Қарақалпақ автономиясы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қарақалпақтар.

Қарақалпақ автономиясы облыстық территориясы 165, 5 мың кв, кмқұрып, Хорезм оазисінің шығыс бөлігін, Амударя ағатын, Аррал теңізінің оңтүстік жағалауын, Үстірт ойпатының шығыс бөлігінің жартысын және Хорезм оазисіне тиіп жатқан Қызылқұм шөлінің бір бөлігін қамтиды. Қарақалпақ территориясы Арал теңізіне төмен қарай тегістік пен жоталардан (Бельтау, Кушканатау, Кубатау) тұрады. Астанасы Амудария жағалауының оңтүстігімен 8 км. Қашықтықта орналасқан Нүкіс қаласы.

Қарақалпақ халқының республика территорисы бойынша орналасуы біркелкі емес. Олардың негізгі бөлігі солтүстік адамдарға көбірек шоғырланған да, оңтүстік бөлігінде қарақалпақтау аздау болып негізінен өзбектер, қазақтар және азырақ түркімендерр кездеседі. Шөлді аудандармен шектесетін батыс және шығыста да қазақтар көп тұрады. Қоңырат аудандарында қарақалпақтар мен көршілес солтүстік - Хорезм өзбектері тұрады, бірақ өздерін «Аралдықтар» деп атайды.

Қарақалпақ халқының қалыптасу процесі Арал өңірі территориясындағы және Ортағасырдағы әртүрлі тайплармен халықтардың негізінде жүрді. Олардың тарихы Орталық Азиялық түркітілдес халықтардың ең алдымен қазақтар мен өзбектердің этногенезімен тығыз байланысты. Қарақалпақтардың этногенезінің негізін қалаған Арал теңізінің оңтүстік жағалауында *** б. э. д. І-ғасырда ** ** және т. б. Сақ - массагет конфедерациясына кіретін тайплар.

Архиологиялық қазба жұмыстарында олардың мерзімді көшпелі баспаналары ғана емес, бекініс қабырғалармен бекітілген қала қоныстар () қорғандар шикі кірпішпен пажадан салынған үлкен жерлеу құрлыстары да кездесті.

Сақ - массаге тайпаларының этникалық негізінде және Арал өңірі даласына шығыстан ағылған құндармен (б. э. д. ІІ б. э. ІV ғғ), кейін келе түркілермен (VІ - VІІІ ғғ. ) араласуының нәтижесінде Арал өңірінің ерте орта ғысырлық халықтары - печенегтерімен оғыздар қалыптасты. Орта ғасырда печенектермен оғыздар өздеріне тән мал шаруашылығы, балық аулау, егіншілік мәдениеті ерекшелігін сақтап отырып, Хорезмнің саяси ықпалы мен өркениеті әсерінде болды. Печенегтердің этногенезінде оғыздар мен салыстырғанда башқұрт, т. б. халықтардың құрамына енген Орал тайпалары - угорлар үлкен рөл атқарады.

VІІІ - ХІ ғғ. Печенег және оғыз тайпалары қарақалпақ халқының қалыптасуындағы нағыз этникалық орта болды. Бірақ оғыздар Қарақалпақтардың этногенезінде біршама ықпал еткенімен негізінен түркімен халықтарының құрамына кірді. Печенегтердің осы тайпаларын зерттеген П. П. Иванов, С. П: Толстовтардың пікірінше шығыс қарақалпақ халқының негізін қалады. Сондай-ақ қарақалпақ Арал өңіріндегі Оғыздар мен бірге ХІ ғ. Сельжуге қозғалысына қатысып, Сырдариядан Хорезмге, Нұрататауы арқылы Оңтүстік батысқа, қазіргі Түркіменстан, Хоросан Кіші Азияға барғандарын дәлелдейді.

Кейбір зерттеулер «Қарақалпақ» этнонимі - қыпшақ термині дей келе, оны Ертіс өңірінен келіп, Арал аймағы мен Сырдарияның төменгі бойы жаулап алған оғыз - печенег тайпаларын атау үшін қолданған, ал Киев русінің халықтары бұл атауы половщтерден қабылдаған дейді. ХІІ ғ. «Қарақалпақ этникалық термині» Арал өңірінде қалып қойған шығыс печенег тайпаларын атау үшін қолданыла бастады.

ХІІІ ғ. Қарақалпақтарға ұйтқы болған тайпаларды монғолдар жаулап алды. Қарақалпақтардың монғол империясы құрамында болуы, рулық - тайпалық құрамының шығу тегі монғол атауымен байланысты (қоңырат, қият, манғыт, т. б. ) ру - тайпалармен толысып өңіріне әкелді. Бірақ монғол атауының барлығы шығу тегі монғолдармен байланысты емес. Х V - ХVІ ғғ. Қарақалпақтар ноғайлар құрамына кірген. Саяси бірлесудің нәтижесінде қарақалпақтардың этногенезі процесі аяқталып, тілі және ежелгі Орта Азиялық (және Сырдарияның төменгі ағысы мен) өркениетпен байланысты сондай-ақ, Дешті Қыпшақ даласымен және Сырдарияның төменгі ағысы аудандары мен Шығыс Европа - Арал теңізі, Повалжье және солтүстік Кавказ халықтары мәдениеті мен сипаттағы Қарақалпақ мәдениеті қалыптасты.

Орталық Азия құжаттарында ХVІ ғ. аяғында Қарақалпақтар Сырдарияның орталық алқабында, Сығанақ қаласының маңайында тұратын жекедар халық ретінде бірінші рет атала бастаған. Х VІІ ғ. деректер қарақалпақтардың орналасуы территориясын, олардың негізгі бөлігі Түркістан қаласымен Қаратау Тау аралдарындағы Сырдария өңірінде орналасып, Бұхар хандығына бағынғандығын нақтылайды.

Қарақалпақтардың орналасуының басқа орталықтары Орал және Ембі өзендерінің жоғарғы аудандары. Осы жерде олар Қазақтармен бірге орыстың Сібір иеліктеріне шапқыншылық жасап отырған. Қарақалпақтардың 3-ші бір тобы Зеравшан бойында орналасқан. Кейбір дерктерде, *** Бұхаралық Сұлтан - Күшханға қарсы қарақалпақтардың күрескені жөнінде жазылған. Қарқалпақтар тек Бұхараның ғана саяси өміріне араласып қойған жоқ олар Хиуа. Сонымен бірге Маш, Күнәкіт, Кендір, Жоңышқа беу- бадиша өсімдіктерін өсіріледі. Қарақалпақтардың егіншілігіндегі ерекшелік бақша өсімдіктерін өсіру (Қауын, қарбыз, асқабақ) болып саналады. Бақша өсірумен қарақалпақ халқының ең кедец тобы да аталады.

Кеңес өкіметі Кезеңінде қарақалпақтардың өсіретін негізгі дақылдары мақта және жүгері болды. Бұлар егістіктің 60% жерін алып жатты. Мұнан кейің дәнді дақылдар олардың ішінде күріш, жүгерінің бірнеше тұқымын, арпа, тары және т. б. өсірді. Күріш алдымен ауы мал төмен аймақтарда екті.

Егістік құралдарына: Жер жырту үшін ортаазиялық Омоч - қарақалпақтарда гунде - ағаш деп аталады. Құрал оның басты темір тіс пазнав орнатады. Бұған қос өгіс жегіп жерді айдайтын болады. Жерді айдап болғаннан соң, мала таспен топырақты үгітеді. Басқа халықтар сияқты оларды дихан баба піріне бағынды. Астықты орақпен орып, оны дестелеп (бума-бума) біраз кептіргеннен кейін қырманға әкететін болатын.

Малшыларға қарақалпақтардағы дәстүр: малшылардағы ерекшелік, бұларда қой және түйе малынан гөрі ірі қара мал көбірек өсіреді. Мұндай мал тұқымдарындағы арақатынас жартылай көшпелі халық шаруашылығына тән болма, көшпелі мал шаруашылығында негізінен қой, түйе жылқы белгілі орын алады. Байлар көбіне жайлауға малын айдап көшссе, кедейлер сол қыстауынан ұзай алмайтын. Қарақалпақтардың жылқы, түйемен көшетін қазақтардан ерекшелігі өгізгі жегілген арбамен көшетін болған. Бұларда да жайлаулар байлардың атымен аталады. Малдың тебіндей алатын қойдан басқа барлық түріне қысқы азық дайындайды. Ірі қара мал үшін қамыс шөп, күріш, бидай, тарының сабаны, түйе үшін жантақ және т. б. дала өсімдіктері пйдаболды. Жылқышы бидай сабанымен жоңышқа, арпа, жүгерімен қоректенеді.

Ертеректе қарақалпақтарда құйрықты қой көп өсірілсе, қазір де олар етінің молдығымен бағаланады. Кейін қаракүл қой көп өсірілді.

Жылқының үш түрі: Өзбекстандық қарабайыр, Түркімен және Қазақ тұқымынан кеу тарады. Түркімен жылқысы салт жүргенде, қарадайыр ауыл шаруашылығының жұмысына төзімді, қазақ жылқысыда дала және шөлді жерлерге мінуге таптырмайтын тұқым.

Қарақалпақтың ертеден келе жатқан тағы бір кәсібі балық аулау. Бұл кәсіп солтүстік аудандағы Қарақалпақтарда, яғни Әмудария жағалауымен Қаратерең және қоңырат ірі өңіріне жақын Дәуқара шатқалындағы мүйтен, қолдаулы қарақалпақтарда жылқы дамыды. Олар балық аулаудың бірнеше түрін білді. Солтүстік ішінде ең көп тараған - қауа. Оны биік қамыспен қоршап ағыстарды жауып, орта тұсынан балық ағып келетін саңлау қалдырып жасайды. Қарақалпақ халқының аушылық саясаткерлікпен де айналысқан. Себебі, Әмударияның төменгі ағысы үйрек, қаз, аққу, қырғауыл және жайран, қоян, сайгактарға да толы болатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.