Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және ролі
2. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
5. ------------------
6. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру
7. Мемлекеттік бюджет
8. ------------------
9. ------------------
10. Сақтандыру
11. Экономиканы мемлекет тарапынан ќаржылыќ реттеу
12. Қаржы рыногы
13. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы
14. Қаржы және инфляция
1-БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Тақырып-1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және
ролі
1. Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
2. Қаржының функциялары және ролі
3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
4. Қаржы қатынастарынның обьектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
қорлары
1.1 Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған француз-дың finance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
µлшеудің қажырлы еңбектің және жүмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
баѓа, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
өрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бµлу және қайта бµлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі — оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалықжүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің өр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты — қаржының
маңызды белгісі.
Ақша қаржының іс-өрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орывдай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) өкелетін құн бола бастайды. Сөйтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
түжырымдауға болады: қаржы — бұл шаруашылық, жургізуші субъектілерде және
мвмлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды удайы үлгаймалы өндіріске, қоғамның олеуметтік және басқа
қажеттіліктерін ќанагаттандыруга пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің ќунын және ұлттық байлықтың бір бәлігін бәлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ащша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты — ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық,
заңдардық іс-орекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы — табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жүмсалуына
бақылау жасау. Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен
құрылымының өзгеруіне жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, µзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорганыс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
1.2. Қаржының функциялары және ролі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын
кµрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана емес,
сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын,
мєннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тєн категориялары кескінтің
айрықшалықты өдістерін бідціреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тєрізді екі
түжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тужырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық µндірістің екінші стадиясында — ақша нысанындағы қоғамдық µнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл түжы-рымдамаға сөйкес
қаржы екі функция орындайды: бµлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының ең алдымен
бөлгіштік функцияның көмегі арқылы кµрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы - шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша
нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір болігі қаржының бөлгіштік
функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңды және жеке тұлғалар (мемлекет,
көсіпорындар, бірлестіктер, меке-мелер, азаматтар) қаржылық болуде
субъектілер болып келеді.
Қаржының көмегімен болгіштік процесс қоғамдық µмірдің барлық
сфераларында — материалдық өндірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
µтеді. Бөлудің каржылық әдістері экономиқаны басқарудың түрлі деңгейлерін:
жалпы ұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды. Қаржылық бөлініске
болінудің әр түрлі түрлерін — ішкішаруашылық, ішкісалалық, салааралық,
аумақаралық бµліністі тудыратын көп сатылықќа тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бµлігі — ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір болігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекетак мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағаңда) бµлу және қайта бµлу процесінде пайдаланған кезде
кµрінеді.
Қаржының бµлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық µнімді, ұлттық табысты және таза табысты болумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді болу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алгашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық µнімнің жалпы кµлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн — ұлттық табысты бөлудің
нєтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне үшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категорияларымен
тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық түрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жагдайда
қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан,
єлеуметтік инфрақұрылымның өндірістік емес қорлары-нан болатын өндірістік
қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, өлеуметтік сфераның мекемелерін
үстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорганысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге
асырылады:
қаржшық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жүмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
бұл салада ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бµлу;
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол көсіпорындардың әр
түрлі рентабелділігімен және күрделі жүмсалымдардың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырып отырады.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы бірдей
емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен — бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы — қайта бөлу, мұнда ол тектес
экономикалық категориямен — кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылықтық
бөліністі қамтиды. Аумақаралық және салааралық, қайта бөлу мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады,
Ішкісалалық, және ішкі шаруашылықтық, қайта бөлу сферасы экономиқаны
қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші субъектісінің тапқан
қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша мемлекетке тиісті
аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен озін-өзі қаржыландыру
әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Ұдайыөндірістік тужырымдамасының жақтаушылары қаржы - бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше: қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен
тығыз байланысқан;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына — материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет корсетеді;
қаржы қоғамдық өндіріс козғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табигатын ақшаның қозғалысында анықтайтын қаржының бөлгіштік
түжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік түжырымдамасы бұл табиғатты
ақша нысанындағы қ±н қозгалысында анықтайды. Мұндай үстанымда қаржының іс-
өрекет сферасы айтарлықтай кеңиеді.
Ұдайы өндірістік түжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мєнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
бақылау функциясы.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бак,ылау функциясын барлық ғылыми
түжырымдамалардың µкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән Қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржылық, бақылауда — жалпы ішкі µнімді тиісті
қорларға бµлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жүмсауға бақылау
жасауда кµрінеді.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
кµрсеткіштерді біддіретін қаржы аппараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып керсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, өтінімділік, айналымдылық, тµлем қабілеттілігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап керсетілген қаржылық керсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде де,
микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
белігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын белу жолымен жүргізеді.
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол көсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сон-дай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады.
кредиттік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі.
Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының
рµлін 3 бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
үлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы
көздерімен қамтамасыз ету түрғысынан;
қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу
үшін пайдалану түрғысынан;
қаржының әлеуметтік - экономикалық дамудың ынталан-
дырмасы ретінде пайдалану түрғысынан.
1.3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мүның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Қаржы құндық бөлу процесіне
қатыса отырып, баға, жалақы, кредит сияқты категориялармен өзара тығыз
байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.
Бага - жүртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Ќаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық
белудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры мен еңбекке
ақы телеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Ецбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен ќызметтерге
ақы тµлеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; несиелік әдіспен — банктерге салынған салымдар, мемлекеттік
қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жүмылдырылады.
Жалақы көмегімен v толық және т ішінара белінеді. Ќаржының көмегімен
қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қоры
қалыптасады. Олар еңбекке ақы төлеу қорын құрайды. Жалақы — салық төлеудің
негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары болып табылады, ал жалақы қоры оны
үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының көзі бола бастайды.
Қоғамдық өнім құнын белуге кредит те қатысады. Әрі қайта бөлгіштік
процестер кредит қатынастарының сферасына жатады. Қаржы сияқты кредит
қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты, мемлекетті
үзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін несиелік деп
аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.
Кредиттің көмегімен қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың (үй шаруашьшығының) арасында қайта бөлінеді. Қаржы мен
кредиттің арасында кµптеген ортақ белгілер бар, бірақ негізгі бµлгі
өндірістік қорлардың (капиталдардың) толық айналымында екі категорияны
кеңінен пайдалану болып табылады.
1.4. Қаржы катынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
корлары
Қаржы ресурстары ұдайы ендірістің және мемлекеттің шығындарын жабу
үшін қажет. Демек, қаржы ресурстары — бұл жалпы ішкі өнім қ±нының бір
бөлігін, aman айтқанда, ақша нысанындағы таза табысты бөлу және қайта бөлу
процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық жургізуші субъектілердің
және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар улеаймалы удайы өндіріс
пен басқа жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Қаржы ресурстарында негізгі орывды таза табыс (пайда, қосылған құнға
салынатын салық,ақциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін
жарналар нысанындағы) және амортизациялық, аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары
(қорланым, босалқы қор)—қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары,
ал қаржы ресурстары болса, ол мемлекеттің (оның оргаңдары арқылы) және
шаруа-шылық жүргізуші субъектілердің табыстары мен түсімдері. Біріншіден,
қаржы ресурстары деп ақша қаражаттарының кездерін, шаруашылық органның
немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау
мүмкіндіктерін түсінеді. Екіншіден, қаржы ресурстары — бұл қорлардағы, яғни
ақша қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы "байланылған" қаражаттар,
сондай-ақ әлі мақсатты белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша
қалыптаспаған ақша қаражаттары.
"Қаржы ресурстары" ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген жөн.
1. Шаруашылық жүргізу практикасында "қаржы ресурстарының" ұғымы деп
мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезендегі барлық
ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, кредит
ресурстарын, ақша резервтерін айтады.
2. Егер жиынтық онімнің (c+v+m) материалдық-заттай және құндық
құрылымына, оның белінісіне және бұл процестегі орнына сүйенсек, онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді.
Қаржы ресурстарының құрамында олардың аса маңызды екі бөлігін бөліп
көрсетуге болады:
мемлекеттің кірістері. Олар республикалық және жергілікті
бюджеттерде шоғырланады. Мемлекеттің кірістері заңнамалық
тәртіппен бекітіледі және мемлекеттің функцияларына сәйкес
жүмсалынады. Мемлекеттің кірістерін жүмылдырудың негізгі
єдістері салықтар, қарыздар мен лотереялар, сыртқы көздерден
түсетін түсімдер;
бюджеттен тыс қаражаттар. Олар шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында болады. Олардың пайда болуы
мемлекеттің мақсатты шығыстарымен байланысты. Бюджеттен тыс
ресурстар автономды арнаулы қорлар, арнаулы қаржы сметалары, қазынашылық
шоттар түрінде болып келеді.
Қаржы ресурстарының коздері қоғамдық өнім құнының барлық үш элементі:
"с", "v", "m ", болып табылады. Мысалы, өндірісті кеңейту үшін, "С"
элементін көбейту ұшін қосымша ресурстар тарту керек. "V" элементі
қызметкерлердің жеке (меншікті) табысы, әдеттегідей жалақысы бола отырып,
қаржы ресурстарының көзі ретінде үш бағытта көрінеді: салықтар (еңбекақыдан
төленетін); сақтық төлемдері (сыйақылар); басқадай төлемдер (ерікті
жарналар, арнаулы қорларға аударылатын жарналар және т.б сияқты).
"М"элементі табыс (пайда), өнімдер мен импортқа салынатын салықтар
нысанындағы қосымша өнім қаржы ресурстарының негізгі кµзі болып табылады.
Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде (мемлекет деңгейінде) және
микродеңгейде (шаруашылық жүргізуші субъект деңгейінде) іс-өрекет ететін
көздер болып бөлінеді:
Макродецгейдегі қаржы ресурстарының көздері:
жалпы ішкі өнім;
ұлттық байлық;
тартылған (қарыз) ресурстары;
Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері:
меншікті қаржы ресурстарының көздері: өнім өткізуден түскен табыс
(кәсіпорын ресурстарын қалыптастыруға мүмкіндік береді);
субъектінің сыртқы экономикалық қызметі; мүлік (сатуға болатын
ғимараттар, жабдықтар және өзге активтер);
шаруашылық жүргізуші субъектісінің меншікті қаражаттарына
теңестірілетін қаражаттар (олар субъектінің қарамағывда болады): тұрақты
пассивтер нысанындағы жалақы; қосымша жалақы қызметкерлердің демалыстарын
төлеуге арналған ақша (есептелінеді, бірақ шаруашылық жүргізуші
субъектісінің қарамағында болады);
тартылған қаражаттар (бұл кәсіпорынның қаржы рыноғында — бағалы
қағаздар, несие капиталдары және т.б рыноғында қалыптастыраты қаражаттары):
акциялар мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;
қаражаттарды қайта бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары
инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен алынатын) алынатын қаражаттар;
сақтық өтеулері (сақтандыру - қаражаттарды қайтабөлуәдісі).
Мыналар макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі турлері болып
табылады: Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық үйымдарының
кредиттері, Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін
басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және
өзгедей түрлері.
Макродецгейдегі қаржы ресурстарының турлеріне мыналар жатады:
шаруашылық жүргізуші субъектісінің таза табысы - пайдасы; амортизациялық
аударымдар; кредиттер; сақтық етеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен
түсім-ақша; орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жүмылдыру;
серіктестіктер мен кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары;
меншікті бағалы қагаздарды сатудан алынған табыстар; жоғарғы құрылымдардан
аударылған қаржы ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып
бөлінеді.
Орталықтандырылған қаржы ресурстары бюджет және макродеңгейдегі ұдайы
ендірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Ұлттық шаруашылықты қаржыландырудың мынадай бюджеттік әдістері болады:
Мемлекетгік күрделі жүмсалымдар (бұл өдіс экономиқаны
жандандыру, өндірістің жаңа салаларын жасау үшін пайдаланыла-
ды).
Мемлекеттік көтере сатып алу (оның комегімен жиынтық
сүраным белгіленеді, мемлекет тауарлардың уақтылы өтуіне
мүмкіндік туғызады).
Субсидиялар (өтеусіз берілетін қаражаттар). Олардың мынадай түрлері болады:
демеуқаржы (залалдарды, берешектерді, мысалы, жалақы жөніндегі, жабуға
пайдаланылатын субсидиялардың түрі); субвенциялар (мақсаты шығындарға
жүмсалатын субсидия лардың түрі); экспорттық сыйлықақьшар (экспортталатын
тауардың бағасын төмендету үшін пайдаланылатьш субсидиялардың түрі).
Бірлескен кәсіпорындарға жүмсалатын инвестициялар.
5. Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.
Орталықтандырылмаеан қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде
қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.
Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары бо
лады: .
айналым қаражаттарының айналымдылығын тездету;
ондірісті қысқарту;
тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорларын
қысқарту;
материал сиымдылығын қысқарту;
меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру
Таќырып-2. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
2.1 Ќаржы ж‰йесініњ ±ѓымы.
2. Жалпы мемлекеттіњ ќаржысы
3. Шаруашылыќ ж‰ргізуші субектісініњ ќаржысы
4. Халыќтыњ (‰й шаруашылыѓыныњ) ќаржысы
5. Ќаржы ж‰йесініњ сфералары
6. Ќаржы ж‰йесініњ ќаѓидалары
"Қаржы жуйесінің" ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды үйымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалдық түрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық түрғыдан — ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі үзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен — мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың кµптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бүрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың комегімен мемлекет озінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей
отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге
сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бµлікті қамтиды:
қаржы қатынастарының жиынтығы;
ақша қорларының жиынтығы;
басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шару-ашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарыныњ жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталық-
тандырылған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен бай-
ланысты болатын экономикалық ақша қатынастары;
кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорлары-
ның толық айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қаты-
настары.
Қаржы қатынастарының буындарына тєн болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жуйесінің екінші бөлігін қ±райды.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша:
мемлекеттің қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына,
халықтың (үй шаруашылығының) қаржысына шектеуге мүмкіндж береді.
2.2Жалпымемлекеттіњ ќаржысы
Метекеттің қаржысы — қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жүмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің қаржысы өзіне
мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет — экономиканы, әлеуметтік-мөдени мұқтаждарды,
қорганыс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория.
Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда — республикалық) және жергілікті
бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар — қорлардың үйымдық дербестігі
негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар ќоғамдық қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың
айрықшалықты нысаны.
Мемлекеттік кредит — мемлекеттік билік органдарының қара-мағына
уақытша бос ақша қаражаттарын жүмылдырумен байланысты мемлекеттің заңды
және жеке тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің
шығыстарын қаржылан-дыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит
қатынас-тарының жиынығы.
Сақтандыру - шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген мүмкін
болған зиявды немесе болған сақтық жағдайларының салдарына байланысты
отбасыларының кірістеріндегі ысыраптарды өтеуге арналған ақша жарналары
есебінен мақсатты сақтық қорларын құру туралы оның қатысушылары арасындағы
түйық қайта бөлгіштік қатынастардың жиынтығы.
2.3Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының құрамына мыналар
кіреді:
Материалдық өндірістің барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика
жағдайында өзінің қызметін коммерциялық есеп негізінде жүзеге асыратын
өндірістік емес ссрераның бір бөлігінің қаржысы. Коммерциялық есеп —
шаруашылықты жүргізу әдісі, оның мақсаты рентабелділік деңгейде шаруашылық
жүргізуді жалғастыруға жеткілікті ең аз шығындармен ең көп табыс алу болып
табылады.
Коммерциялық емес сфераның қаржысы. Коммерциялық емес қызмет белгілі бір
табыс алуды мақсат етпейді. Бұл сфераны қаржыландыру үшін пайдаланылатын
қаржы ресурстары.
Қаржы жүйесіндегі өндірістік емес сфера қаржысының орны мен рөлі оның
ұлттық табысты бөлу жєне пайдалану жөніндегі байланысымен айқындалады.
2.4Халықтың (уй шаруашлығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бµлігі
болып табылады. Халық (азаматтар) µзінің ақша қара-жаттарымен
жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің µндірістік және өндірістік емес
сфералармен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке
ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен,
материадцық және материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа
жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді, өндірістік және
өндірістік емес сфералардың мемлекетгікжәне басқа мекемелер мен үйымдардың
қызметін төлейді. Мұндай қатынастар айырбасқа жататын сауда органдарында,
рыноктарда, халыққа қызмет көрсететін кәсіпорындар мен үйымдарда (келік,
байланыс, тұрмыстық сектор жене т.б.) тұтыну тауарлары мен қызметтерді
сатып алуға байланысты болатын ақша қатынастарын қоспағанда, қаржы
қатынастары болып табылады.
2.5 Ќаржы ж‰йесініњ сфералары
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқа-рылатын
материалдық объектіні құрайды. Басқарушы субъект қар-жыны басқарудың
мемлекеттік жене қоғамдық аппараттарының жүйесі — қаржы аппараты болып
келеді, бұл қаржы жүйесінің" ушінші бөлігі болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қаты-настарының
біршама дербес мына сфераларынан тұрады:
- мемлекеттің бюджет жүйесі;
- арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік кредит;
- жергілікті қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
- халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қаржылареа жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жургізуші
субъектілердің қаржысы орталықтан-дырылмаеан қаржыларга жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып
табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік ролі, оның құрамы мен құрылымы
бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-
ақ мемлекеттің єкімшілік-аумақтық құрылыммен және оның саяси экономикалық
бағыттылығымен анықталады.
Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке
біріктіріледі:
мемлекеттік және муниципаддық қаржы;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының орталықтанды-рылған қорын
жасаудың экономикалық нысаны мен мемлекеттің негізгі қаржы жоспары
ретіндегі мемлекеттік бюджетте, қоғамдық құжаттарды мақсатты
қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы қорларда,
мемлекеттік кредитте кµрінетін қаржы қатынастарын қамтиды.
2.6Ќаржы ж‰йесініњ ќаѓидалары.
Қаржы жүйесінің функциялық құрылысы мынадай негізгі қағидаттарды
қанағаттаңдыруы тиіс:
біріншіден, қаржы жүйесінің жеке алынған әрбір буыны ақша
қатынастарының аса кең шеңберін қамти алады, бұл жалпы категория болып
табылатын "қаржыға" ғана тєн қасит;
екіншіден, тұтастай алынған қаржы жүйесі әрбір нақты сөтте объективті
экономикалық категория ретінде қаржының наќтылы меншік сипаттамаларына және
функиялық арналымына дәл сәйкес келуі тиіс.
Қазіргі кезде қаржы жүйесі терең өзгерістерге үшырап, қайта құрылуда.
Каржы жүйесін қайта құрудың басты міндеті оның Қазақстанның єлеуметтік-
экономикалық дамуын тұрақтандырып, одан әрі тездетуге ықпал етуді күшейту,
ұлттық табыстың үздіксіз өсуін қамтамасыз ету, өндірістің барлық
буындарында шаруашылық-коммерциялық есепті нығайту болып табылады.
Ќаржы ж‰йесін ќ±рудыњ негізіне мына ќаѓидалары ќойылѓан:
1. Ќаржы ж‰йесін ±йымдастыруда централизм мен демокротизмніњ
‰йлесуі.Мемлекеттік ќаржы органдары тарапынан болатын орталыќтандырылѓан
басшылыќпен бір мезгілде жергілікті ќаржы органдарына жєне шаруашылыќ
ж‰ргізуші субектілерге кењ ќ±ќыќ пен дербестік берілген. Б±л ќаѓида
жергілікті ќаржы органдарыныњ тиісті жергілікті єкімшілікке жєне жоѓары
ќаржы органдарына екі жаќты баѓынышты ж‰йесін алдын ала айќындалады.Салалыќ
ќаржыларды басќарудаѓы демократиялыќ негізгі шаруашылыќ ж‰ргізуші
органдарѓа капиталды бекітіп беруге, оларѓа єр т‰рлі маќсатты арналымныњ
аќша ќорларын жасауѓа жєне оларды пайдалануѓа ќ±ќыќ беруге кµрінеді.
Жоѓарѓы т±рѓан органдар µзініњ ќ±зыры шегінде салалыќ ќорлар мен
резервтерге орналастырылатын ќаражаттардыњ бір бµлігін ќайта бµлу туралы
шешім ќабылдайды, оларды маќсатты пайдаланудыњ тєртібін аныќтайды.
2. ¦лттыќ жєне аймаќтыќ м‰дделерді саќтау. Аймаќтарды дамытудыњ
єлеуметтік жаѓынан ќабылдауѓа болатын дењгейі сияќты б±л ќаѓиданыњ
талаптары ќаржы ќатынастарында ±лттыќ тењдікті ќамтамасыз етуге шаќырады.
Ќаржы ж‰йесініњ ќ±рудаѓы оныњ кµрінісі мемлекеттік ќаржы органдары
ќ±рылымныњ ±лттыќ мемлекеттік жєне єкімшілік аймаќтыќ ќ±рылымына сай
келеді. Єр бір облыста, ауданда жєне ќалада ќаржы органдарыныњ тиісті
аппараттары бар. Тµменгі ќ±рылымдарда арнаулы ќаржы органдарыныњ болмауы
м‰мкін, онда олардыњ функцияларын жергілікті єкімшіліктіњ аппараттары
атќарады. Федеративтік ќ±рылысы бар кµп ±лтты мемлекеттерде б±л ќаѓиданыњ
мањызы аса артып отыр.
3. Ќаржы ж‰йесі бірлігініњ ќаѓидалары. Орталыќ ќаржы органдары арќылы
мемлекеттіњ ж‰ргізіп отырѓан бірыњѓай маќсаиттары мен алдын ала айќындалып
отырады. Ќаржыныњ барлыќ буындарын басќару бірыњѓай негізгі зањнамалыќ жєне
нормативтік актілерге негізделеді. Ќаржы ж‰йесініњ бірлігі ќаржы
ресурстарыныњ басты кµздерініњ ортаќтастыѓында, олардыњ ќозѓалысыныњ µз ара
байланыстыѓында, ќажетті ќаржылыќ кµмек кµрсету ‰шін ќаражаттарды аймаќтар,
салалар арасында ќайта бµлуде болып отырады. Ќаржы ж‰йесі бірлігініњ
ќаѓидасы экономиканы басќарудыњ барлыќ денгейлерінде жасалатын ќаржы
жоспарлары мен байланыстардыњ µзара ‰йлесу ж‰йесінде µзініњ наќтылы
кµрінісін табады.
4.Ќаржы ж‰йесініњ жеке ќ±рамды элементтерініњ функциялдыќ арналымыныњ
ќаѓидасы.Ќаржыныњ єр буыны µз міндеттерін шешіп отыратындыѓынан кµрінеді.
Оѓан айрыќша ќаржы аппараты сєйкес келеді.Мемлекеттік бюджеттіњ ресурстарын
ќ±рып, пайдалану жµніндегі ж±мысты ±йымдастыруды республиканыњ Ќаржы
министрлігі мен Экономика жєне бюджеттік жоспарлау министрлігі ж‰зеге
асырады.
Тақырып-3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
3.1 Қаржы саясатының ұғымы, міндеті, мақсаты және қағидалары
3.2 Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
3.3 Қаржыны бақылау ұғымы, қағидалары және элементері
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
3.5 Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері,
қағидалары және кезеңдері
3.6 Қаржы жоспарлаудың жұйесі және қаржылық көрсеткіштер
3.7 Қаржы қатынастарын құқықтық реттеу,нормалар, әдістер, актілері
3.8 Қаржылық бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасы
(жіктелуі).
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Материалистік диалектика жүйесінде түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты қондырмаға жатады, ал қаржы саясатында бµлінетін жане өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық жүйенің бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржы қатынастары базистік болып табылады. Қаржы саясатын жасау
процесінде елдің алдына қойылған міндеттердің орындалуы үшін материалдық
жағдайлар қамтамасыз етіледі. Демек, қаржы саясаты қаржы ресурсатарын
іздестіру, шоғырландыру және жинақтау және экономикалық саясат жасайтын
дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегіндегіі мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді,
яғни қосалқы рольді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын —
ұлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды.
Осы бес бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі
құралы болып табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Қазақстан Республикасында оның конституциялық
ерекшеліктеріне қарай жалпы экономи-калық саясат сияқты қаржы саясатын
жасаудағы басымдық Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл
сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы
саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет экономиканы дамытудың басты
бағыттарын жүзеге асыру және қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатымен осы Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай
биліктің атқарушы тармағының бір болігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске
асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау
үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ipi ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының үзақ мерзімді курсы.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
А) Елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету.
В) Қаржы ресурсатрын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау.
Б) Эконрмикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті-экономиканы экономикалық
өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын одан әрі
жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік қызметті
дамыту, мемлекттік бөліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының мақсаты- қоғам дамуының аса манызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурсатрын толық жұмылдыру. Осыған
байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы
жағдайлар жасауға шақырады. Таяудағы мақсат ретінде мемлекеттік бюджет
теңгерімділігіне жету және экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы жағдайн сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаларын жүзеге асырады.
1. қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету.
2. Қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі:
3. Қаржы резевтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резевтерінің асып түсуі):
4. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу:
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидалары
мынадай:
1. объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу:
2. нақты тарихи жағдайларды есепке алу:
3. өткен жылдардың өзіндік тәжірбиесін және дүниежүзілік тәжірбиені
есепке алу:
Жеке (өзгеше) қағидаларға мыналарды жатқызуға болады.
1. қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрлымын, қаржы қатынастарын
жоспарлы ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын
қамтамасыз ету
2. қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі:
3. бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резевтерін
жасау:
4. салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік
дамудың манызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру.
5. Негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағында жұмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу:
6. Қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-тендігі:
3.2Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады.
Қаржы механизмі — экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы
жағдайлар жасау мақсатында қогам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру
нысандарыныңқ, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтығы.
Қогамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің ерекшоліктеріне қарай және
қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы
механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердіц қаржы .механизмі, сондай-ақ
мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. Мемлекет қаржысының механизмі
бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып бөлінеді.
Аумақтық бөлініске сөйкес республиқаның, биліктің жергілікті органдарының
қаржы механизмі деп бөлуге болады
Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі (бөлігі) оның неғұрлым маңызды
қорғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық құрылым, қаржы тұтқалар мен
ынталандырмалы, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режімі,
қаржыны ұйымдастыру.
Қаржы механизмінің блогі (буыны) бұл жалпы мақсатты бағыттылық белгісі
бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементердің жиынтығы. Қаржы
механизмінің элементі бұл қарапайым шаруашылық нысан, ол арқылы қоғамдық
өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.
Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы –экономикалық нормативтер мен
лимиттер пайдаланылады. Нормативтер- шығындардың немесе ресурстарды бөлудің
есептік түрде негізделген мөлшерлерді, лимиттер- ресурстарды пайдаланудың
шекті мөлшерлері (көлемдер) қаржылық жоспарлауда пайдаланылады.
Қаржы механизмінің маңызды құрамды бөлігі қаржы ынталандырмалары іс-әрекеті
шаруашылық жүргізуші суъектілердің материалдық мүдделерімен байланысты
болатын экономикалық тұтқалар болып табылады. Ұдайы өндірістің сапалық
жағын ынталандыру кезінде қаржы экономикалық мұдделерді, ынталандырмаларды
қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады.
3. 3.3.Қаржыны бақылау ұғымы, қағидалары және элементері
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мүның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
каржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі — бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бул орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
төсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси төсілдеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және өкімшілік әдістердің оңтай-лы үйлесуі
(үштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден,
мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны
басқарудың тетігі, түтқасы ретінде пайдалана-ды және сөйтіп, қоғамдық
ендірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі
басқарудың объектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша
қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржы қатынастарының өрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланадыМәселен, қаржыны басқаруда мына-дай бірнеше өзара байланысты
нактылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау..
Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақьптылығы негізделген
шешімдер қабыл-дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік,
статистикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлар (болжау) қаржыны басқарудың жүйесівде маңызды орын алады.
Бұл — жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақ-
тық бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін
(пропорциясын) белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын
анықтаужәне т.б.
Ұйымдастыру -— басқарудың барлық буывдарының жөнге са-лынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен төртіптілігін білдіреді.
Қаржылық реттеу — бұл жоспарлы тапсырмалардың орыңда-луы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мүның өзі резервтік
(сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған кдржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де,
сонымёнЪірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол
қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен
зандылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын
басшьшыққа шіып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды.
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
Қаржьшы басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіңдегідей басқарудың
объектілері мен субъегаілері бөлінеді. Объектілер ретіңде қаржы
қатынастарьшың сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржыны басқаруды жүзеге
асыратын барлық ұйым-дық құрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады..
Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес объектілердің екі тобьш
бөледі: шаруашылық жүргізущі субъектілёрдің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқару-дың мына субъектілері сәйкес келеді; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және ролі
2. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
5. ------------------
6. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру
7. Мемлекеттік бюджет
8. ------------------
9. ------------------
10. Сақтандыру
11. Экономиканы мемлекет тарапынан ќаржылыќ реттеу
12. Қаржы рыногы
13. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы
14. Қаржы және инфляция
1-БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Тақырып-1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары және
ролі
1. Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттігі
2. Қаржының функциялары және ролі
3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
4. Қаржы қатынастарынның обьектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
қорлары
1.1 Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған француз-дың finance сөзінен
шыққан) қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық
арналымы бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары
мен қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық
категориялардың бірі болып табылады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап"
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
µлшеудің қажырлы еңбектің және жүмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар - ақша,
баѓа, қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
өрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бµлу және қайта бµлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі — оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы — жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақша нысаны
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалықжүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің өр түрлі субъектілері арасындағы ақша және тек ақша қатынастарын
ғана білдіреді. Сондықтан қаржы қатынастарының ақшалай сипаты — қаржының
маңызды белгісі.
Ақша қаржының іс-өрекет етуінің міндетті шарты болып табылады. Ақша
болмаса қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болатын
жалпы нышан. Ақша айналыс құралының функциясын орывдай отырып, капитал,
яғни үдемелі құн немесе табыс (пайда) өкелетін құн бола бастайды. Сөйтіп,
ол ақшаның дербес аясы ретінде, өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде
қаржының пайда болуына жағдайлар жасайды.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
түжырымдауға болады: қаржы — бұл шаруашылық, жургізуші субъектілерде және
мвмлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды удайы үлгаймалы өндіріске, қоғамның олеуметтік және басқа
қажеттіліктерін ќанагаттандыруга пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің ќунын және ұлттық байлықтың бір бәлігін бәлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ащша қатынастары.
Қаржының жұмыс істеуінің шарты — ақшаның болуы, ал қаржының пайда
болуының себебі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қызметін
қамтамасыз ететін олардың ресурстарға қажеттілігі болып табылады.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы және экономикалық,
заңдардық іс-орекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан — тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты
арналымы — табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жүмсалуына
бақылау жасау. Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен
құрылымының өзгеруіне жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, µзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорганыс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
1.2. Қаржының функциялары және ролі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан айқын
кµрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана емес,
сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды
да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын,
мєннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тєн категориялары кескінтің
айрықшалықты өдістерін бідціреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тєрізді екі
түжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тужырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық µндірістің екінші стадиясында — ақша нысанындағы қоғамдық µнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлгіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл түжы-рымдамаға сөйкес
қаржы екі функция орындайды: бµлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының ең алдымен
бөлгіштік функцияның көмегі арқылы кµрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы - шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулы мақсатты ақша қорлары нысанында пайдаланылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Жалпы қоғамдық өнімнің құны (оның ақша нысанында), сонымен бірге ақша
нысанында тұлғаланатын ұлттық байлықтың бір болігі қаржының бөлгіштік
функциясының іс-әрекетінің объектілері болып табылады.
Қарамағында мақсатты арналымның қорлары қалыптасатын ұдайы өндірістік
процестің қатысушылары болып табылатын заңды және жеке тұлғалар (мемлекет,
көсіпорындар, бірлестіктер, меке-мелер, азаматтар) қаржылық болуде
субъектілер болып келеді.
Қаржының көмегімен болгіштік процесс қоғамдық µмірдің барлық
сфераларында — материалдық өндірісте, айналыс және тұтыну сфераларында
µтеді. Бөлудің каржылық әдістері экономиқаны басқарудың түрлі деңгейлерін:
жалпы ұлттық, аумақтық, жергілікті деңгейлерді қамтиды. Қаржылық бөлініске
болінудің әр түрлі түрлерін — ішкішаруашылық, ішкісалалық, салааралық,
аумақаралық бµліністі тудыратын көп сатылықќа тән.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бµлігі — ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір болігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекетак мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағаңда) бµлу және қайта бµлу процесінде пайдаланған кезде
кµрінеді.
Қаржының бµлгіштік функциясының іс-әрекеті оның мәнінен: жиынтық
қоғамдық µнімді, ұлттық табысты және таза табысты болумен және қайта
бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден; табыстар мен
қорланымдарды қалыптастырудан; ақша қорларын жасаудан туындайды.
Қоғамдық өнімді болу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алгашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық µнімнің жалпы кµлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн — ұлттық табысты бөлудің
нєтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процестеріне үшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқы бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категорияларымен
тығыз байланыста дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық түрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
ұлттық табыс қорлану қоры мен тұтыну қорына ие болады. Бірінші жагдайда
қаражаттар өндірісті кеңейту үшін немесе материалдық сфера капиталынан,
єлеуметтік инфрақұрылымның өндірістік емес қорлары-нан болатын өндірістік
қорлардың (капиталдың) өсімі үшін, резервтер мен сақтық қорларын жасау үшін
пайдаланылады. Тұтыну қорын бүкіл халықтың оның ұдайы толықтырылуы үшін
пайдаланылатын түпкілікті табыстарын, өлеуметтік сфераның мекемелерін
үстауға, ғылымға, мәдениетке, басқаруға, елдің қорганысына арналған
ресурстар құрайды.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге
асырылады:
қаржшық - бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
несиелік - банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жүмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
бұл салада ұлттық табыс жасалмайтыны белгілі;
елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты
бөлу;
қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын
қамтамасыз ететін басым түрде салааралық бµлу;
қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу, ол көсіпорындардың әр
түрлі рентабелділігімен және күрделі жүмсалымдардың құбылмалы
тиімділігімен ынталандырып отырады.
Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне қатысуы бірдей
емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа
экономикалық категориялармен — бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржыны қолданудың негізгі сферасы — қайта бөлу, мұнда ол тектес
экономикалық категориямен — кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының
бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылықтық
бөліністі қамтиды. Аумақаралық және салааралық, қайта бөлу мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылады,
Ішкісалалық, және ішкі шаруашылықтық, қайта бөлу сферасы экономиқаны
қайта құрудың барысында шаруашылық жүргізуші субъектісінің тапқан
қаражаттарын пайдалануды қажет ететін (заң бойынша мемлекетке тиісті
аударымдардан басқа) коммерциялық есеп пен озін-өзі қаржыландыру
әдістерінің енгізілуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.
Ұдайыөндірістік тужырымдамасының жақтаушылары қаржы - бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше: қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен
тығыз байланысқан;
қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына — материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір стадиясына
ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет корсетеді;
қаржы қоғамдық өндіріс козғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Қаржының табигатын ақшаның қозғалысында анықтайтын қаржының бөлгіштік
түжырымдамасынан айырмашылығы ұдайы өндірістік түжырымдамасы бұл табиғатты
ақша нысанындағы қ±н қозгалысында анықтайды. Мұндай үстанымда қаржының іс-
өрекет сферасы айтарлықтай кеңиеді.
Ұдайы өндірістік түжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мєнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
бақылау функциясы.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бак,ылау функциясын барлық ғылыми
түжырымдамалардың µкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән Қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Бақылау функциясы қаржылық, бақылауда — жалпы ішкі µнімді тиісті
қорларға бµлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жүмсауға бақылау
жасауда кµрінеді.
Қаржының бақылау функциясын жүзеге асырудың нысаны қаржылық
кµрсеткіштерді біддіретін қаржы аппараты болып табылады. Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің түрлі жақтарын
жинақталған түрде қамтып керсететін түсім-ақша, табыс (пайда),
рентабелділік, өтінімділік, айналымдылық, тµлем қабілеттілігі, қор
қайтарымы және басқалары сияқты талдап керсетілген қаржылық керсеткіштер
арқылы белгіленген нормалар мен нормативтерді қолдануды, макродеңгейде де,
микродеңгейде де экономикалық процестердің тиімділігі мен нәтижелігін
бақылауға болады.
Қаржының бақылау функциясы қаржы органдарының сан қырлы қызметі арқылы
жүзеге асырылады. Қаржы жүйесі мен салық службасы қызметкерлері қаржылық
бақылауды қаржыны жоспарлау процесінде, бюджет жүйесінің кіріс және шығыс
белігінің атқарылуы кезінде жүзеге асырады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомстволардың қаржы органдары ақша
қорларын белу жолымен жүргізеді.
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол көсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сон-дай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады.
кредиттік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі.
Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының
рµлін 3 бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
үлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы
көздерімен қамтамасыз ету түрғысынан;
қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу
үшін пайдалану түрғысынан;
қаржының әлеуметтік - экономикалық дамудың ынталан-
дырмасы ретінде пайдалану түрғысынан.
1.3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мүның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Қаржы құндық бөлу процесіне
қатыса отырып, баға, жалақы, кредит сияқты категориялармен өзара тығыз
байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.
Бага - жүртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді.
Ќаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық
белудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры мен еңбекке
ақы телеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Ецбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен ќызметтерге
ақы тµлеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; несиелік әдіспен — банктерге салынған салымдар, мемлекеттік
қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жүмылдырылады.
Жалақы көмегімен v толық және т ішінара белінеді. Ќаржының көмегімен
қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қоры
қалыптасады. Олар еңбекке ақы төлеу қорын құрайды. Жалақы — салық төлеудің
негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары болып табылады, ал жалақы қоры оны
үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының көзі бола бастайды.
Қоғамдық өнім құнын белуге кредит те қатысады. Әрі қайта бөлгіштік
процестер кредит қатынастарының сферасына жатады. Қаржы сияқты кредит
қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты, мемлекетті
үзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін несиелік деп
аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.
Кредиттің көмегімен қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың (үй шаруашьшығының) арасында қайта бөлінеді. Қаржы мен
кредиттің арасында кµптеген ортақ белгілер бар, бірақ негізгі бµлгі
өндірістік қорлардың (капиталдардың) толық айналымында екі категорияны
кеңінен пайдалану болып табылады.
1.4. Қаржы катынастарының объектісі ретіндегі қаржы ресурстары мен
корлары
Қаржы ресурстары ұдайы ендірістің және мемлекеттің шығындарын жабу
үшін қажет. Демек, қаржы ресурстары — бұл жалпы ішкі өнім қ±нының бір
бөлігін, aman айтқанда, ақша нысанындағы таза табысты бөлу және қайта бөлу
процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық жургізуші субъектілердің
және халықтың қарамағындағы ақша қаражаттары, олар улеаймалы удайы өндіріс
пен басқа жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Қаржы ресурстарында негізгі орывды таза табыс (пайда, қосылған құнға
салынатын салық,ақциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін
жарналар нысанындағы) және амортизациялық, аударымдар алады.
Қаржы ресурстарының қаржы қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары
(қорланым, босалқы қор)—қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары,
ал қаржы ресурстары болса, ол мемлекеттің (оның оргаңдары арқылы) және
шаруа-шылық жүргізуші субъектілердің табыстары мен түсімдері. Біріншіден,
қаржы ресурстары деп ақша қаражаттарының кездерін, шаруашылық органның
немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау
мүмкіндіктерін түсінеді. Екіншіден, қаржы ресурстары — бұл қорлардағы, яғни
ақша қаражаттарының мақсатты босалқы қорларындағы "байланылған" қаражаттар,
сондай-ақ әлі мақсатты белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша
қалыптаспаған ақша қаражаттары.
"Қаржы ресурстары" ұғымындағы оның екі жағын ажырата білген жөн.
1. Шаруашылық жүргізу практикасында "қаржы ресурстарының" ұғымы деп
мемлекеттің, кәсіпорындардың қарамағындағы белгілі бір кезендегі барлық
ақша кірістері мен қорланымдардың жиынтығын, яғни ақша қорларын, кредит
ресурстарын, ақша резервтерін айтады.
2. Егер жиынтық онімнің (c+v+m) материалдық-заттай және құндық
құрылымына, оның белінісіне және бұл процестегі орнына сүйенсек, онда қаржы
ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді.
Қаржы ресурстарының құрамында олардың аса маңызды екі бөлігін бөліп
көрсетуге болады:
мемлекеттің кірістері. Олар республикалық және жергілікті
бюджеттерде шоғырланады. Мемлекеттің кірістері заңнамалық
тәртіппен бекітіледі және мемлекеттің функцияларына сәйкес
жүмсалынады. Мемлекеттің кірістерін жүмылдырудың негізгі
єдістері салықтар, қарыздар мен лотереялар, сыртқы көздерден
түсетін түсімдер;
бюджеттен тыс қаражаттар. Олар шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қарамағында болады. Олардың пайда болуы
мемлекеттің мақсатты шығыстарымен байланысты. Бюджеттен тыс
ресурстар автономды арнаулы қорлар, арнаулы қаржы сметалары, қазынашылық
шоттар түрінде болып келеді.
Қаржы ресурстарының коздері қоғамдық өнім құнының барлық үш элементі:
"с", "v", "m ", болып табылады. Мысалы, өндірісті кеңейту үшін, "С"
элементін көбейту ұшін қосымша ресурстар тарту керек. "V" элементі
қызметкерлердің жеке (меншікті) табысы, әдеттегідей жалақысы бола отырып,
қаржы ресурстарының көзі ретінде үш бағытта көрінеді: салықтар (еңбекақыдан
төленетін); сақтық төлемдері (сыйақылар); басқадай төлемдер (ерікті
жарналар, арнаулы қорларға аударылатын жарналар және т.б сияқты).
"М"элементі табыс (пайда), өнімдер мен импортқа салынатын салықтар
нысанындағы қосымша өнім қаржы ресурстарының негізгі кµзі болып табылады.
Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде (мемлекет деңгейінде) және
микродеңгейде (шаруашылық жүргізуші субъект деңгейінде) іс-өрекет ететін
көздер болып бөлінеді:
Макродецгейдегі қаржы ресурстарының көздері:
жалпы ішкі өнім;
ұлттық байлық;
тартылған (қарыз) ресурстары;
Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері:
меншікті қаржы ресурстарының көздері: өнім өткізуден түскен табыс
(кәсіпорын ресурстарын қалыптастыруға мүмкіндік береді);
субъектінің сыртқы экономикалық қызметі; мүлік (сатуға болатын
ғимараттар, жабдықтар және өзге активтер);
шаруашылық жүргізуші субъектісінің меншікті қаражаттарына
теңестірілетін қаражаттар (олар субъектінің қарамағывда болады): тұрақты
пассивтер нысанындағы жалақы; қосымша жалақы қызметкерлердің демалыстарын
төлеуге арналған ақша (есептелінеді, бірақ шаруашылық жүргізуші
субъектісінің қарамағында болады);
тартылған қаражаттар (бұл кәсіпорынның қаржы рыноғында — бағалы
қағаздар, несие капиталдары және т.б рыноғында қалыптастыраты қаражаттары):
акциялар мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;
қаражаттарды қайта бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары
инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен алынатын) алынатын қаражаттар;
сақтық өтеулері (сақтандыру - қаражаттарды қайтабөлуәдісі).
Мыналар макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі турлері болып
табылады: Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық үйымдарының
кредиттері, Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін
басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және
өзгедей түрлері.
Макродецгейдегі қаржы ресурстарының турлеріне мыналар жатады:
шаруашылық жүргізуші субъектісінің таза табысы - пайдасы; амортизациялық
аударымдар; кредиттер; сақтық етеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен
түсім-ақша; орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жүмылдыру;
серіктестіктер мен кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары;
меншікті бағалы қагаздарды сатудан алынған табыстар; жоғарғы құрылымдардан
аударылған қаржы ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып
бөлінеді.
Орталықтандырылған қаржы ресурстары бюджет және макродеңгейдегі ұдайы
ендірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Ұлттық шаруашылықты қаржыландырудың мынадай бюджеттік әдістері болады:
Мемлекетгік күрделі жүмсалымдар (бұл өдіс экономиқаны
жандандыру, өндірістің жаңа салаларын жасау үшін пайдаланыла-
ды).
Мемлекеттік көтере сатып алу (оның комегімен жиынтық
сүраным белгіленеді, мемлекет тауарлардың уақтылы өтуіне
мүмкіндік туғызады).
Субсидиялар (өтеусіз берілетін қаражаттар). Олардың мынадай түрлері болады:
демеуқаржы (залалдарды, берешектерді, мысалы, жалақы жөніндегі, жабуға
пайдаланылатын субсидиялардың түрі); субвенциялар (мақсаты шығындарға
жүмсалатын субсидия лардың түрі); экспорттық сыйлықақьшар (экспортталатын
тауардың бағасын төмендету үшін пайдаланылатьш субсидиялардың түрі).
Бірлескен кәсіпорындарға жүмсалатын инвестициялар.
5. Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.
Орталықтандырылмаеан қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде
қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.
Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары бо
лады: .
айналым қаражаттарының айналымдылығын тездету;
ондірісті қысқарту;
тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорларын
қысқарту;
материал сиымдылығын қысқарту;
меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру
Таќырып-2. Қаржы жүйесі және оны үйымдастырудың қағидалары.
2.1 Ќаржы ж‰йесініњ ±ѓымы.
2. Жалпы мемлекеттіњ ќаржысы
3. Шаруашылыќ ж‰ргізуші субектісініњ ќаржысы
4. Халыќтыњ (‰й шаруашылыѓыныњ) ќаржысы
5. Ќаржы ж‰йесініњ сфералары
6. Ќаржы ж‰йесініњ ќаѓидалары
"Қаржы жуйесінің" ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып,
пайдаланылатын қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды үйымдастыратын
органдардың жиынтығын қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалдық түрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық түрғыдан — ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі үзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен — мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың кµптеген өркениетті елдерінің, соның ішінде бүрынғы
КСРО-ның қаржы жүйесін екі негізгі буын — мемлекеттік бюджет пен жергілікті
қаржылар құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл
буындардың комегімен мемлекет озінің саяси және экономикалық функцияларын
орындап отырды.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орнын негіздей
отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған. Осы критерийге
сәйкес қаржы жүйесі мынадай үш бµлікті қамтиды:
қаржы қатынастарының жиынтығы;
ақша қорларының жиынтығы;
басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шару-ашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарыныњ жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
мемлекеттік бюджетке жинақталатын мемлекеттің орталық-
тандырылған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен бай-
ланысты болатын экономикалық ақша қатынастары;
кәсіпорындардың орталықтандырылмаған ақша қорлары-
ның толық айналымын ортақтастыратын экономикалық ақша қаты-
настары.
Қаржы қатынастарының буындарына тєн болып келетін тиісті
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларының жиынтығы қаржы
жуйесінің екінші бөлігін қ±райды.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы қатысушылардың) белгісі бойынша
сыныптау қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша:
мемлекеттің қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына,
халықтың (үй шаруашылығының) қаржысына шектеуге мүмкіндж береді.
2.2Жалпымемлекеттіњ ќаржысы
Метекеттің қаржысы — қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жүмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің қаржысы өзіне
мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
кредитті кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет — экономиканы, әлеуметтік-мөдени мұқтаждарды,
қорганыс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық категория.
Мемлекеттік бюджет орталық (Қазақстанда — республикалық) және жергілікті
бюджеттерді (облыстардың, қалалардың, аудандардың бюджеттерін) кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар — қорлардың үйымдық дербестігі
негізінде кешенді пайдаланылатын бірқатар ќоғамдық қажеттіліктерді
қаржыландыру үшін тартылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың
айрықшалықты нысаны.
Мемлекеттік кредит — мемлекеттік билік органдарының қара-мағына
уақытша бос ақша қаражаттарын жүмылдырумен байланысты мемлекеттің заңды
және жеке тұлғалармен, соның ішінде шетелдіктермен және оларды мемлекеттің
шығыстарын қаржылан-дыруға пайдаланумен байланысты пайда болатын кредит
қатынас-тарының жиынығы.
Сақтандыру - шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген мүмкін
болған зиявды немесе болған сақтық жағдайларының салдарына байланысты
отбасыларының кірістеріндегі ысыраптарды өтеуге арналған ақша жарналары
есебінен мақсатты сақтық қорларын құру туралы оның қатысушылары арасындағы
түйық қайта бөлгіштік қатынастардың жиынтығы.
2.3Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының құрамына мыналар
кіреді:
Материалдық өндірістің барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика
жағдайында өзінің қызметін коммерциялық есеп негізінде жүзеге асыратын
өндірістік емес ссрераның бір бөлігінің қаржысы. Коммерциялық есеп —
шаруашылықты жүргізу әдісі, оның мақсаты рентабелділік деңгейде шаруашылық
жүргізуді жалғастыруға жеткілікті ең аз шығындармен ең көп табыс алу болып
табылады.
Коммерциялық емес сфераның қаржысы. Коммерциялық емес қызмет белгілі бір
табыс алуды мақсат етпейді. Бұл сфераны қаржыландыру үшін пайдаланылатын
қаржы ресурстары.
Қаржы жүйесіндегі өндірістік емес сфера қаржысының орны мен рөлі оның
ұлттық табысты бөлу жєне пайдалану жөніндегі байланысымен айқындалады.
2.4Халықтың (уй шаруашлығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бµлігі
болып табылады. Халық (азаматтар) µзінің ақша қара-жаттарымен
жалпымемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің µндірістік және өндірістік емес
сфералармен қарым-қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке
ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен,
материадцық және материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа
жағынан, халық өзінің ақшалай табысынан салық төлейді, өндірістік және
өндірістік емес сфералардың мемлекетгікжәне басқа мекемелер мен үйымдардың
қызметін төлейді. Мұндай қатынастар айырбасқа жататын сауда органдарында,
рыноктарда, халыққа қызмет көрсететін кәсіпорындар мен үйымдарда (келік,
байланыс, тұрмыстық сектор жене т.б.) тұтыну тауарлары мен қызметтерді
сатып алуға байланысты болатын ақша қатынастарын қоспағанда, қаржы
қатынастары болып табылады.
2.5 Ќаржы ж‰йесініњ сфералары
Қаржы қатынастарының нысандары мен ақша қорлары басқа-рылатын
материалдық объектіні құрайды. Басқарушы субъект қар-жыны басқарудың
мемлекеттік жене қоғамдық аппараттарының жүйесі — қаржы аппараты болып
келеді, бұл қаржы жүйесінің" ушінші бөлігі болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қаты-настарының
біршама дербес мына сфераларынан тұрады:
- мемлекеттің бюджет жүйесі;
- арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік кредит;
- жергілікті қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
- халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қаржылареа жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жургізуші
субъектілердің қаржысы орталықтан-дырылмаеан қаржыларга жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып
табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік ролі, оның құрамы мен құрылымы
бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-
ақ мемлекеттің єкімшілік-аумақтық құрылыммен және оның саяси экономикалық
бағыттылығымен анықталады.
Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке
біріктіріледі:
мемлекеттік және муниципаддық қаржы;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының орталықтанды-рылған қорын
жасаудың экономикалық нысаны мен мемлекеттің негізгі қаржы жоспары
ретіндегі мемлекеттік бюджетте, қоғамдық құжаттарды мақсатты
қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы қорларда,
мемлекеттік кредитте кµрінетін қаржы қатынастарын қамтиды.
2.6Ќаржы ж‰йесініњ ќаѓидалары.
Қаржы жүйесінің функциялық құрылысы мынадай негізгі қағидаттарды
қанағаттаңдыруы тиіс:
біріншіден, қаржы жүйесінің жеке алынған әрбір буыны ақша
қатынастарының аса кең шеңберін қамти алады, бұл жалпы категория болып
табылатын "қаржыға" ғана тєн қасит;
екіншіден, тұтастай алынған қаржы жүйесі әрбір нақты сөтте объективті
экономикалық категория ретінде қаржының наќтылы меншік сипаттамаларына және
функиялық арналымына дәл сәйкес келуі тиіс.
Қазіргі кезде қаржы жүйесі терең өзгерістерге үшырап, қайта құрылуда.
Каржы жүйесін қайта құрудың басты міндеті оның Қазақстанның єлеуметтік-
экономикалық дамуын тұрақтандырып, одан әрі тездетуге ықпал етуді күшейту,
ұлттық табыстың үздіксіз өсуін қамтамасыз ету, өндірістің барлық
буындарында шаруашылық-коммерциялық есепті нығайту болып табылады.
Ќаржы ж‰йесін ќ±рудыњ негізіне мына ќаѓидалары ќойылѓан:
1. Ќаржы ж‰йесін ±йымдастыруда централизм мен демокротизмніњ
‰йлесуі.Мемлекеттік ќаржы органдары тарапынан болатын орталыќтандырылѓан
басшылыќпен бір мезгілде жергілікті ќаржы органдарына жєне шаруашылыќ
ж‰ргізуші субектілерге кењ ќ±ќыќ пен дербестік берілген. Б±л ќаѓида
жергілікті ќаржы органдарыныњ тиісті жергілікті єкімшілікке жєне жоѓары
ќаржы органдарына екі жаќты баѓынышты ж‰йесін алдын ала айќындалады.Салалыќ
ќаржыларды басќарудаѓы демократиялыќ негізгі шаруашылыќ ж‰ргізуші
органдарѓа капиталды бекітіп беруге, оларѓа єр т‰рлі маќсатты арналымныњ
аќша ќорларын жасауѓа жєне оларды пайдалануѓа ќ±ќыќ беруге кµрінеді.
Жоѓарѓы т±рѓан органдар µзініњ ќ±зыры шегінде салалыќ ќорлар мен
резервтерге орналастырылатын ќаражаттардыњ бір бµлігін ќайта бµлу туралы
шешім ќабылдайды, оларды маќсатты пайдаланудыњ тєртібін аныќтайды.
2. ¦лттыќ жєне аймаќтыќ м‰дделерді саќтау. Аймаќтарды дамытудыњ
єлеуметтік жаѓынан ќабылдауѓа болатын дењгейі сияќты б±л ќаѓиданыњ
талаптары ќаржы ќатынастарында ±лттыќ тењдікті ќамтамасыз етуге шаќырады.
Ќаржы ж‰йесініњ ќ±рудаѓы оныњ кµрінісі мемлекеттік ќаржы органдары
ќ±рылымныњ ±лттыќ мемлекеттік жєне єкімшілік аймаќтыќ ќ±рылымына сай
келеді. Єр бір облыста, ауданда жєне ќалада ќаржы органдарыныњ тиісті
аппараттары бар. Тµменгі ќ±рылымдарда арнаулы ќаржы органдарыныњ болмауы
м‰мкін, онда олардыњ функцияларын жергілікті єкімшіліктіњ аппараттары
атќарады. Федеративтік ќ±рылысы бар кµп ±лтты мемлекеттерде б±л ќаѓиданыњ
мањызы аса артып отыр.
3. Ќаржы ж‰йесі бірлігініњ ќаѓидалары. Орталыќ ќаржы органдары арќылы
мемлекеттіњ ж‰ргізіп отырѓан бірыњѓай маќсаиттары мен алдын ала айќындалып
отырады. Ќаржыныњ барлыќ буындарын басќару бірыњѓай негізгі зањнамалыќ жєне
нормативтік актілерге негізделеді. Ќаржы ж‰йесініњ бірлігі ќаржы
ресурстарыныњ басты кµздерініњ ортаќтастыѓында, олардыњ ќозѓалысыныњ µз ара
байланыстыѓында, ќажетті ќаржылыќ кµмек кµрсету ‰шін ќаражаттарды аймаќтар,
салалар арасында ќайта бµлуде болып отырады. Ќаржы ж‰йесі бірлігініњ
ќаѓидасы экономиканы басќарудыњ барлыќ денгейлерінде жасалатын ќаржы
жоспарлары мен байланыстардыњ µзара ‰йлесу ж‰йесінде µзініњ наќтылы
кµрінісін табады.
4.Ќаржы ж‰йесініњ жеке ќ±рамды элементтерініњ функциялдыќ арналымыныњ
ќаѓидасы.Ќаржыныњ єр буыны µз міндеттерін шешіп отыратындыѓынан кµрінеді.
Оѓан айрыќша ќаржы аппараты сєйкес келеді.Мемлекеттік бюджеттіњ ресурстарын
ќ±рып, пайдалану жµніндегі ж±мысты ±йымдастыруды республиканыњ Ќаржы
министрлігі мен Экономика жєне бюджеттік жоспарлау министрлігі ж‰зеге
асырады.
Тақырып-3. Қаржы саясаты және қаржы механизмі
3.1 Қаржы саясатының ұғымы, міндеті, мақсаты және қағидалары
3.2 Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
3.3 Қаржыны бақылау ұғымы, қағидалары және элементері
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
3.5 Қаржылық жоспарлау, оның мазмүны, әдістері, ерекшеліктері,
қағидалары және кезеңдері
3.6 Қаржы жоспарлаудың жұйесі және қаржылық көрсеткіштер
3.7 Қаржы қатынастарын құқықтық реттеу,нормалар, әдістер, актілері
3.8 Қаржылық бақылаудың ұғымы, қағидалары, міндеттері және сыныптамасы
(жіктелуі).
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
кредит, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Материалистік диалектика жүйесінде түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты қондырмаға жатады, ал қаржы саясатында бµлінетін жане өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық жүйенің бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржы қатынастары базистік болып табылады. Қаржы саясатын жасау
процесінде елдің алдына қойылған міндеттердің орындалуы үшін материалдық
жағдайлар қамтамасыз етіледі. Демек, қаржы саясаты қаржы ресурсатарын
іздестіру, шоғырландыру және жинақтау және экономикалық саясат жасайтын
дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден
саясатын қамтиды. Өз кезегіндегіі мемлекеттің қаржы саясаты тек оның
экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді,
яғни қосалқы рольді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын —
ұлттық, геосаясатты, әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды.
Осы бес бағыттың жиынтығы мемлекеттік саясатты жүргізудің негізгі
құралы болып табылатын қаржы саясатын анықтайды.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына
негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы
тармақтары қатысады. Қазақстан Республикасында оның конституциялық
ерекшеліктеріне қарай жалпы экономи-калық саясат сияқты қаржы саясатын
жасаудағы басымдық Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл
сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және перспективаға арналған қаржы
саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет экономиканы дамытудың басты
бағыттарын жүзеге асыру және қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатымен осы Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жасауы тиіс. Осыған орай
биліктің атқарушы тармағының бір болігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске
асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау
үшін Президентке тапсырады.
Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселердің сипатына қарай
мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып
бөлінеді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ipi ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының үзақ мерзімді курсы.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы
кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
А) Елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы
ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету.
В) Қаржы ресурсатрын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау.
Б) Эконрмикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қазақстан жағдайында қаржы саясатының міндеті-экономиканы экономикалық
өсудің траекториясына көшіру, ұлттық шаруашылықтың құрылымын одан әрі
жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік қызметті
дамыту, мемлекттік бөліктің үлесін оңтайландыра отырып, меншікті
реформалау, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік
бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі
арқылы іске асыру болып табылады.
Қаржы саясатының мақсаты- қоғам дамуының аса манызды қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурсатрын толық жұмылдыру. Осыған
байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге қолайлы
жағдайлар жасауға шақырады. Таяудағы мақсат ретінде мемлекеттік бюджет
теңгерімділігіне жету және экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы жағдайн сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаларын жүзеге асырады.
1. қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету.
2. Қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен
шығыстардың теңгерімділігі:
3. Қаржы резевтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан
және салалық қаржыларда қаржы резевтерінің асып түсуі):
4. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы қаржы
ресурстарын оңтайлы бөлу:
Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидалары
мынадай:
1. объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу:
2. нақты тарихи жағдайларды есепке алу:
3. өткен жылдардың өзіндік тәжірбиесін және дүниежүзілік тәжірбиені
есепке алу:
Жеке (өзгеше) қағидаларға мыналарды жатқызуға болады.
1. қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрлымын, қаржы қатынастарын
жоспарлы ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын
қамтамасыз ету
2. қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен
шығыстардың тепе-теңдігі:
3. бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резевтерін
жасау:
4. салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік
дамудың манызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру.
5. Негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қарамағында жұмылдыру, оларды
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу:
6. Қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-тендігі:
3.2Қаржы механизмі, мазмұны және құрлымы
Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады.
Қаржы механизмі — экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы
жағдайлар жасау мақсатында қогам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру
нысандарыныңқ, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтығы.
Қогамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің ерекшоліктеріне қарай және
қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы
механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердіц қаржы .механизмі, сондай-ақ
мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. Мемлекет қаржысының механизмі
бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып бөлінеді.
Аумақтық бөлініске сөйкес республиқаның, биліктің жергілікті органдарының
қаржы механизмі деп бөлуге болады
Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі (бөлігі) оның неғұрлым маңызды
қорғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық құрылым, қаржы тұтқалар мен
ынталандырмалы, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режімі,
қаржыны ұйымдастыру.
Қаржы механизмінің блогі (буыны) бұл жалпы мақсатты бағыттылық белгісі
бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементердің жиынтығы. Қаржы
механизмінің элементі бұл қарапайым шаруашылық нысан, ол арқылы қоғамдық
өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.
Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы –экономикалық нормативтер мен
лимиттер пайдаланылады. Нормативтер- шығындардың немесе ресурстарды бөлудің
есептік түрде негізделген мөлшерлерді, лимиттер- ресурстарды пайдаланудың
шекті мөлшерлері (көлемдер) қаржылық жоспарлауда пайдаланылады.
Қаржы механизмінің маңызды құрамды бөлігі қаржы ынталандырмалары іс-әрекеті
шаруашылық жүргізуші суъектілердің материалдық мүдделерімен байланысты
болатын экономикалық тұтқалар болып табылады. Ұдайы өндірістің сапалық
жағын ынталандыру кезінде қаржы экономикалық мұдделерді, ынталандырмаларды
қамтамасыз ету бағытында пайдаланылады.
3. 3.3.Қаржыны бақылау ұғымы, қағидалары және элементері
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мүның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
каржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі — бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бул орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
төсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
басқарудағы демократизм;
қаржы мәселелеріне саяси төсілдеме (көзқарас);
басқарудағы экономикалық және өкімшілік әдістердің оңтай-лы үйлесуі
(үштасуы);
басқарудың ғылымилығы;
орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
басқарудағы жауапкершілік;
шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден,
мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны
басқарудың тетігі, түтқасы ретінде пайдалана-ды және сөйтіп, қоғамдық
ендірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі
басқарудың объектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша
қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржы қатынастарының өрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланадыМәселен, қаржыны басқаруда мына-дай бірнеше өзара байланысты
нактылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау..
Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақьптылығы негізделген
шешімдер қабыл-дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік,
статистикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлар (болжау) қаржыны басқарудың жүйесівде маңызды орын алады.
Бұл — жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақ-
тық бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін
(пропорциясын) белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын
анықтаужәне т.б.
Ұйымдастыру -— басқарудың барлық буывдарының жөнге са-лынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен төртіптілігін білдіреді.
Қаржылық реттеу — бұл жоспарлы тапсырмалардың орыңда-луы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мүның өзі резервтік
(сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған кдржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де,
сонымёнЪірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол
қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен
зандылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын
басшьшыққа шіып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды.
3.4 Қаржы аппараттары, оның құрылымы
Қаржьшы басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіңдегідей басқарудың
объектілері мен субъегаілері бөлінеді. Объектілер ретіңде қаржы
қатынастарьшың сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржыны басқаруды жүзеге
асыратын барлық ұйым-дық құрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп аталады..
Қаржы қатынастарын олардың сфераларына сәйкес объектілердің екі тобьш
бөледі: шаруашылық жүргізущі субъектілёрдің қаржысы, мемлекеттің қаржысы.
Оларға басқару-дың мына субъектілері сәйкес келеді; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz