Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі
Жоспар.
Кіріспе.
І. Бағалық қағаздардың мәні мен жіктелуі.
1.1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы.
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері.
1.3. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні.
ІІ. Бағалы қағаздар нарығы . қаржы нарығының құрамдас бөлігі.
2.1. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері.
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.
2.3. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері.
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығының даму преспективалары.
3.1. Бағалы қағаздар нарығындағы орын алатын мәселілер.
3.2. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.
3.3. Бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Қосымшалар.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
І. Бағалық қағаздардың мәні мен жіктелуі.
1.1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы.
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері.
1.3. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні.
ІІ. Бағалы қағаздар нарығы . қаржы нарығының құрамдас бөлігі.
2.1. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері.
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.
2.3. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері.
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығының даму преспективалары.
3.1. Бағалы қағаздар нарығындағы орын алатын мәселілер.
3.2. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.
3.3. Бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Қосымшалар.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары, қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70 – жылда «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәледеді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруа – шылықты құра білді. Қаржы – несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарықтық – адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтық түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік – экономикалық қажеттілікті де және өнімді тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде басқарып, меншікті тек «жалпыхалықтық» меншік тұрғысынан қарап, халықтың қажеттілігін өтей алмайды.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жи – ынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде,қаржы нарығы мен қозғалмайтын нарық мүлігінен тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байла – нысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негіз – делген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлер – дің өзара жасаған дәл осы міндеттемелерді – экономикалық механизмнің тұрақты - лығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығының субъектілерінің қатынастары эконмикалық – құқық -тық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қой майды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ереже – лермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігін туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылық – ты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамы –тудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақ – ша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционелік қоғамдардың, яғни жеке – меншік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нары – ғында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қаты- настары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мем –лекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының нагізгі элементтерін құру порцесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мелекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шүғылданады.
Өркениетті мемлекттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
• эмитеттер, яғни әртүрлі бағала қағаздар шығаратын шаруашылық субъектілер;
• инвесторлар, яғни әртүрлі уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке тұлғалар;
• бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, диллерлер, инвесторлық басқарушылар және т.б.;
• инвесторлық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлар;
• қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдынды жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғаның айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жа – ғынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын жоғарғы білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұдай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып үйренуден алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Революцияға дейін Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тарған. Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы осы оқу құралының құрылымы жасалды.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары, қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70 – жылда «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәледеді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруа – шылықты құра білді. Қаржы – несие институттары демократиялық негізде құрылған қазіргі нарықтық – адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтық түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік – экономикалық қажеттілікті де және өнімді тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде басқарып, меншікті тек «жалпыхалықтық» меншік тұрғысынан қарап, халықтың қажеттілігін өтей алмайды.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жи – ынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде,қаржы нарығы мен қозғалмайтын нарық мүлігінен тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байла – нысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негіз – делген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлер – дің өзара жасаған дәл осы міндеттемелерді – экономикалық механизмнің тұрақты - лығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығының субъектілерінің қатынастары эконмикалық – құқық -тық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қой майды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ереже – лермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігін туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылық – ты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамы –тудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақ – ша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционелік қоғамдардың, яғни жеке – меншік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нары – ғында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қаты- настары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мем –лекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының нагізгі элементтерін құру порцесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мелекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шүғылданады.
Өркениетті мемлекттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
• эмитеттер, яғни әртүрлі бағала қағаздар шығаратын шаруашылық субъектілер;
• инвесторлар, яғни әртүрлі уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке тұлғалар;
• бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, диллерлер, инвесторлық басқарушылар және т.б.;
• инвесторлық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлар;
• қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдынды жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғаның айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жа – ғынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын жоғарғы білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұдай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып үйренуден алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Революцияға дейін Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тарған. Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы осы оқу құралының құрылымы жасалды.
Қолданған әдебиеттер.
1. И. Алёхин Б. “Бағалы қағаздардың нарығы” .350 .
2. Буренин ал. “Бағалы қағаздардың нарығы базар және туынды қаражаттық аспаптары”. 450 .
3. Лялин. Ал. “Бағалы қағаздар және қор биржалары”. 160 .
4. Мусатов. Т " Қор биржалары " Санкт - Петербург: Питер .345 .
5. ҚР-ның экономикалық заң шығару актілері.
6. Текелердің ал . A ."Ресей қор нарығы" .350 .
7. “Бағалы қағаздардың нарығы”. Аналитикалық журнал 1994-1998 г.
8. “Қазақстан бағалы қағаздарының нарығы”. Ақпараттық - аналитикалық журналы 2002 г.
9. Мемлекеттік құнды қағаздардың базары "Т. Литвиненко Л". 1998 г .
10. ҚР заңы " бағалы қағаздардың нарығы туралы "
11. Экономикалық теория ( саяси экономия ). оқулық | общ . астына акад . ред . . Және . Видяпина , Г . акад . Журавлевой П . .- .-560 .
12. KASE www . қазақстандық қор биржа Сайт kz kase .
13. Сайт МФРК www . kz minfin .
14. РЦБ НБ РК www . жөнге салу департаменті Сайт kz nsc .
15. «Экономикалық теория негіздері» Алматы “САНАТ” 1998 ж. 218.
16. “Альпари” журналы.
17. “Вопросы экономики” журналы.
1. И. Алёхин Б. “Бағалы қағаздардың нарығы” .350 .
2. Буренин ал. “Бағалы қағаздардың нарығы базар және туынды қаражаттық аспаптары”. 450 .
3. Лялин. Ал. “Бағалы қағаздар және қор биржалары”. 160 .
4. Мусатов. Т " Қор биржалары " Санкт - Петербург: Питер .345 .
5. ҚР-ның экономикалық заң шығару актілері.
6. Текелердің ал . A ."Ресей қор нарығы" .350 .
7. “Бағалы қағаздардың нарығы”. Аналитикалық журнал 1994-1998 г.
8. “Қазақстан бағалы қағаздарының нарығы”. Ақпараттық - аналитикалық журналы 2002 г.
9. Мемлекеттік құнды қағаздардың базары "Т. Литвиненко Л". 1998 г .
10. ҚР заңы " бағалы қағаздардың нарығы туралы "
11. Экономикалық теория ( саяси экономия ). оқулық | общ . астына акад . ред . . Және . Видяпина , Г . акад . Журавлевой П . .- .-560 .
12. KASE www . қазақстандық қор биржа Сайт kz kase .
13. Сайт МФРК www . kz minfin .
14. РЦБ НБ РК www . жөнге салу департаменті Сайт kz nsc .
15. «Экономикалық теория негіздері» Алматы “САНАТ” 1998 ж. 218.
16. “Альпари” журналы.
17. “Вопросы экономики” журналы.
Жоспар.
Кіріспе.
І. Бағалық қағаздардың мәні мен жіктелуі.
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы.
2. Бағалы қағаздардың түрлері.
3. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні.
ІІ. Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі.
2.1. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері.
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.
2.3. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық
негіздері.
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығының даму преспективалары.
1. Бағалы қағаздар нарығындағы орын алатын мәселілер.
2. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.
3. Бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Қосымшалар.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары;
шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары, қоғамның барлық
топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының
нарықтық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі
дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде
ежелден дамып, соңғы 70 – жылда социализм мен капитализм деген екі
жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік
тиімділігін дәледеді. Сол капитализм экономиканың жеке және мемлекттік
секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік
бейімделген нарықтық шаруа – шылықты құра білді. Қаржы – несие институттары
демократиялық негізде құрылған қазіргі нарықтық – адамзат дамуының ең
жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары
мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері
және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер
нарықтық түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік – экономикалық қажеттілікті
де және өнімді тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде
басқарып, меншікті тек жалпыхалықтық меншік тұрғысынан қарап, халықтың
қажеттілігін өтей алмайды.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жи
– ынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде,қаржы
нарығы мен қозғалмайтын нарық мүлігінен тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байла – нысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негіз – делген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлер – дің өзара жасаған дәл осы міндеттемелерді –
экономикалық механизмнің тұрақты - лығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығының субъектілерінің қатынастары эконмикалық – құқық
-тық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қой майды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем
айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды
нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ереже –
лермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай
жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігін
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылық – ты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамы
–тудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақ – ша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционелік
қоғамдардың, яғни жеке – меншік иелері – халықтың меншігіне айналдыру
мүмкін. Бағалы қағаздар нары – ғында өзіне тән қаржы институттары жүйесі
қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және
инвестициялық қорларды бөлу қаты- настары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің
жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мем –лекеттік жалпы ұлттық өнімдегі
өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының нагізгі элементтерін құру порцесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі
экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мелекеттік бағалы қағаздар
шығаруымен шүғылданады.
Өркениетті мемлекттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы
бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі
ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
• эмитеттер, яғни әртүрлі бағала қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілер;
• инвесторлар, яғни әртүрлі уақытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
• бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер,
диллерлер, инвесторлық басқарушылар және т.б.;
• инвесторлық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлар;
• қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдынды жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндетті пайда болғаның айқындайды. Бұл өте терең
экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жа –
ғынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын жоғарғы
білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұдай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып үйренуден
алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың
кепілі. Революцияға дейін Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және
коммерциялық банктер туралы ғылым кең тарған. Демек, өткен тәжірибені
зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы
қағаздар нарығы туралы осы оқу құралының құрылымы жасалды.
І. Бағалық қағаздардың мәні мен жіктелуі.
1.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элименттері 20-шы жылдары КСРО-да
жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының
негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
• сұраныс пен ұсыныс;
• делдалдар мен басқа қатысушылар;
• нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор
биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтық осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып
болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету
жолында қабылданған Қазақстан мемлекеттік меншікті жекешелендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуге шешуші роль атқарды.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толлыққан-ды
бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму
деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы
қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың
табысының өсуі – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай
сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі
мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитеті – Қаржы
Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен,
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды
шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік
бағалы қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
• мелекеттік қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облига
–цияларды ішкі мемлекттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары
аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктндіруге
пайданылды, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін
сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі
кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны
иемденушілерге әлі дивиденд (пайда) түсірсе қойған жоқ.
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері.
Нарықтағы жұмыс жасау механизмы бағалы қағаздардың – нарықтағы әртүрлі
субъектілерінің әрекеттестігі. Механизм регламенттің жұмыс істеуі заң
шығарумен анықталады. Ол ұлттық экономикадағы нарықтағы дамуы
концепциясынан тәуелді болады. Нәтижелілік оның жұмыстың көптегенде құнды
қағаздардың нарықтағы инфражүйелері даму деңгейімен анықталады .
Бағалы қағаз - ақшалар емес және заттық тауар емес. Оның құндылығы
құқықтарда түзеледі, ол өз иесіне береді. Ақшалар және тауар замандас
шарттарда әр түрлі капиталда бар болған, онда құнды қағаздағы экономикалық
анықтамасын келесі бейнемен айтуға болады .
Бағалы қағаз – капиталдың бір түрі, өте жақсы оның тауарлық және
ақшалы түрлердің нарықтағы бұрылу және табыс әкелу. Капитал бар болу ерекше
ақшалы және өндіргіш тауарлықта түрлерде бар болуы, оған құқықтың болуы
және құнды қағаз түрінде жазып қойылған .
Бағалы қағаз ұғымы көп қырлы, сондықтан өздері экономикалық көңіл өте
күрделі. Бағалы қағаз - ерекше тауар. Бағалы қағаз қоғамдық мәнді
функциялардың қатарын орындайды :
Ақшалы құралдар қайта бөледі (капиталдар): бұтақтармен және экономика
сфераларымен; аумақтармен және елдермен; топтармен және халық қабаттарымен;
халықпен және экономика сфераларымен; халықпен және мемлекетпен және т.б.
Иелерге оның айқын қосымша құқықтар пайдалануына береді, капиталға
құқығы басқа. Мысалы, капиталға табыс алу немесе қайтару капиталы және т.б.
Бағалы қағаздың объектілері ретінде азаматтық құқықтардын басқаға бір
мінез-құлығы болады. Олар категорияның экономикалық және заңгерлік сияқты
алға шығады.
Негізгден құнды қағаздарға - қандай болмасын активқа мүлік құқықтары,
тауарға әдеттегі, ақшалар, капитал, мүлік, әртүрлі рудың қорлар және т.б.
жатады.
Бағалы қағаздардың туындылары - актив бағалары өзгертумен осымен
орайлас көрінушіні. Негізінде активтар кім, не ретінде - негізгі бағалы
қағаздар және туынды құнды қағаздарға жатады.
Бағалы қағаздардың таптастыруы - бағалы қағаздардың бөлуі айқын
белгілермен көрінеді. Бағалы қағаздардың барлықтарға жалпы және бірдей
маңызды белгілер болып келеді.
Негізгі мінездемелермен бағалы қағаздар келесі бейнемен топтастыруға
болады. Оларға құнды қағаздардың әрбір тобы қосылады.
Кесте 1
Бағалы қағаздардың таптастыруы
Классификация- лық Бағалы қағаздардың түрлері
көрсеткіш
Өмір сүру уақыты Жеделдер – белгілі бір мерзімге дейін;
Жеделсіздер – мәңгілік мерзімге
Пайда болуы негізі салынғандар активтарда; екінші қайтаралар
- шығарылатындар алғашқы құнды қағаздар
негізінде.
Бар болу түрлері Қағаздар немесе документтік және т.б.
Ұлттық бұйым Отандық және шетелдік.
Қолдану түрі Инвестициялық немесе капиталдық – капитал
салулардың объектісі болып табылады;
Инвестициялық емес – нарықтағы қағаз ақшаны
есептейтін қызмет болып табылады.
Иелік реті Көрсетүшілер – иесінің атын бекітпейді;
Иесінің аты атаулылар - ұстаушы және тіркелушілер
тізімде;
Ордерлі – атты құңды қағаздар, басқа біреуге беру
индоссамент арқылы.
Шығару түрі Үлкен сериялармен шығарылатын – эмиссиялықтар;
Дана немесе аз сериялармен шығарылатын -
эмиссиялық еместер.
Меншік түрі Мемлекеттік және мемлекеттік емес (коммерциялық).
Айналмалылықтың Нарықтық ( азат айналатындар), және нарықтық емес
мінез -құлығы (айналдыру шек қойылғандар ).
Тәуекел деңгейі Тәуекелсіз, тәуекелі аздар және тәуекелді.
Табыс барысы Пайдалы және кіріссіздер .
Құралдардың ішіне Борыштар (облигация, вексельдер) және т.б.
салу түрі
Экономикалық маңыз Акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.
Заңгерлік категория сияқты бағалы қағаздар келесі құқықтарды
анықтайды:
• иелік бағалы қағазбен;
• куәлік мүліктердің және құқықтардың жұмысы;
• басқару құқығы;
• тапсыру куәлігі немесе меншік алуы.
Бағалы қағаздың экономикалық категория сияқты айқын қасиеттер және
мінездемелері болады:
• өтімшілік;
• табыстылық;
• бағыт;
• сенімділік;
• дербестің айналым барысы;
• өсу потенциалы курстық құны.
Бағалы қағаздардың негізгі түрлері: акция, облигация, вексель, чек,
сақтау кітапша, депозиттық сертификат, опцион, фьючерс, коносамент және
тағы басқалары.
Акциялар - бағалы қағаздың, акционерлік қоғамдармен шығарылатындар
(бірлестіктермен), кәсіпорын дамуы мақсаттарына құралдарды салу куәланған
және айқын құқық иелеріне олардың берушілері болып табылады. Кәдімгі
акцияларды айырып танады. Кәдімгі акциялар акционерлік капиталда қатысуды
күәландырады, акционерлік қоғаммен басқару мүмкіншілігін пайдалануына
береді, қоғам жоюы жанында дауыс беру құқығы, жарнакірістердің алуына
құқығы, мүлік бөлімдері береді. Пұрсатты акциялар жарнакірістердің алуына
айрықша құқықты береді. Кәсіпорын жоюы оқиғасында акция иесі кәдімгі акция
ұстаушысына көңіл болумен айрықша құқықта болады. Акциялар жарнакірістердің
төлеу мінез-құлығымен айырады:
• бекітілген табыспен;
• жүзуші табыспен;
• қатысумен;
• кепілділер;
• Экс - дивидендтіктер (сатып алынғандар мезгілге, 10 күн мысалы, азырақ
ресми жариялауға дейін жарнакірістердің төлеу даталары);
• кумулятивтілер.
Жарнакірістер акционерлерге кварталдың артынан немесе жыл кәсіпорын
қызметі қорытындылай төленеді. Жарнакіріспен таза пайда бөлімі, акционерлер
арасында таратуға жататын, келіп-кетіп тұрылатын біреуіннің акциясы келеді
. Таза пайда, бағытталатын жарнакірістердің төлеуіне, акциялардың
пропорционалды оларға санға және түрге жататын акционерлер арасында
бөлінеді. Ақырғы жарнакіріс мөлшері, мүмкін көбірек емес кеңеспен
ұсынылған, бірақ акционерлерді жалпы жиналыспен мүмкін азайтылған.
Жарнакіріс мөлшері кәдімгі акциялармен бекітілген емес. Ол алынған пайдадан
тәуелді және акционерлердің жиналыс шешімдерінен болады. Бекітілген
жарнакіріс акциялармен шығаруда олардың жанында орналастырады.
Жарнакірістердің төлеуі сондай акциялармен шығарылады. Пайда - көлемінде
жарнакірістер мына акциялармен резервтегі қордан төленеді.
Жарнакірістерді төлеу, жиналыспен жарияланған акционерлердің қоғамға
арналған міндетті келеді. Жарнакірістерді жариялауға және төлеуге тыйым
салынады. Сот арқылы акционерлер қоғаммен жарнакірістердің төлеулері
еркінде талап етеді. Төлей алмайтын қоғам қабыл алмау оқиғасында
жарияланған болады және жоюға жатады.
Акциялар төмен сапалы, жоғары сапалы, орта сапалы, азат айналатын, шек
қойылған айналатындар болып бөлінеді.
Циклдік акциялар, өсу шегі акциялары және басылу акциялары айырып
танады. Циклдік акциялар - экономика көтеруі жанында өседі және оның
басылуы жанында жығылады. Акционерлік қоғам тек қана акциялардың шығаруына
құқық болады. Әрекет анықталған мезгілсіз акциялар босатылады. Олар қолма-
қол ақшасыз түрде және басқада босатыла алады. Біреудің акция
мінездемелерінен оның номиналы - шартты мөлшері келеді, айтылатын ақшалы
түрде және мүліктер үлес анықтаушы келеді. Номинал негізінде төленетін
акционерге жарнакірістердің сомасы есеп айырысады. Мінездеме акциялардың ең
бастысы оның курстық құн - мөлшері келеді. Акция маңызды қасиеті оның басқа
құнды қағаздардан айырмашылығы кәсіпорынды басқаруға құқықты акция оның
иесіне құқықты береді, бұл жағдай акционерлердің жалпы жиналысында іске
асады. Акционер ықпалын жасауы санға түзу пропорционалды оның акцияларына.
Соған қарамастан Қазақстанда еңбекті ұжымдар акцияларында - акция жаңа түр
және кәсіпорындардың акциялары пайда болды. Бұлар кәсіпорынмен басқаруда
қатысуға құқық ұстаушыларына олардың акциялар бермейді, олар заңға сүйінген
жай және ұйымдар - эмитент меншігі түрін қосымша құралдардың
мобилизациялауы үшін босатылады және алмастырмайды. Акциялар тек қана
кәсіпорын қызметкерлері арасында еңбекті ұжым таралады және азат
айналдыруға жатпайды. Заңгерлік беттердің - басқа кәсіпорындар арасында
кәсіпорындардың акциялары таралады. Ол 1991 жылы ҚР министірлігінің қауылы
бойынша 1994 жылдың 3 қазанның дейін болды. Ол №1099 "уақытша туралы
шығару және уақытша жай құнды қағаздар туралы " болды.
Акцияның, тәуекелді құнды қағаздармен, салыстырумен бола көбірек борыш
міндеттемелермен, ереже сияқты, жоғары табыс алуы мүмкіншілігімен
инвесторларды тартады. Акция арқасында жоғары табыстылығының борыш
міндеттемелері сақтаулардың жақсы қорғанышын қамсыздандырады.
Облигация латынының "облигация" міндеттеме нақты білдіреді.
Міндеттеме алынған төлеу міндеттемесі түрде болады. Ұйым, шығарған
облигацияны (эмитент) ақшалардың қарызшы ролінде, ал сатып алушы
облигациялар - несие беруші рольдерін атқарады.
Облигация - құнды қағаз, ақшалы құралдарды иесімен салу куәланған және
пайыз төлеуімен ескертілінген. Облигация - мынанандай құнды қағаздардан
тұрады:
Облигация аралық несиелік, борыш көңіл болулар және эмитентпен айтады;
Эмитентпен оның өшіруіне дейін қор нарығында дербес бұрылады және
өзіне меншікті бағыты болады;
Өтімшілік қасиеттерімен, сенімділіктің, табыстылықтың және басқа
инвестициялық сапалармен ие болады.
Облигация негізгі құнды қағаздарға жатады, қор нарығында белсенді
қолданылады және жедел борыш қағазды өзімен ұсынады. Оның иесісі аралық
займ көңіл болуларын күәландырады және эмитентпен қалыптасады. Ол бір
жылдың мезгіліне босатылады. Облигация сатып алуы жанында сатып алушы
сатушыны несиелейді. Эмитент анықталған мезгілге облигацияны сатып алуға
міндеттенеді:
• Акция облигациядан негізгі айырмашылықтары:
• Көрсетілген тек қана ішінде облигация табысты әкеледі мезгілі;
• Ол анықталған пайыз түрінде алдын ала табысты әкеледі;
• Облигация құқықтың кәсіпорынмен иеге басқаруда қатысайық;
• Табыс облигация әдеттегі акциялардан төмен, бірақ ол көбірек сенімді, дәл
осылай нарықта аз дәрежеде жағдайдан тәуелді болады.
Бағалы қағаздардың бұларды Қазақстанда осы шақ бірнеше үлгінің
кездесуге болады: ішкі және жергілікті займдардың облигациялары, сонымен
қатар кәсіпорындардың облигациялары және акционерлік қоғамдардың.
Олардың үлгілері келесідей болады :
• Атаулылар;
• Пайыздардың алуына облигация ұстаушы құқықтары куәлік сияқты арнайы
купонды көрсетушіні болады;
• Әдеттегілер;
• Конверсиялынатындар;
• Кепілдің астына қамсыздандырылғандар және қамтамасыз етілгендер;
• Жабдықталмағандар;
• Толық номиналды купонмен - сатылады және купонмен табыспен сипатталады;
• Нольдік купонмен - табыс олардың үстілерімен номиналға пайыздардың
есептеу жолымен өшіру жанында төлінеді.
Облигациялар азат бұрыла алады, ал айналдыру шек қойылған шеңберінде
бола алады. Мемлекеттік және муниципальдық займдардың облигациялары
көрсетушіге босатылады. Атаулылар сияқты бірлескен акциялар босатылады.
Егер облигациямен табыстардың төлеуі берілсе онда олар әдеттегі купондармен
шығарылады. Купондық квартал табысты есептесе алады, бір жарты жыл немесе
жыл сайынғы .
Мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекетпен босатылады, қамтамасыз етіледі
және мемлекеттік қаражат толығуы үшін қолданылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрлері айырып танады :
• Бар болғаны және қолма-қол ақшасыздар;
• Документті және документссіз;
• Кепілді және пайдалылар;
• Нарық және нарықсыз;
• Атаулылар және көрсетушілер.
Мемлекеттік бағалы қағаздар мынандай функцияларды орындай алады: салық
босату, мемлекеттік қызмет ету, мемлекеттік кірістердің қаржыландыруы.
Олар келесі қызмет атқарады:
• мемлекеттік ұзақ мерзімді міндеттемесің;
• мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттеменің;
• мемлекеттік сақтау займ облигацияларың;
• мемлекеттік қазыналықтар вексельдің;
• ішкі валюталық займ облигациялары және т.б.
Бағалы қағаздардың бөлек түрлердің ерекшеліктері қарап шығамыз.
Ұлттық банкі шығарылатындар оларды жасай алуға сатып алу тек өтімшілік
сүйемелдеуіне арналған сауда банкілерден болады.
Муниципальдық бағалы қағаздар жергілікті қаражаттардың тапшылық
жабуына арналған, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен босатылады және
территориялық бағдарламалардың мақсаттық қаржыландыруларады.
Коносамент - бағалы қағаз, тасушымен жазылып берілетін теңіз жүктің
жүк меншік иесіне беріледі.
Чектер. Сайып келгенде, чек түрі - вексель маңызында, бірақ -
ерекшеліктермен: Тек қана чек есеп айыратын функциялар және дербес мүлік
сияқты келісімдерде қатыспайды;
Төлеуші чекпен банкі немесе басқа несие мекемесімен әрқашан алға
шығады;
Чек төлеуші акцептіні талап етпейді. Инвестор көруі нүктесінен, чек
объекті ұнамсыздау азат ақшалы сияқты құралдардың потенциалды
инвестизациялауының өзін таныстырады.
Көрсетушіге сақтау кітапша және депозиттық сертификаттар. Бұлар
құжаттар бағалы қағаздармен сонымен қатар келеді. Аталатын депозиттар дәл
осылай банкілермен біреуге назары аударылған құралдардың негізгі түрімен
келеді. Депозит - экономикалық көңіл болудың банкімен уақытша пайдалануға
клиент құралдарының тапсыруы жөніндегі болып табылады. Салымшылардың
категориясынан аралап шыға депозиттер заңгерлік депозиттар және физикалық
депозиттары айырып танады. Депозиттар талап етуге дейін құралдардың алып
тастау түрімен, жедел депозиттар, шартты депозиттар болып бөлінеді. Жедел
үлестер клиент аралық келісім-шартпен және банкімен кіреді. Үлеспен
әрекеттер, пайыздар оның келісім-шартта үлес сома мезгілі көрсетіледі. Ұсақ
орта немесе ірі салымшыларға банкі хабардар болуынан тәуелді болады. Өз
жақ банкі олардың бұзуының артынан келісім-шарт шарттары және
жауапкершілікті мойнына алуды орындауға міндеттенеді.
Вексель. Сөзсіз ақшалы куәланғандар вексель иесіне ақшалардың айқын
сомасын мезгілі бойынша міндеттемені төлеп қою. Қарапайым вексельді болады
(соло) және тағы басқа. Вексельді тауарлық және қаражаттық түрмен айырып
танады. Тауарлық (сауда) вексель жақтардың өзара қатынастарында қолданады.
Негізде қаражаттық вексель қарызды және нарықтың құн өсу шегінің пайда
немесе пайызды алу мақсатпен тауып алынады. Вексель қоладан және достық
сонымен қатар кездеседі, қолданылатындар арзан пайызсыз несие алуы
мақсаттарында болады. Қоладан вексель көшіріп алынған ойдан шығарылған
бетке, ал достық негізі салынған қолхаттардың қарсы жазып алуына болады.
Фьючерлік. Олар туынды бағалы қағаздарға жатады. Мезгілде бағалы
қағаздармен келісімдердің іске асыруына қаражаттық келісімдер өзімен туынды
бағалы қағаздар ұсынады. Олар қор нарықтағы дамуы нәтижесінде көрінді,
кеңейтулер және операциялардың күрделендірулері сауда келісімдердің
формалауына арналған бағалы қағаздармен кездеседі.
Сатып алу құқығына келісім дайындауында немесе бағалы қағаздардың
айқын сан сатылулары мән болады. Сыйлық беру сатушыға сатып алушы төлейді.
Алынған құқық іске асыру немесе іске асыруға сатып алушы жасай алады.
Фьючердің айырмашылығына опцион үстеу сыйлықтары түрде тәуекел анықтау және
шек қою инвесторларға және биржалық делдалдарға рұқсат етеді. Иелер - емес
барынша көп мүмкін бағалармен шек қойылған және атқару мезгілімен және
артықшылықтармен пайдаланып қала алады. Нарық жағдайлардың әр түрлі және
тактикалы қаражаттық аспаптар бұлар саудаларға арналған .
Фьючерлер айқын бейнемен анықталған құнды қағаздардың белгілі сан
тауып алуына дайындаулы келісім негізіндегі баға. Келісім-шарт өзімен
Фьючерді ұсынады, сәйкес қайсыға бекітілген бағытпен құнды қағаздардың
айқын саны басқа бет сатады, бірақ лезде емес міндеттеме келісімді жүзеге
асыру анықталған мезгілге арналған. Сайып келгенде, орындалу кезеңі келісім
нәтижелері сатып алушымен және өз міндеттеме сатушысымен сәйкес келмейді.
Стандартты жедел келісімдер (фьючерлер) келесі негізгі позицияларды
асырайды :
• бағалы қағаз түрі;
• сатылу бекітілген бағасы;
• бағалы қағаздардың саны;
• келісім сомасы;
• келісім атқару датасы;
• есеп -қисаптардың шарттары.
Бағалы қағаздардың нарығы сондықтан бүгінгі күн толық құндысыз
мінез - құлықты алып жүреді.
1.3 Бағалы қағаздардың экономикалық мәні.
Бағалы қағаздардың нарығы - қаражаттық нарықтың бір бөлімі, сонымен
қатарға қарыз капитал нарығымен валюталық және алтын нарығы болып
саналады. Қор нарықта ерекше қаражаттық аспаптар - бағалы қағаздарды
бұрылады.
Бағалы қағаздар - анықталған түр құжаттары және реквизиттердің,
куәланған мүлік құқықтар, жүзеге асыру немесе тапсыру олардың жанында тек
қана ұсыну мүмкін. Бағалы қағаздар - ерекше тауар, нарықта бұрылады және
мүлік көңіл болулар қайтарады. Бағалы қағаздарды сатып алуға, сатуға,
бекітіп тастауға, сақтау, мұрамен тапсыруға, сыйлауға, ауыстыруға болады.
Олар ақшалардың бөлек функцияларын орындай алады (төлеу құралы және тағы
басқа). Бірақ ақшаның айырмашылығында олар эквиваленттен жалпыға бірдейге
алға шыға алмайды .
Бағалы қағаздар мемлекет төлеу айналымында маңызды роль атқарады және
инвестицияларды мобилизациялайды. Айналдыруда бағалы қағаздардың жиынтығы
нарық негізін құрастырады, экономика реттеуші элементімен келеді. Бағалы
қағаздар эмитенттері инвестордың капитал ауыспалылығына жағдай жасайды.
Қазақстан бөліммен инвесторлардың және делдалдардың белсенді замандас
қаражаттық нарығы ең бағалы қағаздардың нарығы келеді және эмитенттердің әр
түрлі назарлары іске асыруға рұқсат етеді. Бағалы қағаздардың нарық
мағынасы құрама сияқты қаражаттық нарықтағы бөлімдерді өсуге жалғастырады.
Бағалы қағаздардың нарығымен бірге несие нарығы ең үлкен қажеттілік
сезіледі. Сондай - ақ қайта бөлу өз бетімен әкімшілік емес шешімдердің
негізінде болады. Сол себептен қаражаттық жай тұрақтылығы тек қана емес,
сонымен қатар өндіріс нәтижелі дамуы көбірек жетеді.
Бағалы қағаздардың нарықта жұмыс жасауы нақты капиталдардың нарықта
жұмыс жасауымен байлаулы, яғни заттық құндылықтардың, тауарлардың көрінуі.
Тарихи даму айқын кезеңінде бағалы қағаздарды немесе аталатын қор активтар
дәл осылай көрінеді. Олар, мәнмен, тойтарыспен келеді, яғни атақпен
меншіктің нақты капиталы бар болады. Оның натуральды - заттық түрінде
капитал туралы, еңбек өнімімен бола және тауармен тұра туралы, тиісті бар
болу және ақшалардың түрінде, тауарды тауарға өнім қосарлану және ақшалар
өнім айтылу заңы бар.
Қандай ақшалы капитал алға шыға алады, өндіріс және тауарлықта
түрлерде. Бағалы қағаздардың нарығы ақшалының өндіріс түрге оның асуы
тездетуге рұқсат етеді. Сайып келгенде, құнды қағаздардың нарығы -
қайсыларға сақтаудың инвестицияда мүмкін қаражаттық каналдардың біреумен
ғана келеді. Бағалы қағаздардың уақыт нарық инвесторларға пайдалануына
береді .
Нарықтың мақсаты қаражаттық қорлардың бағалы қағаздардың - шоғырлау
және құнды қағаздармен әр түрлі операциялардың нарықтағы әртүрлі
қатысушыларымен іске асыру жолымен қайта бөлудегі мүмкіншілігін
қамсыздандыру. Бағалы қағаздардың мақсаты эмитенттеріне инвестордың уақытша
азат ақшалы құралдардың қозғалысында делдалдығы жүзеге асыру. Ол бағалы
қағаздардың нарықтағы мақсаттарымен келеді:
• Нақтылы инвестициялардың жүзеге асыруына арналған уақытша азат қаражаттық
қорлардың мобилизациялауы;
• Нарықта инфражүйе құруы, тиісті дүниежүзілік стандарттарға;
• Екінші қайтара нарық дамуы;
• Маркетингілік зерттеулердің активтендірушілігі;
• Меншіктегі көңіл болуларының трансформациясы;
• Нарықтағы механизмді толық жетілдіру және басқару жүйелері;
• Мемлекеттік және қор капитал үстін негізінде нақты бақылау
қамтамасыз етуі;
• Инвестициялық тәуекелдің азаюы;
• Құру - стратегиялары;
• Бағаның құрылуының дамуы;
• Даму перспективалы бағыттарының болжауы.
Бағалы қағаздардың нарықтағы негізгі функцияларына: есептік, бақылау,
сұраныс және ұсыныс, ынталандырушы және реттеуіш жатады.
Бағалы қағаздардың нарығы аспап сияқты нарықтың жөнге салудың маңызды
ролің атқарады. Қор нарығы қосалқы функцияларына жекешелендіруде бағалы
қағаздардың қолдануын апарып беруге болады.
IІ. Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі.
2.1. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері.
Бағалы қағаздар – ең алдымен мүлікті иемденуге құқықтық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе, бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып
бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағдар әлеуметтік – нарықтық қатынастардың
дамуы негізінен пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ
облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым)
облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет
істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік
облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке
бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар
шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің
облигацияларын шығару мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық берді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші заңды немесе жеке тұлғалар – оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу – сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздар шығарып, оларды бірінші иемднушілерге (инвесторларға)
сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар және заңды тұлға болуы
мүмкін):
біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырылғанда;
екіншіден, қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция
шығарып өсіргенде;
үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекттің, мемлекеттік органдардың
немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланған.
Соныен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар арасында
толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға
болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмиетнттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия просектісін алдын-ала шығаруы
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы
деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитентің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтер
арасында:
• кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
• шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
• акция сатуды бастау және аяқтау күндері;
• бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны;
• бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол
ақшасыз есеп арқылы сату);
• кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
• эмитенттің адресі мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың
қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың
қазіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соіғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның
ішінде басқару органнан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі.
Бұдан басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент
пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп,
қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын басқа да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акциялы алғашқы
иемденушілерге сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп,
мемлекеттік тіркеу нөмірін алу қажет.
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.
Басқару жүйесі нарығымен бағалы қағаздардың нақтылы тәсілдердің
жиынтық және қабылдаулардың жұмыс жасауы, жөнге салуымен және қор нарық
дамуына ықпал етеді. Мақсат тұрақтылық қамтамасыз етуінде оны баланс
жасағандықтың және нарықтың нәтижелілігімен түзеледі.
Нарық жөнге салуы мақсаты кім, не ретінде инвесторлардың назарларының
қорғанышын кейде атайды. Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І. Бағалық қағаздардың мәні мен жіктелуі.
1. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы.
2. Бағалы қағаздардың түрлері.
3. Бағалы қағаздардың экономикалық мәні.
ІІ. Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі.
2.1. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері.
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.
2.3. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық
негіздері.
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығының даму преспективалары.
1. Бағалы қағаздар нарығындағы орын алатын мәселілер.
2. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.
3. Бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Қосымшалар.
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары;
шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары, қоғамның барлық
топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделілігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының
нарықтық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі
дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастары өркениетті елдерде
ежелден дамып, соңғы 70 – жылда социализм мен капитализм деген екі
жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік
тиімділігін дәледеді. Сол капитализм экономиканың жеке және мемлекттік
секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік
бейімделген нарықтық шаруа – шылықты құра білді. Қаржы – несие институттары
демократиялық негізде құрылған қазіргі нарықтық – адамзат дамуының ең
жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары
мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері
және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер
нарықтық түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік – экономикалық қажеттілікті
де және өнімді тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде
басқарып, меншікті тек жалпыхалықтық меншік тұрғысынан қарап, халықтың
қажеттілігін өтей алмайды.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жи
– ынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде,қаржы
нарығы мен қозғалмайтын нарық мүлігінен тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байла – нысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негіз – делген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлер – дің өзара жасаған дәл осы міндеттемелерді –
экономикалық механизмнің тұрақты - лығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығының субъектілерінің қатынастары эконмикалық – құқық
-тық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қой майды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем
айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды
нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ереже –
лермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай
жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігін
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылық – ты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамы
–тудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақ – ша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционелік
қоғамдардың, яғни жеке – меншік иелері – халықтың меншігіне айналдыру
мүмкін. Бағалы қағаздар нары – ғында өзіне тән қаржы институттары жүйесі
қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және
инвестициялық қорларды бөлу қаты- настары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің
жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мем –лекеттік жалпы ұлттық өнімдегі
өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының нагізгі элементтерін құру порцесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі – акция
шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі
экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік
жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мелекеттік бағалы қағаздар
шығаруымен шүғылданады.
Өркениетті мемлекттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы
бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі
ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
• эмитеттер, яғни әртүрлі бағала қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілер;
• инвесторлар, яғни әртүрлі уақытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
• бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер,
диллерлер, инвесторлық басқарушылар және т.б.;
• инвесторлық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары және т.б. қорлар;
• қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдынды жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндетті пайда болғаның айқындайды. Бұл өте терең
экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жа –
ғынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен жұмыс жасайтын жоғарғы
білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұдай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып үйренуден
алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың
кепілі. Революцияға дейін Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және
коммерциялық банктер туралы ғылым кең тарған. Демек, өткен тәжірибені
зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы
қағаздар нарығы туралы осы оқу құралының құрылымы жасалды.
І. Бағалық қағаздардың мәні мен жіктелуі.
1.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элименттері 20-шы жылдары КСРО-да
жаңа экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда
бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының
негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
• сұраныс пен ұсыныс;
• делдалдар мен басқа қатысушылар;
• нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор
биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтық осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып
болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету
жолында қабылданған Қазақстан мемлекеттік меншікті жекешелендіру Ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері – акционерлік
қоғамдардың құрылуын тездетуге шешуші роль атқарды.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толлыққан-ды
бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму
деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы
қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың
табысының өсуі – Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай
сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі
мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға
байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитеті – Қаржы
Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлігінің) қаржы агенті
(уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен,
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды
шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік
бағалы қағаздар:
• мемлекеттік қазыналық вексельдер;
• мелекеттік қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
• жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық облига
–цияларды ішкі мемлекттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары
аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктндіруге
пайданылды, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін
сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі
кезде жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны
иемденушілерге әлі дивиденд (пайда) түсірсе қойған жоқ.
1.2. Бағалы қағаздардың түрлері.
Нарықтағы жұмыс жасау механизмы бағалы қағаздардың – нарықтағы әртүрлі
субъектілерінің әрекеттестігі. Механизм регламенттің жұмыс істеуі заң
шығарумен анықталады. Ол ұлттық экономикадағы нарықтағы дамуы
концепциясынан тәуелді болады. Нәтижелілік оның жұмыстың көптегенде құнды
қағаздардың нарықтағы инфражүйелері даму деңгейімен анықталады .
Бағалы қағаз - ақшалар емес және заттық тауар емес. Оның құндылығы
құқықтарда түзеледі, ол өз иесіне береді. Ақшалар және тауар замандас
шарттарда әр түрлі капиталда бар болған, онда құнды қағаздағы экономикалық
анықтамасын келесі бейнемен айтуға болады .
Бағалы қағаз – капиталдың бір түрі, өте жақсы оның тауарлық және
ақшалы түрлердің нарықтағы бұрылу және табыс әкелу. Капитал бар болу ерекше
ақшалы және өндіргіш тауарлықта түрлерде бар болуы, оған құқықтың болуы
және құнды қағаз түрінде жазып қойылған .
Бағалы қағаз ұғымы көп қырлы, сондықтан өздері экономикалық көңіл өте
күрделі. Бағалы қағаз - ерекше тауар. Бағалы қағаз қоғамдық мәнді
функциялардың қатарын орындайды :
Ақшалы құралдар қайта бөледі (капиталдар): бұтақтармен және экономика
сфераларымен; аумақтармен және елдермен; топтармен және халық қабаттарымен;
халықпен және экономика сфераларымен; халықпен және мемлекетпен және т.б.
Иелерге оның айқын қосымша құқықтар пайдалануына береді, капиталға
құқығы басқа. Мысалы, капиталға табыс алу немесе қайтару капиталы және т.б.
Бағалы қағаздың объектілері ретінде азаматтық құқықтардын басқаға бір
мінез-құлығы болады. Олар категорияның экономикалық және заңгерлік сияқты
алға шығады.
Негізгден құнды қағаздарға - қандай болмасын активқа мүлік құқықтары,
тауарға әдеттегі, ақшалар, капитал, мүлік, әртүрлі рудың қорлар және т.б.
жатады.
Бағалы қағаздардың туындылары - актив бағалары өзгертумен осымен
орайлас көрінушіні. Негізінде активтар кім, не ретінде - негізгі бағалы
қағаздар және туынды құнды қағаздарға жатады.
Бағалы қағаздардың таптастыруы - бағалы қағаздардың бөлуі айқын
белгілермен көрінеді. Бағалы қағаздардың барлықтарға жалпы және бірдей
маңызды белгілер болып келеді.
Негізгі мінездемелермен бағалы қағаздар келесі бейнемен топтастыруға
болады. Оларға құнды қағаздардың әрбір тобы қосылады.
Кесте 1
Бағалы қағаздардың таптастыруы
Классификация- лық Бағалы қағаздардың түрлері
көрсеткіш
Өмір сүру уақыты Жеделдер – белгілі бір мерзімге дейін;
Жеделсіздер – мәңгілік мерзімге
Пайда болуы негізі салынғандар активтарда; екінші қайтаралар
- шығарылатындар алғашқы құнды қағаздар
негізінде.
Бар болу түрлері Қағаздар немесе документтік және т.б.
Ұлттық бұйым Отандық және шетелдік.
Қолдану түрі Инвестициялық немесе капиталдық – капитал
салулардың объектісі болып табылады;
Инвестициялық емес – нарықтағы қағаз ақшаны
есептейтін қызмет болып табылады.
Иелік реті Көрсетүшілер – иесінің атын бекітпейді;
Иесінің аты атаулылар - ұстаушы және тіркелушілер
тізімде;
Ордерлі – атты құңды қағаздар, басқа біреуге беру
индоссамент арқылы.
Шығару түрі Үлкен сериялармен шығарылатын – эмиссиялықтар;
Дана немесе аз сериялармен шығарылатын -
эмиссиялық еместер.
Меншік түрі Мемлекеттік және мемлекеттік емес (коммерциялық).
Айналмалылықтың Нарықтық ( азат айналатындар), және нарықтық емес
мінез -құлығы (айналдыру шек қойылғандар ).
Тәуекел деңгейі Тәуекелсіз, тәуекелі аздар және тәуекелді.
Табыс барысы Пайдалы және кіріссіздер .
Құралдардың ішіне Борыштар (облигация, вексельдер) және т.б.
салу түрі
Экономикалық маңыз Акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.
Заңгерлік категория сияқты бағалы қағаздар келесі құқықтарды
анықтайды:
• иелік бағалы қағазбен;
• куәлік мүліктердің және құқықтардың жұмысы;
• басқару құқығы;
• тапсыру куәлігі немесе меншік алуы.
Бағалы қағаздың экономикалық категория сияқты айқын қасиеттер және
мінездемелері болады:
• өтімшілік;
• табыстылық;
• бағыт;
• сенімділік;
• дербестің айналым барысы;
• өсу потенциалы курстық құны.
Бағалы қағаздардың негізгі түрлері: акция, облигация, вексель, чек,
сақтау кітапша, депозиттық сертификат, опцион, фьючерс, коносамент және
тағы басқалары.
Акциялар - бағалы қағаздың, акционерлік қоғамдармен шығарылатындар
(бірлестіктермен), кәсіпорын дамуы мақсаттарына құралдарды салу куәланған
және айқын құқық иелеріне олардың берушілері болып табылады. Кәдімгі
акцияларды айырып танады. Кәдімгі акциялар акционерлік капиталда қатысуды
күәландырады, акционерлік қоғаммен басқару мүмкіншілігін пайдалануына
береді, қоғам жоюы жанында дауыс беру құқығы, жарнакірістердің алуына
құқығы, мүлік бөлімдері береді. Пұрсатты акциялар жарнакірістердің алуына
айрықша құқықты береді. Кәсіпорын жоюы оқиғасында акция иесі кәдімгі акция
ұстаушысына көңіл болумен айрықша құқықта болады. Акциялар жарнакірістердің
төлеу мінез-құлығымен айырады:
• бекітілген табыспен;
• жүзуші табыспен;
• қатысумен;
• кепілділер;
• Экс - дивидендтіктер (сатып алынғандар мезгілге, 10 күн мысалы, азырақ
ресми жариялауға дейін жарнакірістердің төлеу даталары);
• кумулятивтілер.
Жарнакірістер акционерлерге кварталдың артынан немесе жыл кәсіпорын
қызметі қорытындылай төленеді. Жарнакіріспен таза пайда бөлімі, акционерлер
арасында таратуға жататын, келіп-кетіп тұрылатын біреуіннің акциясы келеді
. Таза пайда, бағытталатын жарнакірістердің төлеуіне, акциялардың
пропорционалды оларға санға және түрге жататын акционерлер арасында
бөлінеді. Ақырғы жарнакіріс мөлшері, мүмкін көбірек емес кеңеспен
ұсынылған, бірақ акционерлерді жалпы жиналыспен мүмкін азайтылған.
Жарнакіріс мөлшері кәдімгі акциялармен бекітілген емес. Ол алынған пайдадан
тәуелді және акционерлердің жиналыс шешімдерінен болады. Бекітілген
жарнакіріс акциялармен шығаруда олардың жанында орналастырады.
Жарнакірістердің төлеуі сондай акциялармен шығарылады. Пайда - көлемінде
жарнакірістер мына акциялармен резервтегі қордан төленеді.
Жарнакірістерді төлеу, жиналыспен жарияланған акционерлердің қоғамға
арналған міндетті келеді. Жарнакірістерді жариялауға және төлеуге тыйым
салынады. Сот арқылы акционерлер қоғаммен жарнакірістердің төлеулері
еркінде талап етеді. Төлей алмайтын қоғам қабыл алмау оқиғасында
жарияланған болады және жоюға жатады.
Акциялар төмен сапалы, жоғары сапалы, орта сапалы, азат айналатын, шек
қойылған айналатындар болып бөлінеді.
Циклдік акциялар, өсу шегі акциялары және басылу акциялары айырып
танады. Циклдік акциялар - экономика көтеруі жанында өседі және оның
басылуы жанында жығылады. Акционерлік қоғам тек қана акциялардың шығаруына
құқық болады. Әрекет анықталған мезгілсіз акциялар босатылады. Олар қолма-
қол ақшасыз түрде және басқада босатыла алады. Біреудің акция
мінездемелерінен оның номиналы - шартты мөлшері келеді, айтылатын ақшалы
түрде және мүліктер үлес анықтаушы келеді. Номинал негізінде төленетін
акционерге жарнакірістердің сомасы есеп айырысады. Мінездеме акциялардың ең
бастысы оның курстық құн - мөлшері келеді. Акция маңызды қасиеті оның басқа
құнды қағаздардан айырмашылығы кәсіпорынды басқаруға құқықты акция оның
иесіне құқықты береді, бұл жағдай акционерлердің жалпы жиналысында іске
асады. Акционер ықпалын жасауы санға түзу пропорционалды оның акцияларына.
Соған қарамастан Қазақстанда еңбекті ұжымдар акцияларында - акция жаңа түр
және кәсіпорындардың акциялары пайда болды. Бұлар кәсіпорынмен басқаруда
қатысуға құқық ұстаушыларына олардың акциялар бермейді, олар заңға сүйінген
жай және ұйымдар - эмитент меншігі түрін қосымша құралдардың
мобилизациялауы үшін босатылады және алмастырмайды. Акциялар тек қана
кәсіпорын қызметкерлері арасында еңбекті ұжым таралады және азат
айналдыруға жатпайды. Заңгерлік беттердің - басқа кәсіпорындар арасында
кәсіпорындардың акциялары таралады. Ол 1991 жылы ҚР министірлігінің қауылы
бойынша 1994 жылдың 3 қазанның дейін болды. Ол №1099 "уақытша туралы
шығару және уақытша жай құнды қағаздар туралы " болды.
Акцияның, тәуекелді құнды қағаздармен, салыстырумен бола көбірек борыш
міндеттемелермен, ереже сияқты, жоғары табыс алуы мүмкіншілігімен
инвесторларды тартады. Акция арқасында жоғары табыстылығының борыш
міндеттемелері сақтаулардың жақсы қорғанышын қамсыздандырады.
Облигация латынының "облигация" міндеттеме нақты білдіреді.
Міндеттеме алынған төлеу міндеттемесі түрде болады. Ұйым, шығарған
облигацияны (эмитент) ақшалардың қарызшы ролінде, ал сатып алушы
облигациялар - несие беруші рольдерін атқарады.
Облигация - құнды қағаз, ақшалы құралдарды иесімен салу куәланған және
пайыз төлеуімен ескертілінген. Облигация - мынанандай құнды қағаздардан
тұрады:
Облигация аралық несиелік, борыш көңіл болулар және эмитентпен айтады;
Эмитентпен оның өшіруіне дейін қор нарығында дербес бұрылады және
өзіне меншікті бағыты болады;
Өтімшілік қасиеттерімен, сенімділіктің, табыстылықтың және басқа
инвестициялық сапалармен ие болады.
Облигация негізгі құнды қағаздарға жатады, қор нарығында белсенді
қолданылады және жедел борыш қағазды өзімен ұсынады. Оның иесісі аралық
займ көңіл болуларын күәландырады және эмитентпен қалыптасады. Ол бір
жылдың мезгіліне босатылады. Облигация сатып алуы жанында сатып алушы
сатушыны несиелейді. Эмитент анықталған мезгілге облигацияны сатып алуға
міндеттенеді:
• Акция облигациядан негізгі айырмашылықтары:
• Көрсетілген тек қана ішінде облигация табысты әкеледі мезгілі;
• Ол анықталған пайыз түрінде алдын ала табысты әкеледі;
• Облигация құқықтың кәсіпорынмен иеге басқаруда қатысайық;
• Табыс облигация әдеттегі акциялардан төмен, бірақ ол көбірек сенімді, дәл
осылай нарықта аз дәрежеде жағдайдан тәуелді болады.
Бағалы қағаздардың бұларды Қазақстанда осы шақ бірнеше үлгінің
кездесуге болады: ішкі және жергілікті займдардың облигациялары, сонымен
қатар кәсіпорындардың облигациялары және акционерлік қоғамдардың.
Олардың үлгілері келесідей болады :
• Атаулылар;
• Пайыздардың алуына облигация ұстаушы құқықтары куәлік сияқты арнайы
купонды көрсетушіні болады;
• Әдеттегілер;
• Конверсиялынатындар;
• Кепілдің астына қамсыздандырылғандар және қамтамасыз етілгендер;
• Жабдықталмағандар;
• Толық номиналды купонмен - сатылады және купонмен табыспен сипатталады;
• Нольдік купонмен - табыс олардың үстілерімен номиналға пайыздардың
есептеу жолымен өшіру жанында төлінеді.
Облигациялар азат бұрыла алады, ал айналдыру шек қойылған шеңберінде
бола алады. Мемлекеттік және муниципальдық займдардың облигациялары
көрсетушіге босатылады. Атаулылар сияқты бірлескен акциялар босатылады.
Егер облигациямен табыстардың төлеуі берілсе онда олар әдеттегі купондармен
шығарылады. Купондық квартал табысты есептесе алады, бір жарты жыл немесе
жыл сайынғы .
Мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекетпен босатылады, қамтамасыз етіледі
және мемлекеттік қаражат толығуы үшін қолданылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрлері айырып танады :
• Бар болғаны және қолма-қол ақшасыздар;
• Документті және документссіз;
• Кепілді және пайдалылар;
• Нарық және нарықсыз;
• Атаулылар және көрсетушілер.
Мемлекеттік бағалы қағаздар мынандай функцияларды орындай алады: салық
босату, мемлекеттік қызмет ету, мемлекеттік кірістердің қаржыландыруы.
Олар келесі қызмет атқарады:
• мемлекеттік ұзақ мерзімді міндеттемесің;
• мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттеменің;
• мемлекеттік сақтау займ облигацияларың;
• мемлекеттік қазыналықтар вексельдің;
• ішкі валюталық займ облигациялары және т.б.
Бағалы қағаздардың бөлек түрлердің ерекшеліктері қарап шығамыз.
Ұлттық банкі шығарылатындар оларды жасай алуға сатып алу тек өтімшілік
сүйемелдеуіне арналған сауда банкілерден болады.
Муниципальдық бағалы қағаздар жергілікті қаражаттардың тапшылық
жабуына арналған, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен босатылады және
территориялық бағдарламалардың мақсаттық қаржыландыруларады.
Коносамент - бағалы қағаз, тасушымен жазылып берілетін теңіз жүктің
жүк меншік иесіне беріледі.
Чектер. Сайып келгенде, чек түрі - вексель маңызында, бірақ -
ерекшеліктермен: Тек қана чек есеп айыратын функциялар және дербес мүлік
сияқты келісімдерде қатыспайды;
Төлеуші чекпен банкі немесе басқа несие мекемесімен әрқашан алға
шығады;
Чек төлеуші акцептіні талап етпейді. Инвестор көруі нүктесінен, чек
объекті ұнамсыздау азат ақшалы сияқты құралдардың потенциалды
инвестизациялауының өзін таныстырады.
Көрсетушіге сақтау кітапша және депозиттық сертификаттар. Бұлар
құжаттар бағалы қағаздармен сонымен қатар келеді. Аталатын депозиттар дәл
осылай банкілермен біреуге назары аударылған құралдардың негізгі түрімен
келеді. Депозит - экономикалық көңіл болудың банкімен уақытша пайдалануға
клиент құралдарының тапсыруы жөніндегі болып табылады. Салымшылардың
категориясынан аралап шыға депозиттер заңгерлік депозиттар және физикалық
депозиттары айырып танады. Депозиттар талап етуге дейін құралдардың алып
тастау түрімен, жедел депозиттар, шартты депозиттар болып бөлінеді. Жедел
үлестер клиент аралық келісім-шартпен және банкімен кіреді. Үлеспен
әрекеттер, пайыздар оның келісім-шартта үлес сома мезгілі көрсетіледі. Ұсақ
орта немесе ірі салымшыларға банкі хабардар болуынан тәуелді болады. Өз
жақ банкі олардың бұзуының артынан келісім-шарт шарттары және
жауапкершілікті мойнына алуды орындауға міндеттенеді.
Вексель. Сөзсіз ақшалы куәланғандар вексель иесіне ақшалардың айқын
сомасын мезгілі бойынша міндеттемені төлеп қою. Қарапайым вексельді болады
(соло) және тағы басқа. Вексельді тауарлық және қаражаттық түрмен айырып
танады. Тауарлық (сауда) вексель жақтардың өзара қатынастарында қолданады.
Негізде қаражаттық вексель қарызды және нарықтың құн өсу шегінің пайда
немесе пайызды алу мақсатпен тауып алынады. Вексель қоладан және достық
сонымен қатар кездеседі, қолданылатындар арзан пайызсыз несие алуы
мақсаттарында болады. Қоладан вексель көшіріп алынған ойдан шығарылған
бетке, ал достық негізі салынған қолхаттардың қарсы жазып алуына болады.
Фьючерлік. Олар туынды бағалы қағаздарға жатады. Мезгілде бағалы
қағаздармен келісімдердің іске асыруына қаражаттық келісімдер өзімен туынды
бағалы қағаздар ұсынады. Олар қор нарықтағы дамуы нәтижесінде көрінді,
кеңейтулер және операциялардың күрделендірулері сауда келісімдердің
формалауына арналған бағалы қағаздармен кездеседі.
Сатып алу құқығына келісім дайындауында немесе бағалы қағаздардың
айқын сан сатылулары мән болады. Сыйлық беру сатушыға сатып алушы төлейді.
Алынған құқық іске асыру немесе іске асыруға сатып алушы жасай алады.
Фьючердің айырмашылығына опцион үстеу сыйлықтары түрде тәуекел анықтау және
шек қою инвесторларға және биржалық делдалдарға рұқсат етеді. Иелер - емес
барынша көп мүмкін бағалармен шек қойылған және атқару мезгілімен және
артықшылықтармен пайдаланып қала алады. Нарық жағдайлардың әр түрлі және
тактикалы қаражаттық аспаптар бұлар саудаларға арналған .
Фьючерлер айқын бейнемен анықталған құнды қағаздардың белгілі сан
тауып алуына дайындаулы келісім негізіндегі баға. Келісім-шарт өзімен
Фьючерді ұсынады, сәйкес қайсыға бекітілген бағытпен құнды қағаздардың
айқын саны басқа бет сатады, бірақ лезде емес міндеттеме келісімді жүзеге
асыру анықталған мезгілге арналған. Сайып келгенде, орындалу кезеңі келісім
нәтижелері сатып алушымен және өз міндеттеме сатушысымен сәйкес келмейді.
Стандартты жедел келісімдер (фьючерлер) келесі негізгі позицияларды
асырайды :
• бағалы қағаз түрі;
• сатылу бекітілген бағасы;
• бағалы қағаздардың саны;
• келісім сомасы;
• келісім атқару датасы;
• есеп -қисаптардың шарттары.
Бағалы қағаздардың нарығы сондықтан бүгінгі күн толық құндысыз
мінез - құлықты алып жүреді.
1.3 Бағалы қағаздардың экономикалық мәні.
Бағалы қағаздардың нарығы - қаражаттық нарықтың бір бөлімі, сонымен
қатарға қарыз капитал нарығымен валюталық және алтын нарығы болып
саналады. Қор нарықта ерекше қаражаттық аспаптар - бағалы қағаздарды
бұрылады.
Бағалы қағаздар - анықталған түр құжаттары және реквизиттердің,
куәланған мүлік құқықтар, жүзеге асыру немесе тапсыру олардың жанында тек
қана ұсыну мүмкін. Бағалы қағаздар - ерекше тауар, нарықта бұрылады және
мүлік көңіл болулар қайтарады. Бағалы қағаздарды сатып алуға, сатуға,
бекітіп тастауға, сақтау, мұрамен тапсыруға, сыйлауға, ауыстыруға болады.
Олар ақшалардың бөлек функцияларын орындай алады (төлеу құралы және тағы
басқа). Бірақ ақшаның айырмашылығында олар эквиваленттен жалпыға бірдейге
алға шыға алмайды .
Бағалы қағаздар мемлекет төлеу айналымында маңызды роль атқарады және
инвестицияларды мобилизациялайды. Айналдыруда бағалы қағаздардың жиынтығы
нарық негізін құрастырады, экономика реттеуші элементімен келеді. Бағалы
қағаздар эмитенттері инвестордың капитал ауыспалылығына жағдай жасайды.
Қазақстан бөліммен инвесторлардың және делдалдардың белсенді замандас
қаражаттық нарығы ең бағалы қағаздардың нарығы келеді және эмитенттердің әр
түрлі назарлары іске асыруға рұқсат етеді. Бағалы қағаздардың нарық
мағынасы құрама сияқты қаражаттық нарықтағы бөлімдерді өсуге жалғастырады.
Бағалы қағаздардың нарығымен бірге несие нарығы ең үлкен қажеттілік
сезіледі. Сондай - ақ қайта бөлу өз бетімен әкімшілік емес шешімдердің
негізінде болады. Сол себептен қаражаттық жай тұрақтылығы тек қана емес,
сонымен қатар өндіріс нәтижелі дамуы көбірек жетеді.
Бағалы қағаздардың нарықта жұмыс жасауы нақты капиталдардың нарықта
жұмыс жасауымен байлаулы, яғни заттық құндылықтардың, тауарлардың көрінуі.
Тарихи даму айқын кезеңінде бағалы қағаздарды немесе аталатын қор активтар
дәл осылай көрінеді. Олар, мәнмен, тойтарыспен келеді, яғни атақпен
меншіктің нақты капиталы бар болады. Оның натуральды - заттық түрінде
капитал туралы, еңбек өнімімен бола және тауармен тұра туралы, тиісті бар
болу және ақшалардың түрінде, тауарды тауарға өнім қосарлану және ақшалар
өнім айтылу заңы бар.
Қандай ақшалы капитал алға шыға алады, өндіріс және тауарлықта
түрлерде. Бағалы қағаздардың нарығы ақшалының өндіріс түрге оның асуы
тездетуге рұқсат етеді. Сайып келгенде, құнды қағаздардың нарығы -
қайсыларға сақтаудың инвестицияда мүмкін қаражаттық каналдардың біреумен
ғана келеді. Бағалы қағаздардың уақыт нарық инвесторларға пайдалануына
береді .
Нарықтың мақсаты қаражаттық қорлардың бағалы қағаздардың - шоғырлау
және құнды қағаздармен әр түрлі операциялардың нарықтағы әртүрлі
қатысушыларымен іске асыру жолымен қайта бөлудегі мүмкіншілігін
қамсыздандыру. Бағалы қағаздардың мақсаты эмитенттеріне инвестордың уақытша
азат ақшалы құралдардың қозғалысында делдалдығы жүзеге асыру. Ол бағалы
қағаздардың нарықтағы мақсаттарымен келеді:
• Нақтылы инвестициялардың жүзеге асыруына арналған уақытша азат қаражаттық
қорлардың мобилизациялауы;
• Нарықта инфражүйе құруы, тиісті дүниежүзілік стандарттарға;
• Екінші қайтара нарық дамуы;
• Маркетингілік зерттеулердің активтендірушілігі;
• Меншіктегі көңіл болуларының трансформациясы;
• Нарықтағы механизмді толық жетілдіру және басқару жүйелері;
• Мемлекеттік және қор капитал үстін негізінде нақты бақылау
қамтамасыз етуі;
• Инвестициялық тәуекелдің азаюы;
• Құру - стратегиялары;
• Бағаның құрылуының дамуы;
• Даму перспективалы бағыттарының болжауы.
Бағалы қағаздардың нарықтағы негізгі функцияларына: есептік, бақылау,
сұраныс және ұсыныс, ынталандырушы және реттеуіш жатады.
Бағалы қағаздардың нарығы аспап сияқты нарықтың жөнге салудың маңызды
ролің атқарады. Қор нарығы қосалқы функцияларына жекешелендіруде бағалы
қағаздардың қолдануын апарып беруге болады.
IІ. Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі.
2.1. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері.
Бағалы қағаздар – ең алдымен мүлікті иемденуге құқықтық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе, бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды.
Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып
бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағдар әлеуметтік – нарықтық қатынастардың
дамуы негізінен пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ
облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым)
облигациялары және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар
арасында орналастырылады. Бұл бағалы қағаздар қазіргі кезде АҚШ-та кең
тараған. Зейнетақы қорларының облигациялары және жеке зейнетақы
облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та біреуге жалданбай-ақ өзалдына қызмет
істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиттік
облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып үшке
бөлініп, тек жергілікті басқару органдарына ғана сатылады. Бұл ұйымдар
шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық төлеуден босатылған өздерінің
облигацияларын шығару мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әртүрлі қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорын, ұйымдарға салған капиталдан түскен
табысты иемденуге құқық берді. Бұл бағалы қағаздарды шығару шарты бойынша
иемденуші заңды немесе жеке тұлғалар – оларды басқа иемденушіге беруге
құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздарға (мысалы, АҚШ-та және
кейбір басқа елдерде тараған) басқа мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтық бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айналысы деп оларды сатып алу – сатуды және заң
жүзінде олардың иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды.
Бағалы қағаздар шығарып, оларды бірінші иемднушілерге (инвесторларға)
сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар және заңды тұлға болуы
мүмкін):
біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырылғанда;
екіншіден, қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция
шығарып өсіргенде;
үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекттің, мемлекеттік органдардың
немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланған.
Соныен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құрылтайшылар арасында
толығынан үлестірілуі қажет. Қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға
болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмиетнттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия просектісін алдын-ала шығаруы
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы
деректер, яғни эмитенттің аты мен ұйымдастыру-құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
көрсетіледі. Ал екінші тарауында инвестициялық мәлімдеме жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитентің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде мәліметтер жарияланады. Ол мәліметтер
арасында:
• кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
• шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
• акция сатуды бастау және аяқтау күндері;
• бір инвестор сатып алуға рұқсат етілген акция саны;
• бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол
ақшасыз есеп арқылы сату);
• кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
• эмитенттің адресі мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың
қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың
қазіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соіғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның
ішінде басқару органнан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі.
Бұдан басқа, проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент
пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалау шаралары көрсетіліп,
қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын басқа да
хабарлар орын алады.
Қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділігін,
инвесторлар мүддесінің қорғалуын, сайып келгенде, бағалы қағаздар нарығы
қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акциялы алғашқы
иемденушілерге сатушылар акцияның бағасын барлық сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бір уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
жанындағы Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияда тіркеуден өтіп,
мемлекеттік тіркеу нөмірін алу қажет.
2.2. Бағалы қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы.
Басқару жүйесі нарығымен бағалы қағаздардың нақтылы тәсілдердің
жиынтық және қабылдаулардың жұмыс жасауы, жөнге салуымен және қор нарық
дамуына ықпал етеді. Мақсат тұрақтылық қамтамасыз етуінде оны баланс
жасағандықтың және нарықтың нәтижелілігімен түзеледі.
Нарық жөнге салуы мақсаты кім, не ретінде инвесторлардың назарларының
қорғанышын кейде атайды. Бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz