Оқытудағы ақпараттық технологиялар негіздері

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
1. Оқытудағы ақпараттық технологиялар негіздері
Білім беруді ақпараттандыру .. . . . . . . . . . . . . . . .7
. . . . . . .. .
1.2 Қашықтан оқыту технологиясы 8
1.3. Қашықтан оқыту жүйесінің типтері мен құрылымы 20
1.4 Қашықтан оқытуды ұйымдастыру және жүргізу. 25
1.5 Қашықтан оқытудың технологияларын дидактикалық 26
қамтамасыздандыру.
ІІ. Электронды оқулықтарды жасау технологиясы
2.1. Электрондың оқулықты пайдалану ерекшеліктері 38
2.2 Компьютерлік оқу құралын жасау әдістемесі.. .. . . . . . 41
.. . . . .
2.3 Электрондық оқулықтарды жасау технологиялары . . . 46

III. Электронды құралды жасаудың программалық жабдықталуы.
3.1 Delphi ортасының теориялық негіздері. Delphi - ді 52
баптау.
3.1.1. Форманың қасиетін өзгерту. Формаға жаңа 53
компоненттер орналасқан. . . . . . . .. . . . . . . . . .
.. . . . . ..
3.1.2. Оқиғаға жауапты қалыптастыру. 55
3.1.3. Delphi ортасының компоненттер палитрасы. 58
Формалар терезесі.
3.2. Тесті жобасы. 66
ІІІ. Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
. . . . . . . . . . . . . . . .
ІҮ. Қолданылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . .72
. . . . . . . . . .
Ү. Қосымшалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
. . . . . . . . . . . . . . . .

Кіріспе

Мемлекетімізде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім
беру жүйесінің алдына үлкен міндеттер қойып отырғандықтан XXI ғасыр
табалдырығын білім мен ғылымды жаңа инновациялық технология бағытында
дамыту мақсатымен аттауымыз - үлкен үміттің басты нышаны. Егемен ел болып,
өз бетінше өркендеп, өсу үрдісін таңдаған біздің елімізде білім берудің
бағыт-бағдары Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан-2030
стратегиялық бaғдарламасында, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
білім бepуді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында және басқа да құжаттарда
негізделген.
Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауында өткен ғасырдың отызыншы
жылдарында сауатсыздықпен күрес жүргізілгендей, компьютерлік сауаттану
жөніндегі ауқымды іске азаматтарды тарту қажеттігі айтылған және
мемлекеттік қызыметке жаңа қызметкерлерді қабылдау кезінде компьютерді,
интернетті және электрондық поштаны қолдана білу дағдысы міндетті талап
болуға тиіс екендігі атап көрсетілген.
Осыған байланысты ақпараттанған қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін
білім беру саласында төмендегідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
компьютерлік техниканы, интернет, компьютерлік желі, электрондық және
телекоммуникациялық құралдарды, электрондық оқулықтарды оқу үрдісіне тиімді
пайдалану арқылы білім сапасын көтеру.
Ақпараттық мәдениет дегеніміз тек компьютерде жұмыс істей білу кез -
келген ақпарат көзін - анықтамаларды, сөздіктерді, энциклопедиаларды,
көліктердің жүру кестелерін, теледидар бағдарламаларын т.с.с дұрыс
пайдалана білу деген сөз. Ақпараттық мәдениет - бұл әңгімелесе білу,
теледидар, хабар (Интернетті) талғамды түрде қарау немесе қарамау, алынған
мәліметті ой елегінен өткізіп, талдай білу және де өзгелердің еркіндігіне
әсер ететін жағдайларда өз еркіндігін шектей білу.
Жоғары оқу орындарында ақпараттық оқыту технологиялардың озық
үлгілерін қолдану арқылы білім берудің ғылыми-әдістемелік жүйесін жаңарту,
оқыту әдістері мен тәсілдерінің түрлерін молайту, электронды оқулықтар
жасауды ұйымдастыру ұлттық білім беру деңгейін халықаралық стандартқа
жақындатуға мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Осыған байланысты бүгінгі таңда жоғары оқу орындарының оқу үдерісінде
ақпараттық технологияларды қолданудың әдістемелік бағыттарын анықтау, оқыту
үдерісінде ақпараттандыру бағыттарын айқындауды жан-жақты қарастыру міндеті
туындап отыр. Бұл міндеттің өзектілігі қоғамдық сұранысқа ғана емес,
сонымен қатар жастардың ақпараттық қоғамның бүгінгі таңдағы жағдайларына
орай өзін-өзі таныту, өзін анықтау қажеттілігіне де байланысты да
айқындалады.
Осы орайда бүгінгі таңда педагогикалық және психологиялық
әдебиеттерден жаңа компьютерлік технологияның енуімен және компьютерлік
технологияның дамуымен байланысты қолданысқа енген технология ұғымын жиі
кездестіруге болады. Ғылымда педагогикалық технология деп аталатын жаңа
арнаулы бағыт пайда болды. Бұл бағыт өткен ғасырдың 60 жылдарынан бастап
АҚШ, Англияда бастауын алып, қазіргі таңда әлемнің барлық елдерінде
тәжірибе жүзінде кең тарады. Педагогика ғылымында бұл терминнің пайда
болып, бағыттың нақтылануын кездейсоқтық деп айтуға болмайды. Қоғамдағы
экономикалық, әлеуметтік, мәдени өзгерістер, Отандық білім беру жүйесінің
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге талпынысы жоғары білім беру саласына
жаңаша көзқарастарды қажет етіп отыр. Білім беру жүйесін ақпараттандыру,
оқу үдерісінде жаңа технологияларды қолдану, сондай-ақ бәсекеге қабілетті,
болашақ маман студенттерді даярлау бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі
болып табылады.
Бұл мәселе: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында,
оқытудың жаңа технологияларын, оның iшiнде кәсiптiк бiлiм беру
бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгерiп отыратын қажеттерiне
тез бейiмделуiне ықпал ететiн кредиттiк, қашықтан оқыту, ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды енгiзу және тиiмдi пайдалану - деп атап
көрсетілген.
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында білім беру саласында ақпараттық
технологияларды қолдану мәселесі шетел және отандық ғалымдардың зерттеулері
бойынша бірнеше бағытта қарастырылғанын анықтадық.
Зерттеудің нысаны. Жоғары оқу орындарының оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні. Жоғары оқу орындарында ақпараттық технологияны
қолдану.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орындарында ақпараттық технологияны
қолдануды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның педагогикалық шарттарын
айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер жоғары оқу орындарында ақпараттық
технологияларды қолданудың педагогикалық шарттарын айқындап, оның моделі
жасалса, онда ақпараттық технологияларды қолдану арқылы студенттердің
шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасқандығын көре аламыз, өйткені ақпараттық
технологияларды қолдану жағдайында білім беру жүйесінің сапалылығы
қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жоғары оқу орындарында ақпараттық технологияны қолдануды
теориялық негіздеу.
2. Жоғары оқу орындарында программалау негіздерін меңгеруде
ақпараттық технологияны қолданудың педагогикалық шарттарын
айқындау.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жоғары оқу орындарында ақпараттық
технологияны қолдану программалау негіздерін заманауи талабына сай жетік
меңгерген, білімді тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Жоғары оқу орындарында ақпараттық технологияны қолданудың теориялық
негіздері анықталды.
2. Жоғары оқу орындарында программалау негіздерін меңгеруде ақпараттық
технологияны қолданудың педагогикалық шарттары айқындалды.
3. С++ программалау тілі пәнінен электронды оқулық версиясы жасалды.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

\

I. Оқытудағы ақпараттық технологиялар негіздері
1.1 Білім беру жүйесін ақпараттандыру

Білім беру процесі -ақпараттық қоғам жағдайындағы жас өспірімдерді жан-
жақты даярлайтын процесс болуы қажет. Сондықтан білім беру жүйесінде
компьютерлерді пайдаланудың маңызы зор. Өйткені компьютер адам қызметінің
барлық саласында еңбек өнімділігін арттыру құралына айналды. Болашақ
мамандардың ақпараттық мәдениеті негіздерін қалыптастыру оқушылардың
компьютерде жұмыс жасауды игеруімен тығыз байланысты.
Қоғамды ақпараттар жағдайында үздіксіз білім беру жүйесі мыналарға
сүйенеді:
- білім берудің сапасын арттыру, даму қарқынын күшейту және дербестендіру
есебінен қоғам мүшелерінің ой-өрісінің даму деңгейін көтеру;
- өз бетінше білім алу мүмкіндіктерін кеңейту және міндетті емес білім
беру жүйесінде қоғам мүшелерінің өз мамандықтарын қайта өзгерте
алатындай жағдай туғызу.
Білім беруді ақпараттандырудың негізгі бағыттары:
- методологиясын жетілдіру мен стратегиялық мазмұнын таңдау;
- әдістер мен формаларын ұйымдастыру;
- қоғамды ақпараттандырудың қазіргі жағдайында тұлғаны тәрбиелеу мен
дамыту;
- оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
- студенттің интеллектуалдық потенциалын дамытуға бағыттау;
- өз бетімен білім алу біліктілігін қалыптастыру;
- ақпараттық оқу, эксперименттік-зерттеу қызметінің өз бетімен түрлі іс-
әрекеттерін жүзеге асыру;
- тестілік, диагностикалық бақылау әдістері мен студенттердің білім
деңгейін бағалау.
Болашақта Қазақстанда білім беру жүйесін ақпараттандыру
телекомуникациялық желілерді жасау және дамытумен ұштасады. Ал білім беру
жүйесінің негізгі міндеттері біртұтас телекоммуникациялық желілерді жасау
және дамытумен ұштасады. Ал білім беру жүйесінің негізгі міндеттері
біртұтас телекоммуникациялық желіні құру және дамыту арқылы шешіледі.
Компьютерді мектепте оқытуды тәжірибеге енгізу әлеуметтік,
экономикалық, теориялық және практикалық сипаттағы түйінді мәселелерге жол
ашып отыр. Бұл мәселелерді шешудің бірден-бір жолы - оқу процесін
компьютерлендіру. Компьютерді оқу процесінде тиімді пайдалану үшін оны
қолданудың әдістемелік жүйесін жасау керек. Білім беруді ақпараттандыру
мәселесінің ауқымы өте кең және көп салалы. Бұл мәселе төңірегінде кейінгі
жылдары көптеген ғалымдар мен әдіскерлер зерттеу жұмыстарын жүргізіп, құнды-
құнды еңбектер шығарды.

1.2. Қашықтан оқыту технологиясы
Қашықтан оқыту технологиясы -оқу үрдісі кезінде оқып үйренушілер мен
оқытушылар арасында интерактивті өзара іс-әрекетте оқытылып, материалдың
негізгі көлемін оқып үйренушілерге жеткізуді қамтамасыз ететін, оқылған
материалдарды меңгеру бойынша, сонымен бірге оқу үрдісі барысындағы оқып
үйренушілердің өз бетімен жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін ақпараттық
технология. Қашықтан оқыту - компьютерлік және телекоммуникациялық
технологияларға негізделген оқытудың құралдары мен түрлері, білім беру
үрдісінде үздік дәстүрлі және инновациялық әдістер қолданылатын, күндізгі
және сырттай білім алу ретінде білімді қабылдау түрі болып табылады.
Қашықтан оқыту кезіндегі білім беру үрдісінің негізін жеке кесте бойынша
өзіне ыңғайлы жерде оқуға мүмкіндігі болатын, оқытудың арнайы құралдары
жиынтығы өзінде бола отырып, электронды және қарапайым пошта, телефон
арқылы оқытушылармен келісілген байланыс жасауына, сонымен қатар, күндізгі
бөлімде де мүмкіндігі болатын, оқып үйренушінің мақсатқа бағытталған және
бақыланатын қарқынды өзіндік жұмысы құрайды.
Қашықтан оқыту білім жүйесі жоқшылыққа, географиялық немесе уақытша
оқшаулануға қатысты себептермен, әлеуметтік қорғаны жоқ және дене бітімі
жетілмеуіне байланысты білім мекемелеріне бару мүмкіндігі жоқ немесе
өндірістік және жеке жұмыстары болу себебінен, ешкімнің оқуға мүмкіндігін
шектеуге болмайды деген гуманистік қағидаларға жауап береді.
Қашықтан білім беру - жаңа ақпараттық технологиялар мен мультимедиялық
жүйелер негізінде күндізгі, күндізгі-сырттай, кешкі және сырттай оқытудың
элементтері үйлестірілген ерекше, жетілген түрі. Қазіргі замандағы
телекоммуникациялық және электронды басылымдар дәстүрлі оқыту түрінің
барлық құндылықтарын сақтай отырып, кемшіліктерін жеңіп шығуға мүмкіндік
береді.
Қашықтан оқытудың ерекшеліктері классикалықпен қатар салыстыру бойынша
мынадай жетістіктерге ие:
- Жеке адамның үздіксіз әлеуметтену мүмкіндігі;
- Икемділік (оқытудың уақыты, орны, көлемі және қимылы бойынша);
- Жеке оқу жоспарын қолдану мүмкіндігі;
- Оқу ақпаратына қол жеткізу, оны жедел жаңарту;
- Экономикалық (оқу алаңы, транспорты, техникалық құралдардың шығынын
қысқарту есебінен);
- Жаңа технологияларды қолдану;
- Оқып үйренушілердің әлеуметтік құқығының теңдігі (олардың тұратын
жерлері мен денсаулық жағдайына қарамастан);
- Барлық елдегі ақпараттық - оқыту ресурстарының шығысы мен кірісі;
- Материалдарды көбейту мәселелерінің жоқтығы, оларды тарату ыңғайлылығы;
- Оқып үйренушілердің өз-өзіне бақылау жасауын қамтамасыз ету.
Ақпараттық технологиялармен оқытудың айрықша тиімділігі, қашықтықтан
оқыту үрдісін автоматтандыру үшін, барлық қажетті компоненттерді
шоғырландырушы қашықтан оқытудың арнайы ақпараттық жүйесі бағдарламаларын
қолдану болып табылады.
Кез келген қашықтан оқыту жүйесіне қажетті, аса маңызды сипаттары:
- Құрылымының ашықтығы. Жүйе ашық жүйе үрдісіне сәйкес құрылуы тиіс.
- Сәйкестілігі. Ақпараттық ресурстарды сақтау форматы Халықаралық
стандартқа сәйкес келуі тиіс.
- Кеңейгіштігі. Жүйенің құрылымы модульді болуы керек және жүйенің
функционалды компоненттерін көбейтуге мүмкіндік беру.
- Жан-жақтылығы. Жүйе көп функциялы және қолданыста жан-жақты болуы керек.
- Сенімділігі. Ақпараттар ресурстарын сақтау сенімді болуы керек. Мүмкін
болатын қауіптер әсерінен ақпараттар жоғалмауы тиіс.
- Үлестірімділігі. Жүйе әр түрлі желі конфигурациясы жұмысына бағытталуы
керек (әртүрлі жедел жүйелерді басқаруға негізделген Интранет, Интернет)
және үлестірілген ақпараттық ресурстарды сақтауды қолдауы керек.
- Масштабталуы. Әр түрлі конфигурация жұмысы үшін жүйенің құрылымы масштаб
жүйесін өзгерте алуы тиіс.
- Қолданушының ортақ интерфейсі. Қолданушының интерфейсі қарапайым,
түсінікті болуы тиіс.
- Өңдеудің қарапайымдылығы. Өңдеу жылдам және тиімді болуы тиіс.
- Тасымалдануы. Жүйе әртүрлі аппараттық - бағдарламалы тұғырнамада жұмыс
істеуі қажет.
- Жүзеге асыруды орындау тәуелсіздігі. Жүйені ақпараттық толықтыру оны
нақты жүзеге асырудан тәуелді болмауы тиіс.
- Қауіпсіздігі. Ақпараттық ресурстарды сақтау қауіпсіз болуы тиіс.
- Басқару қарапайымдылығы. Интерфейс басшысы жеткізерліктей, қарапайым және
ыңғайлы болуы тиіс.
- Көпмәнділігі. Жүйе бірнеше қолданушылардың сұранысын қатар өңдеу керек.
- Жұмыстың тиімділігі. Жүйенің құрылымы оның аталуын (аты-жөнін) әдеттегі
аппараттық-бағдарламалы тұғырнамасында есінде тұту керек.
Жүйенің кеңінен дамуы үздіксіз оқыту мен ақпараттық ортада жеке
тұлғаны әлеуметтендіру табысын қажетті мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді.
Қашықтан оқыту жүйесін құру қағидалары:
1. Оқытудың адамгершілік қағидасы.
Оның ішкі мазмұны оқытуға үндейтін және әлеуметтік жинақталған
тәжірибені оқып үйренушілердің меңгеруі үшін жоғары қолайлы шарттарды
туғызып, білім беру үрдісіндегі бүтіндей адамға бағытталады.
2. ҚО жүйесінде білім беру үрдісін жобалау кезінде педагогикалық
көзқарастың басымдылығының қағидасы.
Бұл аталған қағиданың мәнісі, ҚОЖ - ін жүзеге асыруға болатын
көріністердің дидактикалық үлгілерін құрайтын теориялық тұжырымдамаларды
талдаудан бастау қажет екендігінен тұрады.
3. Педагогикалық мақсатқа лайықты жаңа ақпараттық технологияларды қолдану
қағидалары.
Ол жобалаудың әрбір қадамының тиімділігіне және ҚОЖ жасауға
педагогикалық баға беруді талап етеді. Сондықтан да, ең бірінші жоспарға
техниканы енгізуді емес, білім беруге қызмет ететін және оқу курстарының
сәйкес мазмұнды толықтыруларын қою қажет.
4. Білім беру мазмұнын таңдау қағидалары.
ҚО жүйесінің білім мазмұны ҚР-ның Мемлекеттік білім беру стандартымен
сәйкес келуі тиіс.
5. ҚОЖ - де таралатын ақпараттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
қағидалары.
Ұйымдастырушылық және техникалық тәсілдердің қажеттілігі жағдайында
керекті мәліметтерді қауіпсіз және құпиялы сақтауды, қолдану мен беруді
қарастыру, оның қауіпсіздігін сақтау, беру мен қолдану кезінде қамтамасыз
ету қажет.
6. Білім беру деңгейінің бастапқы қағидасы.
ҚОЖ-де тиімді оқыту білім, білік, дағдыларының нақты жиынтығын талап
етеді. Мысалы, оқуға, кандидаттың нәтижелі оқуы үшін, өзіндік оқу еңбегінің
ғылыми негіздерімен таныс болуы керек, компьютермен және т.б. жұмыс жасай
алатын нақты дағдыларына ие болуы тиіс.
7. Оқыту технологиясының сәйкестендіру қағидалары.
Оқыту технологиясы Қашықтан оқыту үлгілерімен сәйкес болуы қажет.
Сонымен, дәстүрлі пәндік үлгіде оқытуда ұйымдастыру түрін оқыту ретінде
дәрістер, семинар және практикалық сабақтарда, боямалы немесе іскерлік
ойындар, зертханалық сабақтар, өзіндік жұмыстар, өндірістік тәжірибелер,
курстық және дипломдық жұмыстар, білімдерінің меңгерілуін бақылау
қолданылатын болуы керек, ҚО жүйесі қалыптасу барысында, қажет жағдайда
оған қосуға болатын жаңа үлгілері пайда болуы мүмкін. Оқытудың
ұйымдастырушы түрі қатарындағы осы үлгілерінде компьютерлік конференциялар,
телеконференциялар, ақпараттық сеанстар, телеконсультациялар, жобалау
жұмыстары және т.б. қолданылатын болады.
8. Оқытудың ұтымды қағидалары.
ҚО жүйесі жобасы қажетті әлеуметтік және экономикалық тиімділік шарты
бойынша, егер бұл білім алушының оқып жүрген оқу орнында сәйкес қызмет
көрсетулер болмаған жағдайда, қажетті бағыттағы өзінің білім беру
бағдарламасын түзетуге немесе толықтыруға ықпал ететін ақпараттық жүйелерді
және қашықтан оқыту үшін берілген білім базалары мен банктерін құруда
жасалады.
9. Білім берудің ҚО қолданылатын түрлеріне қайшы емес қағидалары.
Егер жасалған және енгізілген ақпараттық технологиялар жоғары білім
берудің дәстүрлі жүйесінде бөтен емес элемент болып, яғни оған
біріктірілетін табиғи бейнеде болса, ҚО жобасы қажетті әлеуметтік және
экономикалық тиімділігін бере алады.
10. Білім берудің қағидалары.
Бұл оқытудың қағидасы өткен ұрпақтан қалып жинақталған ғылыми және
мәдени мұраларын кейінгі буындарға жеткізу ғана емес, сонымен қатар,
қазіргі ұрпақтың өзгеріп отыратын заманға тез бейімделіп, оның сана -
сезімі мен дүниетанымын қалыптастыруға көмек жасау болады.

1.3. Қашықтан оқыту жүйесінің типтері мен құрылымы

Қашықтан оқыту типтерін бірнеше көзқарас төңірегінде көрсетуге болады.
ҚО тағайындау бағдарында білім берудің толық масштабтағы және сайланатын
жүйесі деп бөлуге болады. Білім берудің толық масштабтағы жүйесінде белгілі
бір бағыттағы бакалаврларды немесе нақты мамандықтың иелерін дайындау
бойынша оқу жоспарының толық орындалуын қамтамасыз етеді. Демек, мұндай
жүйеде барлық жоспарланған пәндерді оқып үйрену үшін, құралдардың
жеткілікті түрде(оқулықтар мен оқу құралдары, зертханалық практикумдер,
курстық және дипломдық жобаларды орындау үшін құралдар) бар болуы қажет.
Білім берудің сайланатын жүйесі деп аталған шартты жүйесі өнеркәсіп
қызметкерлерінің біліктілігін жоғарлату үшін, қосымша(екінші) жоғарғы білім
алу үшін, білім берудің қызмет көрсетулерін пайдаланатындарға жеке
сауалдарын қанағаттандыру үшін бағытталады. ҚО жүйесінің әрбір типтерінен
оқу үрдісін жабдықтау және ұйымдастырудағы ерекшеліктері қатарына
қарамастан, орындалатын функциялар мен ұқсас тағайындауларының құрылымды
компоненттерін көрсету керек.
ҚО жүйесінің құрылымына келесі элементтер кіреді:
- Оқыту мақсаты. Маманның үлгісімен және мемлекеттік тапсырыспен сәйкес
қалыптасатын, білім және білік жүйесін оқып үйренушілердің меңгеруі.
- Оқыту мазмұны. Әлеуметтік сұраныстың педагогикалық үлгісі. Оқыту үрдісі,
әдістері мен ұйымдастыру түрлерінің жүзеге асырылуы оның мазмұнымен
анықталады.
- Оқыту объектісі. ҚО білім беру қызметін пайдаланушылар білім алатын
берілген түрінің объектісі болып табылады (студенттер, тыңдаушылар,
оқушылар және т.б.). ҚО тыңдаушылары білім алудың дәстүрлі түрі
студенттерінен өзгешелігі, ерекше қайсарлық, білімге деген құштарлық,
ұйымдастырушылық көрсетіп, өз бетімен жұмыс істей білу, компьютермен жұмыс
істей білу және телекоммуникациялық байланыс құралдарымен дағдысы болу
керек.
- Оқыту субъектісі. ҚО субъектісі оқытушылар болып табылады. Оқытушы- ҚО
білім беру үрдісінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін басты буын. ҚО
оқытушысы іс-әрекетіне тән бірқатар ерекшелік тьютор терминін енгізу
қажеттілігін туғызды. Ол-кеңес беруші-оқытушы, информатика және
телекоммуникация іргетасы негізін білетін болу керек, оның білімділігі
алдыңғы озық сипатта болу керек.
- Оқыту әдістері. ҚО түрі: ақпараттық -ереже жиынтығы, репродуктивті(дауыс
күшейткішін реттеу), мәселелі мазмұндау, теориялық зерттеудегі логикалық
тәсілдер мен ережелер жиынтығы мен зерттейтін 5 жалпы дидактикалық оқыту
әдістерінен тұрады. Олар оқытушы мен білім алушылардың өзара іс-әрекеті
педагогикалық актілерінің барлық жиынтығын қамтиды.
- Оқыту құралдары. ҚО білім беру үрдісінде оқытудың дәстүрлісі қалай
қолданылса, компьютерлік техниканы және телекоммуникацияны, сонымен бірге
білім беру технологиясы облысындағы соңғы жетістіктерін қолдануға
негізделген инновациялық оқыту құралдары да солай қолданылады.
- Ғылыми -білім материалдық базасы. Оқу бағдарламасына сәйкес оқу үшін
қажетті материалдық және техникалық құралдар жиынтығы. Олар оқу және оқу-
көмекші бөлмелері; зертханалық қондырғылар, техникалық оқыту құралдары,
оқулықтар, оқу құралдары және басқа да оқу - әдістемелік материалдардан
тұрады.
- Идентификациялық бақылау жүргізу жүйесі. ҚО кіретін бақылаудың ерекшелігі
абитуриенттің кәсіптік сапалары мен қабілеттерінің даму деңгейін бағалау,
тиімді құралдар мен оқыту әдістерін таңдайтындай, онымен сәйкес әлеуметтік
психологиялық бейнесін құру болып табылады.
Қашықтан оқыту үлгілері
Педагогикалық тәжірибеде танымал оқыту түрлері қалыптасқан. Олардың
ішіндегі ең кең тарағандары: дәрістер, семинарлар, зертханалық жұмыстар,
бақылау жұмыстары, емтихандар және т.б.
- ҚО дәрістері, дәстүрлі дәрісханалықтан айырмашылығы, оқытушымен бетпе-бет
қатынасуды болғызбайды. Дегенмен, бірнеше артықшылық жақтары да бар.
Дәрістерді жазу үшін аудио және бейне-кассеталар, CD-ROM дискілерді және
т.б. қолданады. Жаңа ақпараттық технологияларды (гипермәтін, мультимедиа,
ГИС-технологиясын және т.б.) қолдану дәрістерді көрнекі және мазмұнды түрде
береді. Мұндай дәрістерді кез келген уақытта, кез келген қашықтықта оқуға
болады.
- ҚО семинарлары оқу сабақтарының белсенді түрі болып табылады. ҚО
семинарлары бейнеконференциялардың көмегімен жүргізіледі. Олар
пікірталасқа оның дамуының кез келген жерінде кіруіне мүмкіндік береді
және бұдан бұрынғы айтылған сөздерді оқып, бірнеше қадам артқа қайта
оралады. Оқытушы материалдың меңгерілуін пікірталасқа қатысушының
белсенділік дәрежесі бойынша бағалай алады. Студенттердің арасында өзара іс-
әрекет ету саны артады, ал оқытушы тең құқылы әріптес ретінде көрінеді.
- ҚО кеңестері пәнді өз бетімен оқып үйренуде білім алушыларға жетекшілік
жұмысын жасау және оларға көмек көрсету түрлерінің бірі болып табылады.
Телефон және электронды пошта, сонымен бірге телеконференциялар
қолданылады.
- ҚО зертханалық жұмыстар материалды тәжірибелік меңгерілуі үшін беріледі.
Дәстүрлі білім беру жүйесінде зертханалық жұмыстар мынаны талап етеді:
арнаулы жабдықтарды, макеттер, имитаторлар(бірдемені мүмкіндігінше дәл
қайталайтын аспап), тренажерлар, химиялық реактивтер және т.б. ҚО жүйесінің
келешекте мультимедиялық технологиялар, ГИС-технологиялар, имитациялық
үлгілеулер және т.б. қолдану есебінен зертханалық практикумдарды жүргізу
міндеттерін қысқартуға маңызды мүмкіндігі болады. Білім алушыларға
қарапайым жағдайда көрсетуге өте күрделі немесе мүлде мүмкін емес
құбылыстарды виртуаллды шындық көрсететін мүмкіндігі бар.
- ҚО бақылау - бұл білім алушының оқу материалын теориялық және практикалық
меңгеруі нәтижелерін тексеру. ҚО өзін дәлелдете білді және тестік
бақылаудың лайықтылығын құптайды. Тест ережесі, пән бойынша кеңейтілген
сұрақтар тізімін қамтиды, олардың әрбіреуіне бірнеше жауаптар нұсқасы
ұсынылады. Студент осы нұсқалардан дұрыс жауапты таңдауы керек.
Оқу электрондық басылымдар
Оқу белгілерінің электрондық басылымы қағаз басылымының барлық
ерекшеліктеріне ие бола отырып, елеулі айырмашылықтары мен артықшылықтары
да бар. Дербес жағдайда: компьютер жадында немесе дискетада сақтау
ықшамдылығы, гипермәтіндік мүмкіндіктер, бейімділігі, таралымы, өзгертулер
мен толықтыруларды жылдам енгізудің мүмкіндігі, электронды пошта бойынша
жіберудің ыңғайлылығы. Бұл - пән бойынша дидактикалық, әдістемелік және
ақпараттық-анықтама материалдарын өзіне енгізген, сонымен бірге, білімді
бақылау және өз бетімен алу үшін оны кешенді қолдануға әсері болатын
бағдарламамен қамтамасыз етілген автоматтандырылған оқыту жүйесі.

1.4 Қашықтан оқытуды ұйымдастыру және жүргізу

Қашықтан оқыту технологияларын қолданатын Ресейлік оқыту
мекемелері(ОМ) - мемлекеттік, мемлекеттік емес, корпоративтік оқыту
мекемелері. Олар ресейлік сұраныс көздеріне отандық және шетелдік оқыту
қызметтерін жасайды. Ресейдегі Қашықтан оқыту жүйесін ендірген алғашқы МЭСИ
мемлекеттік жоғары оқу орны болды. Институттың студенттері лекциялар,
семинарлар түрінде өтетін сабақтарға қатыспайды, өздеріне ыңғайлы қарқынмен
жұмыс істейді. Сабақты көру үшін және таңдаған курстар бойынша алынатын
сынақтарға дайындалуға кететін уақытты ғана жұмсайды.
Оқыту процесі 3 бөлікке бөлінеді: базалық немесе негіздік, кәсіптік,
дипломдық. Осылардың біреуін нәтижелі игерген кезде, студент өзінің ағымды
кәсіптік дайындығының жағдайын көрсететін құжат алады. Толық цикл бойынша
оқу процесі, яғни қашықтан оқытудың 3 деңгейлердің оқу курстарын игеру,
мемлекеттік стандартпен белгіленген, бәріне бірдей білім алу блогын өту,
жоғары білімі туралы мемлекеттік үлгідегі дипломның берілуімен аяқталады.
Қашықтан оқыту технологиялары МЭСИ-мен қатар әскери кадрлардың
конверсияларының орталық институтында қолданылады.
Бұл институттың мақсаты - әскери қызметтегі адамдарға азаматтық
мамандықтарды беру, игерту болып табылады.
Оқыту процесінде қашықтан оқыту технологиялары үшін арнайы қағаздық
вариантта дайындалған оқыту - практикалық әдістемеліктер, нұсқаулар,
аудиокассеталардағы оқыту материалдары; видеокассеталардағы оқыту
материалдары; CD-ROM -дағы оқыту материалдары қолданылады.
Әрбір тыңдаушыға өзіндік жұмыстардың барлық сатыларында ғылыми
әдістемелік көмек беретін жеке консультант үлестіріледі. Оқытушы және
тыңдаушылардың сұхбатын жүзеге асыру үшін, оқу ақпаратын қашықтықтан
қабылдап алу үшін электрондық және қарапайым пошта, телефон, компьютерлік
жүйелер қолданылады. Іс жүзінде консультациялар кез келген уақытта өтіледі.
Тыңдаушы телефон арқылы тьютормен сұрақтарды, мәселелерді талдай алады,
пошта немесе факс арқылы жазбаша түрдегі сұрақтарды жібере алады. Қорытынды
бақылау емтихан түрінде жүргізіледі. Демалыс күндері немесе кешке өтетін
ұйымдастырылған сабақтарға қатысу -сертификатты алудың шарты болып
табылады.

1.5 Қашықтан оқытудың технологияларын дидактикалық қамтамасыздандыру

Бұл бөлімде қашықтан оқытуға қатысты оқыту әдістемесінің түсінігі
жалпыланып, нақты түрде беріледі. Сонымен қатар, қашықтан оқытудың
педагогикалық жүйесіндегі дәстүрлі және қашықтан оқытуға арнайы жасалған
дидактикалық құралдар мен оқыту түрлерінің орны мен маңызы туралы айтылады.
Сұрақтың маңыздылығына байланысты құрамында баспа құралдары, электрондық,
компьютерлік, аудио-видео оқыту материалдары бар. Қашықтан оқытуда
қолдануға арналған оқыту құралдары бөлектенген. Басты назар қашықтан
оқытуға арналған оқулықтар мен компьютерлік жүйелер түріндегі қашықтан
оқыту құралдарын жасауға аударылған.
Кез келген шығармашылық жұмыс тәрізді, оқыту объективті мен
субъективтінің бірлігі. Дәстүрлі оқыту процесіндегі объективті жағына
берілген ғылымның осы заманғы деңгейге сай мазмұны және тарихи қалыптасқан
оқытудың принциптері мен әдістері жатады. Ал субъективті жағына оқытушының
берілген ғылымның және соған қатысты салаларының мазмұнын игеру деңгейі
және олардың әдістемелік дайындығының деңгейі жатады. Әдістемелік
түсінігінің құрылымын қарастырайық. Сонда технократтық түсіндірме бойынша
ол оқыту технологиялары түсінігімен сәйкестеніп, оқытудың әдістерін,
құралдарын және ұйымдастыру түрлерін біріктіреді(22(.
Оқыту әдісі деп автор дидактикалық деңгейді түсінеді. Оқытушы мен
оқушының өзара жұмыс істеу нормаларының жүйесі туралы теориялық көрініс
береді. Оның барысында оқыту материалын игеруді және мақсатқа жетуді
қамтамасыз ететін студенттің әрекетін бақылау және ұйымдастыру жүзеге
асады. Нақты материалды игергенде және оқыту пәндерінің деңгейінде қашықтан
оқытудағы оқыту процесіндегі жалпы дидактикалық әдістер оқытудың көптеген
тәсілдері арқылы жүзеге асады. Ол тәсілдердің әрқайсысы жеке мақсатқа
жетуге бағытталған және оқытудың әртүрлі дидактикалық құралдардың көмегімен
орындалатын нақты әрекет түрінде қабылданады.
Ақпараттық технология құралдарының көмегі мен қашықтан оқыту жүйесінде
оқытушымен немесе тыңдаушымен жасалған тәсіл жоғарыда аталған әдістердің
немесе бір әдістің негізі бола алады. Жасалған талдаулар және зерттеулер
нәтижесінде қашықтан оқытуда ақпараттық рецептрлік және репродуктивтік
әдістер кең ауқымды қолданып келеді.
Қашықтан оқыту құралдарында оқытудың педагогтық өңделген мазмұны
шоғырланған. Осыған орай бұл құралдар оқыту мен оқу құралдары болып
табылады. Оқытушы мен студент қолдарындағы оқыту құралдары оқытудың,
бақылаудың және студенттердің оқу - танымдық жұмыстарын басқару мазмұнының
көрінісі болады. Бір материал бірнеше оқыту құралдарымен берілуі мүмкін.
Оларды әрқайсысы өздеріне тән дидактикалық мүмкіндіктерге ие.
Оқытушының осы мүмкіндіктерді тану, оқыту материалын әртүрлі
құралдарға үлестіру, олардан оқыту құралдарының комплектін(кейс) жасау
дидактикалық есептердің жиынтығын шешуге арналған, оқыту ақпаратын
тасымалдаушылардың жүйесін жасау қасиеттеріне ие болған жөн.
Дәстүрлі оқыту процесінде оларға слайд, тақтадағы жазу, плакат,
кинофильм, оқулық және оқытушының сөзі жатады. Қашықтан оқытудағы оқыту
құралдарына:
1) баспасөз материалдары(
2) электрондық шығармалар(
3) орындалудың қарапайым және мультимедиалық варианттарындағы
компьютерлік оқыту жүйелері(
4) аудио - видео оқыту материалдары(
5) компьютерлік жүйелер жатады.
Баспасөз материалдары(дәстүрлі оқулықтар, оқыту - әдістемелік әдістер,
т.б.) қашықтан оқыту жүйесінде кеңінен қолданылады. Шетелдік Қашықтан оқыту
жүйелерінде де баспасөз материалдарының алатын орны үлкен. Ресей және
шетелдік студенттердің алдына кітапты, компьютерлік дискетті және
видеокассетаны қойса, онда ресей студенті қолын кітапқа, ал шетел студенті
қолын видеокассетаға созады. Осыдан отандық білім беру жүйесіндегі
кітаптың, жалпы баспасөз материалдарының алатын орнын білуге болады.
Қашықтан оқыту үшін баспасөз материалын жасағанда төмендегі шарттарды:
- мазмұны жағынан толық, ашық және көрікті болу керек;
- оқыту материалының құрылымын жасағанда, модульдік принципті
қолданған жөн;
- материалды игеру және өзіндік жұмыстарды орындау нұсқаулары толық,
түсінікті болу керек;
- оқыту материалында бақылау тапсырмалары, аударма оқулықтар, өзіндік
тексеруге арналған сұрақтар және олардың жауаптары болу керектігін
ескерген жөн [20,81].
Дистанционды оқытудың дидактикалық құралдарына субъективті
педагогикалық элементтерін енгізу өте дұрыс және оң нәтижелер береді.
Көптеген материалдардың, оқулықтардың басында негізгі мәні бар сөздер
жазылып, соңында жаңа жиі қолданылатын терминдердің түсініктемелері
келтіріледі.
МЭСИ - да Қашықтан оқыту үшін шығарылатын оқыту - практикалық
әдістемеліктерге көңіл бөлгеніміз жөн. Оларды мақсаттылық, нақты құрылымды,
қысқа әрі көрікті болуды сипаттайды. Әдістемеліктерде графикалық және
кестелік материалдары бар. Әрбір бетте студенттің ойлары мен ескертулері
үшін орын қалдырылған. Әдістемеліктер жаттығу және бақылау тапсырмаларына
бай. Осы жағдайлар оқыған әдістемеліктерді, оқулықтарды, материалды
игеруге, ұғынуға мүмкіндік береді. Баспасөз оқыту құралдарын жасаушыларға
Ф.Дистервег өзінің "Неміс мұғалімдерінің біліміне басшылық" атты еңбегінде
нұсқаулар берді. Олар қазіргі уақыттағы педагогикалық технологияларда
нәтижелі қолданылып келеді.
Мәселен,
- әрбір материалды белгілі сатыларда және кішігірім біткен бөліктерге
үлестір;
- әрбір сатыда келесі материалдың бөліктерін көрсет және студенттің
көңілін аударарлықтай одан кейбір берілгендерді айтарлықтай үзіліссіз
келтір;
- жаңаны өткен кезде ескіні қайта еске түсірерліктей материалды,
нұсқауларды көңіл аударарлықтай үлестір.
Электрондық баспалар - баспа құралдарының (кітаптар, нұсқаулардың)
электрондық түрі, бірақ кейбір ерекшеліктерге ие. Ерекшеліктері:
- компьютер жадысында немесе сыртқы магниттік тасымалдағышта сақталуы;
- оперативті өзгертулер, толықтырулар енгізуге мүмкіндігі және
электрондық пошта арқылы тарату мүмкіндігі;
- принтердің көмегімен көшірме жасау мүмкіндігі.
Портативті дербес компьютерлер базасында жасалынған "Электрондық
кітаптарды" қолданған да өте ыңғайлы [3].
Осы уақытта қашықтан оқыту барысында электрондық оқулықтарды нәтижелі
пайдаланып жатыр. Электрондық (компьютеризацияланған) оқулық - қағаз
оқулықтың компьютерлік қосымшасы болып табылады [75]. Электрондық оқулық
оқытуда, өзіндік тексеруде, емтихандарда емтихан бақылаушы ретінде
электрондық есептеу машиналарын пайдаланатын сабақтарда ағымды білім
деңгейін тексеруде, осындай сабақтардың өзіндік жұмыстары үшін тренажер
ретінде қолданыла алады. Электрондық кітаптың құрамында курс бойынша
берілетін оқыту материалдары мен тест жүйелері бар. ОАПҚ - ң берілген
кластық анық мысалы ретінде В.А.Кайминнің "Информатика" курсына арналған
электрондық оқулығы бола алады. Бұл оқулық Мәскеу мемлекеттік авиациялық
техникалық университетінде жасалынған. А.А.Чертополох электрондық оқулықтың
кеңейтілген концепциясын ұсынды (әскери университет). Оның негізінде
"Әлеуметтік информация теориясы" курсы бойынша электрондық оқулық жасалды.
Автордың ойы бойынша "электрондық оқулық" - автоматтандырылған оқытушы
жүйесі. Оның құрамында оқыту бағыты бойынша информациялық - анықтамалық,
дидактикалық, әдістемелік материалдары және осы материалды өзіндік білім
алу және бақылау үшін қолдануды қамтамасыз ететін программалық
қамтамасыздық кешені бар. Осы материалдарды оқытушылар сабақтардың барлық
түрлерін өткізуге пайдаланылады. Студенттер электрондық оқулықтың арқасында
сабақтарға дайындықты жүргізе алады, оқыту пәні бойынша керекті
мағлұматтарды ала алады. Ал оқытушылар ағымды және қорытынды бағалау және
бақылау жұмыстарын орындай алады. Электрондық оқулық келесі негізгі
мәселелерді:
- оқыту пәнінің тақырыптық жоспары және оқыту бағдарламасы туралы,
сабақтардың кестесі туралы тақырыптарды игеру логикасы туралы
мағлұматтарды алуға;
- ақпарат - анықтамалық, әдістемелік, оқыту материалын жеке оқуға,
қайталауға;
- компьютер дисплейінде барлық дидактикалық материалды және көріністі
қосымшаларды(схемалар, суреттер, кестелер, графиктер, текст, т.б.)
шығаруға;
- оқыту тақырыптарын және барлық пәндердің мазмұнын игеру деңгейін
өзіндік тексеруді;
- толық игерілмеген тақырыптарға қосымша нұсқауларды алуға;
- ұсынылған оқыту, ғылыми және әдістемелік әдебиеттер туралы мәліметтерді
алуға;
- барлық тақырыптар және сабақтар түрлері бойынша әдістемелік жұмыстың
үлгілерін, өткізу жоспарларының үлгілерін басып алуға;
- тыңдаушылармен, курсанттармен өткізілетін сабақтар үшін керекті тарату
материалдарын (жоспарлар, кестелер, тапсырмалар) көбейтуге;
- мемелекетте және әскери күштерде ақпараттық әрекетті және оқыту
-тәрбиелік процесті регламентациялайтын басқару құжаттары және заң
шығаратын актілер бойынша берілгендер базасына енуге;
- оқыту сабақтарының(жеке әдістер) түрлерін өткізу бойынша әдістемелік
нұсқаулар алуға;
- ақпараттық әрекетте қолданылатын кейбір технологиялар туралы
мағлұматтарды алуға мүмкіндік береді.
Сонымен, "Электрондық оқулық" оқытудың технологиясын көтеруге және жаңа
кәсіби білімді игеруге мүмкіндігін береді, Қашықтан оқыту жүйесі үшін
концептуалды жоспар ұсынылуы мүмкін.
Қазіргі уақытта ОАПҚ - ң жасалуының:
– жоғары деңгейдегі тілде программалаудың;
– программалаумен таныс емес, оқытушыға ОАПҚ - да жасауға мүмкіндік
беретін инструменталды жүйелердің;
– білім беруді ақпараттандыру Институтының, Ресейдің Ғылыми зерттеу
институтының ақпараттық жүйелерінде, жоғары білім беру ҒЗИ -
қорларында жиналған пәндер, курстар, бөлімдердің дайын оқыту
программаларын қолданудың;
ОАПҚ - ң жасауға мемлекеттік және коммерциялық мекемелердің көмегімен 4
жолы бар.
Жасау жолдарын таңдау:
– дистанционды оқытуда қолданатын мекеменің материалдық техникалық
базасына;
– қаржылық мүмкіндіктеріне;
– оқытушылардың компьютерлік дайындықтың деңгейіне тәуелді.
ОАПҚ жасалғанда алынған нәтижеге сертификат алу мүмкіндік беретін 5
сатыны орындаған жөн.
Олар: 1 -жасау сатысы; 2 -программалық - әдістемелік құжатын дайындау
сатысы; 3 -тексеру және нақтылау сатысы; 4 -тәжірибелік эксплуатация
сатысы; 5 - қолдану және дайындық сатысы [33]. Әдістемелік жоспарда бірінші
саты көңіл аударарлықтай. Бұл сатының жүзеге асу процесі ОАПҚ жасау
процесінің KNOW - HOW көрінісін береді. Себебі оқытушының дәстүрлі
әдістемесін Қашықтан оқыту жүйесіне ауыстыруына, өзіндік көзқарасының
көрінісі және шығармашылық қасиетінің элементтері анық байқалады. Бұл саты
оқыту материалын формализациялау, сценаридің жасалу және жүзеге асу
процедураларынан тұрады. Осы сатыдан кейін ғана ОАПҚ - ң тікелей
программалау немесе инструменталды құралдардың көмегімен жасауға кірісуге
болады. Арнайы жасалған тәжірибелер инструменталды құралдардың тиімділігін
көрсетті. Ең алдымен мұндай құралдар болу керек және оқытушылар олармен
жұмыс істей білуі керек. Мультимедиялық ОАПҚ - ы жасау үшін отандық
инструменталды құралдардың бағасы $500. Ал оқытушылар арнайы ақылы
курстарын өтеді. Отандық құралдардың ішінен АДОНИС, УРОК және
мультимедиялық программалық заттарды жасауға мүмкіндік беретін ДЕЛЬФИН (МЭИ
- ң жасауы), Statpіo Multіmedіa (МЭИ - ң жасауы) және басқаларын атап өтуге
болады.
Сондықтан, осы мәселемен арнайы орталықтар, мекемелер айналысып жатыр.
Мәселен, Компьютерлік Оқыту Демонстрациялық және Информациялық - баспалық
орталығы (КОДИО) -арнайы маманданған, керекті құрал - жабдықтары бар
орталық. Оқу орындарына уақыт өте келе өзгертуге болатын ОАПҚ - р
жіберіледі.
Соңғы уақытта Қашықтан оқыту тәжірибесіне CD-ROM оқытушы программалары
енгізіліп жатыр. Пәндер бойынша оқытушы программаларын мультимедиа
(мультимедиа - курстары) аймағында жасау - ұзақ және қымбат процесс.
Мультимедиа - курстарын жасау мәселелерін МЭСИ - да жасалған Statpіo
Multіmedіa программалық жүйесі шешеді [74].
ОАПҚ-ы жасауға инструменталдық құралдардың көмегімен және орындаушылар
ұжымының: пәндік - педагогтың, психологтың, жобалау әдіскерінің, экономика
және дизайн көркемдеушісінің қатысуымен кіріскен дұрыс болады.
Дидактикалық аудио және видео материалдары магниттік тасымалдаушыларға,
аудио-видеокассеталарға жазылады. Олармен оқушы аудио - видеомагнитофондар
арқылы жұмыс істей алады. Ресейде оқыту мақсатымен лазерлік дискілер кең
ауқымды қолданыла алмайды. бірақ көмекке диафильмдер, слайдтар,
полидауыстық дискілер келеді.
Аудиоматериалдарға графикалық кескіндері жоқ лекциялар, нұсқаулар,
шетел тілдерінің сабақтары жазылады.
Видеоматериалдарға лекциялар, инструктивті сабақтар, баспа құралдарына
қосымшалар, ситуациялық есептер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.