Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайы

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылыгын жәнс оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтидьг. жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтыгы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және бас-қаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бүл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатыкастар және кәсіпшілік қызметпен мүлдем үйлеспейді.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
көлемдерімен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайыный тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші роль атқарды. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі -
онда жоспарлық көрсеткіштер мей нормативтердің жоқтығы болып табылады.
1.1 Қаржылық жағдайды талдаудың мәні және мақсаты

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы
(активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру
көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер)
сипатталады" деп жазған [21].
Профессор Н.А Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады [15]. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорын-ның қалыпты
өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы
ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату
және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруа-шылық субъектілерімен қаржылық
қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық түрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді".
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қаржы
ресурстарының қалаптасуымен, таратылуы және пайдалануымен көрсетіледі" деп
жазады [14].
М. Н. Крейнина қаржылық жағдай ұғымын былайша түсіндіреді: "Қаржылық
жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және
пайдалануын сипат-тайтын көрсеткіштер жиынтығы" [5].
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъекті-сінің қаржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелес-тік қабілетгілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілет-тілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капи-талды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттеме-лерін орындау [4]. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады (7).
С.А. Степанов осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау" [18].
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсет-кіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтиже-сшде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсшорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенщді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы
тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бүл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылыгын жәнс оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылыгы нені білдіреді? Бұл сұрақта
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты "өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз каражаттарының
байланысы деп жазады [4].
Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сон-дай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыз-дарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақ-тысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржы-лық түрақты болып табылады" деп жазады [11].
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде анықтайды.
Олардың ойынша "Қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепіл-дендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы" [21].
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады [14]. Ол ақша қаражаттарын
еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіз дігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды
кеңейтүге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның
қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік оереді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеу-шілігі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал
көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен
кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және
қорлар есебі;
баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
кәсіпорын табыстылығын бағалау;
кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынньщ шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтидьг. жабдық-
тау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтыгы коммер-цияльщ, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капитал-дың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштері-мен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сүрыпталымды үстап тұруы-на, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсшорьшның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерщ тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотьша ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасаиды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Kepi байланыс та бар, ол ақша қара-жаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты кәп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткішіің көлемі кәсіпорының өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылғак мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кэсіпорынның қаржылық жағдайының түрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;
кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
баланс өтімділігін талдау;
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері

Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметті біртұтас кешенді
талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді
қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің әрқайсысы-ның өзінің негізгі
ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банк-терді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдарын кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық га-зеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін дина-микада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік бере-тін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкер-шшік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгеиш анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, қалай жұмыс істейтінін
көруге мүмкіндік реді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті
жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы Дау қаржылық есеп негізінде
жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның қаржыльіқ
жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда
қаржылық талдауды жүргізу бойың-ша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық
көрді. Бұд еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайың және оның
жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл
әдістемелердің көпшілі-гінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын,
кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған
жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгей-лерінде және кәсіпорынның
өзінде пайдаланып келген қаржылық жағдайды талдаудың қалыптасқан әдісінің,
шаруашылық жүргізудің әкімшілік жүйесінің жұмыс істеу жағдайында және
негізінен орталықтандырылған көздерден қаржыландырылатын мемлекеттік меншік
үшін, сондай-ақ уақытша тартылған қаражаттарды (тұрақты пассивтер), айналым
қаражаттарын және бас-қаларды мөлшерлеу мақсатында қолданылғаны түсінікті.
Бүл жағдайлар шаруашылық жүргізудің тиімділігіне бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның дербестігін тежеп отырады және нарықтық
қатыкастар және кәсіпшілік қызметпен мүл-дем үйлеспейді.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
көлемдері-мен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайыный тұрақтылығына қалай эсер етуін зерттеу
шешуші роль атқарды. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшелік-терінің бірі -
онда жоспарлық көрсеткіштер мей нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорын-оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді ғана бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатын
жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде карқынды өзгеріп отыратын
нарықтық конъюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға ұмтылатын
кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын
жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметге нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нома-тивтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпо-рынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігі-
нен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорын-ның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегін-де жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың Ішшен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
келденең талдау;
тікелей талдау;
трендтік талдау;
салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір ициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы
бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы
ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі қүрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылык коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуій бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасЫ ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып
табылады және де олар талдау нәтижесінде алдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл - қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және бас-қалар. Қатынастарды
үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізіл-ген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде
жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда
тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне
назар ударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы
туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық
жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіщ-терді зерттеу қажет
болады, себебі ол болып жатқаң жағдайларды түсінуге және де оларды тек
ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға
мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге
мыналар жатады: өтім-ділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік
белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ак
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстыр-ғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады.
Факторльщ талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрееткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықгау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде - тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері
(синтез) болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылык жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалык және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік жэне индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономика-лык
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Айта кеткен жөн, кәсшорынның қаржылық жағдаиы-а талдау жургізудің
дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі
авторлардың ыныстары оқырмандардың назарын аударады.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық
тұрақтылықтьің абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті
оның негізгі бастапқң пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақты-
лықты талдаудан туындап, ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы
төлем қабілеті мен қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы
қорытынды жасауға тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалауға байланысты жұмысты екі модульді
құрылым түрінде ұйымдастыруды ұсынады: экспресс-талдау және тереңдетіп
талдау. Экспресс-талдаудың негізгі мақсаты - бұл шаруашылық субъектісінің
даму динамикасын және қаржылық жағдайын бағалау болып табылады. Оның
Іпеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті және жай қол жеткізуге мүмкіндік
беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған санының динамикасына есеп, бақылау
және талдау жүргізіледі.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудыц бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді Оның мақсаты - шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдеп қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорыннын болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық бага беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылаі дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайды терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады
сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы
мен кәсіпорынның табысты лығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.3 Қаржылық жағдайды талдаудың ақпараттық негіздері

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпа-раггык негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 "Бухгалтерлік есеп
туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады [10]:
бухгалтерлік баланс;
қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын үстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге эсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы түсі-
ніктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сег-менттер, сомалық
ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері
туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарасты-рылады.

2 КАЗКОММЕРЦБАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Казкоммерцбанк акционерлік қоғамның жалпы мінездемесі

Акционерлік қоғам Казкоммерцбанк 1990 жылы 12 шілдеде құрылған және
Ашық Акцеонерлік Қоғам ретінде Медеу-Банк атымен Қазақ Кеңестік
Әлеуметтік Республиканың заңдылығына сәйкес тіркелінді, ол банк қызметінде
түрлі қызметтерде іске асыру мақсатымен құрылған. Қазақстан тәуелсіз ел
болған соң Медеу-Банк ААҚ Казкоммерцбанк болып қайта тіркелінді және 21
қазан 1991 жылы банк ісін жүргізу үшін Қазақстан Республика Халық Банкінің
лицензиясын алды. 1994 жылы ААҚ Казкоммерцбанк Астана-Холдинг Банкімен
бірікті, жаңа банк АҚ Казкоммерцбанк атымен өз ісін жалғастырды. Астана-
Холдинг Банк 1993 жылдың мамырында акционерлік қоғам ретінде
ұйымдастырылған. Казкоммерцбанк Әділет Министрлігінде 4466-1910-АО
нөмерімен тіркелген.
Казкоммерцбанктің Қазақстан Республикасында 22 филиалы бар және
Лондонда (Великобритания) үкіметі бар. 2003 жылы желтоқсанда Казкоммерцбанк
Кипр Республикасында филиалын ашуға лицензиясын алды.
2003 және 2002 жылдардың 31 желтоқсанына Казкоммерцбанкта жұмыс
істеушілердің саны 3,044 және 2,850 адамға жуық.
Казкоммерцбанк Қазақстанда 2003 жылдың 31 желтоқсанына жалпы активтер
көлемінен ең ірі банк болып саналады. Банк заңды, жеке тұлғаларға қызметін
көрсетеді және де оларды әртүрлі қызметтермен қамтамассыз етеді. Жыл
аяғының қорытындысы, Банктің таза пайдасы- 8,761 млрд.тг.(58,6 млн.АҚШ
доллар), активтер- 434,241 млрд.тг.(3,011 млн.АҚШ доллар) және акционерлік
капитал- 45,579млрд.тг.(316 млн.АҚШ доллар) құрайды.
Банктің негізгі қызметі – депозиттерді алу және теңге шетел
валютасында несиелер мен ссудаларды беру болып саналады. Банк клиенттердің
ағымдағы шоттарына қызмет көрсетудің кең спектрін ұсынады, яғни тікелей
дебиттік төлемдер және даналық (банктік) қаржыландыру сияқты шоттар.
2003 жылдың 31 желтоқсан қорытындылары бойынша Банк клиенттердің дана
депозиттердің көлемі 530 млн. АҚШ доллар құраған, 1999 жылда болған
көрсеткішінен 23 млн. АҚШ доллардан артты. Банктің ойлауы бойынша, қазір
оның депозиттік ортасы басқа Қазақстандық банктердің ішінен ең ірісі болып
саналады. 1999 жылдың аяғынан бастап 2003 жылдың 31 желтоқсан жағдайы
бойынша Банктің тұтынушылық несиелері 10 млн.доллардан 165 млн.долларға
дейін өсті.
Банк VISA және EuropaMaster Card кредиттік және дебеттік
карточкаларды шығарады және оның кредиттік, дебеттік карталар
CirrusMaestro жүйелеріне кіру мүмкіндігімен қамтамасыз етеді. Жылдың
аяғында Банк карточкаларының 249.015 саны айналымда жүр. Банк American
Express және Diners Club карточкаларын таратудың өкілетті агенті, және 2001
жылы чип пен магниттік ленталарды біріктіретін қорғау үшін, смарт
карталарды шығарудың Қазақстанда бірінші банк болып саналады. Жылдың
аяғында банкоматтардың таралған жүйелерінің саны 230 және пос-
терминалдардың саны 806 құрады. Банк жергілікті банктердің біріншісі болып
саналады, өйткені ол өз клиенттерді телефон банкинг пен интернет банкинг
қызметтермен қамтамасыз етеді.
Коммерциялық банктің бизнесі бойынша Банк орта және ірі қазақстандық
және халықаралық компанияларғы өнім мен қызметтермен қамтамасыз етеді. Бұл
компаниялар Қазақстанда сауда және құрылымдық қаржыландыру, жоба
қаржыландыру, интернет банкинг қызметі және активтермен басқару және де
қысқа мерзімді несиелендіру және тағы басқа жалпы банктік қызметтерді қоса
өз ісін іске асырады. Банк саясатына сәйкес өтімділіктің жоғары деңгейін
ұстау бойынша, ол корпоративті клиенттерге 18 ай орта мерзімге шетел
банктермен синдицирленген несиелерді ұйымдастырады және Ресей мен Қырғыстан
көрші елдердегі ірі корпоративті клиенттерді қаржыландырады. 2003 жылдың 31
желтоқсанындағы жағдайы Банктің жалпы несиелік портфелі 302.132 млрд.тг.
(2.1 млн.АҚШ доллар) құрады.

2.2 Казкоммерцбанк акционерлік қоғамның қаржылық талдауы

Банктік қызметтерден басқа Банк қаржылық қызметтерді көрсетеді. Ол
Қазақстандағы валюталық нарықтың және бағалы қағаздар нарығының негізгі
қатысушы болып саналады. Және де компанияның, ақшалай ресурстарды басқару,
жалақы қызметтерді қоса, негізгі жабдықтаушы ретінде саналады. Генеральды
Банктік лицензиясына сәйкес Банктің алтын мен күміс сияқты бағалы
металдарды сату, сатып алу және сақтандыру сияқты келісімдерді жүргізуге
құқығы бар. 2001 жылы Банк өзінің корпоративті және дана клиенттерге
трасттық қызметтерді көрсетуді бастады.
а) Банк активтерінің өсуі

ә) 2003 жылдағы Банк активтерінің динамикасы

1-сурет. Баланстың анализі

2003 жылдың аяғында Банк активтердің көлемі 434,2 млрд.т, өткен
жылдағы активтер 2002 жылмен салыстырғанда 66,5 %-ға (орта жылдық көлемі
350,8 млрд.т құрады) өсті. Активтердің өсүі клиенттерге несиелер өсуінен
61,5 % (107,8 млрд. теңгеге) болды, бағалы қағаздар салымына 2,7 есе (44,5
млрд. теңгеге) және де Халық банкте ақшалай қаражаттарының және кассалар
көлемінің және материалдық емес активтердің 2,4 млрд.теңгеге артуы.
2003 жылғы активтер құрылымында клиенттер несиесінің үлесі 65,2% ,
2002 жылдың 63,8% қарағанда құрады. Бағалы қағаздар салымдарының және
инвестициялардың үлесі 10,7%-дан 17,1%-ға өсті.
2003 жылғы өтімділік көрсеткіші (1 ай мерзіміне дейін төлеу
міндеттеріне өтімділік активтердің қатынасы) 110,4%, ал 2002 жылы 130,6%
құрады. Қазақстан Республикасының Халық Банк міндеттері бойынша өтімділік
коэффициенты есеп беру жылдың соңына құрады: өтімділік ағымдағы
коэффициенті к4-0,91 (нормативті 0,30 аз емес) және қысқа мерзімдегі
өтімділік коэффициенті к5-0,78 (нормативті 0,50 аз емес).

2-сурет. 2003 және 2002 ж.ж. 31 желтоқсан жағдайы бойынша
Банктерге берілетін несиелер мен қаражаттар.
2003 жылдың аяғына басқа банктегі (нетто) орналасқан қаражаттар мен
несиелер көлемі 388,583 млн.теңге құрады, 2002 жылға қарағанда азайуы 11,2%
құрады. Олардың үлесі Банк активтерінде 8,9% құрады. Теңгеде қаражаттар
4,6% орналасқан, салымдардың қалған соммасы АҚШ доллар мен еврода берілген.
Теңгедегі қаражаттар көлемі 14,7 есе өсті және 1,790 млн.теңге 2003 жылдың
аяғында құрады. Валютада орналасқан қаражаттар үлесі- 95,4%. Банк саясаты
басқа банктерге қаражаттарын орналастыру өте консервативті.
1-кесте. Банктерге берілетін несиелер мен қаражаттар
млн.теңге
31 желтоқсанына
2003 2002
Банктердегі депозиттер мен
құралдар
теңгеде 1,79 122
валютада 35,321 43,499
Банктерге несие
теңгеде 0 0
валютада 1,887 0
Жалпы 38,998 43,621
Несиелер бойынша жоғалтудағы
қорлар
Банктарға берілген қаражаттар 38,583 43,451
мен несиелердің жалпы көлемі

Несиелік портфель
2003 жылдың 31 желтоқсанына несиелік портфель (брутто) 302,132
млн.теңге құрады, жылдың басындағы көрсеткіштермен салыстырғанда, 59,6%
өсті. Клиенттерге берілген несиелер үлесі (нетто) Банктің жалпы активтерде
2003 жылдың аяғында болған 63,8% салыстырғанда. Несиелік портфельдің
(нетто) орташа көлемі 2003 жылы 197,709 млн.теңге құрады. Іс-қағаздар
несиелендірудің (брутто) көлемі, аккредитив мен кепілдікті қоса 2003 жыл
бойы 23,4% 46,178 млн.теңгеге өсті.
Банк ұсақ және орташа Қазақстандық өнеркәсіптік кәсіпорындарды және
Қазақстандағы трансұлттық компаниялар, олар келесі бағыттарда жұмыс
істейді: қысқа мерзімді несиелендіру, сауда қаржыландыру, жоба
қаржыландыру. Осымен бірге Банк жеке тұлғаларға тұтынушы және ипотекалық
несиелендіру, несиелер карталар бойынша несиелендіру арқылы қызметтерді
көрсетеді, және де шағын бизнесті қолдау бағдарлама бойынша жеке
кәсіпкерлерді несиелендіру. Банк жеке секторды несиелендіреді.
2-кесте. Несиелік портфель
31 желтоқсанына, млн.теңге
2003 2002

Клиентерге несиелер 302,131 189,265
Несиелер бойынша қорлар 122
Қорларды алғандағы клиентерге283,062 175,249
несиелер
Шартты міндеттер
Кепілдіктер 22,769 18,951
Аккредитивтер 23,409 18,466
Қорлар
Жалпы шартты міндеттер 44,752 35,627
Жалпы несиелер, кепілдіктер, 327,814 210,876
аккредитивтер

2003 жылы Банк шағын бизнес даму бағдарламасы бойынша Қайта құру және
Даму Еуропалық Банкінің (ЕБРР) сызығы арқылы несиелендіруді жандандырады.
2003 жылдың аяғына бұндай несиелер бойынша негізгі қарызының көлемі 30577
мың АҚШ доллар құрады. Стандартты несиелердің көлемі 29,738 мың АҚШ доллар
немесе барлық көлемнің 97,26% құрады. Казкоммерцбанк Қазақстан
Республикасының ірі несие берушілердің бірі болып саналады.

3-сурет. Экономика салалары бойынша несиелік портфельдің құрылымы
31.12.2003 ж.

2003 жылы Банк жеке тұлғаларды қаржыландыру көлемі жыл басындағы
12,234 млн.теңгеден жыл ағымдағы 31,791 млн.теңгеге артты. Жеке тұлғаларды
несиелендірудің жалпы көлеміндегі Банк несиелерінің үлесі-25,9%.
Банк саясатына сәйкес валюталық тәуекелділігінің шегі бойынша негізгі
үлесі (79%) валютадағы несиелер құрайды. 2003 жылдың аяғында несиелер
көлемі теңгеде 40,6% артты, ал олардың Банктің жалпы портфелінің үлесі 21%
құрады.

4-сурет. Валюталар бойынша несиелік портфельдің құрылымы

Клиенттерге несиелер мүлік, кепілдіктер, тауар қорлары, жабдықтар,
мемлекеттік бағалы қағаздар, акциялар және депозиттер аманаты бойынша
беріледі. Аманат өте кертартпа түрінде бағаланады, керек болған жағдайда
тәуелсіз сарапшылар шақырылады.
Несиелер портфель сапасын жақсарту үшін Банк жұмыстар жүргізеді. 2003
жыл бойы несиелердің сенімі, күмәнды және шығыны аса көп емес үлесі 24,3%-
дан 18,0% төмендеді.
Банктің несиелік тәуекелділігі клиенттердің несиелері, аккредитивтері
және кепілдіктері портфеліне негізделген.

5-сурет. Қорлануының деңгейі

2003 жылдың 31 желтоқсанына несиелік портфельде атқармайтын
несиелердің көлемі 2,453 млн.теңге құрады, ал 2002 жылы 2,312 млн. теңге
болды. Атқармайтын несиелердің Банктің несиелік портфелінде салмағы азайды
және жылдың аяғына 0,8% жылдың басындағы 1,3% салыстырғанда. Банкпен
құрылған несиелер бойынша шығындар 7,8 есе атқармайтын несиелердің көлемін
жабады.
2003 жылдағы салыстырулар бойынша клиенттер арқылы несиелік
тәуекелділіктің топтауы азайды: 20 ірі тәуекелділіктердің орны 2003 жылдың
аяғына 30,3%Банктің жалпы несие портфелінен құрады.
Соңғы жылдардың жалпы тенденциясы- клиенттер несиелендірудің
мерзімдерін арттыру болып табылады. Бірақ та ұзақ мерзімді салымдарда керек
ететін инвестициялық жобалардың үлесі Банк портфелінде әлі де үлкен емес
13,6%. Несиелер үлесі 1-5 жылға дейін мерзімге 2003 жылы 42,0% құрады.
Қаржыландырудың базасы
2003 жылы Банктің орташа міндеттері 70,1%-ға 181,824 млн.
теңгеден 309,208 млн. теңгеден дейін өсті. Лайыздың орташа міндеттері 69,4%-
ға 172,035млн. теңгеден млн.теңгеге дейін өсті.
Пайыздық міндеттердің құрылымында өзгертулер болды: клиенттер
қаражаттарының үлесі 51,7% 2002 жылғы 65,9% салыстырғанда; айналымға
жіберілген бағалы қағаздар үлесі 29,5% 2002 жылғы 10,8% салыстырғанда;
қаржылық институттар мен банктерден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.