Қаржы институттарының салық салудағы теориялық-әдістемелік аспектілері

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қаржы институттарының салық салудағы теориялық-әдістемелік аспектілері

1. Қаржы институттарының салық салу проблемаларына деген
көзқарастар эволюциясы және тиімді салық механизмінің құрылуы

Берілген зерттеудің актуальдылығы мен уақытылығы біріншіден қаржы
институттарының салық салу саласында сенімді концептуальды негіздің
жоқтығымен байланысты. Оған дәлел болып қаржы институттары үшін салық
белгілеудің негізгі шарттарын жасап шығару мәніне ие: салық төлеушілер мен
салық салу әлементтерін анықтау жөніндегі пікірталастар табылады. Қаржы
ғылымы тарихындағы Қаржы институттары және Қаржы институттарында салық
салу категорияларының генезистерін білу әлемдік және отандық ғылымның
жинақталған тарихи тәжірибесін түсінуге қаржы ғылымындағы стереотиптерден
құлылуға және салық табиғаты мен салық салу принциптері жөніндегі
зерттеулерді нәтижелі етуге жәрдемдеседі.
Осыған байланысты салық салудың генезисі және теориялық эволюциясы
қызығушылық тудырады. Салық және салық салу теориясы мен тәжірибесіне
арналған әдеби қайнар көздерді талдау ғылыми салық теориясы 17ғ. пайда
болғанын көрсетеді. Одан ертерек уақытта теологиялық сипаттағы теориялар
мен концепциялар тараған. Оны Ескі және Жаңа (Ветхий и Новый)
заветтерді талдау көрсетеді. Салықтың шығу тегі жөніндегі теологиялық
идеялар мемлекеттік басшылық - Құдайдан деген пікір басым болган кезде,
яғни орта ғасырларда дамыған. Айтылған ағымның өкілдерінің бірі Каспар
Клок (1553-1655) салық құдай құқының көрінісінің мәні деп көрсеткен.
Сонымен қатар ол тиімді салық қайтарымдылығының қажеттілігін мойындайтын.
Құранда да әдебиеттерде ислам салығы деп аталатын сенушілерге
арналған міндетті төлемдер қарастырылған. {1}
Салық ғылыми шынайы теорияларының бірі болып келісім шарт қатынастары
сипатындағы ортағасырлық қызмет айырбасы болды. Бұл теорияның мәні қоғам
салыққа айырбас ретінде мемлекеттен түрлі қызметтер алады. Осылайша неміс
қаржы мектебінің өкілі Самуэль Пуффендорф (1631-1694) ағартылған
абсолютизм жақтаушысы салық - қоғамның өмір мен мүлік сақтанымына және
сонымен байланысты шығындарға қажетті төлемдер деп атаған. Сондықтан да
салық төлеушілер арасындағы салықты белгілеу мемлекеттен алатын пайданың
көлеміне сәйкес келуі керек.
Корольдің жеке шаруашылығынан жекеленбеген мемлекеттік шаруашылық
мемлекеттік түсімдермен (мемлекеттік мүлік: жер, орман, капитал)
салықтармен төлемдермен күн көрген, сонымен қатар оған әскери және заңды
қорғаныс және басқа да мемлекеттік басшылыққа қажетті функциялар сатып
алынатын. Мұндай қатынастарда қызмет айырбас теориясы бар қатынастардың
формальды көрінісі болып табылатын. (2, 23 б.}
Пайда теориясы 17-18 ғғ. Ағару дәуірінде пайда болды, оның отаны
-Франция. Вобан (1707) және әсіресе Монтескье (1748) салықты әр бір
азаматтың жеке және мүліктік қауіпсіздігі үшін, мемлекеттік қорғау және
басқа да қызметтер үшін төленетін ақы ретінде қарастырған.
Салықтың осы анықтамаларында мемлекеттің келісім шарттардан шығатыны
жайында ой жатыр. Шындығында, мемлекеттен түсетін пайда мен салықтың
арасында ешқандай байланыс жоқ. Біріншіден, бұл жерде кез келген сату-
сатып алуда көрінетін еркіндік жоқ, сондықтан нарықта сатып алатын тауарға
төленетін төлемге мүлдем ұқсамайды. Салық келісім негізінде емес
мемлекеттік биліктің алдында міндет ретінде жиналады. Сонымен қатар,
тұлғаның төлейтін салық сомасы мен оның мемлекеттен алатын пайдасын
теңестіруге болмайды. Түйіндей келе, жеке тұлғаларға қатысты мемлекеттің
қызметі белгілі бір деңгейі анықталмаған, сондықтан оларды бағалау қиын.
Өкілдері француз ағартушылары (Шарль Луи Монтекскье, Вольтер, Мирабо,
Себастьян Ле Претр де Вобан), ағылшын философы Томас Гоббс болған атомистік
теория бойынша салық мемлекет көрсететін жеке және мүліктік қауіпсіздік
және басқа да қызметтер үшін әр бір азаматтың төлейтін төлемі. {3}
Салықтың индивидуалдық теорияларында салықтың классикалық теориясы
(немесе салық нейтралитеті теориясы) ерекше орын алады. А. Смит, Д.
Риккардо Ж. Б. Сей, Дж. Миль 18 ғ. салықтың экономикалық жағын
қарастыруда еңбектері сіңді. {4, 10 6} Салық салудың мәселелерін зерттей
келе қазіргі заманғы әдебиеттерде тиімділік принципі немесе рахаттану
принципі деп аталатын принципті енгізуші ретінде көрінеді. Бұл тұста ол
салықты еркін берілетін төлем ретінде көрсеткен Т.Гоббспен ұқсас болып
келеді. Салық трактовкасында А. Смит теңдік, айырбас теориясы позициясын
ұстанды.
А. Смиттің артынан Д. Рикардо шаруашылыққа заттай, материалды
көзқарасты ұстана отырып, мемлекеттік қызметті өндіріс шығындарынан бөліп
көрсетті. Осы жерден салық анықтамасы туындайды: Жинақтауды тежейтін салық
жоқ, себебі өндіріске кедергі келтірмейтін салық түрі жоқ. Салық құнарсыз
жер, нашар тұтынушы, қулық пен белсенділіктің болмауы, жұмыс орындарын
дұрыс бөлмеу, құрал жабдықтардың тозуы секілді сипатқа ие.
19 ғ. бірінші жартысында швейцар экономисті Ж. Симонд де Сисмонди (1773-
1842) Саяси экономиканың жаңа бастамалары (1819) атты өзінің ең негізгі
еңбегінде салықты рахаттану ретінде қарастырды. ... Салық төлеу арқылы әр
бір төлеуші рахатты сатып алады. {5, 135-149 6}
Өкілдері Адольф Тьер (1797-1877) және Джон Рамсей Мак-Кул ох (1789-
1864) болған салықтың сақтандыру төлемі теориясына байланысты салық -
мемлекеттің соғыс, қоғамдық тәртіптің бұзылуы және т.б. сақтандыру
тәуекелдерінен қорғайтын қызметтері үшін төленетін сақтандыру төлемі. Жай
сақтандырудан салықтың айырмашылығы сақтандыру жағдайы болғанда сақтандыру
ақысын алу үшін емес, мемлекеттің сыртқы қауіптен сақтануға, Ішкі тәртіпті
реттеуге, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға кететін
шығындарын қаржыландырады. {6} Бұл жерде айта кететін бір жай теорияда
мемлекеттен кім қызметті артық пайдаланады, байлар ма әлде кедейлер ме?
және сәйкесінше салықты кім артық төлейді? деген сұрақтарға жауап
берілмеген.
Құқықтық мемлекет жайында оқыту қаржылық ғылымды салықтың мәжбүрлеу
сипатына және жаңа теориялардың пайда болуына: қоғамдық келісім теориясы
және қанаушы теориясына алып келеді. Бұл теориялар салықты мемлекеттік
шығындарды жабуға мәжбүрлі қатысу, міндет деп түсіндіретін.
Осы айтылып кеткен жағдайлардың барлығы жалпы мемлекеттік шаруашылықтың
сипаты мен мәніне, оның негізі ретінде салыққа деген көзқарастың дерлік
өзгеріске ұшырауына алып келді. Әр-бір тұлғаның мемлекеттен алатын пайданың
бар екенін, халық құрған, жасаған арнайы бір келісім-шарттың бар екенін
дәлелдеудің мәні жоқ болды. Мемлекеттің қызметінің кеңейтілуіне байланысты
бұл пайдалар қызмет анықтамасының шегінен шығып кетті.
Белгілеу әдісі бойынша салық мемлекет пен азаматтар арасындағы келісім
нәтижесі. Бұл теорияны қоғамдық келісім теориясы (немесе коллективті
қажеттіліктер теориясы) деп атйды. (Э. Селигман, Р.Стурм, Л. Штейн, А.
Шеффле, Ф. Нитти, А.Вагнер) Бұл теорияның мәні - мемлекет қоғам мүшелерінің
жалпы қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін кұрылған субъект ретінде
қарастырылады. Осы теория шегінде фискальды келісім-шарт теориясы пайда
болды. Келісім шарт күшінде мемлекет қоғамға білгілі бір қызметтерді
көрсетуге міндеттене отырып, салық белгілеу құқығына ие болады.
Жалпы айтқанда бұл теория салық салуды міндеттеу ретінде қарастырады,
және салық салудың еркін сипатымен салыстырғанда дұрыс деп есептелінеді.
Теория мемлекет шаруашылығының сферасының кеңеюіне, салық деңгейіне,
экономикаға араласуына идеологиялық негіз ретінде шықты. Бұл теория
негізінде салық салуды мүліктік теңсіздікті теңестіру құралы ретінде
көрсететін саяси-әлеуметтік бағыт қалыптасты.
Саяси мемлекеттер экономистері мен батыс ғалымдарының еңбектерінде
салықтың әлеуметтік қайтарым теориясы аяқталған. Бұл теорияға байланысты
мемлекеттің азаматтардан жинаған салық төлемдері мемлекеттік қызметтер
түрінде қайтарылады. Теорияның белсенді өкілдері Дж. Бьюкенен, Р. Лэмпман
(АҚШ), Д. Хикс, Д.Миддлтон (Ұлыбритания), Д.Ойкен, Э. Шмаленбах (Германия).
Осы теорияда экономистер мемлекет қоғам үстіндегі орған және ол халық
қызығушылығы шегінде жұмыс істейді, ал салық ішкі тыныштық пен қоғамдық
тәртіп бағасы деп көрсетеді.
Осыған байланысты экономикалық көзқараспен қарағанда төленген салық пен
қоғамға қаншалықты қажет болғанымен де, ақшалай эквиваленті жоқ
болғандықтан мемлекет көрсететін қызметтердің арасында теңдіктің болмауы
айтылған теориялар аяқталмаған деп айту керек. Және де мемлекет қоғам
қызығушылықтарымен санаспайтын ұйым ретінде көрінеді. Мемлекеттік
қызығушылықтар қоғам қызығушылықтарына сәйкес келмейтін, бірақ өзінің
материалдық қанағаттануын ақша- қаражаттары түрінде көретін қажеттіліктерді
тудырады. Нәтижесінде төленген салық көлемі мемлекеттің көрсеткен
қызметтеріне сәйкес келмейді, себебі бұл салықтардың белгілі бір бөлшегі
қоғамға қажетсіз, бірақ мемлекет қызығушылықтарын қанағаттандыруға (әскери
мақсаттарға кететін шығындар, химиялық немесе биологиялық қару даярлауға)
жұмсалады.
Айырбас теориясын кейіннен салықты міндет ретінде сипаттайтын құрбандық
теориясы алмастырды. (Н.Канар, Б. Мильдгаузен, Д.Миль, К.Эсберг) Салықтың
құрбан ретінде идеясын бірегей жер салығын негізделген физиократтардан
байқаймыз.
Француз экономисті Н.Канар Саяси экономия принциптері (1801) атты
еңбегінде салық төлеу барысында мемлекет қызығушылықтары үшін жеке
индивидумның құрбан ететінін сипаттайды. Орыс экономисті Н.Тургенев салықты
жалпы пайдаға құрбандық деп көрсеткен. Құрбан теориясы 19 ғ. ары қарай
дами отырып 20 ғ. бірінші онжылдығында өз жалғасын тапты.
Мемлекет жағынан мүдделеу идеясы, үкімет бекіткен белгілі бір үлес
идеясы коллективті қажеттіліктер теориясын да дамыды. Коллективті
қажеттіліктер теориясы мемлекеттің шығындары өсіп, сәйкесінше салық
төлемдері артқан 19 ғ. соңғы ширегі мен 20 ғ. басындағы жағдайларды
сипаттады.
Бұл уақытта Салықтың марксистік теориясы пайда болды. Капитализм
шарттары бойынша салық 2 рөл атқарады. Біріншісі - мемлекет аппараты
мазмұнының қайнар көзі, ал мемлекет буржуазия істерін басқаруда аппарат
болып табылады. Салықтың екінші белгілеуі - ұлттық табысты капиталистердің
пайдасына қарай үлесіруші құралы болу. Бірақ осы концепцияның өкілдері
салықтың капитализм жағдайларында реттеу мүмкіндіктеріне күмәнмен қарады.
Осы теорияның апологетінің өзі К.Маркс біріншіден, қоғам қажеттіліктерін
коллективті қанағаттандыру құралы ретінде теориясына, екіншіден, салықтың
әлеуметтік қайтарымдылық теориясын ұстанды.
Неоклассиктер қалыптастырган коллективті қажеттіліктердің қанағаттану
қайнар көзі ретіндегі салық теориясын кейнсиандықтар мен неокейнсиандықтар
коллективті сөзінің орнына қоғамдық қажеттіліктер деп өзгертіп
толығымен қабылдап алды. Сонымен қатар Салықтың экономиканы реттеуші
ретінде теориясы концепциясы кең тараған. Бұл теорияда салық экономикаға
ықпал ету құралы ретінде көрінеді. Соңғылар қатарына енгізілген бюджеттік
стабилизатоор теориясын жатқызуға болады (Д.М. Кейнс, Дж. Робинсон,
Х.Халлер, Ф.Ноймарк) (7). Мемлекеттік бюджет ішінде табыс бөлігі салықта
құралады, ол экономикалық өсу уақытында артып, ал экономиокалық кризис
кезінде кемиді. Мемлекеттік қарыздар мен салықпен қамтамасыз етілген
Мемлекеттік сұраныс Дж. Кейнстің ойынша жұмыспен қамтуды, өндіріс және
айырбасты арттыруы керек. Ол
жинақтар+салық=инвестициялар+мемле кеттік шығындар формуласын құрды.
Салық - экономика реттеушісі теориясының тағы бір түрі Салық
түсімдерді теңестіру құралы теориясы болып табылады. (Э. Де Жирарден 1806-
1880, Р.Тибольд, Дж. Гэлбрейд, С.Кузнец, Д. Пичлер, А.Илерсик, Г.Коул,
К.Кросланд, Г.Шмольдерс, К.Флах, М.Клюзо, Ж.Фурастье) Осы теорияға сәйкес
салық салу арқылы емлекет қоғам мүшелері арасындағы мүліктік және
әлеуметтік теңсіздікті ұлттық табысты байлардан кедейлерге қарай қайта бөлу
арқылы, сонымен қатар олардың жеке табыстарын теңестіре алатын болды.
Бұл теорияны көптеген мемлекеттерде (Дания, Швеция) қолданыла бастады,
ал прогрессивті шкала бойынша табыс салығын салу әлемнің барлық
мемлекеттерінде енгізілген. Бірақ бұл теорияның тәжірибеде қолданылуы
қоғамның барлық бөлігін теңестіруге алып келмеді.
20ғ. экономика ғылымында салық саласында салықтың неоклассикалық
теориясы деп аталатын классикалық салық теориясының жалғасы болып
табылатын ұғым басым болды. Оның белсенді өкілдері Р.Солоу, М.Фридман,
Г.Хэзлит, А.Маршалл, Л.Робинсон, Дж Мид. Бұл теория нарық экономикасы
өзін өзі реттеу қасиетіне ие, бірақ А.Смит концепциясымен салыстырғанда
экономикалық үрдістерді мемлекетік реттейді деген болжамдардан шығады.
Бірақ бұл реттеу еркін бәсекелестік заңдарына қайшы келетін бөгеттерді
жоюға ғана бағытталуы керек. Ол үшін мемлекеттік қарыздар мен салықты
қысқарту керек.
Неоклассикалық теориялардың қатарынан М.Фридман қалыптастырған
монетаризм теориясын атап өту керек. Бұл теория экономикаға мемлекеттің
араласуын қысқарту қажеттілігінен туындаған. Теория мемлекетті
өндірушілерден салықты олардың инвестициялық мүмкіндіктенрін арттыру
масатында салықты қысқартуға, жанама салық үлесін арттыру арқылы
тұтынушыларға салық міндетін алмастыру, салықтар мен қарыздар арқылы апртық
ақша көлемін айналымнан шығаруға және басқа да шараларға жұмсайды. {9} Осы
теорияның тәжірибеде пайдаланылуын біз АҚШ президенті Р.Рейган мен
Ұлыбритания Премьер-министрі М.Тэтчердің бағдарламаларынан көреміз.
20 ғ. 80 жылдарында үлкен экономистер тобы (П. Самуэльсен, Дж. Гэлбрейт
(АҚШ), Т.Балог (Ұлыбритания) салық - экономиканы тұрақтандырушы құралы
теориясы мен экономика жұмысына мемлекеттің араласпауы классикалық
теориясын синтездеуге тырысты. Олар бір жағынан мемлекеттік реттеу
әдістерінің элсіз екенін мойындай отырып, еркін кәсіпкерлік шаруашылықты
жақтады. Сонымен қатар екінші жағынан экономиканы реттеу механизмін
бюджеттік салықтық құралдармен реттеуді мақсат етті.
20 ғ. аяғы мен 21 ғ. басында әлемнің көптеген елдерінде салық саясаты
мен салық жүйесінің қалыптасуына екі негізгі теориялық концепциялар ықпал
етті. Оның біріншісі АҚШ-тан әлемнің басқа мемлекеттеріне ұлттық салық
саясатының қалыптасуы – неоконсервативті салық революциясы мен салық
жүйесі ұйымдарының жалпы теориялық принциптері эксперты және ғаламдық
англосаксондық неоконсерватизм негізінде жатқан ұсыныс экономикасы болды.
{10} Атап айтсақ осы экономика ұсынысы 1980-1990 ж.ж. Даму үстіндегі
әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесі мен салық саясатының қалыптасуында
негізгі рол атқарды, яғни бұл теория халықаралық салық ортасының негізгі
әлементі деп атауға болады.
Екінші концепция шектеулі сипатқа ие, себебі ол тек қана қосылған құнға
салықты көрсетеді және әлемдік шаруашылық байланыстарына салық салудың
еуропалық мектебінің теориялық постулатының тарауының қазіргі кездегі
жалғыз мысалы болып келеді.
Сонымен қаталр әлемнің бірталай елдерінің ұлттық салық жүйесіне белгілі
бір деңгейде ықпал еткен басқа да салық теориялары бар. Мысалы, Нобель
сыйлығының лауреаты Дж.Миррлистің қосымша құн салығының тиімді
интерпретациясы бірнеше елдердің (Эстония, Латвия, Литва, Ресей, Сербия,
Словакия, Украина, Румыния және Грузия) қабылдануымен байланысты дұрыстығы
дәлелденді. (И),{12} Бірақ бұл теориялық концепция ұсыныс экономикасымен
салыстырғанда әлемдік дамуға ие болмады.
Әлемдік шаруашылық байланыстарының жаһандану кезеңінде әлемнің көптеген
елдеріндегі қазіргі кездегі ұлттық салық саясаттары 1970-19780 ж.ж. әлемнің
алдыңғы қатардағы экономикасын құлдырауына әкеліп соққан кризистік
жағдайлармен (инфляция, экономикалық өсу темпінің төмендеуі, жұмыссыздық,
көлеңкелі экономиканың өсуі) күресуге шақырған қазіргі заманғы экономикалық
ойлар мектебі экономикалық ұсынысқа (ЭҰ) шекті салық мөлшерлемелерін
төмендету арқылы сүйенді. {13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24,
25, 26}
ЭҰ негізгі идеясын 1974 ж. салықтық қысқартуларға негізделген жаңа
экономикалық теорияның жоғары рухани қызметшісі А.Лаффердің атақты салық
қисығы көрсетеді. {27} Лаффер қисығы мемлекеттік бюджеттің салық түсімдері,
салық мөлшерлемелері және ұлттық өндіріс арасындағы байланысты көрсетеді.
Лаффер бойынша салық мөлшерлемелерін белгіленген деңгейден арттыру салық
төлеушілерінің салық базасының бұзылуы мен олардың өндіріске деген
қызығушылығының жоғалуына байланысты бюджетке түсетін салықтың қысқаруына
алып келеді. Осыған ұқсас ойды Капитализм және бостандық (1962) атты
еңбегінде Милтон Фридмен көрсеткен. Ол салық базасында өзгеріссіз 23% жай
мөлшерлеме прогрессивті 20-91% мөлшерлемесімен бірдей ақ түсім түсіретінін
атап өткен.
Статистика мэліметтері негізінде ЭҰ жақтаушылары бизнес үшін салық
салудың тиімді шектеулі мөлшерлемелерін есептеп шығарған. Белгілі экономист
М. Фелдстейн корпорацияның пайдасына деген салық мөлшерін 42, 1980ж.ж.
атақты американдық салық реформасы жобасының авторлары сенатор Б.Брэдли мен
Р.Гефардт 30-35, ал М.Фридмен 16 пайыз деп көрсеткен. Лаффер қисығы бойынша
корпорациялар үшін салық салудың тиімді мөлшері 20-40 пайыз шамасында.
Жалпы табыс салығының тиімді мөлшерлемелерін есептеп шығаруда оның шектері
17-20 % құрайды. Лаффердің айтуынша тиімді салық мөлшері 20-25 пайыз, бірақ
Лаффер өз сөзін эмпирикалық түрде дәлелдеген жоқ. {28}
ЭҰ салық мөлшерлемелерінің төмендеуімен қатар негізінде мемлекеттің
активті фискальды саясаты жатқан салық салудың кейнсиандық концепциясын
негізін экономикаға мемлекеттің тура емес жанама ықпал ету құрайтын
неоклассикалық концепциясына алмастырумен сипатталады. Классикалық laissez-
faire, laissez-passer принципі ЭҰ жақтаушылары айтуы бойынша trap d
impot tue l’impdt (Жоғары салық өзін өзі өлтіреді, себебі өзінің салық
базасын жояды). Осы жағыныа қарағанда салық төлеушілер үшін міндет болмай,
ұлттық экономиканың дамуының ынтасы ретінде көрінуі керек. Салық
экономикалық агенттердің шешім қабылдау үрдісінде басқа факторлар арасында
үстем етпеу керек, олардың көлемі мен төлеу ретіне коммерциялық
шаруашылықты жүргізу нысанын таңдау, пайданы қайта болу сипаты ттәуелді
болмау керек. Үкіметтің салық саясаты мемлекетте жағымды салық климатын
қалыптастыруға, инвестициялар мен жинақтарға ынталандыруға бағытталуы
керек.
Жоғары салық мөлшерлемелері бар екз келген мемлекеттің экономикасының
үлкен бір мселесі салық төлеуден бас тарту, экономикалық субъектілер
арасында есептеулерді қолма-қол ақша мен жүргізуге көшуі, пайданы көрсетпеу
проблемалары болып табылады. 1970 ж.ж. соңы мен 1980 ж.ж. басында көлеңкелі
экономика секторы айналымы ерекше өсіп кетті, сондықтан бұл жағдай ЭҰ
жақтаушыларының зейінсіз қалған жоқ. Экономистердің айтулары бойынша темен
салық көлеңкелі бизнеспен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.