоғамға әлеуметтік-мәдени тұрғыдан сіңісуіне тікелей байланысты. Мәдениетаралық құзырлық белгілі бір қоғамда жағдай, тақырыпқа байланысты дұрыс, сәйкесінше қабылданатын сөйлеу мәдениеті ретінде қарастырылады. Ата жұртына оралған студент-оралмандардың орыс тілін меңгеру мәселесіне келгенде бүл аспектінің маңыздылығы арта түседі, себебі

қазақстандық студенттерден олардың айырмашылығы көбісінің орыс тілін

мүлдем білмеуі, сонымен қатар орыс тілін меңгергенде студент-оралмандар

тек жаңа тілдік жүйемен танысып қана қоймай, сондай-ақ оларға бейтаныс

мәдениетпен бетпе-бет кездескенде белгілі бір қиындықтарға кез болады.

Мәдениетаралық қарым-қатынастың нәтижесі ретінде болжауға келетін

түсініспеушіліктер болуы мүмкін. Бұл мәселе оқушыда тілдік және

мәдениетаралық құзырлықтарды сабақтастыра қалыптастыруды көздеген

лингвоәдістемелік міндеттердің шешімін талап етеді. Осы міндеттер екінші

тілді меңгеру барысында ұлттық мәдениеттің заңдылықтары мен сөйлеу

әрекетінің этномәдениеттік стереотиптерінің қалыптасуын қарастырады .

Мәдениетаралық коммуникациялық нормалар байланысының зерттеуі,

кроссмәдениетті нормалар, этикеттi нормалар, ауызша және ауызша емес аралық мәдениеттi коммуникациялық бiрлiктер қарастырылып жатқан ұлттың мiнез-құлығының анық айырмашылығын көрсетеді. Аутмәдениетті нормаларының мiнез-құлықтары шет тiлін және мәдениетін оқып жүргендерге елтану білімінің және мәдениетаралық құзырлықтың құрылу факторының бай қайнар көзі болып табылады. Осыған сәйкес екінші тілді меңгеру барысында оқыту процессінде мәдениетаралық компоненттердің қолданылуы өзекті болып табылады. Бұл мәселе көптеген атақты ғалымдардың еңбектерінде зиялы орын алған. Мысалы, ресейлік лингвистердің айтулары бойынша, мәдениетаралық коммуникация процессінде кездесетін мәселелердің кӛбі үйреніп жатқан тілдің ұлттық-мәдени ерекшелігі бар компоненттер туралы білімнің аздығы, сонымен қатар, олардың мән-мағынасын түсінбеу себепкер болады екен. Белгілі лингвистер И. Ю. Морковина және Ю. А. Сорокин орыс тілін екінші тіл ретінде оқытатын мамандарға оқу барысында мәдениеттің төмендегідей ұлттық ерекшелігі бар компоненттерді қарастыруға ұсынады:

дәстүр, соның ішінде белгілі бір этникалық топтың әдет-ғұрыпын;
қарастырылып жатқан қоғамның тұрмыстық мәдениетін;
күнделікті мінез-құлқын, яғни нақты бір қоғамда бекітілген қарым-қатынас және мінез-құлық әдетінің нормалары (осының ішіне коммуникацияның ауызша емес (вербалды емес) және паравербалды құралдары жатады) ;
белгілі бір қауымдастықтың мәдениетін ұстанушы мен қоршаған ортаның көзқарастарының соқтығысуының нәтижесінде пайда болған ерекше образдық ассоцияцияларды қамтып көрсететін әлемнің ұлттық бейнесі;
коммуникация қатысушыларының «ұлттық мінезі» және оның «жұмбақтылығы»;
халықтың мәдени дәстүрлерін баяндайтын көркем әдеби шығармалар

Осы жерде көркем әдеби шығармалардың негізгі қоғамдық міндеттеріне

тоқталып кетсек дұрыс болар, себебі шет тілі сабағында орынды қолданылған әдеби шығармалардың мәтіні оқытушыны игеріліп жатқан тілдің тек грамматикалық, морфологиялық және тағы да басқа тілдік формалармен таныстырып қоймай, сонымен қатар, сол ұлттың мәдениетімен, оның салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, тұрмыстық мәдениетімен де таныстырады. Көркем әдеби шығармалардың басты үш міндеті бар: эстетикалық, әлеуметтік-коммуникативтік және ақпараттық. Осылардың әрбіреуі маңызды рөл атқарады, бірақ екінші тілді меңгеру тұрғысынан соңғы екеуі басты орын алады. Ақпараттық функция бейтаныс әлемнің шекарасын айқара ашады, мемлекеттің мәдениетімен, қалыптасқан нормалар мен өзін-өзі ұстау ережелерімен, әдет-ғұрпымен т. б. таныстырады. Атақты әдеби ескерткіштер ұлттың бірігуіне және ұлттың дербес мемлекет болып танылуына ықпал етеді. Сонымен қатар, түрлі ұлттық топтарды бір мәдениетке кіріктіреді. Демек, әдеби шығармалардың әлеуметтік- коммуникативтік функциясының мәні ұлттың бірігуіне үлесін қосу болып табылады. Оқушы белгілі ақын-жазушылардың әдеби шығармаларымен және олардың жазылуына әсер еткен тарихи шарттарымен таныса отыра, сол халықпен және оның мәдениетімен іштей үндеседі, қарым-қатынас орнатады. Себебі оқушы мен басқа ұлт өкілдерінің арасында екі жаққа да мағынасы түсінікті символдар, элементтер пайда болуы мәдениетаралық коммуникацияның толықтай, еш кедергісіз, тосқауылсыз орнығуының негізгі шарты болып табылады. Тұлғаның тілдік, мәдени және коммуникативті компетенцияларының дамытуында оқу барысында орынды қолданылған мәтіндер және оларға ұтымды келістірілген тапсырмалар маңызды рөл атқарады.

Мәдениаралық құзыреттілік компоненттері «соңғылардың мазмұнының бөлігін модифи- кациялай отырып және оларға мәдениаралық өлшем қоса отырып, шеттілдік коммуника- тивтік құзыреттіліктің компоненттерімен қа- тысты» тұжырымы маңызды болып көрінеді. Жоғарыда белгіленген пікірге сәйкес, комму- никативтік және мәдениаралық құзыреттілік ішінара басып өзады. Осы тәсілді алып және осыған сүйене отырып, біз ойлаймыз, лин- гвисткалық емес жоо-да кәсіби мәдениаралық құзыреттілікті шеттілдік кәсіби коммуникатив- тік құзыреттілікті жеке құру пайда болу про- цесінде тікелей қалыптастыруға болады. Ол үшін шеттілдік кәсіби коммуникативтік құзы- реттілікті құрайтын әр мазмұнына мәдениара- лық аспект енгізу қажет. Бұл ұстаным келе- сідегідей тұжырымдалуы мүмкін. Шеттілдік кәсіби коммуникативтік құзыреттілік тілдік емес жоо-да оқытудың соңғы мақсаты ретінде екінші тілдік тұлғаны қалыптасуының негізгі көрсеткіші болып табылады. Егер де соңғысы- ның барлық компоненттері мәдениаралық өл- шеуді ескеріп қалыптастырылатын болса, онда кәсіби коммуникативтік құзыреттілікке сәйкес компоненттеріне мәдениаралық аспектілер жиынтығы кәсіби коммуникативтік құзыретті- лікті құрайды. Кәсіби коммуникативтік құзы- реттілік оқыту мақсатының дербес компоненті ретінде қарастырыла алады, ал шеттілдік кәсіби коммуникативтік құзыреттілік компоненттері бірі болып емес. Басқаша айтқанда, жиын- тығында мәдениралық аспектілерді ескеріп шеттілдік кәсіби коммуникативтік құзыреттілік құрастурышыларын қалыптастыру, студенттер- де құзыреттіліктердің ерекше түрін қалыптас- тыруды қамтамасыз етеді, ал дәлірек кәсіби мәдениаралық құзыреттілікті. Айтылғанға сүйене отырып, тілдік емес жоо- да оқыту мақсатын анықтағанда кәсіби мәде- ниаралық құзыреттілікті қалыптастыру оқыту мақсатының дербес компоненті ретінде бөлінуі, ал оның мазмұны кәсіби қатысым саласында бірінші кезекте маңызды мәдениаралық қаты- сым мәселелесін шығару негізінде анықталуы керек. Осыған байланысты тілдік емес жоо-дар түлектерінің кәсіби мәдениаралық қатысым ерекшеліктерін анықтау, табысты мәдениара- лық коммуникация қамтамасыз ететін білім, білік және дағдылар құрылымында кәсіби таң- баланған сипаты бар элементтерін бөліп шырау қажетті болып табылады. Сол бір мезгілде осы құзыреттілік жалпы мәдени компонентті қо- сады, яғни анықтау мен сипаттауға жататын кәсіби іс-әрекет саласына тәуелсіз білім мен білік. Біздің зерттеу ракурсында, мәдениаралық құзыреттілікті қалыптастыру «тек мәдени- аралық қатысым біліктерін қалыптастыруды. ғана емес, сонымен қатар олардың нақты мәде- ниет ерекшеліктері мен өзара қатынасының ерекшеліктерін үнемі танудағы эвристикалық тәртібі мен стратегиялары оның нәтижелілігін қамтамасыз ететін біліктерді қолдануды бол- жайды» деген ойды маңызды етіп ұсынады. Сөзсіз, бұл пікір рефлексивті біліктерді дамы- туды тұспалдайды. Бұл туралы «мәдениаралық құзыреттілік - бұл тілдік тұлғаға өзінің мәдени ұқсастығын жоғалтпай, өз мәдениетінен шы- ғуға және медениет медиаторының қасиетін алуға мүмкіндік беретін қабілеттілік», «мәде- ниеттер мен білік айырмашылықтары туралы білімі негізінде болып жатқан басқа мәдениет әңгімелесушімен бірыңғай мағынасын мәде- ниеттер арасында елші бола отырып құру қабілеттілігі», пікірі айғақтайды. Осы туралы И. И. Халеева: «Мәдени жүйелілік жүйе шек- теуінен асқан жағдайда танылатын адами өзара іс-әрекеттердің барлығы мәдениаралық болып табылады» деп жазады. Кәсіби мәдениаралық құзыреттілік басқалар сияқты білім мен білік терминдарында да сипатталады. Егер білім туралы айтсак, кәсіби мәдениаралық құзырет- тілік қалыптастыруды қамтамасыз ететін оқы- тудың мазмұнының мәдениаралық аспектісі өзіне коммуникацияда қиындықтардың себебі бола алатын тарихи және мәдени белгіленген айырмашылықтардың білімнің қажетті мини- мумын ғана емес, сонымен шетелдік әріптес- термен қатысым процессінде осы қиындық- тарды алдын-ала білу және меңгеруге қажеті білімдерді тарту ғана емес. Үздіксіз мәдени- аралық өзін-өзі дамыту процессінің негізін ту- дыруға қабілетті осындай білім мәдениаралық құзыреттілікті қамтамасыз ете алу керек

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.