Қарым қатынас - қарым-қатынас психологиясының негізгі ұғымы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Адами қарым - қатынасқа жалпы сипаттама
Қарым қатынас - қарым-қатынас психологиясының негізгі ұғымы.
Ортақтасусыз жеке адамның тұлғалық қалыптасуы үрдісін, жалпы қоғам дамуын
түсініп талдауға болмайды. Ортақтасу, Г. М. Андрееваның пікірі бойынша,
адамдарды біріктіру және дамыту тәсілі.
Ортақтасу моделі
Субъект -1———————————————^. Субъект – 2

Қарым қатынас формалары
Тікелей ортақтасу - табиғи бетпе-бет, сөздік және бейсөздік (ым,
қимыл) құралдар көмегімен жасалынатын толық психологиялық контакт, кері
байланыс бір мезгілде өтеді. Бұл - адамдардың бір-бірімен қатынас жасау
тарихындағы бірінші формасы.
Жанама ортақтасу —қатысушылардың кері байланыс уақытын ұзартатын, не
кешіктіретін жазу және техника құралдары арқылы жасалынатын толықсыз
психологиялық контакт. Хат жазу, кітап шығару, радиодан сөйлеу т.с. адами
ортақтасуды күрделендіріп жіберді.
Тұлғааралық ортақтасу - екі не құрамы өзгермейтін топ ішіндегі таныс
адамдардың тікелей контактылары. Тұлғааралық ортақтасудың белгілері:
қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірінің ерекшеліктерін білуі,
бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортақ қызметтестігі.
Бұқаралық ортақтасу - бейтаныс адамдардың тікелей не жанама (бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы болатын) контакттары. Мысалы, стадионда, театрда,
шеру — бұқаралық тікелей ортақтасу, телемарафон, радиохабар - жанама
ортақтасу, вагонда — бұқаралық тікелей не жанама болса, купеде -
тұлғааралық.
Персонааралық ортақтасу — ортақ іс-әрекет үрдісінде жеке қасиеттерін
ашатын белгілі тұлғалардың психологиялық контакттары (чемпиондар,
ғарышкерлер, президенттер).
Рольдік ортақтасу - белгілі әлеуметтік рөлдерді орындаушылардың
"психологиялық контакттары, мысалы, оқушы — оқытушы, әке — бала, сатушы —
алушы, көрші- көрші, дәрігер — ауру, бастық -бағынушы. Әрбір адам әр сәтте
әртүрлі рөлдерді орындайды, сол рөлдерге байланысты қоғамда өз орнын
табады.
Басқалармен арақатынас жасағанда адам қоғамдық ережелерді, нұсқаларды,
білім мен іс-әрекет тәсілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірибені өз бойына
сіңіреді. Ортақтасу нәтижесінде адам жеке тұлға болып қалыптасады.

Қарым қатынастың қызметтері (функциялары)
1. байланыстыру, прагматикалық қызметі. Ортақтасу бұл жерде кез-келген
бірлескен іс-әрекет барысында адамдардың бірігуінің шарты болып табылады.
Вавилон мұнарасы туралы аңызда адамдар бірін-бірі түсінбеу салдарынан
құрылысты бітіре алмағандығы жөніндегі оқиға тегін емес.
2. қалыптастыру, дамыту қызметі. Бұл жерде арақатынас адамның
психикалық бейнесінің қалыптасуы мен өзгеруінің алғышарты болып танылады.
Кішкентай баланың даму барысында оның мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге
көзқарастары үлкен адамдармен жасаған арақатынасына тәуелді болып келеді.
Сыртқы қарым-қатынас нәтижелері ішкі психикалық құбылыстарға және баланың
өзіндік сыртқы қимылдарына айналады.
3. растау қызметі. Басқалармен жасаған ортақтасу барысында адам өзін-
өзі танып білуге, бекітуге, өзінің бар екендігін дәлелдеуге мүмкіндік
алады. Адам өзінің бар екендігін, өз тұлғасының құндылығын басқа адамдар
арқылы біледі. Адам үшін ауыр жазаның бірі — жападан жалғыз қалу, ешкіммен
араласпау, басқалардың назарынан тыс қалу. Күнделікті тіршілік адами
арақатынасқа, "растау терапиясына" толы: танысу мен сәлемдесу рәсімдері,
құттықтау мен ізет көрсету, т.б. Осының барлығы әр адамның бар екендігін
растайтын дәлел екені сөзсіз.
4. тұлғааралық эмоциялық қатынастарды ұйымдастыру мен тіректеу
қызметі. Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (тұлғалықтан
іскерлікке дейін) жасау кезінде адамдар бірін-бірі бағалап, бірімен бірі не
жағымды (симпатия, ұнату), не жағымсыз (антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-
қатынас орнатады. Заманауи адамдардың әлеуметтік байланыстары тек эмоциялық
қатынастармен шектелмесе де, эмоциялық қатынастар іскерлік, ұжымдық,
рольдік қарым-қатынастарға өз әсерін тигізеді.
5. тұлғаішіндік  қызмет. Адам өз-өзімен іштей, не дауыстап сөйлесіп
диалог арқылы арақатынас жасайды. Тұлғаішіндік ортақтасуды адам ойлауының
әмбебап тәсілі деуге болады. Л.С. Выготский    жазғандай,    жеке
қалғанда    да    адам ортақтасудың қызметін сақтап қалады.
Сонымен, біз ортақтасудың түрлерін, қызметтерін қарастырдық. Қарым-
қатынас психологиясында көбірек зерттелінген дәстүрлі мәселе - тұлғааралық
тікелей ортақтасу.

Тұлғааралық қарым қатынас түрлері
Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық ортақтасудың үш
түрін ажыратады: императив (бұйрық), манипуляция (айла), диалог (қосүн,
қоссөз, қостіл).
Императивтік немесе әміршіл ортақтасу — өз ортақтасу серігінің тәртібі
мен іс-әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің авторитарлық,
директивтік формасы. Ортақтасу партнері тек әсер етудің нысанасы, пассив
ретінде қарастырылады. Императивтің ерекшелігі, партнерды бағындыру
жөніндегі негізгі мақсатыньң жасырынбай айқын көрініп тұратындығында. Әсер
етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым салу, нұсқау пайдаланады
(Отыр! Тұр! Әкел!). Сонымен, әміршіл ортақтасу -басқаны өзіне қажетті
белгілі әрекетке күшпен бағдарлау.
Қоғамдық қарым-қатынастарда императивтік қарым қатынастың өз орны бар.
Мысалы, әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық-қызметкер
қатынастары, қиын-қыстау, зілзала, операция кезіндегі қатынастар. Осындай
салаларда императивтік ортақтасуды пайдалану нәтижелі әрі қолайлы.
Сонымен қатар мұндай ортақтасуды мүлде қолдануға болмайтын салалар да
баршылық. Ең алдымен ортақтасудың бұл түрін достар және жұбайлар арасында,
ата-ана мен бала арасында, тәрбие мен педагогика саласында пайдалану
ыңғайсыз әрі нәтижесіз.
Манипуляция, алдап-арбау ортақтасуы — жиі кездесетін тұлғааралық
ортақтасу түрі, ортақтасу партнерін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды
көздеген іс-әрекет. Өз мақсатына жету үшін манипулятор ортақтасу партнерін
нысана ретінде қарастырады.
Манипуляциялық ортақтасу - басқаны өз мақсатын жасырып өзіне қажетті
іс-әрекетке баулу.
Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуінің мақсаты бірдейлігінде:
яғни, қатынас серігінің ойы мен бойын билеу, бақылау. Айырмасы:
манипуляциялық стильде шынайы мақсат жарияланбайды, жасырылады не
ауыстырылады.
Диалог ортақтасуы. Бұл - тең құқықтық субъектілердің арақатынасы,
ортақтасу мақсаты - өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамыту. Жоғарыда
аталған арақатынастардан негізгі айырмашылығы - эгоцентризмнен, өзіндік
ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағытталған ұстанымға көшу. Бұл
ортақтасу үрдісінде екі дауыс, екі пікір естіледі, бұл субъект — субъект
қатынасы.
Диалог ортақтасуының ережелері:
1. Сұхбаттасушының және өзінің көкейкесті күйін ескеру, "осы жерде - осы
сәтте" қағидасын басшылыққа алып арақатынас жүргізу, дәл осы кездегі
сезімдерін, тілектерін, психологиялық халдерін назарға алу.
2. Ортақтасу серігінің тұлғасына баға бермеу, алдын-ала оның ниеттеріне
сену, біріне —бірі сенімділік білдіру.
3. Серікті өзіне тең, өзіндік пікірі мен шешімі бар тұлға деп қабылдау.
4. Шешілмеген мәселе мен сұрақтар ортақтасу мазмұны болуы керек (ортақтасу
мазмұнын мәселелендіру).
5. Сұхбат адамның өз атынан жүргізілуі керек, біреудің пікіріне сілтемей,
өзінің сезімдері мен тілектерін білдіруі қажет (персоналандыру).
Диалог ортақтасуы қатысушылардың өзара түсінушілігін тереңдетіп,
бірінің жан байлығын бірі көбейтуге, әрқайсысы өз-өзінің ашылуына жағдай
жасайды. Осы типтегі ортақтасуды іске асыру ушін қажетті өмірлік шарттар
және қатысушылардың ішкі дайындығы керек.
Ортақтасу - өте күрделі феномен. Оның әртүрлілігі көптеген
функцияларына тәуелді, ал көпқызметтілігі жеке адам мен қоғам өміріндегі
орны мен мағынасына байланысты.
Ортақтасудың іші құрылымы өте күрделі, оны шартты түрде үш жаққа
бөлуге болады: коммуникация, перцепция, интеракция. Біртұтас, ішкі бірлігі
бұзылмас процесті біз ғылыми мақсатта, терең және жан-жақты талдау үшін
үшке бөлеміз. Естен шығармайтын жайт тіршілікке арақатынас - біркелкі,
бұзылмайтын процесс.
Коммуникация - арақатынас партнерлерінің бір-бірімен ақпарат алмасуы,
білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру мен қабылдау үрдісі.
Интеракция - тұлғааралық қимыл ұйымдастыру, қатысушылардың өзара қозғалыс
пен әрекет алмасуы.
Перцепция - адамдардың бірін бірі тануы мен тәрбиелеуі негізінде
құрылатын белгілі тұлғааралық қатынастар.

Қарым қатынастың коммуникативті жағы
Қарым-қатынаста адамдар өзара идеялар, қызығулар, көңіл- күйімен,
сезімдерімен, бөліседі. Мұның бәрін әр түрлі мәлімет түрінде қарастыруға
болады.
Адамдар арасындағы коммуникативті процестер техникалық қондырғылар
арасындағы алмасудан өзгеше болады, оның мазмұны және формасы бойынша өзіне
тән ерекше, маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелігі – кері байланыс
процесі, коммуникативті барьер, коммуникативті әсер және мәлімет берудің
әртүрлі деңгейі (вербалды сөз жүзіндегі, вербалды сөз емес жүзіндегі емес)
сияқты процестермен байланысты. Әрқайсысын бөлек –бөлек талдап көрейік:
1.     Жеке адам аралық қарым-қатынастағы кері байланыс. Ең алдымен
мәлімет бір жақты болмайды, екі жақты пікір алмасу түрінде өтеді. Мәлімет
беруші – коммуникатор, оны қабылдаушы – реципиент деп аталады.
Сондықтан да негізгі мәліметті біреуден екінші адамға беу ғана емес,
қарым- қатынас барысында ортақ көзқарас, пікір ортақ мәнге келу маңызды.
Бұл мәліметті орындауда ерекше механизм – кері байланыс іске
қосылады, ол реципиенттің коммуникатордың іс-әрекетін қалай қабылдап,
бағалауына байланысты. Сонымен кері байланыс дегеніміз- коммуникатордың
әрекетіне деген реакциясын көрсететін мәлімет. Кері байланыстың біреуі
әртүрлі жолдармен ісек асырылады. Ең алдымен тура және жанама. Тура кері
байланыста реципиент пікірі ашық түрде беріледі. Мысалы: сенің пікірің
маған ұнамайды, не айтып тұрғаның маған түсініксіз, және де әртүрлі
қимыл-қозғалыс, ренжу, қуану, бұл түрде тиімді болады.
Жанама кері байланыс – психологиялық мәліметті берудің астыртын түрі.
Бұл жағдайда әртүрлі сұрақтар, кекету, күтпеген эмоциялық реакциялар болуы
мүмкін. Мұндай жағдайда коммуникатор партнердің не айтқысы келетінің өзі
түсінуі кажет. Әрине бұл түсіну әрқашан дұрыс болмауы мүмкін, сондықтан
түсіну қиынырақ болады.
Коммуникация ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.