Қазақстан Республикасындағы ақша айналымы және банк жүйесін тұрақтандыру
Қазақстан Республикасындағы ақша айналымы және банк жүйесін тұрақтандыру
1.ҚАРЖЫ АЙНАЛЫМЫ: ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ОРТАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ҰСТАУ
1.1. Қаржылық механизим және оның негізгі элементтері.
1.2 Қаржы ресурстары. Қаржылық өзара қатынастар жүйесі.
1.3 Ақша айналымы. Ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыру.
1.4 Қаржыларды ұйымдастыру принциптері
2. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АЙНАЛЫМЫН БАСҚАРУ.
2.1. Коммерциялық ұйымдардың ақша айналымы қаражатын
басқару мақсаты және міндеті
2.3 Корпорациялардың ақша ағымын басқару
2.2 Айналым қаражаттарының айналымдылығы көрсеткішінің бағасы және
есептеу
3. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ БАНК
ЖҮЙЕСІ ҚАТЫНАСТАРЫН ТҰРАҚТАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1.Қазақстандағы коммерциялық банктердің экономикалық
қатынастарын тұрақтандыруды жетілдіру жолдары.
3.2.Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың
мотивациялық механизмін жетілдіру жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Экономиканы қайта құру жинақталған тәжірбиелерді түсінуді, эволюциялық
процесстерді және нарықтық формаларды игерудегі бірқалыпты емес қадамдарды
және кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру принциптерін анықтауды талап етеді.
Өзгерістердің микро деңгейдегі бағытталуы және олардың шаруашылық
жүргізудің жаңа орталығына бейімделуі Кәсіпорындардың қаржылары курсының
пәні болып саналады.
Қаржылық ғылымының мақсаты мамандарды нарықтық жағдайда жұмыс істеуге
дайындау. Теориялық заңдылықтарды, шетелдік және отандық тәжірбиелерді,
сонымен қатар қолданыстағы заң және нормативтік базаны білу кәсіпорындардың
және коммерциялық ұйымдардың, барлық меншік түріндегі, қаржылық
қызметкерлеріне жүктелетін қызметтік міндеттерді тиімді түрде орындауға
мүмкіндік береді.
Қаржылар, несие, ақша айналымы проблемаларының кең ауқымын қамтиды, бұл
саланы зерттеумен көптеген мамандар шұғылдануда. Дегенменде тұжырымдамалық
және талдаулық зерттеулер өте жеткіліксіз.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста кәсіпорындар қаржыларының қызмет
атқару тұжырымдамасы қарастырылады, олар өзіне қаржылық санаттарды
(категорияларды) дамудың заңдылықтарын және бағыттарын, кәсіпкерлік
қызметті қажетті қаржылық және несиелік ресурстармен қамтамасыз етуді
біріктіреді; кәсіпорындардың қаржыларының даму кезеңдері қарастырылған,
олар тарихи тұрғыда қаржылық-несиелік саладағы өзгерістердің обьективтік
және заңдылық өзгерістерін бағалауға және ұғынуға мүмкіндік береді және
бірінші кезекте қоғамның экономикалық базистік-меншік қатынастарын
өзгертумен байланысты болады.
Қаржылық қатынастардың даму үрдісін анықтау және негіздеу тек қана
қаржының жаңа тұжырымдамалық және әдістемелік қызмет атқару тұрғысын түзу
арқылы мүмкін болады.
Кәсіпорын қаржылары өндірістік экономикалық және әлеуметтік дамудың
кешенді мақсатты әрекетін іске асыруға бағытталған ақша ағымдарын басқаруға
және тиімді түрдегі қаржылық шешімдер қабылдауға, жоғары өнімді еңбекті
ынталандыруға және кәсіпкерлік ынталандыруға және кәсіпкерлік белсенділікті
көтермелеуге мүмкіндік береді .
Қаржылар кәсіпорындардың нарықтық жағдайда жұмыс істеуге тез арада
бейімделуіне әсер етіп, заңдардың тұрақты түрде өзгеріп отыруында қаржылық
жағдайды тұрақты түрде сақтауға, банкроттықты болдырмауға, кәсіпорын
жұмысын өзгертіп отыруға көмектеседі .
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық бөлімі болып табылады.
Олардың қызметінің дамуы - нарықтық механизмді құрудың қажетті шарты болып
табылады. Экономикалық қайта қалыптасу процесі банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл сала бүгінгі күні де қарқынды дамуда.
Ұзақ уақыт бойы банктер мемлекеттік органдар болып табылды және
экономиканы әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесінің негізгі бағыттарының
немесе құрылымдарының бірі болды. Соның нәтижесінде елімізде банк ісін
ұйымдастыруда Қазақстандық банктердің дәстүрі және тәжірибесі болмады.
Бүгінгі күні нарықтық экономикамызды қүра отырып, біз қысқа мерзім ішінде
банк ісін үйымдастырудың қазіргі әлемдік деңгейіне еріксіз жетуіміз қажет.
Отандық банк жүйесінің коммерцияландырылуы, қаржы институттары арасында
бәсекелестіктің шиеленісуі немесе өткірленуі дамыған елдердің банктерімен
жинақталған жағымды тәжірибелерді танып білуге және оларды тәжірибеде
қолдануға әкеледі.
Соңғы уақыттарда Қазақстанның банк жүйесінің қалыптасуында үлкен
ілгерілеушіліктер болды. Үздік-банктер анықталды, банктік маманданулардың
негізгі бағыттары қалыптасты, қаржы институттары арасында клиенттік базаны
бөлісу аяқталды. Мұндай жағдай банктер үшін банктік менеджменттің маңызын
арттырды, ендігі кезде клиенттер бірдей қызметтер ұсынатын банктер арасынан
өзіне деген ең жақсы қатынасты және жоғарғы деңгейлі қызмет көрсететін
банктерді таңдауда. Бұл банктік менеджменттің марапаттау, мадақтау сияқты
түрлі әдістер арқылы қызметкерлерді ынталандыруды, еңбекке мотивациялауды,
адам ресурстарының сапасын арттыруды қамтитын банк персоналын басқару
саласының маңызына жатады.
I Тарау ҚАРЖЫ АЙНАЛЫМЫ: ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ОРТАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ҰСТАУ
1.1 Қаржылық механизм және оның негізгі элементтері
Қаржылық кәсіпорындар немесе корпорация қаржылық бірегей жүйенің
құрамдас бөлігі.
Шаруашылық жүргізетін субъектілердің басым бөлігі материалдық өндіріс
саласында қызметпен айналыса отырып, қоғам өмірін қамтамасыз ететін
материалдың қоғамдық өнімін шығарады, осы қаржылық тізбек қаржының негізгі
бөлігі және қайнар көзі болып табылады.
Жалпы мемлекеттік қаржы секілді шаруашылық субъектінің өз қаржысының
болуы, ең алдымен, тауарлы-ақшалай қарым-қатынастың, және экономикалық
заңдардың жұмыс істеуімен байланысты.
Тауарлы-ақшалай қарым-қатынас, бірінші кезекте, еңбектің қоғамдық
бөлінуімен және меншіктің түрлі формаларымен анықталады. Жекелеген тауар
өндірушілер мен қызмет жасаушылар арасындағы еңбекті бөлісу деңгейі түрлі
тәуелсіз кәсіпорындардың, олардың құрылымдық бөлімшелерін тіпті жекелеген
жұмыс орындарын белгілейді. Жекелеген тауар өндірушілер мен қызмет
жасаушылар тауар құнын көрсететін баға бойынша сатып алу-сату жолымен өзара
қызмет алмасып, еңбек нәтижелерімен, өнімдерімен де алыс-беріс жасайды.
Міне осындай қарым-қатынас жиынтығы тауар-ақша қарым-қатынасы болып
табылады.
Шаруашылық субъектілерінің қаржылары ақшалай формада кеңейтілген ұдайы
өндіру процесінің негізгі тұсын айқындап, оны экономикалық заңдар
талаптарына сәйкес жүзеге асыруға жағдай жасайды. Олар ұлттық шаруашылықты
одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен жинақтарды бөлу және
пайдалану үшін қолданылады. Мұндай дамуды шаруашылық субьектілерінің мықты
және жақсы реттелген қаржынсыз көз алдыға елестету мүмкін емес. Бұлар
ұлттың шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық тұтқасы және
экономиканы жаңғыртудың аса қуатты құралы болып табылады.
Шаруашылық субьектілерінің (кәсіпорындарының) қаржыларына
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктердің, тағы басқа шаруашылық органдарының, шаруашылық
аралық, салааралық кооперативті ұйымдар мен мекемелердің қаржылары кіреді.
Бұл аталғандар өнеркәсіптік, ауыл-шаруашылық, транспорттың, жабдықтау-
өткізу, сауда (делдалдық) дайындау, хологиялық барлау, жобалау қызметі,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, байланыс, тұрғын үй – коммуналдық
қызметтер жасап, түрлі қаржылық, несиелік, сақтандыру, білім еру,
медициналық, ақпараттық, маркетингтік, қоғамдық-пайдалы қызмет саласындағы
көптеген өзге де қызметтер көрсетіледі.
Меншік формаларының дамуы мынадай жаңа кәсіпорындардың пайда болуына
әкеліп соқтырады: жеке, кооперативті (тауарлар, өнімдер шығару және қызмет
көрсету жөнінен), акционерлік, аралас және шетелдердің кәсіпорындарымен,
фирмаларымен біріккен т.б.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласының қаржылары осы саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын өзіндік айтарлықтай
айырмашылықтары болады. Алайда, бір мезгілде барлық салалардың шаруашылық
субьектілері қаржыларының маңызы мен негізгі принциптерімен және бірдей
экономикалық заңдылықтармен айқындалады. Осының бәрі олардың ірі негізгі
тізбектің-шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржыларын біріктіру
мүмкіндігі мен қажеттілігін айқындайды.
Шаруашылық субьектілері қаржыларының маңызы және көрініс формасы
болады. Оның маңызы деп қаржының ішкі мағынасын түсіну керек. Бұл оларды
ерекше құндылық категориясы-қаржылық деп анықтайды. Қаржылардың маңызы мен
көрініс формалары өзара байланысты. Алайда олардың беріктілік дәрежесі
әртүрлі. Қаржылардың көрініс формалары олардың маңыздылығына қарағанда
жиірек және тезірек өзгеріске ұшырап отырады. Мысалы: кәсіпорындардың
мемлекеттік бюджетпен өзара қатынас формалары пайдаға табыс салуда, соңыра
табысқа салық салуда неше мәрте өзгеріп, жетілдіріліп отырды; шаруашылық
қажеттерін бюджеттен қаржыландыру қара жайттарының кері қозғалысы негізінен
өзін-өзі қаржыландыру әдісіне ауыстырылды, кәсіпорының өз ішіндегі, оның
бөлімшелері арасындағы, әкімшілік пен қызметкерлер арасында ақша айналымы
формалары өзгеріп, бұл қатынастар эквивалентті сипатқа ие болып,
коммерциялық негізге өткізіледі.
Корпорация шаруашылық қызметіндегі қаржының ролі, біріншіден, қорлардың
жеке айналымдарына қызмет етуді жүзеге асыруда көрініс табады. Осындай
айналымның нәтижесінде құнның ақшалық формасы тосарлыққа айналып, осындай
процестен кейін товарлық құны қайтадан дайын өнімді өткізуден түскен табыс
формасында көрініс табатын таза табысқа жұмсалатын материалдық шығындарды
өтеу қорына өткізілген тауардан түскен табысты өлуге қатысады. Үшіншіден,
бюджет төлемдеріне таза табыс. Сондай-ақ корпорация иелігінде қалдырылатын
табыс қайта өліске түсіп, өндірістік және әлеуметтік қажеттерге босатылады.
Бұдан басқа, төртіншіден, корпорация иелігінде қалдырылатын таза табыс
тұтыну, жинақ және резервті қорлар мен бизнес жоспарда көзделген өзге де
мақсаттарға босатылады. Ең соңында қордың айналымы процесінде материалдық
және ақшалай ресурстардың қозғалысы арасындағы сәйкестілікке, яғни,
өтімділік жағдайына, корпорацияның төлем қабілеттілігі мен қаржылық
ахуалына бақылау орнатылады.
Корпорацияның қаржысы, әдетте, тауарлы-ақшалай қатынастың болуымен және
мемлекет тарапынан реттеліп отырумен байланысты. Бұл Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінде былай көрініс тапқан: жарғылық және резервті
капиталдың көлемімен жасақталу тәртібі; акцияларды орналастыру және сатып
алу тәртібі; өткізу; банкроттық (дәрменсіздік); есеп шотынан қаражатты
есептеп шығару кезегі тәртібі; өнімнің өзіндік құынан жататын шығындар
құрамы, есепке алу саясатының нұсқалары, салық салу нысандарымен
ставкалары.
Корпорация қаржылық материалдың негізі ретінде капитал айналымы қызмет
атқарады, ол тауарлы-ақшалай қатынас жағдайында ақша айналымы формасына
айналады.
Қаржы функциясы. Қаржылық қатынас – бұл ең алдымен, байіс қатынасы.
Қоғамдық өнім мен ұяттың табысты бөлудің, қорпорацияның мемлекеттік бюджет
пен нарықтың өндірістік дамуындағы несиелік жүйемен қатынасындағы,
шаруашылық механизмінің жетілуі мен қатынасы формалары мен әдістерінің
өзгеруі ғылыми – техникалық прогресті жеделдетудегі, дамудың көзделген
бағдарламарын жүзеге асырудағы өндіріс қарқынын ұлғайтудағы, қоғамның еңбек
өнімділігін арттырудағы бөлу қатынастарының және қаржының ынталандыру ролін
күшейтуді мақсат тұтады.
Шаруашылық субъектілері қаржыларының бөлу функцияларының ерекшілігі
сол, қаражаттың және айналымы процесінде өндірілетін өнімнің құны
бекітілген экономикалық нормативтер (салық ставкалары, аммортизациялық
босатылымдар нормасы, несие кредиттері) негізінде бөліске түседі. Дәл осы
қаржылардың ұдайы өндіріс процесіндегі бөлісін және қайта үлестіруге
қатысуын анықтайды. Ақшалай қорлар мен жинақтарды бөлу экономикалық жағынан
негізделген болса,онда ол қаржыларды жұмсау мен ұдайы өндіру жөніндегі
қосалқы функциясының басты шарты болып табылады. Бөлу немесе үлестіру-
өндіріс пен тұтыну арасындағы байланыс тізбегі. Бұл процесс кәсіпорынның
өнім өткізу есебінен табыс алу және өндіріске жұмсалған шығындардың орнын
толтырып, таза кірістің пайда болуы жолымен жүзеге асады. Табыстың бір
бөлігі қайта болу түрінде орталықтандырылған қорларға түссе, екінші бөлігі
еңбекке ақы төлеу, әлеуметтік қажеттер үшін, өндірісті кенесіп дамыту үшін
кететін шығындардың орнын толтыру мақсатында шаруашылық қарамығында қалады.
Шаруашылық субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды роль атқарады: шаруаны есепсіз және бақылаусыз
жүргізуге болмайды, өзге де экономикалық тұтқалар сияқты қаржы
экономикасында басқару процесінде, өндіріс өсімін ынталандыруда және еңбек,
материалдың, табиғи және ақшалай ресурстарды тиімді пайдалануда қажетті
бақылауды қамтамасыз етуде маңызлыра атқарады. Ақшалай бақылау тек
субъектінің өз ішінде ғана емес, сондай – ақ өзге шаруашылық
субъектілермен, жоғарыда аталып кеткен ұйымдармен, қаржы несиелік
мекемелермен қатынас жасағанда жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның өзінде еңбектің саны мен сапасы, негізгі, айналымдар және
ынталандыру қорларын жасап, пайдаланылуы да бақыланады. Шаруа жүргізуші
субъектілер арасындағы қатынасты жеткізілген тауарларға жасалынған қызмет
пен атқарған ақы төленуде, келісім – шарт міндеттемелерін орындауға бақылау
жүзеге асырады. Қаржылық және несиелік органдармен қатынастар бюджет пен
несиелерге бақылау жүргізіледі.
Корпорация қаржылары ақшалай табыстарды жасау, бөлу және пайдалану,
өнімдерді өндіріп, өткізуде, жұмыстар атқарып, қызмет көрсеткен деп
жинақтар мен қорларға байланысты экономикалық қатынастар түрінде көрініс
табады.
Осылай, корпорация қаржылары функциялары микроэкономика дәрежесінде
жүзеге асырылып, олар ақшалай қаражаттарды алумен және ақшалай шығындарды
жұмсаумен байланысты экономикалық жекелену және игіліктер жасау жағдайында
корпорацияның копиталы мен ақшалай қорын жасап, пайдаланушымен тікелей
байланысты. Ақшалай қаражаталумен ақшалай шығындар жұмсау төмендегідей
ақшалай ағымдарда жүзеге асырылда:
- корпорацияның ақшалай ағымдарын реттеу;
- қаржы ресурстарын жасау;
- қаржы ресурстарын пайдалану.
Ресей ғалымы М. В. Романовский осыған байланысты корпорация қаржылары
функцияларының төменгідей схемасын ұсынып, бұл корпорацияның ақшалай
ағындарын реттеудің осы заменға үлгісіне сәйкес келеді. Қаржы ресурстарын
жасау мен пайдалану схемасы мынадай:
Сонымен корпорацияның ақшалай ағынын реттейтін функциясы корпорация
қаржыларының қоғамдық мақсаттағы спецификасын айқындап, бұл тек осы
категорияға тән және қаржылық ресурстарды құру және пайдалану процесімен
байланысты, ал ол, өз кезегінде тиісті ақшалай ағынмен жанамаланған.
Қаржылық ресурстарды құру және пайдалану ақшалай ағындардың шарттарын
реттеумен анықталады, бұл тек корпорация қаржысына тән осы функцияда
көрініс тауып,дәл осы жайт бұл процесті жүзеге асыруға қоғамдық жағдай
туғызады. Корпорацияның қаржыларын басқару процесінде осы функцияларды
жүзеге асырғанда бір мезгілде бақылау да жүзеге асырылады. Бақылаудың осы
функциясы ішкі және сыртұы бақылаудың көмегімен жүзеге асырылады.
Сыртқы қаржылық бақылауды ҚР Қаржы министірлігіне қарайтын мемлекеттік
органдар, қаржы полициясы, ҚР есептеу комитеті т.б органдар жүзеге асырады.
Қаржылық бақылаудың жекелеген түрлері ҚР ұлттық банкі, коммерциялық
банктер, аудиторлар, меншік иелері т. б. жасай алады.
Ішкі бақылауды корпорацияның бақылау – таңдау қызметтері, бухгалтерия,
өз аудиторлары, тексеру комиссиялары жүзеге асырады. Бұл әрине жұмыс
тиімділігін артыруға көздейді.
Қаржылық механизим және оның негізгі элементтері. Корпорацияның
ұйымдастыру – құқықтық формаларын олардың қаржылық ерекшеліктері
анықтайды. Корпорация қаржыларының осы заменғы ұйымдастыру – құқықтық
формасының жалпы сипаттық ерекшеліктерін бөліп алудың және негізгі
айырмашылықтарының белгілеудің маңызы зор. Тәжірібиеде егер кәсіпорының
(корпорация) белгілі бір қаржылық ерекшеліктерді ескермесе, бұл меншік
иелері және басқарушылар мен қызметкерлер арасында дау – дамай туындайтынын
көрсетіп берді. Сондықтан құрылтай құжаттарында бекітілген кәсіпорынның
ұйымдастыру құқықтық формасы ақша актілерінің талаптарына толық жауап беру
керек.
Кәсіпорынды, корпорацияны классификациялау да меншіктің қай формасына
жататындағы маңызды нышан болып табылады. ҚР – ның заңдылығына сәйкес елде
жеке және мемлекеттік меншік иеліктері бектілген. Жеке меншік азаматтардың
немесе мелекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
болып табылады. Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде қоғамдық ұйымдардың
меншігі үлкен роль атқарады.
Мемлекеттік меншікке республикалық және коммуналдық меншік жатады.
Меншіктің аталған формалары ішінде түрлі шаруашылық құрылымда
жасанталып, бұл шаруашылықта жүргізілген ұйыдастыру құқықтың формаларының
көптеген мөлшерде мұрындым болады.
1. Мемлекеттік кәсіпорындар мемлекеттік меншікке негізделген соның ішінде
● республикалық – Қазақстаннның экономикалық және әлеуметтік дамуынның
жалпы мемлекеттік міндеттерін шешу үшін :
● коммуналдық меншік кәсіпорындары – тиісті аумақтағы халдықтың
әлеуметтік – экономикалық қажеттерінің өтеу үшін (жергілікті билікке
қарайды).
2. Заңды тұлғалардың жеке меншігіне негізделген: түрлі типтегі
шаруашылық жолдастықтар, соның ішінде акционерлік қоғамдар, кооперативті
кәсіпорындар мен ұйымдар .
3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген кәсіпорындар.
4. Құрылтайшылардың, соның ішінде шет елдің заңды тұлғаларымен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі біріккен кәсіпорындар.
5. Азаматтардың меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар.
6. Жоғарыда аталған түрлі меншік реформаларының қатысуымен құрылған
аралас кәсіпорындар. Кәсіпорындардың, ұйымдардың мекемелердің түрлі
классификациясының сипатамаларымен көп қырлылығы, олардың мүмкін үйлесулері
қаржылық жүйесінің осы тізбегінің қаржылық механизмін күрделендіріп ұдайы
жетілдіру қызметі дәлме – дәл, тура заңдастыруды, жақсы реттелген басқару
мен қаржы процестеріне бақылауды қажет етеді.
Кәсіпорының қаржыларының ұйымдастыру төмендегі схемалар бойынша
істейді.
Бірінші – кәсіпорынды заңды тұлға ретінде тану.
Мүліктің оңашалануы, бухгалтерлік
баланстың болуы.
Корпо
рация
ның
заңды
тұлға
екенд
ігін
көрсе
тетін
белгі
лер
Осы мүліктер жөніндегі міндеттілік
жауапкершілігі.
Банкте есеп шоттың болуы.
Өз атынан сөйлеу.
Екінші – кәсіпорынның қаржыларын ұйымдастыру прициптері
Корпорац
ия
қаржылар
ының
ұйымдаст
ырудың
принципт
ері.
Тәуелсіздік.
Өзін өзі қаржыландыру
Қаржылық қорытындыларға мүдделік.
Қаржы қызметі нәтижелеріне
жауапкершілік.
Қаржы қызметіне бақылау.
Үшінші – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құрайтын көздері.
Кәсіпоры
нның
қаржылық
ресурста
рын
құрудың
көздері.
Амортизациялық босатылымдар.
Шаруашылық және қаржылық қызметтердің барлық
түрінен түскен кіріс
Серіктестікке кіргендердің қосымша үлесттік
салымдары.
Облигацияларды шығарудан түсетін қаражаттар
Ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамдарда
акцияларды шығару және орналастыру жолымен
жұмылдырылатын қаражаттар
Облигациялық заемдардан басқа банктермен өзгеде
кредиторлардің мерзімінен бұрынғы несиелері.
Өзге де заңды көздер (заңды және жеке
талғаларды өз еркімен босатқан салымдары.)
Сурет 1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын ұйымдастыру
Шаруашылықты жүргізудің ең кем тараған формасы ретінде мысалығпа
акционерлік қоғамдардың қаржыларын қарастырайық.
Акционерлік қоғамдар заңды және жеке тұлғалардын – акционерлердің үлкен
тобын біріктіреді. Акционерлердің құқықтарын сақтау акционерлік қоғамдардың
қаржылық қызметінің шарттарының бірі. Акционерлік қоғамның мүлкі акцияларды
ашық немесе жабық түрде сату және өзгеде көздер есебінен алынатын кіріс
есебінен құралып, төмендегідей схемада жүзеге асады.
Ашық немесе жабық жазылу формасындағы
акцияларды сату.
Табыс алу.
Өзге де көздер.
Сурет 2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құру
АҚ – коммерциялық ұйым. Акционерлердің АҚ қатысты міндетті құқықтарын
растайтын жарғылық қор акциялар санына бөлінген.
Акционерлер қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Сондықтан
өздеріне тиесілі акциялардың құны мөлшерінде оның қызметіне байланысты зиян
тарту қаупі болады. Акцияға толық ақы төлемеген акционерлер қоғамның
міндеттемелері бойынша оларға тиесілі акциялардың төленбеген бөлігі құны
мөлшерінде жауапкершілікті тартады. Акционерлік қоғамдардың өз фирмалық
атаулары болады,ол оның ұйымдастыру құнықтық формасы мен типін көрсетеді.
Акционерлік қоғамның филиалдары мен өкілдіктері қоғам орналасқан жерден
тыс аумақта болса, онда олар заңды тұлға бола алмайды және акционерлік
қоғам бекіткен ереже бойынша жұмыс істейді. Тәуелді және тектес (бөлініп
шыққан) қоғамдар заңды тұлғалар бола алады. Қоғам ашық екені туралы ақпарат
тек қана жарғы да емес, сондай –ақ акционерлік қоғамның атауында да болады.
Ашық акционерлік қоғамдардың акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды
өзге акционерлердің келісімінсіз өзгелерге өткізе алады. Мұндай қоғам
өздері шығаратын акцияға ашық жазылуда өткізіп оларды еркін сата алады.
Егер жазық жабылу мүмкіндігі қоғам жарғысында немесе заңда шектеулі болса,
онда АҚ өздерін шығаратын акцияларға жазылуды жабық өткізе алады.АҚ үшін
акционерлер саны шектеулі емес.
Акционерлік қоғам өздігінен құру немесе жұмыс істеп тұрған заңды
тұлғаны қайта құру жолы емес құрылады және ол мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап құрылды деп саналады.
Құрылтайшылар өзара АҚ құру туралы келісім – шартқа отырып, ол қоғамды
құру жөніндегі бірігіп істейтін қызмет тәртібін, жарғылық капиталды,
құрылтайшылар үлесіне тиетін акциялардың категориялары мен типтері, оларға
ақы төлеу көлемімен тәртібін қоғамды құны жөніндегі құрылтайшылайдың
құқықтары мен міндеттерін анықтайды. Қоғамды құру жөніндегі келісім – шарт
оның құрылтай құжат болып табылады.
АҚ – ның құылтайшылары оны құрумен осы қоғамды мемлекеттік тіркеуде
өткізуге дейінгі туындайтын міндеттемелерге байланысты бірдей
жауапкершіліке тартады. АҚ өзінің құрылуына байланысты құрылтайшылардың
міндеттемелерін тек акционерлердің жалпы жинаысында олардың іс - әрекеті
қолдау тапқан жағдайда ғана жауапкершілік тартады.
АҚ – ның жалғаз құрылтай құжатты болып оның жарғысы болып табылады.
Оның талаптарын қоғамның барлық органдарымен акционерлері орындауға
міндетті. АҚ – ның схемалық жарғысы мынадай болады.
Қосымша акцияларды орналастыру жолымен жарғылық капиталды артыру
орналастырылған қосымша акциялардың номиналды құны мөлшерінде тіркеледі.
Жарғыға өзгерістер мен қосымшалар енгізу немесе жарғына бекіту
көпшілікпен акционерлердің ¾ бөлігінің дауысмен қабылданады.
АҚ – ды қайта құнымен байланысты қаржылық ерекшеліктер схема түрінде
мынадай көрініс табады.
АҚ шығарған барлық облигациялардың номиналды құны қоғамдық қаржылық
капиталы мөлшерінен немесе облигациялар шығару үшін үшінші тұлғалар ұсынған
қамтамасыз ету көлемінен аспау керек.
Жаргы
ға
келес
ілер
жатад
ы
Филиалдар мен өкілдіктер туралы
мәліметтер.
Қоғам орналастыратын акциялардың саны,
номинаол құны, категориясы және дәрежелі
акциялардың типтері.
Әрбір категория мен тип иелері -
акционерлердің құқықтары.
Жарғылық капитал мөлшері.
Акционерлердің жалпы жиналысына әзірлік
және өткізу тәртібін оның ішінде басқару
органдарының білікті көпшілік даусымен
немесе бір ауыздан шешім қабылдайтын
мәселелердің тізімі.
Басқару органдарының құрылымымен
міндеттіері және олардың шешім
қабылдау тәртібі.
Толық немесе қысқартылған фирмалық
атауы және орналасқан жері.
Сурет 3 Кәсіпорынның жарғылық капиталын ұйымдастыру
Есептік көрсеткіш әдетте, жыл сайын алдағы жылға бюджетті бекіткенше
өзгеріп отырады, тиісінше жарғылық капиталда да өзгеріске ұшырайды.
Облигацияларды шығаруға тек
АҚ-ң барлық қаржылық капиталды төлеген соң ғана жол беріледі.
Құнды қағаздарды орналастырудың қаржылық ерекшіліктері төмендегідей
жүзеге асады.
Акцияларды орналастыру бағасы – нарықтық құн бойынша, бірақ номиналды
құннан төмен емес, номиналдан төмен (қосымша қарапайымдар – нарықтық құнның
90% төмен емес; делдалдың қатысуымен қосымша акциялар).
Сурет 4 Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының құрылымы
АҚ – ң басқа құнды қағаздары акцияларға конвертацияла – олардың
нарықтық құныгың 90 % төмен емес бағамен немесе делдалдың сыйлық ақысы
мөлшерінен төмен болмауы тиіс. Құнды қағаздары орналастыру – АҚ – ң ашық
және жабық жазылу жолымен. Конверттелетін дауыс берілетін акцияларға дауыс
берілетін және құнды қағаздарды орналастыру.
Сурет 5 Акциялар бойынша дивиденттер төлеу тәртібі
Төлеу көзі – таза кіріс, ал дәрежелі акциялар үшін бұдан өзге арнайы
қорлар. Акциялар бойынша дивидентер төлеу жөнінен төмендегідей шектеулер
болады:
- бүкіл жарғылық капиталды толық төлеп біткенге дейін;
- бүкіл акцияларды төлеп біткенге дейін;
- дивиденттерді төлеу сәтінде, осы төлеулер нәтижесін де төлеуге
дәрменсіздігі байқалғанда;
- егер таза активтердің құны жарғылық капитал мен резерві капиталдан аз
болса.
Маңызды қаржылық мәселелер – акционерлердің жалпы жиналысы – АҚ – ы
басқарудың басты органы құзырында болады.
Акционерлердің жылдық жалпы жиналысы қоғамның жарғысында жазылған
мерзімде өткізіледі, бірақ қаржы жылы аяқталған соң екі айдан бұрын емес
және алты айдан кешіктірілмеуі керек.
Акционерлердің жалпы жинасысының құзырына төмендегідей қаржылық және
ұйымдастыру мәселелері кіреді:
- Жарғыға өзгерістер мен қосымшалар енгізу;
- АҚ – да қайта құру;
- АҚ – да тарату, тарату комиссиясын тағайындау, аралық және соңғы
тарату баланыстарын бекіту;
- Жарияланған акцияларды шекті мөлшерін анықтау;
- Акцияның номиналды құнын артыру немесе қосымша акцияларды орналастыру
жолымен жарғылық капиталды артыру;
- Тексеру комиссияның мүшелерін мерзімінен бүрын сайлау және өкілетігін
тоқтату;
- АҚ аудиторын бекту;
- Жылдық есептерді , бухгалтерлік баланстарды, кірістер мен шығыстар
есебін бекіту, осы кірістер мен шығыстарды бөлу;
- Заңда көзделген кей жағдайларда қоғамға орналастырылған акцияларды
алдыру және сатып алу;
- Холдингтік компаниялық қаржылық өнеркәсіптік топтарға, өзге де
біріккен коммерциялық ұйымдарға қатысу.
Қоғамның жарғысы өзгерту, соның ішінде оның жарғылық капиталы мөлшерін
өзгерту – акционерлердің жалпы жиналысының ерекше өкілеттілігіне жатады.
Директорлар кеңесі АҚ қызметіне жалпылай басшылық жасайды. Дауыс
берілетін акциялар иелері – акционерлердің саны 50 – ден кем болса, онда
қоғам жарғысы қоғам директорлар кеңесіне функциясын акционерлердің жалпы
жиналысын жүзеге асырады деп қарастырылады.
АҚ директорлар кеңесінің ерекше міндеттеріне мына мәселелер жатады:
- қоғам қызметінің басым бағыттарын анықтау;
- номиналды құнды артыру немесе жарияланған акциялардың саны,
категориясы және типі мөлшерінде акцияларды орналастыру жолымен (егер
мұндай құқық қоғам жарғысымен акционерлердің жалпы жиналысы шешіммен
сәйкес берілсе) қаржылық капиталды артыру;
- қоғамда облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды орналасытруға
мүмкіндік беру (егер өзге АҚ жарғысында көзделмесе);
- мүліктің нарықтық бағасын анықтау;
- қоғамның атқарушы органын құру және өкілеттікті мерзімінен бұрын қоғам
жарғысында директорларл кеңесінің құзырына жатқызылса, төлейтін сый
ақылармен компенсация мөлшерін белгілейді;
Акциялар дивиденттері мөлшері және оларды төлеу тәртібі бойынша
кеңестер;
- резервті және басқа қорларды пайдалану;
- қоғамның филиалдарымен өкілеттерін құру;
- қоғамның басқа ұйымдарға қатысуы туралы шешім қабылдау;
- АҚ-ң жарғысы мен заңда көзделген өзге де мәселелер.
АҚ-ң қаржы-шаруашылық қызметіне бақылауды жүзеге асыру шін
акционерлердің жалпы жиналысы, жарғыға сәйкес, тексеру комиссиясын немесе
ревизорды сайлайды.
Тексеру комиссиясы қызметі тәртібін АҚ-ң ішкі құжаты анықтап, оны
акционерлердің жалпы жиналысы бекітеді. АҚ-ң қаржылық-шаруашылық қызметі
бір жылғы қызмет қортындысы бойынша және тексеру комиссиясының
бастамасымен, акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар кеңесінің
шешімі немесе акционерлердің талабы бойынша кез келген уақытта тексеріле
алады.
Тексеру комиссиясы акционерлердің жалпы жиналысын кезектен тыс шақыруды
талап ете алады. Тексеру комиссиясынан бөлек, сондай-ақ АҚ қызметіне
акционерлердің жалпы жиналысы бекіткен аудитор бақылау жасай алады.
Қоғамның қаржылық-шаруашылық қызметін тексеру қорытылары бойынша
тексеру комиссиясы немесе аудитор тұжырымдар жасап, онда төмендегідей
жайттар көрініс табады:
-АҚ-ң есептері мен өзге қаржылық құжаттарында келтірілген
мәліметтердің растылығын дәлелдеу;
- Жаңа серіктестіктерді тарту, ашық типті акционерлік қоғамға айналдыру;
- Құнды қағаздар нарығына акцияларды орналастыру, биржалық сатылым
немесе биржаға акцияның еркін айналымы;
- Комиссияны бөліп немесе толық сату, холдингтерге, өндірістік немесе
коммерцияларға сату.
- Корпорацияның одан әрі шешім қабылдау процесі төмендегіше өтеді:
- Жасырын (құпия) мақсаттар мен жоспарларды, ғылыми әдістерді, қатаң
шектелген
процедураларды, жоспарлаудың формальді әдістерін пайдалану;
- Кәсіпкерлерге қатысты санкциялар, дәрежелі акцияларды қарапайым
акцияларға айналдыру, басшылықты ауыстыру;
- Қызметкерлер командалары өзара ауыспалы, еңбек-дербестіктен
ажыратылған.
Дербес кәсіпкер өз шешімдерін төмендегі сипатта қабылдайды:
- Жұрттың әріне түсінікті мақсатқа бағытталған ашық қызмет;
- Кәсіпкер білетін және қолынан келетін тірлікті қолдану,
- Сезімталдық, оқиғаға жедел жауап қайтара білу;
- Кері ынта: бақылауды жоғалтып алудан қорқу:
- Кәсіпорын табысы жеке адамдарға байланысы, оның иесі бар ықыласымен
жұмыс істейді;
Корпорация басшылық жасауды келесі әдістерін белгілейді:
- Бақылаудың қатаң жүйелерін және инвестиция стратегияларының
альтернативті түрлерін қолданады;
- Жобаларды жүзеге асыруда уақыт шешетін белгілейді;
- Кәсіпорынға өз капиталын салатын салалардың ірі ретінде қарау;
- Жекелік факторды жоққа шығаратын жағдайға формальды талдауға сүйену.
Дербес кәсіпкерлердің басшылық жасау әдістері корпорациядан өзгеше және
төмендегідей болады:
- Қызметтің толық дербестігі;
- Бір ғана мақсатқа жетуге талпыныс;
- Өз уақытын жұмсауға шектеудің болмауы;
- Орнатылған тәртіпті бұрмалау фактілері туралы хабардар болу;
- Бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есеп ұсыну
Акционерлік қоғамның қызметін акционерлердің өздері бақылайды:
1.2 Қаржы ресурстары. Қаржылық өзара қатынастар жүйесі.
Корпорацияның қаражаттарын (капитал, табыс, резервтер, т.б.) құрау және
пайдалану процесінде ақшалай қатынастардың кең жиынтығы туындап, олар оның
қаржыларының экономикалық салаларын, тиісті қаржылық қатынастарды
айқындайды. Бұл қатынастар мыналар арасында болады:
- Жеке капиталды құрау және тиімді пайдалануға сондай-ақ дивидейттер мен
пайыздарды төлеуге қатысты корпорация мен оның инвесторы (акционерлер,
қатысушылар, меншік иелері) арасында;
- Есеп айырысудың формалары, әдістері және мерзімдеріне, сондай-ақ
айыппұлдытөлеуді орындауды қамтамасыз ету әдістері мен кепілдерді,
яғни, міндеттемелерді тапсыруға қатысты корпорацияның, жеткізушер мен
сатып алушылар арасында;
- Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар және олар
бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеуге қатысты корпорациялар,
инвесторлар, өзге де кәсіпорыдар арасында;
- Несиелер, заемдар, сақтандыру сый ақылары мен сақтандыру салымдары
түрінде бос ақшалай қаражаттарды тарту мен орналастыруға, ақшалай
талаптың орнына қаржыландыруға қол жету, жеке зейнет қорларына, т.б.
төлемдерге қатысты корпорация, несие институттары, өзге де
корпорациялар арасында;
- Қаражаттарды ішкі кооперативтік қайта бөліске қатысты;
- Сенімді басқаруға алынған мүлікке және осы басқарудан алынатын кірісті
өткізуге
- қатысты корпорациялар мен мүлікті басқарудың сенімді құрылтайшылары
және табыс алушылар арасында;
- Қолды бар келісім-шарттарға және бірігіп қызмет ету нәтижесінде
алынған кіріске сәйкес салымдар қатысты корпорациялар өзге де
кәсіпорындар арасында;
- Коммерциялық концессия келісімі бойынша сый ақы төлеуге қатысты
корпорациялар мен құқық иелері арасында;
- Еңбекке ақы төлеуге және тұтыну қорынан төлемдерге қатысты корпорация
және оның жалдамалы қызметкерлері арасында;
- Салықтарды, жинауларды есептеп; салық салынатын базаны қалыптастыру
және осы төлемдерді: жүзеге асыруға қатысты корпорция мен мемлекет
арасында;
- Табыс салығын, әлеуметтік салықты, т.б. ұстағанда корпорация мен оның
қызметкері арасында;
- Бюджетке салықтар мен жиналымдарды төлеп, бюджеттен тыс қорларға
бөлгенде корпорация мен мемлекет арасында;
- Бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан заңдылықта көзделген
мақсаттарды қаржыландырғанда корпорация мен мемлекет арасында:
Нарық жағдайында қаржылық қатынастардың принципті жаңа түрлері болады.
Олар кәсіпорындардың мұршасыздығымен байланысты болып, бұл кәсіпорынның
ағымдағы төлемдерінің тоқталуынан туындайды. Бұл мемлекет және заңдылық
тарапынан қатаң шектеліп, корпорациялардың бірігуі, бірін-бірі сіңіруі және
бөліну салдарынан болатын қаржылық қатынастарды басқарудың дағдарысқа қарсы
арнайы формаларын қажет етеді.
Әдетте, қаржылық қатынастар корпорацияның капиталын, табыстарын,
қорларын өзге де ақшалай қаражат көздерін яғни, қаржы ресурстарын құрақ,
бөлу, қайта және пайдалану процесінде туындайды.
Иә, тек ақшалай ағымдар мен қаржы ресурстары корпорация қаражаттарын
басқарудың тікелей нысандары болып табылады.
Корпорацияның қаржы ресурстарына жеке табыстар, жинақтар мен капитал,
сондай-ақ өзге түрлі кірістер есебінен, қызметтің барлық түрін жүзеге асыру
мақсатында қажетті активтерді қалыптастыру үшін корпорациялар
шоғырландыратын ақшалай қаражаттардың барлық көздері жатады.
Қаржы ресурстары жаңа құн шығарылып, ескі өнімді дайын өнімге ауыстыру
жүзеге асырылып жатқан өндіріс кезеңінде құралады. Өйткені материалдың сала
қызметкерлері еңбек өнімдерін натуралды түрде шығарады. Қаржы ресурстарын
құрау құн өтеліп, тауарларды сатудан түскен қаржыдан орнын толтыру қорлары,
еңбекке ақы және кіріс төленетін бөлу кезеңінде басталады. Кіріс өндіріс
барысында жасалғанымен, бірақ сан жағынан құндық бөліс процесінде
қалыптасады.
Қаржы ресурстары мынадай мақсатты ақша қорларын құрудың көзі болып
таылады:
- Тұтыну
- Жинақтау
- Резервтік
Қаржы ресурстарын қалыптастыру құрылымы үлкен маңызға ие. Егер жалпы
есепте заем қаражаттары 50% жоғары болса, бұл корпорацияның қаржы қызметін
күрделендіреді. Себебі, банкілерге, өзге де заем берушілерге, акционерлер
мен үлес иелеріне қосымша төлем беруге тура келеді. Жиі-жиі өтімсіз балансы
орын алады.
Сондықтан корпорация әрқашан айналымға заемдық қаржыларды қатыстырудың
тиімділігін барынша сараптауы керек.
Қаржы рерсурстарының жеткілікті мөлшерде қолда болуы корпорацияның
қаржылық ақуалын, яғни, жылдың кез келген уақытында қаржылық тұрақтылығымен
төлем қабілеттігін анықтайды.
Қалыптасу көздері ойынша қаржы ресурстары жеке және заемдық екіге
бөлінеді. Жеке дегеніміз, бұл корпорация құрылған кездегі жарғылық капитал
ретіндегі қаражат. Бұл қаражат корпорацияның бүкіл ғұмырында түгелімен оның
қарамағында болады. Корпорацияның қаржы ресурстарын толықтырудың жеке
көздеріне есепті жылдағы және өткен жылдардағы бөлінбеген кіріс, арнайы
мақсаттағы қорлар, эмиссиялық табыс, сондай-ақ жаңа инвесторлардың қаражат
жояды. Жекеге теңестірілген толықтыру көздерінде корпорация иелігінде
тұрақты табылатын кредиторлық қарыздар (тұрақты пассивтер) бюджеттен және
жоғары ұйымдардан мақсаты қаржыландыру жатады.
Жеке көздеріндегі қаражаттар жетіспейтін жағдайда корпорациялар
банктердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді заемдық қаражаттарын заңды
және жеке тұлғалардың ссудалары мен заемдарын қатыстыра алады.
Корпорацияның қаржылық ресурстары немесе мақсаттарға бағытталады:
- Өндіріс шығындарын, өнімдерді өткізуді, жұмыстар мен қызметтерді
қаржыландыруға;
- Нақты және қаржылық инвестициялар;
- Арнайы мақсаттағы ақша қорларын құру;
- Бюджет пен бюджеттен тыс қорларға төлемдер;
- Несиелер мен ссудаларды жабу
- Қайырымдылық, т.б. мақсаттарға
1.3 Ақша айналымы. Ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыру.
Корпорацияның қаржы ресурстарын құру және пайдалану процесінде
туындайтын қаржылық қатынастар оның қаражаттарының айналымы процесінде
қалыптасып, бұл өз кезегінде оның қызметінің әртүрлі бойынша жанамаланып
кетеді.
1. Ағымдағы қызмет-бұл ақша қаражаттарының қозғалысы. Ол шығарылатын
өнімдерді, тауарларды сатудан, жұмыстардан, қызметтерден, өндірістік
материалдық ресурстардың түсетін кірістердің, алынуымен, аванстар,
жалақы төлемдерін алумен, жеткізушілердің есебі бойынша төлемдермен,
еңбек ақы төлеумен, бюджеттен және әлеуметтік мақсаттағы қорлармен
есеп айырысумен, ағымдағы қызметінен байланысты мақсаттарға алынған
қысқа мерзімді несиелер мен заемдар алумен және қайтарумен, осы
несиелермен заемдарға пайыздар төлеумен айыптарға және кепілдерге ақы
төлеп алумен, тағы басқалармен байланысты.
2. Инвестициялық қызмет-бұл жер төлемдерін, ғимараттар мен өзге де
жылжымайтын мүліктерді, жабдықтарды, материалды емес активтерді,
айналымнан тыс өзге активтер алып, сондай-ақ оларды сатумен, өзге
ұйымдарға ұзақ мерзімді қаржылық салымды жүзеге асырумен ұзақ
мерзімді облигациялар мен өзге де құнды қағаздар шығарумен байланысты
күрделі салымдарға қатысты ақышалай қаражаттардың айналымы.
3. Қаржылық қызмет-бұл жарғылық капиталды, қосымша капиталды, құрумен
және пайдаланумен, кірісті, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
қаржылық салымдарды бөліп, пайдаланумен, корпоративті құнды
қағаздарды сатумен, ұзақ және қысқа мерзімді несиелер, заемдар
алумен, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды өтеумен, мақсатты
қаржыландырумен түсімдерді алумен және пайланаумен, қарапайым
серіктестіктердің мүлігіні сеніммен басқару келісімімен қатысты
операциялар ойынша есептермен байланысты ақшалай қаражаттардың
қозғалысы.
Сөйтіп қаржылық ресурстарды құрумен және пайдаланумен байланысты
корпорацияның қаржылық қатынастарының бүкіл жиынтығы шартты түрде үш
ақшалай ағын түрінде ұсыныла алады және нақты құндық сипаттарға ие болады.
Бұл ағындар корпорацияның бухгалтерлік балансын бүкіл құрылымына, оның
активтері мен пассивтеріне, сондай-ақ қаржылық тұрақтылығына әсер етеді.
Бюджетке және бюджеттен тыс қорға төлем формасындағы корпорация ақшалай
ағынының қандық деп аталатын бөлігі осы қаражаттарды және оның
айналымынан эквивалентсіз шығарып тастауы білдіреді. Бұл қаражаттар қайта
бөлу кезеңінен өтіп, енді, ақшалай емес, қаржылық ағын фирмасына айналады.
Қаржылық ағын-бұл бюджетте немесе бюджетттен тыс қорларда, яғни,
мелекеттік қаржы салаларында шоғырланатын қайта бөлінген ақшалай ағындардың
бөлігі. Қаржылық ағындар дегенде қаржылық қаражаттар деп түсіну керек. Бұл
мақсатты қаржыландыруға бағытталатын бюджеттік қаражаттар мен бюджеттен тыс
қорларда шоғырлану процесінен өткен ақшалай ағынның ір бөлігі.
Белгілі бір ақшалай кірістер мен қорлар корпорацияларда бүтіндей
қоғамдық өнімді және ішкі жалпы өнімді құраумен бөлу кезеңінде қалыптасады.
Мысалы, өнім сатудан түскен кірістің бір бөлігі материалды шығындар мен
еңбекке ақы төлеуге бағытталуы тиіс. Осының өзінде алынған кіріс есебінен
корпорацияда негізгі қаражаттар, тауарлы-материалдық құндылықтар және
материалды емес активтер бойынша амортизациялық бөлінулер түрінде ақшалай
қорлар шоғырланады. Іс жүзінде олар жаңа қажетті мүліктер алуға арналған,
бірақ олар алынғанша корпорация айналымында болады. Бұдан басқа өнімдері
өткізу есебінен алынған кірістен болашақ шығындар мен төлемдердің ақшалай
резеві жасалады, оның құрамы бухгалтерлік есеп корпорацияның есеп саясаты
саласындағы пормативті құжаттарға сәйкес белгіленеді.
Корпорацияда сондай-ақ жөндеу қоры да құрылуы мүмкін. Ол өнімнің
өзіндік құнындағы негізгі өндірісті қорларды жөндеудің ерекше күрделі
түрлеріне кететін шығындарды біркелкі бөлу үшін арналған.
Бөлу процесі қайта бөлу процесімен қосақтала жүреді. Мысалы, еңбек
ақысын төлеген кезде табыс салығы, зейнеткерлік қорға бөлінетін қаражаттар
ұстанлынып, бюджеттен тыс қорларға ақшалай қаражаттар аударылады.
Корпорацияның төленген кірісінің жалпы мөлшеріне кірістеріндегі табысты
етеді.
Бұнда кірістің жалпы көлемі сол сәт айналымға қатысады, себебі, оның
белгілі бір бөлігі. Бюджетке салық төлемі формасында қайта бөліске түседі.
Нәтижесінде, корпорация айналымында бөлінбеген кіріс қалып қойып, ол таза
кірістің сомасын, яғни соңғы қаржылық нәтиже мен, салықтар мен өзге де
көлемдерге бағытталған кіріс арасындағы айырмашылықты көрсетеді.
Өз кезегінде таза табыс күрделі салымдарды қаржыландыру көзі қызметін
атқаратын жинақтар қорына және акционерлердің жалпы жиналысының шешімдері
мен құрылтайы құжаттарына сәйкес, түрлі әлеуметтік қажеттіліктер мен
көтермелеулерді қанағаттандыруға арналған тұтыту қорына бағыттала алады.
Таза табыс (кіріс) есебінен резервті қор құрылады. Ол іс үстіндегі
заңдылыққа сәйкес құрылады.
Қайта бөлу процесінде сондай-ақ қорлар сипатына ие корпорацияның
бірқатар ақшалай көздері мен қаражаттары құрылады:
- Жарғылық капитал: құрылтайшылардың жарналары есебінен немесе меншік
иесі корпорацияға бекітіп берген мүлік есеінен корпорация құруда
жарғылық капитал да құрылады. Оны құруды тәртібін заңдылық белгілейді.
Жарғылық капитал айналымынан тыс және айналым активтерін қаражаттарын
аванстауға арналған.
- Мақсатты қаржыландыру мен бюджеттен қаражаттар түсу заңда көзделген
жағдайлар да жүзеге асады;
- Мақсатты қаржыландыру мен тиісті бюджеттен тыс қорлардан, өзге
корпорациялардан және заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардан келетін
түсімдер мақсатты іс-шараларды жүзеге асыруға қажет. Бұдан басқа
корпорацияның қаржы айналымына сондай-ақ эмиссиялық табыс пен тегін
түсімдер түріндегі ақшалай көздер қатыса алады және олар қосымша
капиталдың бір бөлігін құрап, арнайы резервтер, яғни алдағы
шығындармен төлемдер сипаттайтын алады.
Шаруашылық қызмет процесінде корпорацияның қаражат айналымына кредиттер
мен заемдар, сондай-ақ кредиторлық қарыздар түрінде тартылған капиталдар
қатыстырылады.
1.4. Қаржыларды ұйымдастыру принциптері
Корпорация қаржыларын ұйымдастыру принциптері тиімді стратегиялық және
тактикалық қаржылық шешімдер қабылдауын қамтамасыз етуі тиіс. Солардың
негізінде корпорацияның қаржылық саясаты, яғни, жеке және заемдық
капиталды, активтерге салымдар салуды, мүлік пен мөлшерлерді арттыру.
Әдістерін, ақшалай ағымдарды оптимизациялауды қалыптастыру жүзеге
асырылады.
Әлбетте, қаржылық саясат, корпорация қаржылары қазметінің нақты
механизмі тұрғысынан алғанда, нарықтық экономикаға сәйкес келетін белгілі
бір принциптерге негізделуі керек.
Ресей ғалымы М.В.Романовскийдің пікірінше корпорация-қаржыларын
ұйымдастырудың осызманғы принциптеріне төмендегідей көрсеткіштер жатады:
1. Жоспарлылық принципі. Ол сату көлемімен шығындардың,
инвестициялардың нарық қажеттілігіне сәйкестілігін, конъюнктура
есебін, ал біздің жағдайда, төлеуге қаілетті сұранысты, яғни,
дұрыстап айырысуды жзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл
принцип осы заманғы ішкі фирмалық қаржылық жоспарлаудың яғни,
бюджеттеу мен бақылаудың әдістерін енгізгенде толық жзеге асады.
2. Мерзімдердің қаржылық ара қатысы-қаражаттарды алу мен пайдалану
арасындағы уақытттың ажырауды барынша аз етуді қамтамасыз етіп, бұл
инфляция және валюта курстарының өзгеруі жағдайында аса маңызды. Бұл
жерде қаражаттарды пайдалану дегенде оларды құнды қағаздар мен
депозиттерге, т. б. орналастырғанда құнсыздалуынан сақтау
мүмкіндігін қарастыру керек деп ұғыну керек.
3. Икемділік, яғни маневрлік сатудың жоспарлы мөлшерлеріне жете
алмағанда, ағымдағы және инвестициялық қызметі бойынша жоспарлы
шығын артып кеткен жағдайда маневр жасау мүмкіндігін қамтамасыз
етеді.
4. Қаржылық шығындарды барынша кемілуі-(минимизациялау) кезкелген
инвестиция мен жоспарлы шығындарды қаржыландыру ең арзан әдіспен
қамтамасыз ету.
5. Тиімділік-капиталды инвестицияға салу қол жеткен деңгейге қарағанда
тиімділігі анағұрлым жоғары болып, қатерден сақтандырудың қамтамасыз
ету.
6. Қаржылық тұрақтылық-қаржылық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, яғни,
корпорацияның жеке капиталының оның жалпы көлеміндегі үлес салмағы
(0,5) ең аз мөлшерін яғни өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін
өтеудегі өзіндік құнын қамтамасыз ету.
Осы принциптерді қаржы салатын жасағанда және белгілі бір корпорацияның
қаржыларын басқару жүйесін ұйымдастырғанда жүзеге асыру керек. Мұндайда
мыналарды ескеру керек.
- Материалдық өндіріс саласы мен өндірістік емес саланы;
- Салалық қатыстылық, яғни өнеркәсіп, транспорт, ауыл шаруашылық, сауда
т.б.;
- Қызмет түрлері мен бағыттары, мейлі экспорт, мейлі импорт болсын;
- Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастыру құқықтық формалары.
Бұл принциптер материалдық өндіріс саласында қызмет жасайтын
корпорацияларда барынша жүзеге асырылады. Олар үшін коммерциялық есеп,
өзін-өзі қаржыландыру немесе өзін-өзі ақтау жүзінде қызмет жасау анағұрлым
сипаттайды.
Корпорациялардың қаржылық құрылымдары мен олардың ұлттық шаруашылық
салаларын басқаруының жоба схемасын келтірейік.
Қаржылармен ұйымдастыру басқарудың барлық тізектеріндегі реттілік пен
нақтылық, қаржылық аппараттың жоғары нәтижелілігі, жауапкершілік
тәртіптілік дегенді білдіреді.
Ұлттың шаруашылық салаларын басқаруды министрліктердің, ведомстолардың,
компаниялардың, акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің қаржылық
департаменттері (басқармалары) мен бөлімдері, фирмалардың, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің және корпорациялардың қаржы бөлімдері мен қаржы
қызметтері жүзеге асырады.
Министрлік пен өзге де жоғары органдардың қаржылық қызметтерінің
аппараты еркін қаржылық болжау бойынша жұмыс атқарып, кірістермен
шығындардың еркін балансының орындалуын бақылайды, өзіне қарасты шаруашылық
субьектілерінің қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.
Фирмалардан, компаниялар мен корпорациялардағы қаржылық қызметті жеке
құрылымдық бөлімше болып табылатын қаржылық қызмет жүзеге асады. Кішігірім
кәсіпорындарда қаржылық қызмет өнім өткізу және есеп-қисап бөлімдерімен
біріктіріліп, қаржылық-өнім өткізу және бухгалтерлік-қаржылық бөлімдер
болуы мүмкін.
Ірі кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық қызмет бірнеше топтан
(бюродан) құрылып, олардың әрқайсысының белгілі бір функциясы болады. Бөлім
бастығы тікелей кәсіпорын басшылығына бағынады. Схема түрінде ол төменде
келтірілген қаржы бөлімінің құрылымы кәсіпорынды оның барлық шығындарын
қаржыларын қаржыландырып және есептесуін жүргізуге қажетті қаржылық
мамұнына толық сай келеді.
Қаржылық жұмыс корпорация жоспарындағы қаржылық көрсеткіштерді
жасаудағы міндеттер мен функцияларды, тапсырмаларды қабылдау мен
корпорацияның ішкі қаржылық ресурстарын арттыру, жылдық қаржылық шараларды
құру жоспарларын бағалауды анықтайды.
Сурет 6 Корпорациялардың құрылымы
Шаруашылықты жүргізудің қазіргі жағдайында қаржылық жұмыс жаңа сапалық
мазмұнға ие болып, бұл меншік қатынастарының және кәсіпорында меншіктің
мемлекеттік емес фирмаларына негізделген түрлі ұйымдастыру-құқықтық
формалардың қалыптасуымен, кәсіпорынның шаруашылықты дербес жүргізуімен
(соның ішінде сыртқы экономикалық қызмет саласында да) обьективті
байланысты.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында тек қана бюджет банктер,
жеткізушілер, корпорация қызметкерлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.ҚАРЖЫ АЙНАЛЫМЫ: ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ОРТАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ҰСТАУ
1.1. Қаржылық механизим және оның негізгі элементтері.
1.2 Қаржы ресурстары. Қаржылық өзара қатынастар жүйесі.
1.3 Ақша айналымы. Ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыру.
1.4 Қаржыларды ұйымдастыру принциптері
2. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АЙНАЛЫМЫН БАСҚАРУ.
2.1. Коммерциялық ұйымдардың ақша айналымы қаражатын
басқару мақсаты және міндеті
2.3 Корпорациялардың ақша ағымын басқару
2.2 Айналым қаражаттарының айналымдылығы көрсеткішінің бағасы және
есептеу
3. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ БАНК
ЖҮЙЕСІ ҚАТЫНАСТАРЫН ТҰРАҚТАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1.Қазақстандағы коммерциялық банктердің экономикалық
қатынастарын тұрақтандыруды жетілдіру жолдары.
3.2.Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың
мотивациялық механизмін жетілдіру жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Экономиканы қайта құру жинақталған тәжірбиелерді түсінуді, эволюциялық
процесстерді және нарықтық формаларды игерудегі бірқалыпты емес қадамдарды
және кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру принциптерін анықтауды талап етеді.
Өзгерістердің микро деңгейдегі бағытталуы және олардың шаруашылық
жүргізудің жаңа орталығына бейімделуі Кәсіпорындардың қаржылары курсының
пәні болып саналады.
Қаржылық ғылымының мақсаты мамандарды нарықтық жағдайда жұмыс істеуге
дайындау. Теориялық заңдылықтарды, шетелдік және отандық тәжірбиелерді,
сонымен қатар қолданыстағы заң және нормативтік базаны білу кәсіпорындардың
және коммерциялық ұйымдардың, барлық меншік түріндегі, қаржылық
қызметкерлеріне жүктелетін қызметтік міндеттерді тиімді түрде орындауға
мүмкіндік береді.
Қаржылар, несие, ақша айналымы проблемаларының кең ауқымын қамтиды, бұл
саланы зерттеумен көптеген мамандар шұғылдануда. Дегенменде тұжырымдамалық
және талдаулық зерттеулер өте жеткіліксіз.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста кәсіпорындар қаржыларының қызмет
атқару тұжырымдамасы қарастырылады, олар өзіне қаржылық санаттарды
(категорияларды) дамудың заңдылықтарын және бағыттарын, кәсіпкерлік
қызметті қажетті қаржылық және несиелік ресурстармен қамтамасыз етуді
біріктіреді; кәсіпорындардың қаржыларының даму кезеңдері қарастырылған,
олар тарихи тұрғыда қаржылық-несиелік саладағы өзгерістердің обьективтік
және заңдылық өзгерістерін бағалауға және ұғынуға мүмкіндік береді және
бірінші кезекте қоғамның экономикалық базистік-меншік қатынастарын
өзгертумен байланысты болады.
Қаржылық қатынастардың даму үрдісін анықтау және негіздеу тек қана
қаржының жаңа тұжырымдамалық және әдістемелік қызмет атқару тұрғысын түзу
арқылы мүмкін болады.
Кәсіпорын қаржылары өндірістік экономикалық және әлеуметтік дамудың
кешенді мақсатты әрекетін іске асыруға бағытталған ақша ағымдарын басқаруға
және тиімді түрдегі қаржылық шешімдер қабылдауға, жоғары өнімді еңбекті
ынталандыруға және кәсіпкерлік ынталандыруға және кәсіпкерлік белсенділікті
көтермелеуге мүмкіндік береді .
Қаржылар кәсіпорындардың нарықтық жағдайда жұмыс істеуге тез арада
бейімделуіне әсер етіп, заңдардың тұрақты түрде өзгеріп отыруында қаржылық
жағдайды тұрақты түрде сақтауға, банкроттықты болдырмауға, кәсіпорын
жұмысын өзгертіп отыруға көмектеседі .
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық бөлімі болып табылады.
Олардың қызметінің дамуы - нарықтық механизмді құрудың қажетті шарты болып
табылады. Экономикалық қайта қалыптасу процесі банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл сала бүгінгі күні де қарқынды дамуда.
Ұзақ уақыт бойы банктер мемлекеттік органдар болып табылды және
экономиканы әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесінің негізгі бағыттарының
немесе құрылымдарының бірі болды. Соның нәтижесінде елімізде банк ісін
ұйымдастыруда Қазақстандық банктердің дәстүрі және тәжірибесі болмады.
Бүгінгі күні нарықтық экономикамызды қүра отырып, біз қысқа мерзім ішінде
банк ісін үйымдастырудың қазіргі әлемдік деңгейіне еріксіз жетуіміз қажет.
Отандық банк жүйесінің коммерцияландырылуы, қаржы институттары арасында
бәсекелестіктің шиеленісуі немесе өткірленуі дамыған елдердің банктерімен
жинақталған жағымды тәжірибелерді танып білуге және оларды тәжірибеде
қолдануға әкеледі.
Соңғы уақыттарда Қазақстанның банк жүйесінің қалыптасуында үлкен
ілгерілеушіліктер болды. Үздік-банктер анықталды, банктік маманданулардың
негізгі бағыттары қалыптасты, қаржы институттары арасында клиенттік базаны
бөлісу аяқталды. Мұндай жағдай банктер үшін банктік менеджменттің маңызын
арттырды, ендігі кезде клиенттер бірдей қызметтер ұсынатын банктер арасынан
өзіне деген ең жақсы қатынасты және жоғарғы деңгейлі қызмет көрсететін
банктерді таңдауда. Бұл банктік менеджменттің марапаттау, мадақтау сияқты
түрлі әдістер арқылы қызметкерлерді ынталандыруды, еңбекке мотивациялауды,
адам ресурстарының сапасын арттыруды қамтитын банк персоналын басқару
саласының маңызына жатады.
I Тарау ҚАРЖЫ АЙНАЛЫМЫ: ОЛАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ОРТАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ҰСТАУ
1.1 Қаржылық механизм және оның негізгі элементтері
Қаржылық кәсіпорындар немесе корпорация қаржылық бірегей жүйенің
құрамдас бөлігі.
Шаруашылық жүргізетін субъектілердің басым бөлігі материалдық өндіріс
саласында қызметпен айналыса отырып, қоғам өмірін қамтамасыз ететін
материалдың қоғамдық өнімін шығарады, осы қаржылық тізбек қаржының негізгі
бөлігі және қайнар көзі болып табылады.
Жалпы мемлекеттік қаржы секілді шаруашылық субъектінің өз қаржысының
болуы, ең алдымен, тауарлы-ақшалай қарым-қатынастың, және экономикалық
заңдардың жұмыс істеуімен байланысты.
Тауарлы-ақшалай қарым-қатынас, бірінші кезекте, еңбектің қоғамдық
бөлінуімен және меншіктің түрлі формаларымен анықталады. Жекелеген тауар
өндірушілер мен қызмет жасаушылар арасындағы еңбекті бөлісу деңгейі түрлі
тәуелсіз кәсіпорындардың, олардың құрылымдық бөлімшелерін тіпті жекелеген
жұмыс орындарын белгілейді. Жекелеген тауар өндірушілер мен қызмет
жасаушылар тауар құнын көрсететін баға бойынша сатып алу-сату жолымен өзара
қызмет алмасып, еңбек нәтижелерімен, өнімдерімен де алыс-беріс жасайды.
Міне осындай қарым-қатынас жиынтығы тауар-ақша қарым-қатынасы болып
табылады.
Шаруашылық субъектілерінің қаржылары ақшалай формада кеңейтілген ұдайы
өндіру процесінің негізгі тұсын айқындап, оны экономикалық заңдар
талаптарына сәйкес жүзеге асыруға жағдай жасайды. Олар ұлттық шаруашылықты
одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен жинақтарды бөлу және
пайдалану үшін қолданылады. Мұндай дамуды шаруашылық субьектілерінің мықты
және жақсы реттелген қаржынсыз көз алдыға елестету мүмкін емес. Бұлар
ұлттың шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық тұтқасы және
экономиканы жаңғыртудың аса қуатты құралы болып табылады.
Шаруашылық субьектілерінің (кәсіпорындарының) қаржыларына
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктердің, тағы басқа шаруашылық органдарының, шаруашылық
аралық, салааралық кооперативті ұйымдар мен мекемелердің қаржылары кіреді.
Бұл аталғандар өнеркәсіптік, ауыл-шаруашылық, транспорттың, жабдықтау-
өткізу, сауда (делдалдық) дайындау, хологиялық барлау, жобалау қызметі,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, байланыс, тұрғын үй – коммуналдық
қызметтер жасап, түрлі қаржылық, несиелік, сақтандыру, білім еру,
медициналық, ақпараттық, маркетингтік, қоғамдық-пайдалы қызмет саласындағы
көптеген өзге де қызметтер көрсетіледі.
Меншік формаларының дамуы мынадай жаңа кәсіпорындардың пайда болуына
әкеліп соқтырады: жеке, кооперативті (тауарлар, өнімдер шығару және қызмет
көрсету жөнінен), акционерлік, аралас және шетелдердің кәсіпорындарымен,
фирмаларымен біріккен т.б.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласының қаржылары осы саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын өзіндік айтарлықтай
айырмашылықтары болады. Алайда, бір мезгілде барлық салалардың шаруашылық
субьектілері қаржыларының маңызы мен негізгі принциптерімен және бірдей
экономикалық заңдылықтармен айқындалады. Осының бәрі олардың ірі негізгі
тізбектің-шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржыларын біріктіру
мүмкіндігі мен қажеттілігін айқындайды.
Шаруашылық субьектілері қаржыларының маңызы және көрініс формасы
болады. Оның маңызы деп қаржының ішкі мағынасын түсіну керек. Бұл оларды
ерекше құндылық категориясы-қаржылық деп анықтайды. Қаржылардың маңызы мен
көрініс формалары өзара байланысты. Алайда олардың беріктілік дәрежесі
әртүрлі. Қаржылардың көрініс формалары олардың маңыздылығына қарағанда
жиірек және тезірек өзгеріске ұшырап отырады. Мысалы: кәсіпорындардың
мемлекеттік бюджетпен өзара қатынас формалары пайдаға табыс салуда, соңыра
табысқа салық салуда неше мәрте өзгеріп, жетілдіріліп отырды; шаруашылық
қажеттерін бюджеттен қаржыландыру қара жайттарының кері қозғалысы негізінен
өзін-өзі қаржыландыру әдісіне ауыстырылды, кәсіпорының өз ішіндегі, оның
бөлімшелері арасындағы, әкімшілік пен қызметкерлер арасында ақша айналымы
формалары өзгеріп, бұл қатынастар эквивалентті сипатқа ие болып,
коммерциялық негізге өткізіледі.
Корпорация шаруашылық қызметіндегі қаржының ролі, біріншіден, қорлардың
жеке айналымдарына қызмет етуді жүзеге асыруда көрініс табады. Осындай
айналымның нәтижесінде құнның ақшалық формасы тосарлыққа айналып, осындай
процестен кейін товарлық құны қайтадан дайын өнімді өткізуден түскен табыс
формасында көрініс табатын таза табысқа жұмсалатын материалдық шығындарды
өтеу қорына өткізілген тауардан түскен табысты өлуге қатысады. Үшіншіден,
бюджет төлемдеріне таза табыс. Сондай-ақ корпорация иелігінде қалдырылатын
табыс қайта өліске түсіп, өндірістік және әлеуметтік қажеттерге босатылады.
Бұдан басқа, төртіншіден, корпорация иелігінде қалдырылатын таза табыс
тұтыну, жинақ және резервті қорлар мен бизнес жоспарда көзделген өзге де
мақсаттарға босатылады. Ең соңында қордың айналымы процесінде материалдық
және ақшалай ресурстардың қозғалысы арасындағы сәйкестілікке, яғни,
өтімділік жағдайына, корпорацияның төлем қабілеттілігі мен қаржылық
ахуалына бақылау орнатылады.
Корпорацияның қаржысы, әдетте, тауарлы-ақшалай қатынастың болуымен және
мемлекет тарапынан реттеліп отырумен байланысты. Бұл Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінде былай көрініс тапқан: жарғылық және резервті
капиталдың көлемімен жасақталу тәртібі; акцияларды орналастыру және сатып
алу тәртібі; өткізу; банкроттық (дәрменсіздік); есеп шотынан қаражатты
есептеп шығару кезегі тәртібі; өнімнің өзіндік құынан жататын шығындар
құрамы, есепке алу саясатының нұсқалары, салық салу нысандарымен
ставкалары.
Корпорация қаржылық материалдың негізі ретінде капитал айналымы қызмет
атқарады, ол тауарлы-ақшалай қатынас жағдайында ақша айналымы формасына
айналады.
Қаржы функциясы. Қаржылық қатынас – бұл ең алдымен, байіс қатынасы.
Қоғамдық өнім мен ұяттың табысты бөлудің, қорпорацияның мемлекеттік бюджет
пен нарықтың өндірістік дамуындағы несиелік жүйемен қатынасындағы,
шаруашылық механизмінің жетілуі мен қатынасы формалары мен әдістерінің
өзгеруі ғылыми – техникалық прогресті жеделдетудегі, дамудың көзделген
бағдарламарын жүзеге асырудағы өндіріс қарқынын ұлғайтудағы, қоғамның еңбек
өнімділігін арттырудағы бөлу қатынастарының және қаржының ынталандыру ролін
күшейтуді мақсат тұтады.
Шаруашылық субъектілері қаржыларының бөлу функцияларының ерекшілігі
сол, қаражаттың және айналымы процесінде өндірілетін өнімнің құны
бекітілген экономикалық нормативтер (салық ставкалары, аммортизациялық
босатылымдар нормасы, несие кредиттері) негізінде бөліске түседі. Дәл осы
қаржылардың ұдайы өндіріс процесіндегі бөлісін және қайта үлестіруге
қатысуын анықтайды. Ақшалай қорлар мен жинақтарды бөлу экономикалық жағынан
негізделген болса,онда ол қаржыларды жұмсау мен ұдайы өндіру жөніндегі
қосалқы функциясының басты шарты болып табылады. Бөлу немесе үлестіру-
өндіріс пен тұтыну арасындағы байланыс тізбегі. Бұл процесс кәсіпорынның
өнім өткізу есебінен табыс алу және өндіріске жұмсалған шығындардың орнын
толтырып, таза кірістің пайда болуы жолымен жүзеге асады. Табыстың бір
бөлігі қайта болу түрінде орталықтандырылған қорларға түссе, екінші бөлігі
еңбекке ақы төлеу, әлеуметтік қажеттер үшін, өндірісті кенесіп дамыту үшін
кететін шығындардың орнын толтыру мақсатында шаруашылық қарамығында қалады.
Шаруашылық субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды роль атқарады: шаруаны есепсіз және бақылаусыз
жүргізуге болмайды, өзге де экономикалық тұтқалар сияқты қаржы
экономикасында басқару процесінде, өндіріс өсімін ынталандыруда және еңбек,
материалдың, табиғи және ақшалай ресурстарды тиімді пайдалануда қажетті
бақылауды қамтамасыз етуде маңызлыра атқарады. Ақшалай бақылау тек
субъектінің өз ішінде ғана емес, сондай – ақ өзге шаруашылық
субъектілермен, жоғарыда аталып кеткен ұйымдармен, қаржы несиелік
мекемелермен қатынас жасағанда жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның өзінде еңбектің саны мен сапасы, негізгі, айналымдар және
ынталандыру қорларын жасап, пайдаланылуы да бақыланады. Шаруа жүргізуші
субъектілер арасындағы қатынасты жеткізілген тауарларға жасалынған қызмет
пен атқарған ақы төленуде, келісім – шарт міндеттемелерін орындауға бақылау
жүзеге асырады. Қаржылық және несиелік органдармен қатынастар бюджет пен
несиелерге бақылау жүргізіледі.
Корпорация қаржылары ақшалай табыстарды жасау, бөлу және пайдалану,
өнімдерді өндіріп, өткізуде, жұмыстар атқарып, қызмет көрсеткен деп
жинақтар мен қорларға байланысты экономикалық қатынастар түрінде көрініс
табады.
Осылай, корпорация қаржылары функциялары микроэкономика дәрежесінде
жүзеге асырылып, олар ақшалай қаражаттарды алумен және ақшалай шығындарды
жұмсаумен байланысты экономикалық жекелену және игіліктер жасау жағдайында
корпорацияның копиталы мен ақшалай қорын жасап, пайдаланушымен тікелей
байланысты. Ақшалай қаражаталумен ақшалай шығындар жұмсау төмендегідей
ақшалай ағымдарда жүзеге асырылда:
- корпорацияның ақшалай ағымдарын реттеу;
- қаржы ресурстарын жасау;
- қаржы ресурстарын пайдалану.
Ресей ғалымы М. В. Романовский осыған байланысты корпорация қаржылары
функцияларының төменгідей схемасын ұсынып, бұл корпорацияның ақшалай
ағындарын реттеудің осы заменға үлгісіне сәйкес келеді. Қаржы ресурстарын
жасау мен пайдалану схемасы мынадай:
Сонымен корпорацияның ақшалай ағынын реттейтін функциясы корпорация
қаржыларының қоғамдық мақсаттағы спецификасын айқындап, бұл тек осы
категорияға тән және қаржылық ресурстарды құру және пайдалану процесімен
байланысты, ал ол, өз кезегінде тиісті ақшалай ағынмен жанамаланған.
Қаржылық ресурстарды құру және пайдалану ақшалай ағындардың шарттарын
реттеумен анықталады, бұл тек корпорация қаржысына тән осы функцияда
көрініс тауып,дәл осы жайт бұл процесті жүзеге асыруға қоғамдық жағдай
туғызады. Корпорацияның қаржыларын басқару процесінде осы функцияларды
жүзеге асырғанда бір мезгілде бақылау да жүзеге асырылады. Бақылаудың осы
функциясы ішкі және сыртұы бақылаудың көмегімен жүзеге асырылады.
Сыртқы қаржылық бақылауды ҚР Қаржы министірлігіне қарайтын мемлекеттік
органдар, қаржы полициясы, ҚР есептеу комитеті т.б органдар жүзеге асырады.
Қаржылық бақылаудың жекелеген түрлері ҚР ұлттық банкі, коммерциялық
банктер, аудиторлар, меншік иелері т. б. жасай алады.
Ішкі бақылауды корпорацияның бақылау – таңдау қызметтері, бухгалтерия,
өз аудиторлары, тексеру комиссиялары жүзеге асырады. Бұл әрине жұмыс
тиімділігін артыруға көздейді.
Қаржылық механизим және оның негізгі элементтері. Корпорацияның
ұйымдастыру – құқықтық формаларын олардың қаржылық ерекшеліктері
анықтайды. Корпорация қаржыларының осы заменғы ұйымдастыру – құқықтық
формасының жалпы сипаттық ерекшеліктерін бөліп алудың және негізгі
айырмашылықтарының белгілеудің маңызы зор. Тәжірібиеде егер кәсіпорының
(корпорация) белгілі бір қаржылық ерекшеліктерді ескермесе, бұл меншік
иелері және басқарушылар мен қызметкерлер арасында дау – дамай туындайтынын
көрсетіп берді. Сондықтан құрылтай құжаттарында бекітілген кәсіпорынның
ұйымдастыру құқықтық формасы ақша актілерінің талаптарына толық жауап беру
керек.
Кәсіпорынды, корпорацияны классификациялау да меншіктің қай формасына
жататындағы маңызды нышан болып табылады. ҚР – ның заңдылығына сәйкес елде
жеке және мемлекеттік меншік иеліктері бектілген. Жеке меншік азаматтардың
немесе мелекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
болып табылады. Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде қоғамдық ұйымдардың
меншігі үлкен роль атқарады.
Мемлекеттік меншікке республикалық және коммуналдық меншік жатады.
Меншіктің аталған формалары ішінде түрлі шаруашылық құрылымда
жасанталып, бұл шаруашылықта жүргізілген ұйыдастыру құқықтың формаларының
көптеген мөлшерде мұрындым болады.
1. Мемлекеттік кәсіпорындар мемлекеттік меншікке негізделген соның ішінде
● республикалық – Қазақстаннның экономикалық және әлеуметтік дамуынның
жалпы мемлекеттік міндеттерін шешу үшін :
● коммуналдық меншік кәсіпорындары – тиісті аумақтағы халдықтың
әлеуметтік – экономикалық қажеттерінің өтеу үшін (жергілікті билікке
қарайды).
2. Заңды тұлғалардың жеке меншігіне негізделген: түрлі типтегі
шаруашылық жолдастықтар, соның ішінде акционерлік қоғамдар, кооперативті
кәсіпорындар мен ұйымдар .
3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген кәсіпорындар.
4. Құрылтайшылардың, соның ішінде шет елдің заңды тұлғаларымен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі біріккен кәсіпорындар.
5. Азаматтардың меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар.
6. Жоғарыда аталған түрлі меншік реформаларының қатысуымен құрылған
аралас кәсіпорындар. Кәсіпорындардың, ұйымдардың мекемелердің түрлі
классификациясының сипатамаларымен көп қырлылығы, олардың мүмкін үйлесулері
қаржылық жүйесінің осы тізбегінің қаржылық механизмін күрделендіріп ұдайы
жетілдіру қызметі дәлме – дәл, тура заңдастыруды, жақсы реттелген басқару
мен қаржы процестеріне бақылауды қажет етеді.
Кәсіпорының қаржыларының ұйымдастыру төмендегі схемалар бойынша
істейді.
Бірінші – кәсіпорынды заңды тұлға ретінде тану.
Мүліктің оңашалануы, бухгалтерлік
баланстың болуы.
Корпо
рация
ның
заңды
тұлға
екенд
ігін
көрсе
тетін
белгі
лер
Осы мүліктер жөніндегі міндеттілік
жауапкершілігі.
Банкте есеп шоттың болуы.
Өз атынан сөйлеу.
Екінші – кәсіпорынның қаржыларын ұйымдастыру прициптері
Корпорац
ия
қаржылар
ының
ұйымдаст
ырудың
принципт
ері.
Тәуелсіздік.
Өзін өзі қаржыландыру
Қаржылық қорытындыларға мүдделік.
Қаржы қызметі нәтижелеріне
жауапкершілік.
Қаржы қызметіне бақылау.
Үшінші – кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құрайтын көздері.
Кәсіпоры
нның
қаржылық
ресурста
рын
құрудың
көздері.
Амортизациялық босатылымдар.
Шаруашылық және қаржылық қызметтердің барлық
түрінен түскен кіріс
Серіктестікке кіргендердің қосымша үлесттік
салымдары.
Облигацияларды шығарудан түсетін қаражаттар
Ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамдарда
акцияларды шығару және орналастыру жолымен
жұмылдырылатын қаражаттар
Облигациялық заемдардан басқа банктермен өзгеде
кредиторлардің мерзімінен бұрынғы несиелері.
Өзге де заңды көздер (заңды және жеке
талғаларды өз еркімен босатқан салымдары.)
Сурет 1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын ұйымдастыру
Шаруашылықты жүргізудің ең кем тараған формасы ретінде мысалығпа
акционерлік қоғамдардың қаржыларын қарастырайық.
Акционерлік қоғамдар заңды және жеке тұлғалардын – акционерлердің үлкен
тобын біріктіреді. Акционерлердің құқықтарын сақтау акционерлік қоғамдардың
қаржылық қызметінің шарттарының бірі. Акционерлік қоғамның мүлкі акцияларды
ашық немесе жабық түрде сату және өзгеде көздер есебінен алынатын кіріс
есебінен құралып, төмендегідей схемада жүзеге асады.
Ашық немесе жабық жазылу формасындағы
акцияларды сату.
Табыс алу.
Өзге де көздер.
Сурет 2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құру
АҚ – коммерциялық ұйым. Акционерлердің АҚ қатысты міндетті құқықтарын
растайтын жарғылық қор акциялар санына бөлінген.
Акционерлер қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Сондықтан
өздеріне тиесілі акциялардың құны мөлшерінде оның қызметіне байланысты зиян
тарту қаупі болады. Акцияға толық ақы төлемеген акционерлер қоғамның
міндеттемелері бойынша оларға тиесілі акциялардың төленбеген бөлігі құны
мөлшерінде жауапкершілікті тартады. Акционерлік қоғамдардың өз фирмалық
атаулары болады,ол оның ұйымдастыру құнықтық формасы мен типін көрсетеді.
Акционерлік қоғамның филиалдары мен өкілдіктері қоғам орналасқан жерден
тыс аумақта болса, онда олар заңды тұлға бола алмайды және акционерлік
қоғам бекіткен ереже бойынша жұмыс істейді. Тәуелді және тектес (бөлініп
шыққан) қоғамдар заңды тұлғалар бола алады. Қоғам ашық екені туралы ақпарат
тек қана жарғы да емес, сондай –ақ акционерлік қоғамның атауында да болады.
Ашық акционерлік қоғамдардың акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды
өзге акционерлердің келісімінсіз өзгелерге өткізе алады. Мұндай қоғам
өздері шығаратын акцияға ашық жазылуда өткізіп оларды еркін сата алады.
Егер жазық жабылу мүмкіндігі қоғам жарғысында немесе заңда шектеулі болса,
онда АҚ өздерін шығаратын акцияларға жазылуды жабық өткізе алады.АҚ үшін
акционерлер саны шектеулі емес.
Акционерлік қоғам өздігінен құру немесе жұмыс істеп тұрған заңды
тұлғаны қайта құру жолы емес құрылады және ол мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап құрылды деп саналады.
Құрылтайшылар өзара АҚ құру туралы келісім – шартқа отырып, ол қоғамды
құру жөніндегі бірігіп істейтін қызмет тәртібін, жарғылық капиталды,
құрылтайшылар үлесіне тиетін акциялардың категориялары мен типтері, оларға
ақы төлеу көлемімен тәртібін қоғамды құны жөніндегі құрылтайшылайдың
құқықтары мен міндеттерін анықтайды. Қоғамды құру жөніндегі келісім – шарт
оның құрылтай құжат болып табылады.
АҚ – ның құылтайшылары оны құрумен осы қоғамды мемлекеттік тіркеуде
өткізуге дейінгі туындайтын міндеттемелерге байланысты бірдей
жауапкершіліке тартады. АҚ өзінің құрылуына байланысты құрылтайшылардың
міндеттемелерін тек акционерлердің жалпы жинаысында олардың іс - әрекеті
қолдау тапқан жағдайда ғана жауапкершілік тартады.
АҚ – ның жалғаз құрылтай құжатты болып оның жарғысы болып табылады.
Оның талаптарын қоғамның барлық органдарымен акционерлері орындауға
міндетті. АҚ – ның схемалық жарғысы мынадай болады.
Қосымша акцияларды орналастыру жолымен жарғылық капиталды артыру
орналастырылған қосымша акциялардың номиналды құны мөлшерінде тіркеледі.
Жарғыға өзгерістер мен қосымшалар енгізу немесе жарғына бекіту
көпшілікпен акционерлердің ¾ бөлігінің дауысмен қабылданады.
АҚ – ды қайта құнымен байланысты қаржылық ерекшеліктер схема түрінде
мынадай көрініс табады.
АҚ шығарған барлық облигациялардың номиналды құны қоғамдық қаржылық
капиталы мөлшерінен немесе облигациялар шығару үшін үшінші тұлғалар ұсынған
қамтамасыз ету көлемінен аспау керек.
Жаргы
ға
келес
ілер
жатад
ы
Филиалдар мен өкілдіктер туралы
мәліметтер.
Қоғам орналастыратын акциялардың саны,
номинаол құны, категориясы және дәрежелі
акциялардың типтері.
Әрбір категория мен тип иелері -
акционерлердің құқықтары.
Жарғылық капитал мөлшері.
Акционерлердің жалпы жиналысына әзірлік
және өткізу тәртібін оның ішінде басқару
органдарының білікті көпшілік даусымен
немесе бір ауыздан шешім қабылдайтын
мәселелердің тізімі.
Басқару органдарының құрылымымен
міндеттіері және олардың шешім
қабылдау тәртібі.
Толық немесе қысқартылған фирмалық
атауы және орналасқан жері.
Сурет 3 Кәсіпорынның жарғылық капиталын ұйымдастыру
Есептік көрсеткіш әдетте, жыл сайын алдағы жылға бюджетті бекіткенше
өзгеріп отырады, тиісінше жарғылық капиталда да өзгеріске ұшырайды.
Облигацияларды шығаруға тек
АҚ-ң барлық қаржылық капиталды төлеген соң ғана жол беріледі.
Құнды қағаздарды орналастырудың қаржылық ерекшіліктері төмендегідей
жүзеге асады.
Акцияларды орналастыру бағасы – нарықтық құн бойынша, бірақ номиналды
құннан төмен емес, номиналдан төмен (қосымша қарапайымдар – нарықтық құнның
90% төмен емес; делдалдың қатысуымен қосымша акциялар).
Сурет 4 Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының құрылымы
АҚ – ң басқа құнды қағаздары акцияларға конвертацияла – олардың
нарықтық құныгың 90 % төмен емес бағамен немесе делдалдың сыйлық ақысы
мөлшерінен төмен болмауы тиіс. Құнды қағаздары орналастыру – АҚ – ң ашық
және жабық жазылу жолымен. Конверттелетін дауыс берілетін акцияларға дауыс
берілетін және құнды қағаздарды орналастыру.
Сурет 5 Акциялар бойынша дивиденттер төлеу тәртібі
Төлеу көзі – таза кіріс, ал дәрежелі акциялар үшін бұдан өзге арнайы
қорлар. Акциялар бойынша дивидентер төлеу жөнінен төмендегідей шектеулер
болады:
- бүкіл жарғылық капиталды толық төлеп біткенге дейін;
- бүкіл акцияларды төлеп біткенге дейін;
- дивиденттерді төлеу сәтінде, осы төлеулер нәтижесін де төлеуге
дәрменсіздігі байқалғанда;
- егер таза активтердің құны жарғылық капитал мен резерві капиталдан аз
болса.
Маңызды қаржылық мәселелер – акционерлердің жалпы жиналысы – АҚ – ы
басқарудың басты органы құзырында болады.
Акционерлердің жылдық жалпы жиналысы қоғамның жарғысында жазылған
мерзімде өткізіледі, бірақ қаржы жылы аяқталған соң екі айдан бұрын емес
және алты айдан кешіктірілмеуі керек.
Акционерлердің жалпы жинасысының құзырына төмендегідей қаржылық және
ұйымдастыру мәселелері кіреді:
- Жарғыға өзгерістер мен қосымшалар енгізу;
- АҚ – да қайта құру;
- АҚ – да тарату, тарату комиссиясын тағайындау, аралық және соңғы
тарату баланыстарын бекіту;
- Жарияланған акцияларды шекті мөлшерін анықтау;
- Акцияның номиналды құнын артыру немесе қосымша акцияларды орналастыру
жолымен жарғылық капиталды артыру;
- Тексеру комиссияның мүшелерін мерзімінен бүрын сайлау және өкілетігін
тоқтату;
- АҚ аудиторын бекту;
- Жылдық есептерді , бухгалтерлік баланстарды, кірістер мен шығыстар
есебін бекіту, осы кірістер мен шығыстарды бөлу;
- Заңда көзделген кей жағдайларда қоғамға орналастырылған акцияларды
алдыру және сатып алу;
- Холдингтік компаниялық қаржылық өнеркәсіптік топтарға, өзге де
біріккен коммерциялық ұйымдарға қатысу.
Қоғамның жарғысы өзгерту, соның ішінде оның жарғылық капиталы мөлшерін
өзгерту – акционерлердің жалпы жиналысының ерекше өкілеттілігіне жатады.
Директорлар кеңесі АҚ қызметіне жалпылай басшылық жасайды. Дауыс
берілетін акциялар иелері – акционерлердің саны 50 – ден кем болса, онда
қоғам жарғысы қоғам директорлар кеңесіне функциясын акционерлердің жалпы
жиналысын жүзеге асырады деп қарастырылады.
АҚ директорлар кеңесінің ерекше міндеттеріне мына мәселелер жатады:
- қоғам қызметінің басым бағыттарын анықтау;
- номиналды құнды артыру немесе жарияланған акциялардың саны,
категориясы және типі мөлшерінде акцияларды орналастыру жолымен (егер
мұндай құқық қоғам жарғысымен акционерлердің жалпы жиналысы шешіммен
сәйкес берілсе) қаржылық капиталды артыру;
- қоғамда облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды орналасытруға
мүмкіндік беру (егер өзге АҚ жарғысында көзделмесе);
- мүліктің нарықтық бағасын анықтау;
- қоғамның атқарушы органын құру және өкілеттікті мерзімінен бұрын қоғам
жарғысында директорларл кеңесінің құзырына жатқызылса, төлейтін сый
ақылармен компенсация мөлшерін белгілейді;
Акциялар дивиденттері мөлшері және оларды төлеу тәртібі бойынша
кеңестер;
- резервті және басқа қорларды пайдалану;
- қоғамның филиалдарымен өкілеттерін құру;
- қоғамның басқа ұйымдарға қатысуы туралы шешім қабылдау;
- АҚ-ң жарғысы мен заңда көзделген өзге де мәселелер.
АҚ-ң қаржы-шаруашылық қызметіне бақылауды жүзеге асыру шін
акционерлердің жалпы жиналысы, жарғыға сәйкес, тексеру комиссиясын немесе
ревизорды сайлайды.
Тексеру комиссиясы қызметі тәртібін АҚ-ң ішкі құжаты анықтап, оны
акционерлердің жалпы жиналысы бекітеді. АҚ-ң қаржылық-шаруашылық қызметі
бір жылғы қызмет қортындысы бойынша және тексеру комиссиясының
бастамасымен, акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар кеңесінің
шешімі немесе акционерлердің талабы бойынша кез келген уақытта тексеріле
алады.
Тексеру комиссиясы акционерлердің жалпы жиналысын кезектен тыс шақыруды
талап ете алады. Тексеру комиссиясынан бөлек, сондай-ақ АҚ қызметіне
акционерлердің жалпы жиналысы бекіткен аудитор бақылау жасай алады.
Қоғамның қаржылық-шаруашылық қызметін тексеру қорытылары бойынша
тексеру комиссиясы немесе аудитор тұжырымдар жасап, онда төмендегідей
жайттар көрініс табады:
-АҚ-ң есептері мен өзге қаржылық құжаттарында келтірілген
мәліметтердің растылығын дәлелдеу;
- Жаңа серіктестіктерді тарту, ашық типті акционерлік қоғамға айналдыру;
- Құнды қағаздар нарығына акцияларды орналастыру, биржалық сатылым
немесе биржаға акцияның еркін айналымы;
- Комиссияны бөліп немесе толық сату, холдингтерге, өндірістік немесе
коммерцияларға сату.
- Корпорацияның одан әрі шешім қабылдау процесі төмендегіше өтеді:
- Жасырын (құпия) мақсаттар мен жоспарларды, ғылыми әдістерді, қатаң
шектелген
процедураларды, жоспарлаудың формальді әдістерін пайдалану;
- Кәсіпкерлерге қатысты санкциялар, дәрежелі акцияларды қарапайым
акцияларға айналдыру, басшылықты ауыстыру;
- Қызметкерлер командалары өзара ауыспалы, еңбек-дербестіктен
ажыратылған.
Дербес кәсіпкер өз шешімдерін төмендегі сипатта қабылдайды:
- Жұрттың әріне түсінікті мақсатқа бағытталған ашық қызмет;
- Кәсіпкер білетін және қолынан келетін тірлікті қолдану,
- Сезімталдық, оқиғаға жедел жауап қайтара білу;
- Кері ынта: бақылауды жоғалтып алудан қорқу:
- Кәсіпорын табысы жеке адамдарға байланысы, оның иесі бар ықыласымен
жұмыс істейді;
Корпорация басшылық жасауды келесі әдістерін белгілейді:
- Бақылаудың қатаң жүйелерін және инвестиция стратегияларының
альтернативті түрлерін қолданады;
- Жобаларды жүзеге асыруда уақыт шешетін белгілейді;
- Кәсіпорынға өз капиталын салатын салалардың ірі ретінде қарау;
- Жекелік факторды жоққа шығаратын жағдайға формальды талдауға сүйену.
Дербес кәсіпкерлердің басшылық жасау әдістері корпорациядан өзгеше және
төмендегідей болады:
- Қызметтің толық дербестігі;
- Бір ғана мақсатқа жетуге талпыныс;
- Өз уақытын жұмсауға шектеудің болмауы;
- Орнатылған тәртіпті бұрмалау фактілері туралы хабардар болу;
- Бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есеп ұсыну
Акционерлік қоғамның қызметін акционерлердің өздері бақылайды:
1.2 Қаржы ресурстары. Қаржылық өзара қатынастар жүйесі.
Корпорацияның қаражаттарын (капитал, табыс, резервтер, т.б.) құрау және
пайдалану процесінде ақшалай қатынастардың кең жиынтығы туындап, олар оның
қаржыларының экономикалық салаларын, тиісті қаржылық қатынастарды
айқындайды. Бұл қатынастар мыналар арасында болады:
- Жеке капиталды құрау және тиімді пайдалануға сондай-ақ дивидейттер мен
пайыздарды төлеуге қатысты корпорация мен оның инвесторы (акционерлер,
қатысушылар, меншік иелері) арасында;
- Есеп айырысудың формалары, әдістері және мерзімдеріне, сондай-ақ
айыппұлдытөлеуді орындауды қамтамасыз ету әдістері мен кепілдерді,
яғни, міндеттемелерді тапсыруға қатысты корпорацияның, жеткізушер мен
сатып алушылар арасында;
- Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар және олар
бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеуге қатысты корпорациялар,
инвесторлар, өзге де кәсіпорыдар арасында;
- Несиелер, заемдар, сақтандыру сый ақылары мен сақтандыру салымдары
түрінде бос ақшалай қаражаттарды тарту мен орналастыруға, ақшалай
талаптың орнына қаржыландыруға қол жету, жеке зейнет қорларына, т.б.
төлемдерге қатысты корпорация, несие институттары, өзге де
корпорациялар арасында;
- Қаражаттарды ішкі кооперативтік қайта бөліске қатысты;
- Сенімді басқаруға алынған мүлікке және осы басқарудан алынатын кірісті
өткізуге
- қатысты корпорациялар мен мүлікті басқарудың сенімді құрылтайшылары
және табыс алушылар арасында;
- Қолды бар келісім-шарттарға және бірігіп қызмет ету нәтижесінде
алынған кіріске сәйкес салымдар қатысты корпорациялар өзге де
кәсіпорындар арасында;
- Коммерциялық концессия келісімі бойынша сый ақы төлеуге қатысты
корпорациялар мен құқық иелері арасында;
- Еңбекке ақы төлеуге және тұтыну қорынан төлемдерге қатысты корпорация
және оның жалдамалы қызметкерлері арасында;
- Салықтарды, жинауларды есептеп; салық салынатын базаны қалыптастыру
және осы төлемдерді: жүзеге асыруға қатысты корпорция мен мемлекет
арасында;
- Табыс салығын, әлеуметтік салықты, т.б. ұстағанда корпорация мен оның
қызметкері арасында;
- Бюджетке салықтар мен жиналымдарды төлеп, бюджеттен тыс қорларға
бөлгенде корпорация мен мемлекет арасында;
- Бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан заңдылықта көзделген
мақсаттарды қаржыландырғанда корпорация мен мемлекет арасында:
Нарық жағдайында қаржылық қатынастардың принципті жаңа түрлері болады.
Олар кәсіпорындардың мұршасыздығымен байланысты болып, бұл кәсіпорынның
ағымдағы төлемдерінің тоқталуынан туындайды. Бұл мемлекет және заңдылық
тарапынан қатаң шектеліп, корпорациялардың бірігуі, бірін-бірі сіңіруі және
бөліну салдарынан болатын қаржылық қатынастарды басқарудың дағдарысқа қарсы
арнайы формаларын қажет етеді.
Әдетте, қаржылық қатынастар корпорацияның капиталын, табыстарын,
қорларын өзге де ақшалай қаражат көздерін яғни, қаржы ресурстарын құрақ,
бөлу, қайта және пайдалану процесінде туындайды.
Иә, тек ақшалай ағымдар мен қаржы ресурстары корпорация қаражаттарын
басқарудың тікелей нысандары болып табылады.
Корпорацияның қаржы ресурстарына жеке табыстар, жинақтар мен капитал,
сондай-ақ өзге түрлі кірістер есебінен, қызметтің барлық түрін жүзеге асыру
мақсатында қажетті активтерді қалыптастыру үшін корпорациялар
шоғырландыратын ақшалай қаражаттардың барлық көздері жатады.
Қаржы ресурстары жаңа құн шығарылып, ескі өнімді дайын өнімге ауыстыру
жүзеге асырылып жатқан өндіріс кезеңінде құралады. Өйткені материалдың сала
қызметкерлері еңбек өнімдерін натуралды түрде шығарады. Қаржы ресурстарын
құрау құн өтеліп, тауарларды сатудан түскен қаржыдан орнын толтыру қорлары,
еңбекке ақы және кіріс төленетін бөлу кезеңінде басталады. Кіріс өндіріс
барысында жасалғанымен, бірақ сан жағынан құндық бөліс процесінде
қалыптасады.
Қаржы ресурстары мынадай мақсатты ақша қорларын құрудың көзі болып
таылады:
- Тұтыну
- Жинақтау
- Резервтік
Қаржы ресурстарын қалыптастыру құрылымы үлкен маңызға ие. Егер жалпы
есепте заем қаражаттары 50% жоғары болса, бұл корпорацияның қаржы қызметін
күрделендіреді. Себебі, банкілерге, өзге де заем берушілерге, акционерлер
мен үлес иелеріне қосымша төлем беруге тура келеді. Жиі-жиі өтімсіз балансы
орын алады.
Сондықтан корпорация әрқашан айналымға заемдық қаржыларды қатыстырудың
тиімділігін барынша сараптауы керек.
Қаржы рерсурстарының жеткілікті мөлшерде қолда болуы корпорацияның
қаржылық ақуалын, яғни, жылдың кез келген уақытында қаржылық тұрақтылығымен
төлем қабілеттігін анықтайды.
Қалыптасу көздері ойынша қаржы ресурстары жеке және заемдық екіге
бөлінеді. Жеке дегеніміз, бұл корпорация құрылған кездегі жарғылық капитал
ретіндегі қаражат. Бұл қаражат корпорацияның бүкіл ғұмырында түгелімен оның
қарамағында болады. Корпорацияның қаржы ресурстарын толықтырудың жеке
көздеріне есепті жылдағы және өткен жылдардағы бөлінбеген кіріс, арнайы
мақсаттағы қорлар, эмиссиялық табыс, сондай-ақ жаңа инвесторлардың қаражат
жояды. Жекеге теңестірілген толықтыру көздерінде корпорация иелігінде
тұрақты табылатын кредиторлық қарыздар (тұрақты пассивтер) бюджеттен және
жоғары ұйымдардан мақсаты қаржыландыру жатады.
Жеке көздеріндегі қаражаттар жетіспейтін жағдайда корпорациялар
банктердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді заемдық қаражаттарын заңды
және жеке тұлғалардың ссудалары мен заемдарын қатыстыра алады.
Корпорацияның қаржылық ресурстары немесе мақсаттарға бағытталады:
- Өндіріс шығындарын, өнімдерді өткізуді, жұмыстар мен қызметтерді
қаржыландыруға;
- Нақты және қаржылық инвестициялар;
- Арнайы мақсаттағы ақша қорларын құру;
- Бюджет пен бюджеттен тыс қорларға төлемдер;
- Несиелер мен ссудаларды жабу
- Қайырымдылық, т.б. мақсаттарға
1.3 Ақша айналымы. Ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыру.
Корпорацияның қаржы ресурстарын құру және пайдалану процесінде
туындайтын қаржылық қатынастар оның қаражаттарының айналымы процесінде
қалыптасып, бұл өз кезегінде оның қызметінің әртүрлі бойынша жанамаланып
кетеді.
1. Ағымдағы қызмет-бұл ақша қаражаттарының қозғалысы. Ол шығарылатын
өнімдерді, тауарларды сатудан, жұмыстардан, қызметтерден, өндірістік
материалдық ресурстардың түсетін кірістердің, алынуымен, аванстар,
жалақы төлемдерін алумен, жеткізушілердің есебі бойынша төлемдермен,
еңбек ақы төлеумен, бюджеттен және әлеуметтік мақсаттағы қорлармен
есеп айырысумен, ағымдағы қызметінен байланысты мақсаттарға алынған
қысқа мерзімді несиелер мен заемдар алумен және қайтарумен, осы
несиелермен заемдарға пайыздар төлеумен айыптарға және кепілдерге ақы
төлеп алумен, тағы басқалармен байланысты.
2. Инвестициялық қызмет-бұл жер төлемдерін, ғимараттар мен өзге де
жылжымайтын мүліктерді, жабдықтарды, материалды емес активтерді,
айналымнан тыс өзге активтер алып, сондай-ақ оларды сатумен, өзге
ұйымдарға ұзақ мерзімді қаржылық салымды жүзеге асырумен ұзақ
мерзімді облигациялар мен өзге де құнды қағаздар шығарумен байланысты
күрделі салымдарға қатысты ақышалай қаражаттардың айналымы.
3. Қаржылық қызмет-бұл жарғылық капиталды, қосымша капиталды, құрумен
және пайдаланумен, кірісті, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
қаржылық салымдарды бөліп, пайдаланумен, корпоративті құнды
қағаздарды сатумен, ұзақ және қысқа мерзімді несиелер, заемдар
алумен, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды өтеумен, мақсатты
қаржыландырумен түсімдерді алумен және пайланаумен, қарапайым
серіктестіктердің мүлігіні сеніммен басқару келісімімен қатысты
операциялар ойынша есептермен байланысты ақшалай қаражаттардың
қозғалысы.
Сөйтіп қаржылық ресурстарды құрумен және пайдаланумен байланысты
корпорацияның қаржылық қатынастарының бүкіл жиынтығы шартты түрде үш
ақшалай ағын түрінде ұсыныла алады және нақты құндық сипаттарға ие болады.
Бұл ағындар корпорацияның бухгалтерлік балансын бүкіл құрылымына, оның
активтері мен пассивтеріне, сондай-ақ қаржылық тұрақтылығына әсер етеді.
Бюджетке және бюджеттен тыс қорға төлем формасындағы корпорация ақшалай
ағынының қандық деп аталатын бөлігі осы қаражаттарды және оның
айналымынан эквивалентсіз шығарып тастауы білдіреді. Бұл қаражаттар қайта
бөлу кезеңінен өтіп, енді, ақшалай емес, қаржылық ағын фирмасына айналады.
Қаржылық ағын-бұл бюджетте немесе бюджетттен тыс қорларда, яғни,
мелекеттік қаржы салаларында шоғырланатын қайта бөлінген ақшалай ағындардың
бөлігі. Қаржылық ағындар дегенде қаржылық қаражаттар деп түсіну керек. Бұл
мақсатты қаржыландыруға бағытталатын бюджеттік қаражаттар мен бюджеттен тыс
қорларда шоғырлану процесінен өткен ақшалай ағынның ір бөлігі.
Белгілі бір ақшалай кірістер мен қорлар корпорацияларда бүтіндей
қоғамдық өнімді және ішкі жалпы өнімді құраумен бөлу кезеңінде қалыптасады.
Мысалы, өнім сатудан түскен кірістің бір бөлігі материалды шығындар мен
еңбекке ақы төлеуге бағытталуы тиіс. Осының өзінде алынған кіріс есебінен
корпорацияда негізгі қаражаттар, тауарлы-материалдық құндылықтар және
материалды емес активтер бойынша амортизациялық бөлінулер түрінде ақшалай
қорлар шоғырланады. Іс жүзінде олар жаңа қажетті мүліктер алуға арналған,
бірақ олар алынғанша корпорация айналымында болады. Бұдан басқа өнімдері
өткізу есебінен алынған кірістен болашақ шығындар мен төлемдердің ақшалай
резеві жасалады, оның құрамы бухгалтерлік есеп корпорацияның есеп саясаты
саласындағы пормативті құжаттарға сәйкес белгіленеді.
Корпорацияда сондай-ақ жөндеу қоры да құрылуы мүмкін. Ол өнімнің
өзіндік құнындағы негізгі өндірісті қорларды жөндеудің ерекше күрделі
түрлеріне кететін шығындарды біркелкі бөлу үшін арналған.
Бөлу процесі қайта бөлу процесімен қосақтала жүреді. Мысалы, еңбек
ақысын төлеген кезде табыс салығы, зейнеткерлік қорға бөлінетін қаражаттар
ұстанлынып, бюджеттен тыс қорларға ақшалай қаражаттар аударылады.
Корпорацияның төленген кірісінің жалпы мөлшеріне кірістеріндегі табысты
етеді.
Бұнда кірістің жалпы көлемі сол сәт айналымға қатысады, себебі, оның
белгілі бір бөлігі. Бюджетке салық төлемі формасында қайта бөліске түседі.
Нәтижесінде, корпорация айналымында бөлінбеген кіріс қалып қойып, ол таза
кірістің сомасын, яғни соңғы қаржылық нәтиже мен, салықтар мен өзге де
көлемдерге бағытталған кіріс арасындағы айырмашылықты көрсетеді.
Өз кезегінде таза табыс күрделі салымдарды қаржыландыру көзі қызметін
атқаратын жинақтар қорына және акционерлердің жалпы жиналысының шешімдері
мен құрылтайы құжаттарына сәйкес, түрлі әлеуметтік қажеттіліктер мен
көтермелеулерді қанағаттандыруға арналған тұтыту қорына бағыттала алады.
Таза табыс (кіріс) есебінен резервті қор құрылады. Ол іс үстіндегі
заңдылыққа сәйкес құрылады.
Қайта бөлу процесінде сондай-ақ қорлар сипатына ие корпорацияның
бірқатар ақшалай көздері мен қаражаттары құрылады:
- Жарғылық капитал: құрылтайшылардың жарналары есебінен немесе меншік
иесі корпорацияға бекітіп берген мүлік есеінен корпорация құруда
жарғылық капитал да құрылады. Оны құруды тәртібін заңдылық белгілейді.
Жарғылық капитал айналымынан тыс және айналым активтерін қаражаттарын
аванстауға арналған.
- Мақсатты қаржыландыру мен бюджеттен қаражаттар түсу заңда көзделген
жағдайлар да жүзеге асады;
- Мақсатты қаржыландыру мен тиісті бюджеттен тыс қорлардан, өзге
корпорациялардан және заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардан келетін
түсімдер мақсатты іс-шараларды жүзеге асыруға қажет. Бұдан басқа
корпорацияның қаржы айналымына сондай-ақ эмиссиялық табыс пен тегін
түсімдер түріндегі ақшалай көздер қатыса алады және олар қосымша
капиталдың бір бөлігін құрап, арнайы резервтер, яғни алдағы
шығындармен төлемдер сипаттайтын алады.
Шаруашылық қызмет процесінде корпорацияның қаражат айналымына кредиттер
мен заемдар, сондай-ақ кредиторлық қарыздар түрінде тартылған капиталдар
қатыстырылады.
1.4. Қаржыларды ұйымдастыру принциптері
Корпорация қаржыларын ұйымдастыру принциптері тиімді стратегиялық және
тактикалық қаржылық шешімдер қабылдауын қамтамасыз етуі тиіс. Солардың
негізінде корпорацияның қаржылық саясаты, яғни, жеке және заемдық
капиталды, активтерге салымдар салуды, мүлік пен мөлшерлерді арттыру.
Әдістерін, ақшалай ағымдарды оптимизациялауды қалыптастыру жүзеге
асырылады.
Әлбетте, қаржылық саясат, корпорация қаржылары қазметінің нақты
механизмі тұрғысынан алғанда, нарықтық экономикаға сәйкес келетін белгілі
бір принциптерге негізделуі керек.
Ресей ғалымы М.В.Романовскийдің пікірінше корпорация-қаржыларын
ұйымдастырудың осызманғы принциптеріне төмендегідей көрсеткіштер жатады:
1. Жоспарлылық принципі. Ол сату көлемімен шығындардың,
инвестициялардың нарық қажеттілігіне сәйкестілігін, конъюнктура
есебін, ал біздің жағдайда, төлеуге қаілетті сұранысты, яғни,
дұрыстап айырысуды жзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл
принцип осы заманғы ішкі фирмалық қаржылық жоспарлаудың яғни,
бюджеттеу мен бақылаудың әдістерін енгізгенде толық жзеге асады.
2. Мерзімдердің қаржылық ара қатысы-қаражаттарды алу мен пайдалану
арасындағы уақытттың ажырауды барынша аз етуді қамтамасыз етіп, бұл
инфляция және валюта курстарының өзгеруі жағдайында аса маңызды. Бұл
жерде қаражаттарды пайдалану дегенде оларды құнды қағаздар мен
депозиттерге, т. б. орналастырғанда құнсыздалуынан сақтау
мүмкіндігін қарастыру керек деп ұғыну керек.
3. Икемділік, яғни маневрлік сатудың жоспарлы мөлшерлеріне жете
алмағанда, ағымдағы және инвестициялық қызметі бойынша жоспарлы
шығын артып кеткен жағдайда маневр жасау мүмкіндігін қамтамасыз
етеді.
4. Қаржылық шығындарды барынша кемілуі-(минимизациялау) кезкелген
инвестиция мен жоспарлы шығындарды қаржыландыру ең арзан әдіспен
қамтамасыз ету.
5. Тиімділік-капиталды инвестицияға салу қол жеткен деңгейге қарағанда
тиімділігі анағұрлым жоғары болып, қатерден сақтандырудың қамтамасыз
ету.
6. Қаржылық тұрақтылық-қаржылық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, яғни,
корпорацияның жеке капиталының оның жалпы көлеміндегі үлес салмағы
(0,5) ең аз мөлшерін яғни өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін
өтеудегі өзіндік құнын қамтамасыз ету.
Осы принциптерді қаржы салатын жасағанда және белгілі бір корпорацияның
қаржыларын басқару жүйесін ұйымдастырғанда жүзеге асыру керек. Мұндайда
мыналарды ескеру керек.
- Материалдық өндіріс саласы мен өндірістік емес саланы;
- Салалық қатыстылық, яғни өнеркәсіп, транспорт, ауыл шаруашылық, сауда
т.б.;
- Қызмет түрлері мен бағыттары, мейлі экспорт, мейлі импорт болсын;
- Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастыру құқықтық формалары.
Бұл принциптер материалдық өндіріс саласында қызмет жасайтын
корпорацияларда барынша жүзеге асырылады. Олар үшін коммерциялық есеп,
өзін-өзі қаржыландыру немесе өзін-өзі ақтау жүзінде қызмет жасау анағұрлым
сипаттайды.
Корпорациялардың қаржылық құрылымдары мен олардың ұлттық шаруашылық
салаларын басқаруының жоба схемасын келтірейік.
Қаржылармен ұйымдастыру басқарудың барлық тізектеріндегі реттілік пен
нақтылық, қаржылық аппараттың жоғары нәтижелілігі, жауапкершілік
тәртіптілік дегенді білдіреді.
Ұлттың шаруашылық салаларын басқаруды министрліктердің, ведомстолардың,
компаниялардың, акционерлік қоғамдардың, серіктестіктердің қаржылық
департаменттері (басқармалары) мен бөлімдері, фирмалардың, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің және корпорациялардың қаржы бөлімдері мен қаржы
қызметтері жүзеге асырады.
Министрлік пен өзге де жоғары органдардың қаржылық қызметтерінің
аппараты еркін қаржылық болжау бойынша жұмыс атқарып, кірістермен
шығындардың еркін балансының орындалуын бақылайды, өзіне қарасты шаруашылық
субьектілерінің қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.
Фирмалардан, компаниялар мен корпорациялардағы қаржылық қызметті жеке
құрылымдық бөлімше болып табылатын қаржылық қызмет жүзеге асады. Кішігірім
кәсіпорындарда қаржылық қызмет өнім өткізу және есеп-қисап бөлімдерімен
біріктіріліп, қаржылық-өнім өткізу және бухгалтерлік-қаржылық бөлімдер
болуы мүмкін.
Ірі кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық қызмет бірнеше топтан
(бюродан) құрылып, олардың әрқайсысының белгілі бір функциясы болады. Бөлім
бастығы тікелей кәсіпорын басшылығына бағынады. Схема түрінде ол төменде
келтірілген қаржы бөлімінің құрылымы кәсіпорынды оның барлық шығындарын
қаржыларын қаржыландырып және есептесуін жүргізуге қажетті қаржылық
мамұнына толық сай келеді.
Қаржылық жұмыс корпорация жоспарындағы қаржылық көрсеткіштерді
жасаудағы міндеттер мен функцияларды, тапсырмаларды қабылдау мен
корпорацияның ішкі қаржылық ресурстарын арттыру, жылдық қаржылық шараларды
құру жоспарларын бағалауды анықтайды.
Сурет 6 Корпорациялардың құрылымы
Шаруашылықты жүргізудің қазіргі жағдайында қаржылық жұмыс жаңа сапалық
мазмұнға ие болып, бұл меншік қатынастарының және кәсіпорында меншіктің
мемлекеттік емес фирмаларына негізделген түрлі ұйымдастыру-құқықтық
формалардың қалыптасуымен, кәсіпорынның шаруашылықты дербес жүргізуімен
(соның ішінде сыртқы экономикалық қызмет саласында да) обьективті
байланысты.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында тек қана бюджет банктер,
жеткізушілер, корпорация қызметкерлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz