ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ПӘНІ РЕТІНДЕ
АКУШЕРЛІК ІС ЖӘНЕ ГИНЕКОЛОГИЯ
ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІЛЕРІ
ПӘН: ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ
Құрастырушылар:
м.ғ.к. Куандыков Е.К., б.ғ.к. Куандыкова Р.К.
Курс: үшінші
Түркістан, 2011
Тақырып 1. ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ПӘНІ РЕТІНДЕ
Мақсаты: Студенттерде Қоғамдық денсаулық және денсаулық сақтау пәні
туралы жалпы ұғым қалыптастыру, негізгі ұғымдарын, бөлімдерін, әдістерін
білу.
Денсаулық сақтау жалпы алғанда күрделі қоғамдық динамикалық,
функциональдық, ашық және адаптивті жүйе болып табылады, қоғам өзінің даму
кезеңдерінде жалпы қоғамның және ондағы әр адамның денсаулығын қорғау және
жақсартуға бағытталған шаралар кешенін қалыптастырып және қолданып отырады.
Адамзат тарихында денсаулықты қорғау туралы қоғамдық шаралар мемлекет
қалыптасуымен байланысты жүргізіле бастады. Олар қоғамдық-экономикалық
формацияның, өндірістік тәсілдер мен өндірістік қатынастардың, мемлекеттік
құрылыстардың ауысуына байланысты өзгеріп отырды.
Қоғамдық денсаулық сақтау (Public Health system) –тұрғындардың
денсаулығын сақтау және нығайту концепциясын, ауру мен жарақаттардың алдын
алу, белсенді өмір сүру ұзақтығын және еңбекке қабілеттілікті қоғамның
күшін біріктіру арқылы арттыруды жүзеге асыруға бағытталған, іс әрекеті
медициналық және медициналық емес сипаттағы құрылымдарды қамтамасыз ететін
ғылыми және практикалық шаралар жүйесі.
Қоғамдық денсаулықтың оқу көзі болып қоғамдық өмір сүру жағдайларының
денсаулыққа әсерін және халықты медициналық қамтамасыз етуді зерттеу болып
табылады. Қоғамдық денсаулықтың әдістемелік негізі болып қоғамдық
денсаулықты зерттеу және анықтауда жүйелі тұрғыдан қарастыру жатады.
Қазіргі жағдайда пәннің мазмұны қайта қарауды және толықтыруларды,
сонымен қатар денсаулық сақтаудың заң шығару негіздерін өңдеу, өзгерген
әлеуметтік-экономикалық жағдайларда қоғамдық денсаулықтың тенденциясын
зерттеу, денсаулық сақтау іс-әрекетін экономикалық негіздеу, медициналық
көмек сапасын басқару және т.б.қажет етеді.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау (1995 ж.) бойынша жаңа денсаулық
сақтау – бұл денсаулықты нығайту, аурудың алдын алу, әлеуметтік
әділеттілікті қолдау интеграцияланған денсаулық сақтау саясатын дамытуға
бағытталған қоғамның ұйымдасқан күш салуы.
Денсаулық анықтамасы және оны бағалау денсаулық сақтау тарихында
өзгеріп отырғандығын айта кеткен жөн. Қазіргі кезде денсаулық ұғымының
жалпы қабылданған бірегей анықтамасы жоқ. Денсаулықтың қандай да бір
аспектілеріне арналған әдебиеттерде осы категорияның көптеген анықтамалары
бар, олар әр түрлі критерилер мен жүйелерге негізделген.
Денсаулық (Health) – БДҰ Уставы бойынша, тек қана аурудың немесе дене
ақауларының болмауы ғана емес, бұл физикалық, психикалық және әлеуметтік
толық аман есендік (ДДҰ Устав, 1948).
Анықтамада келтірілгендей, денсаулық сипаттамасында үш компонент
біріктірілген: физикалық (биологиялық), психикалық (рухани) және әлеуметтік
денсаулық.
Физикалық денсаулық (Physical health) – бұл өмір сапасына қол жеткізуді,
қоғамның салауаттылығы мен қоғамдық денсаулықты сақтау және нығайтуды
қамтамасыз ететін жеке индивидуумның, адамдар тобы немесе жалпы қоғамның
физикалық даму деңгейімен, физикалық мүмкіндіктермен және бейімделу
қабілетімен сипатталатын жағдай.
Психикалық денсаулық (Mental health) – бұл психикалық құбылыстардың
детерминациялығы, нақты жағдайларды бейнелеу мен индивидуумның оған
көзқарасы арасындағы үйлесімді байланыс, ағзаның әлеуметтік, психологиялық
және физикалық (биологиялық) өмір сүру жағдайларына адекватты реакциясымен,
жеке тұлғаның өз іс-әрекетін басқара білуі, микро- және макроәлеуметтік
ортада өзінің өмір жолын жоспарлап, жүзеге асыра білу қасиеттері тән
психикалық іс-әрекеттің қозғалмалық үрдісімен сипатталатын жағдай.
Әлеуметтік денсаулық (social health) – қоғамдағы адамның орны мен ролі
бойынша анықталатын әлеуметтік бейімделу өлшемі.
Адамның денсаулық жағдайы туралы айтқанда біз осы үш компоненттің
үйлесімді тіркесін айтамыз. Осылардың біреуінің бұзылысы дисгормония,
үйлесімсіздік, ақыр соңында ауруға алып келеді.
БДҰ анықтамасы бойынша ауру (illness) – бұл сыртқы және ішкі
факторлардың әсерінен ағза құрылымы мен қызметінің зақымдалуымен жүретін
өмір. Ауру ағзаның бейімделу-компенсаторлық (адаптациялық) мүмкіндігінен
артатын ішкі және сыртқы орта факторлары әсерінің нәтижесінде туындайды.
Денсаулықтың бірнеше деңгейлерін ажыратады: жеке денсаулық – жеке
адамның денсаулығы; топтық денсаулық – қандай да бір белгі бойынша
біріктірілген адамдардың денсаулық сиппаттамасының жиынтығы: жанұя, еңбек
ұжымдары, студенттер және тағы басқалар; аймақтық денсаулық – белгілі бір
территорияда өмір сүретін адамдар денсаулығы сипппатамасының жиынтығы және
қоғамдық денсаулық - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін медициналық-
әлеуметтік ресурс және қоғамдық потенциал.
БДҰ денсаулықты адамның негізгі құқықтарының бірі ретінде қарастырады.
Барлық адамдарға денсаулықты қамтамасыз ететін қажетті ресурстар қол
жетімді болуы тиіс.
Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясы ХХХ сессиясында (1977ж)
негізі әлеуметтік міндет болып 2000 ж қарай жер шарындағы барлық
адамдардың денсаулығы әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан өнімді өмір
сүруге мүмкіндік беретін деңгейге қол жеткізуі анықталды. Осы қойылған
міндетті шешуге Денсаулық барлығына (Health for all) БДҰ саясаты
бағытталған.
Кейінірек Денсаулық 21: Европалық аймақта денсаулық барлығы үшін
жетуге бағытталған саясатының негіздері құжаты қабылданды (1999ж.). 21-ші
жүзжылдықта Денсаулық барлығы үшін стратегиясы әр елде әлеуметтік және
экономикалық сипаттамасына , халықтың денсаулық жағдай мен өлім
көрсеткішіне, денсаулық сақтау жүйесінің статусы мен дамуына сай жүзеге
асырылуда.
Қазақстанда қоғамдық денсаулық сақтау тарихы КСРО-дағы мемлекеттік
социализм дамуының негізгі кезеңдеріне сай. Кеңес өкіметінің орнауынан
бастап денсаулық сақтаудың профилактикалық принципінің теориялық және
практикалық нұсқауын жасау мемлекеттік денсаулық сақтаудың негізгі міндет
етіп қойылды. Сонымен қатар халықты ақысыз жалпы қол жетімді медициналық
көмекпен қамтамасыз етуге көп көңіл бөлінді. . Ұлы Отан соғысы жылдарында
барлық көңіл фронтты медициналық-санитарлық қамтамасыз ету және тылдағы
госпитальдарды дамыту сұрақтарына бағытталды. Соғыстан кейінгі жылдарда
халық шаруашылығын қалпына келтіру және санитарық салдарларды жою қолға
алынды. Кейінгі жылдарда ғылыми –практикалық қызығушылық социалистік
құрылыстың идеологиясына жауап берді, соның ішінде ең көлемді шаралардың
бірі халықты жалпы диспансеризациялау болды.
1978 ж Алматыда өткен БДҰЮНИСЕФ Халықаралық конференциясында
социалистік денсаулық сақтау жүйесі (Н.А. Семашко моделі) әлемдік мойындау
алды, ал қабылданған Алма-Аталық декларация ХХ ғасыр денсаулық сақтаудың
Ұлы Хартиясы болып аталды.
Тәуелсіздік алумен және нарықтық қатынастардың орнауына сай
Қазақстандағы қоғамдық денсаулық сақтау бірқатар елеулі өзгерістерге
ұшырады. Қазіргі кезеңді денсаулық сақтауды ұйымдастыру сферасында қазіргі
принциптер мен стандарттарға өтуді қоса алғандағы денсаулық сақтау
жүйесінің жеделдетілген модернизациясы кезеңі деп анықтауға болады,
Қазіргі жағдайларға сай пәннің мазмұны қайта қаралулар мен
толықтыруларлы қажет етеді.
Үйлестіру материалы: Rower Point бағдарламасында 10 слайд.
Әдебиет:
1. Аканов А.А., Девятко В.Н., Кульжанов М.К. Общественное
здравоохранение в Казахстане: концепция, проблемы и перспективы. –
Алматы, 2001.– 100 с.
2. Камалиев М.А., Бигалиева Р.К., Хабиева Т.Х. История народной
медицины и общественного здравоохранения Казахстана. – Алматы,
2004. – 173 с.
3. Лисицын Ю.П. Общественное здоровье и здравоохранение: Учебник. – 2-е
изд., перераб. и доп. – ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 512 с.
4. Тульчинский Т.К., Варавикова Е.А. Новое общественное здравоохранение:
Введение в современную науку. – Иерусалим, 1999.– 1049 с.
5. Юрьев В.К., Куценко Г.И. Общественное здоровье и здравоохранение. – С.-
Петербург, 2000.– 914 с.
Бақылау сұрақтары:
1. Қоғамдық денсаулық және денсаулық сақтауға анықтама беріңіз.
2. Денсаулықтың компонентері.
3. Денсаулықтың деңгейлері.
4. Пәннің негізгі бөлімдері.
5. Пәннің негізгі әдістері.
Тақырып 1.2. ДЕНСАУЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАРЫ
Мақсаты: Студенттер қоғамдық денсаулықтың әлеуметтік детерминациясы туралы
білуі тиіс.
Қоғамдық денсаулық сақтаудың негізгі міндеттерінің біріне халық
денсаулығына қоршаған орта (әлеуметтік және табиғи) факторларының кешенді
әсерінің сипатын анықтау, әлеуметтік-экономикалық жағдайларды ескере отырып
халық денсаулығының қалыптасуы тенденциясы мен заңдылықтарын зерттеу
жатады.
Қоғамдық денсаулықтың қалыптасуы факторлардың кешенді әсер етуімен
байланысты, оларды келесідей негізгі топтарға бөлуге болады:
- саяси (мемлекеттік әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау саласындағы
саясат, денсаулық сақтауды мкемлекеттік реттеу, денсаулық сақтау
саласындағы құқықтық актілер және т.б.);
- әлеуметтік-экономикалық (бір тұрғынға шаққандағы ІЖӨ, денсаулық сақтау
жүйесінің қаржыландырылуы, еңбек және тұрмыс жағдайы, тамақтану, денсаулық
сақтау жүйесінің ұйымдастырылуы, өмір сүру салты және т.б.);
- табиғи-климаттық, эклологиялық (қоршаған орта жағдайы және ластануы);
- биологиялық (жас, жыныс, тұқым қуалаушылық, ұлты, дене бітімі, жүйке
жүйесі типі және т.б.б).
ХХ ғасырда денсаулықтың әлеуметтік негізділігі мойындалды, бұл Бүкіл
әлемдік денсаулық сақтау Уставында бекітілген. Осы денсаулықтың
анықтамасымен адам ұйымдасуының биологиялық және әлеуметтік компонентіне
қарсы келетін шектеулер жойылды.
Түрлі аурулар кезіндегі әлеуметтік және биологиялық факторлардың ара
қатынасы біртекті емес, дегенмен негізгі роль әлеуметтік компонентке:
жағдайлар мен фактоларға беріледі.
Әлеуметтік жағдайлар- бұл өндірістік қатынастардың көріну түрі,
әлеуметтік-экономикалық құрылыс және қоғамның саяси құрылымы
Әлеуметтік факторлар - әр адам үшін әлеуметтік жағдайлардың көрінісі:
еңбек және демалыс жағдайы, үй тұрмысы, тамақтануы, білімі, тәрбиесі және
т.б.
Қоғамдық денсаулық сақтаудың қол жеткізген жетістіктерінің ішінде
медициналық-әлеуметтік және зпидемиологиялық зерттеулерді айта кету керек,
осы зерттеулер нәтижесінде халық денсаулығына әсер ететін факторлар (қатер
факторлары) тобы және олардың үлесі анықталды.
- өмір сүру салты және жағдайлары – 49-53%, барлық әсердің орташа 50%
(темекі тарту, ішімдікті шамадан тыс қолдану, үйлесімсіз тамақтану,
стресстік жағдайлар, зиянды еңбек жағдайлары, гиподинамия, нашар
материальдық-тұрмыстық жағдайлар, наркотик қолдану, дәрі-дәрмектерді артық
қолдану, семьяның тұрақсыздығы, жалғыздық, төмен мәдени және білім деңгейі,
урбанизация және т.б.)
- генетикалық факторлар - 18-22%, орташа 20% (тұқым қуалаушылық ауруларға
бейімділік)
- қоршаған орта - 17-20%, орташа 20% (климат, ауа, су, топырақтың зиянды
заттармен ластануы, жоғары гелиокосмостық, радиациялық, магниттік және
т.б.б сәулеленулер)
- денсаулық сақтау - 8-10%, орташа 10% (профилактикалық шаралардың
тиімсіздігі, медициналық көмек сапасының төмендігі, медициналық көмектің
дер кезінде көрсетілмеуі).
Барлық БДҰ тарихындағы ең ірі зерттеу проектісінің нәтижесінде (2002
ж) жалпы деңгейде халық аурулығы мен өлім көрсеткішінің деңгейін анықтайтын
10 негізгі қатер факторы белгіленді: тамақтану жеткіліксіздігі, темекі
тарту, артериялық гипертензия, сумен қамтамасыз ету, санитария, сонымен
қатар жеке және тұрмыстық гигиенаның қанағаттанарлықсыз жағдайы,
гиподинамия, кәсіби зияндылықтар, қауіпті секс, ішімдікті артық қолдану,
атмосфералық ауауның ластануы.
Сонымен, қоғамдық денсаулықты қалыптастырудағы әлеуметтік факторлардың
негізгі ролі өмір сүру жағдайлары мен салты арқылы жанама түрде әсер етеді.
Қазіргі зерттеушілер денсаулықтың қалыптасуы ғылыми түсінігінде
медициналық-әлеуметтік жағдайлармен шектеліп қоймай, өмір салтын
философиялық және әлеуметтік түсіндірулерді қолдана отырып кең түрде
қоғамдық бағытта қарастыруда.
Өмір салты – тарихи нақты әлеуметтік қатынастарға тән жеке немесе
топтық өмір сүру формасы, немесе белгілі бір қоғамдық-экономикалық
формациямен анықталатын адамның күнделікті өмір сүруі ерекшелігін
сипаттайтын түсінік.
Жалпы алғанда, өмір салты 4 категориядан тұрады:
- өмір деңгейі – адамдарның материальдық және мәдени қажеттіліктерінің
қанағаттандырылу дәрежесін сипаттайтын және сандық бейнеленетін
экономикалық категория (жалпы ұлттық өнім мөлшері, халықтың нақты табысы,
медициналық көмектің өол жетімділігі және қамтамасыз етілуі, жұмыс күнінің
ұзақтығы және т.б.)
- өмір сапасы - адамдарның материальдық және мәдени қажеттіліктерінің
қанағаттандырылуын өмір стандарты немесе деңгейімен салыстыра отырып
сапалық сипаттайтын әлеуметтік категория (еңбекпен, тамақтану сапасымен,
медициналық көмек деңгейімен қанағаттандырылу және т.б.)
- өмір стилі – жеке тұлғаның немесе адамдар тобының белгілі бір мінез-құлық
типін сипаттайтын, ұдайы өндірілетін ерекшелік, манера, дағдылар,
ұнатушылық, әуестілікпен бейнеленетін әлеуметтік-психологиялық категроия.
- өмір тәртібі – қоғамдық-саяси формацияда өндірістік қатынастардың
жүйесін сипаттайтын әлеуметтік-экономикалық категория.
Өмір салты критерилері мен бағалаудағы ерекшеліктерге қарамастан халық
денсаулығын қалыптастыруда әлеуметтік факторлардың ролі барлық халықаралық
денсаулық сақтаумен мойындалған.
Өмір салты бойынша әр түрлі ауруларға бейім келетін әлеуметтік топтар
ажыратылады, олар қатер топтары деп аталады:
- демографиялық: балалар, қарттар, жалғыз бастылар, жесірлер, мигранттар,
қашқындар;
- кәсіби қатер: денсаулыққа зиян келтіретін өндірістерде жұмыс жасайтын
жұмысшылар (ауыр машина жасау, химиялық, металлургиялық өнеркәсіп,
транспорт және т.б.);
- функциональдық, патологиялық жағдайлар: жүкті әйелдер, дене салмағы аз
шала туылған балалар, генетикалық қатері бар, туа пайда болған ақаулары бар
адамдар, бала жастан мүгедектер;
- төмен материалдық, кедейллік, қайыршылық өмір деңгей: кедейлер, аз
қамтылғандар, жұмыссыздар, жартылай жұмыс күнімен еңбек ететіндер, тұрақты
орны жоқтар:
- девианттық мінез-құлқы бар, психопаттық, әлеуметтік-психологиялық және
т.б. коллизий адамдар: алкаголиктер, нашақорлар, токсикомандар,
проституткілер, сексуальдық ауытқулары бар адамдар, психикалық денсаулығы
және тәртібінде ақаулары бар адамдар (невропаттар, психопаттар және т.б.);
психикалық және физикалық ақаулары бар діни және т.б. сектанттар;
Барлық аурулардың ішінде әлеуметтік маңызды аурулардың орны ерекше,
олардың тізімін медициналық-әлеуметтік қолдау көрсету үшін қосымша немесе
жеңілдетілген шаралар қабылдау мақсатында үкіметпен белгіленеді:
онкологиялық және қатерлі қан аурулары, диабет, ревматизм, жүйелі қызыл
жегі, балалар церебральді параличі, психикалық аурулар, миокард инфаркті
және т.б. .
Денсаулықтың әлеуметтік детерминациялығын мойындау денсаулық мәселесін
әлеуметтік тұрғыдан кең түрде қарастыру қажеттігіне негіз болды, сонымен
қатар денсаулықты қамтамасыз ету денсаулық сақтау ұйымдары мен органдарының
тікелей жауапкетшілігі мен міндеті аясынан шығып кетеді. Денсаулықты сақтау
және нығайту мемлекеттің, жұмысберуші және әр азаматтың ынтымақтастық
жауапкершілігі болып табылады, ол халықтың тікелей белсенді араласуы
арқасында сектораралық қарым –қатынас жолымен жүзеге асырылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Халық денсаулығына әсер ететін факторлар.
2. Денсаулықтың қалыптасуына қауіп факторларының үлесі.
3. Денсаулықтың әлеуметтік байланыстылығы.
4. Өмір салты мен оның категорияларына анықтама беру.
5. Аурулардың әлеуметтік қауіп топтары.
Тақырып 1.3. ДЕМОГРАФИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МЕДИЦИНАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Мақсаты: Студенттер медициналық-демографиялық жағдайды бағалауды және
есептеу тәсілдерін білуі керек
Демография (грек тілінен аударғанда demos – халық) – халық туралы және
оның қоғамдық дамуы туралы ғылым. Демографиялық статистика (тұрғындар
статистикасы) ежелгі уақыттан бері белгілі, біздің эрамызға дейін ежелгі
Египетте, Вавилон, Қитай, Рим және басқа елдерде тұрғындар санын тіркеу
жүргізілген.
Медициналық демография – бұл халықтың механикалық және табиғи қозғалысы
процесіне медициналық-әлеуметтік факторлардың әсерін зерттейтін және
тұрғындар денсаулығының көрсеткіштерін жақсартуға арналған ұсыныстарды
өңдейтін ғылым. Демографиялық статистика көрсеткіштері тұрғындар
денсаулығын бағалауда; көбею заңдылықтарын; тұрғындар саны мен құрылымы
негізінде денсаулық сақтау кадрлары мен ұйымдарын жоспарлау, орналастыру
және болжауда; медициналық-әлеуметтік шаралардың тиімділігін бағалауда
кеңінен қолданылады.
Демография статика (халықтың сандық және сапалық құрамын), динамика
–халықтың өзгерушілігін: механикалық (миграция) және табиғи (көбею)
зерттейді.
Статика белгілі бір уақытқа сәйкес халық санын, орналасуын, жасы,
жынысы, ұлты, әлеуметтік және кәсіптік тобы және т.б. белгілеріне сәйкес
таралуын сипаттайды, оларды тіркеу кезеңді түрде жүргізілетін халық санағы
арқылы жүзеге асырылады. Негізінде халық санағы он жылда бір рет
жүргізіліп отырады. Халық санағына қойылатын негізгі талаптарға жатады:
жалпылылық, санақ бағдарламасының болуы және оның бірлігі, әрбір жеке
адамнан белгіні тіркеу, мәліметті тікелей халықтан жинау, бақылаудың
экспедициялық әдісі, санақтың біркезділігі, санақтың орталықтандырылуы,
мәліметтерді автоматы түрде өңдеу, мәліметтерді тұтас жинау әдісін
мәліметтердің қосымша іріктелген жинау әдісімен тіркестіру, санақ құпиясын
сақтау.
Жас-жыныстық құрамы халық денсаулығын мен халықтың көбеюін сипаттауда
маңызды орын алады. Халық құрылымында қандай да бір жас-жыныстық топтардың
басым болуы өлім, туу, өлім себептерін, еңбекке қабілетті немесе еңбекке
қабілетсіз жастағы адамдардың үлес салмағын, алдағы өмір сүру орташа
ұзақтығын анықтайды. Халықтың жасқа сай құрылымының типі 0-ден 14 жасқа
дейінгі балалардың үлес салмағын 50 жас және одан жоғары халықтың үлесімен
салыстыру арқылы анықтайды. Жас құрылымында 14 жасқа дейінгі балалардың
басым болуы үдемелі (прогрессивті) халық типін көрсетеді. Ересек жастағы
топтардың 0-ден 14 жасқа дейінгі балалардан басым болуы халықтың
регрессивті типін көрсетеді. 14 жасқа дейінгі балалардың 50 жас және одан
жоғары топтармен тең болуы халықтың стационарлық типін көрсетеді.
Егде жастағы адамдар үлесінің басымдылығымен сипатталатын халықтың
қартаю процессі туу көрсеткішінің төмендеуімен және өмір сүру ұзақтығының
артуымен байланысты, бұл қазіргі кезде кеңінен байқалуда. БДҰ пікірі
бойынша? Ересек жас индикаторы болып 65 жас таңдалып алынды. БҰҰ қартаю
шкаласы бойынша, егер 65 жас және одан жоғарылардың үлесі 4%-дан төмен
болса – жас халық; 4-7 % - халық қартаю табалдырығында; 7% және одан жоғары
болса – қарт халық деп аталады. Халықаралық бағалауға сәйкес, Қазақстан
халықтың қартаю процесі жеделдетілген елдер қатарына кіреді (2050 жылға
қарай 25% қарт адамдар). .
Алдағы өмір сүрудің орташа ұзақтығы – гипотетикалық жыл саны, егер де
өмір сүруі бойында әр жас тобындағы өлім көрсеткіші есептеу жүргізілген
жылдағы өлім көрсеткішімен бірдей болады деп алынғандағы берілген ұрпақтың
немесе белгілі бір жастағы топтардың алдағы өмір сүру ұзақтығы.
Қазақстанда әйелдер мен еркектердің орташа өмір сүру ұзақтығы арасында
нақты диспропорция байқалады.
Халық миграциясы – бұл халықтың әкімшілік территория ішінде орын (ішкі
миграция) немесе одан тыс жерлерге (эммиграция, иммиграция) ауыстыруы.
Миграциялық процестер келесі түрде болуы мүмкін: жеке немесе жалпы көшу;
ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған (стихиялық) көшу; қайтымсыз және тұрақты
мекен-жайын уақытша өзгерту; маусымдық миграция (белгілі бір жыл мезгіліде
көшу, жиі жазда); маятник тәрізді миграция (басқа елді-мекеннен оқуға
немесе жұмыс орнына күнделікті бару).
Халықтың табиғи қозғалысы- бұл туу және өлу, халықтың табиғи өсімі,
неке және ажырасулар тәрізді демографиялық құбылыстардың жиынтығы. Туу
көрсеткіші календарлық жылда тірі туылғандардың санын бір жылдағы халықтың
орташа санына бөліп, 1000 көбейту арқылы есептейді.
БДҰ анықтамасы бойынша тірі туылған деп жүктілік ұзақтылығының
мерзіміне байланыссыз ана ағзасынан ұрықтандыру өнімінің толық шығарылуы
немесе алынуын айтады, осындай жолмен бөлініп алынған ұрық бұдан соң тыныс
алады немесе жүрек соғуы, кіндік пульсациясы немесе ерікті бұлшықет қимылы
тәрізді тіршілік белгілерін көрсетуін атайды. Тіршілікке қабілетті деп
жүктіліктің кез келген мерзімінде туылған ұрықты есептейді. Өлі туылған деп
жүктілік мерзіміне байланыссыз ана ағзасынан ұрықтандыру өнімінің толық
шығарылуға немесе алынуға дейінгі өлімін есептейді.
Қазақстанда БДҰ критериіне өту 2008 ж жүзеге асырылды. Тірі туылған
деп жүктіліктің 22 аптасынан немесе одан жоғары мерзімдегі, дене салмағы
500 грамм және одан көп ана ағзасынан ұрықтың толық шығарылуы немесе
бөлінуін есептейді, ана денесінен бөлінген ұрық бұдан соң тыныс алады
немесе жүрек соғуы, кіндік пульсациясы немесе ерікті бұлшықет қимылы
тәрізді тіршілік белгілерін көрсетуіні, туғаннан соң 7 тәуліктен (168
сағат) көп өмір сүруін есептейді. Тіршілікке қабілетті деп туылу кезінде
тыныс алу белгілері бар нәрестені есептейді. Тыныстың болмауы немесе
реанимациялық шаралардың нәтижесінде 15 минут ішінде қалпына келмеуі өлі
туылуды көрсетеді. Өлі туылған деп жүктіліктің 22 аптасынан немесе одан
жоғары, дене салмағы 500 грамм және одан көп, өмір белгілері жоқ ұрықтың
ана ағзасынан толық шығарыулға немесе бөлінуге дейінгі өлімін есептейді.
Тірі және өлі туу критерилерінің әркелкілігі басқа елдермен мәліметтерді
салыстыру мен сараптауды қиындатады.
Туу көрсеткішін терең сипаттау үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады.
Әйелдердің бала туу көрсеткіші бір жылдағы тірі туылғандар санын бала тууға
қабілетті жастағы (15-49 жас) әйелдер санына бөліп, 1000 көбейту арқылы
анықтайды. Жасқа сай бала туу көрсеткіштері басқа жас тобындағы әйелдер
үшін де есептеледі. Сонымен қатар некеде тұрған әйелдерге қатысты некелі
әйелдердің бала туу көрсеткіші және некеден тыс туу көрсеткіштері
есептеледі.
Өлім көрсеткішін бір жылдағы өлгендер санын халықтың орташа жылдық
санына бөліп, 1000 көбейту арқылы есептейді. Өлім көрсеткішін талдағанда,
жалпы көрсеткіштермен бірге арнайы көрсеткіштер де есептеледі, мысалы
жасына , жынысына, кәсібіне және т.б. байланысты өлім көрсеткішін
есептеген кезде белгілі бір жастағы (немесе жынысы, кәсібі) өлгендер санын
сол жастағы (немесе жыныс, кәсіп) халықтың орташа жылдық санына бөліп, 1000
көбейту арқылы есептейді. Қазіргі кезде экономикалық дамыған елдердегі
халық өлімі себептерінің құрылымында қан айналым жүйесі аурулары, қатерлі
ісіктер, жарақаттар басым. Қан айналым жүйесі ауруларынан ер адамдардың
өлуі барлық жас топтарында жоғары.
ЮНИСЕФ анықтамасы бойынша балалар өлімі балалардың салауаттылығын
сипаттайды және бір жыл ішіндегі 1 жастан 5 жасқа дейінгі өлген балалар
санынын тірі туылғандар санына қатынасы, 1000 көбейту арқылы есептейді.
Балалар өлімінің негізгі себептеріне жатады: тыныс алу жүйелерінің аурулары
және инфекциялар, оның ішінде басты орында ішек инфекциялары, сепсис және
менингиттер. Балалар өлімі мен тамақтанудың бұзылуы, анемия, емшекпен
қоректендірдің болмауы немесе ерте тоқтату арасында байланыс анықталған.
Қайғылы оқиғалар – жол-көлік жарақаттары, термиялық және химиялық күйіктер,
биіктен құлау үлесі орасан. Көп жағдайда қайғылы оқиғаларға ер балалар
көбірек ұшырайды. Осы жас кезеңінде ауылдық жерлерде өлім жағдайының
жоғарғы көрсеткіші тіркелген.
Сәбилер өлімі халықтың әлеуметтік салауаттылығығын, медициналық-
әлеуметтік көмектің деңгейі мен сапасын, акушерлік-гинекологиялық және
педиатриялық көмектің тиімділігін бағалайтын оперативті критерий және
индикатор болып саналады. Сәбилер өлім көрсеткіші осы календарлық жылдағы 1
жасқа толмай өлгендер санын осы жылдағы тірі туылғандар санына бөліп, 1000
көбейту арқылы есептейді. Туу көрсеткішінің айқын тербелісі кезінде
былтырғы туылғандар санына нақты есептеу жүргізіледі – 1 жасқа толмай
өлгендер санын биыл туылғандардың 23 мен былтыр туылғандардың 13
қосындысына бөліп, 1000 көбейту арқылы есептейді. Қазақстан
Республикасындағы сәбилер өлімінің себептері: перинатальды кезеңде
туындайтын жағдайлар; туа пайда болған ақаулар; тыны салу жүйесінің
аурулары; қайғылы жағдайлар; улану және жарақаттар, инфекциялық және
паразитарлық аурулар. Сәбилер өлімі деңгейін бағалау үшін бала өмірінің әр
түрлі кезеңіне сай көрсеткіштер есептеледі: перинатальды, неонатальды, ерте
неонатальды, кеш неонатальды, постнеонатальды злім көрсеткіштері.
Табиғи өсім- 1000 тұрғынға есептегендегі туу және өлім көрсеткіштерінің
айырмашылығы. Егер туу көрсеткіші өлім көрсеткішінен басым болса оң деп
бағаланады; теріс, егер өлім туу деңгейінен жоғары және нольдік. Егер туу
көрсеткішінің төмендеуі фонында өлім көрсеткішінің деңгейі артса, онда
депопуляция процесі немесе демографиялық қиылысу деп атайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Медициналық демографияның зерттеу пәні.
2. Халық статикасының құрайтың бөліктері.
3. Халықтың табиғи қозғалысының құрайтың бөліктері.
4. Халық өлімінің құрылымы.
5. Сәбилер өлімінің себептері.
Тақырып 1.4. ХАЛЫҚ АУРУЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Мақсаты: Студенттер халық аурулығын бағалау және есептеу әдістерін білуі
керек.
Аурулық – халық арасында аурудың таралуы.
Алғашқы аурулық (ауру сырқаулық) халық арасындағы жаңа, бұрын еш жерде
тіркелмеген және биылғы календарлық жылда алғаш рет анықталған аурулардың
жиынтығы.
Жалпы аурулық (таралуы) – бұл биылғы жылы бірінші рет анықталған аурулар
мен өткен жылы анықталып, биылғы жылы сол аурудың салдарынан бірінші рет
қаралған халық арасындағы барлық аурулардың жиынтығы.
Нақты аурулық (дәлелденген аурулық) – бұл қаралу кезіндегі плюс
медициналық тексеру кезіндегі аурулық минус медициналық тексеру кезінде
расталмаған аурулық. Нақты аурулықтың деңгейін анықтау өте қиын.
Медициналық тексеру мәліметі бойынша аурулық (патологиялық зақымдалу)
дәрігерлік қарауда айқындалған аурулар мен түрлі морфологиялық және
функционалдық өзгерістердің жиынтығы.
Аурулар диагнозы мен өлім себептерін унификациялау, оларды статистикалық
тіркеу, аурулардың ішкі және халықаралық таралу деңгейлерін салыстыру,
ақпараттық база құрастыру мақсатында Халықаралық жіктелу ұсынылды, ол қайта
қаралып және толықтырылып отырады. 1996 ж. БДҰ 43-ші халықаралық
конференциясында аурулар мен денсаулыққа байланысты мәселелердің
Халықаралық статистикалық жіктелуінің (қысқаша ХАЖ-10) Х қаралымы
бекітілді. Жалпы этиологиясы, патогенезі, орналасуы бойынша біріктірілген
аурулар негізінде әріппен белгіленген 21 класс қалыптастырылды. Әрбір
класста үш мәнді рубрикадан тұратын, оның біріншісі әріп, екеуі санмен
белгіленген100 ауру тобы бар. Үш мәнді рубрикадан құралған әр топ 10 ауру
кодына немесе ауру тобына бөлінеді. ХАЖ-10 төрт мәнді рубриканы қолданғанда
шамамен 25000 ауруды, үш мәнді рубриканы қолданғанда шамамен 2500 ауруды
индивидуализациялауға мүмкіндік береді.
Қазақстан халқы арасында алғашқы аурулық құрылымында негізгі рангтік
орындарды тыныс алу жүйесі аурулары, тері және тері асты шел қабаты
аурулары, жарақаттар мен уланулар, зәр шығару, ас қорыту аурулары алады,
жалпы аурулық құрылымында – тыныс алу жүйесінің аурулары, ас қорыту, зәр
шығару, қан айналым жүйесі аурулары, көз және оның қосалқылары аурулары
алады.
Халық аурулығы жөніндегі мәліметтер халық арасында таралған аурулардың
деңгейі мен құрылымын анықтауға, қауіп- қатер факторларын табуға, емдеу-
профилактикалық шараларды ендіру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Олар денсаулық сақтау ұйымдары мен органдарына жедел басқару, күнделікті
және перспективті жоспарлау, жалпы денсаулық сақтау жүйесін немесе жеке
мекемелерді жетілдіру үшін қажет.
Аурулықты зерттеу статистикалық зерттеудердің жалпы қабылданған схемасы
және қатаң кезекті этаптар бойынша жүргізіледі.
Халық аурулығын бағалау үшін 1000. 10000, 100000 тұрғынға есептеліп
шығарылған орташа жылдық халық санына қатысты аурулар саны ретінде
есептелген көрсеткіштер қолданылады. Аурулықта себеп-салдарлық байланысты
анықтау үшін халықтың құрамын (жасы, жынысы, жанұя жағдайы, әлеуметтік
статусы және т.б.) ескеру қажет.
Басқа статистикалық зерттеулер тәрізді аурулықты зерттеу әдістері
жаппай немесе таңдамалы болады. Жеке территориядағы немесе оның жеке
топтарында халық аурулығын зерттеу әдісін таңдау зерттеудің мақсаты мен
міндеттеріне сай анықталады. Аурулықтың деңгейі, құрылымы және динамикасы
жөніндегі бағдарлық мәліметті емдік-профилактикалық мекемелердің есебінен
немесе жаппай әдісті қолданатын басқару органдарының есептерінен алуға
болады. Аурулық заңдылығын және себеп-салдарлық байланысты терең анықтау
үшін таңдамалы әдіс кезінде алғашқы тіркеу құжатынан қажетті мәліметтерді
статистикалық картаға көшіру арқылы анықтауға болады.
Халықтың және оның жеке топтарының аурулық деңгейін, құрылымы мен
динамикасын бағалау кезінде көрсеткіштерді республика, облыс, район, қала
көрсеткіштерімен салыстыру қажет.
Аурулықты зерттеудің негізгі әдістеріне жатады:
- емдеу-профилактикалық мекемелерге өз бетімен қаралуы бойынша
- өлім себептері мәліметтері бойынша (Өлім туралы дәрігер куәлігі (106у)
- медициналық тексеру мәліметтері бойынша (профилактикалық тексерулерді
тіркеу картасы (131у)
Осындай көздерден алынған халық аурулығы туралы мәліметтер толық болып
келмейді, ол көптеген факторлар кешеніне тәуелді. Халық аурулығын зерттеу
көздерінің әрқайсысының артықшылығымен қоса кемшіліктері де бар.
Сонымен, осы аталған үш әдісті жалпылау арқылы нақты (дәлелденген)
аурулықты - өз бетімен қаралуы бойынша аурулық, медициналық тексеру кезінде
анықталған аурулықпен толықтырылу және өлім себебі бойынша аурулықты
анықтауға болады.
Денсаулық және аурулықты зерттеудің қосымша әдісіне сұрастыру
(анкеталық немесе интервьюлік) әдісі жатады. Анкеталық әдісті кейбір
ауруларды анықтау үшін, мысалы жүректің ишемия ауруларын және осы аурудың
қатер топтарын қалыптастыру үшін халықты жалпылай тексерудің бірінші
кезеңінде қолдануға кеңес береді.
Әрбір ауру сәйкесінше тіркеу мен есепке алудың қабылданған талаптарына
сай міндетті түрде тіркеуге алынады. Өз бетімен қаралу бойынша аурулықты
тіркеу медициналық көмекті қажет еткен пациенттің қаралу орнына сәйкес
жүргізіледі:
- амбулаторлық-емханалық ұйымдарға қаралғанда – амбулаторлық науқастың
медициналық картасы (025у), қорытынды (анықталған) диагноз тіркелген
статистикалық талон (0252у), амбулаторлық пациенттің статистикалық картасы
(025-05у).
- стационарда - стационарлық науқастың медициналық картасы (003у),
аурудың стационардан шыққан картасы (066у)
- диспансерге – венерологиялық ауруы бар науқастың медициналық картасы
(065у), саңырауқұлақ ауруы бар науқастың медициналық картасы (0651у),
туберкулезбен ауыратын науқастың медициналық картасы (081у)
- жедел жәрдемге – жедел және шұғыл медициналық көмекті шақыру картасы
(110у), медициналық көмек станциясының жолдама парағы (114у).
Ауру жағдайларын жалпы қабылданған тіркеумен қатар, кейбір аурулар
белгілі бір себептерге байланысты арнайы тіркеуді қажет етеді:
- эпидемиға қарсы шараларды қажет ететін жұқпалы аурулық. Жұқпалы аурулық,
тамақтан немесе жедел кәсіби улану, екпеге ерекше реакция (058у) кезінде
жедел хабарлама санитарлық-эпидемиологиялық бақылау орталығына 12 сағат
ішінде жіберіледі және Жұқпалы ауруықты тіркеу (060у) журналында
тіркеледі. Осы журналдағы жазу негізінде жұқпалы аурулардың қозғалысы есебі
жасалады.
- маңызды эпидемиялық емес аурулық кейбір әлеуметтік-маңызды аурулар туралы
ақпарат береді және осындай аурулардың анықталуы кезінде өмірінде бірінші
рет анықталған белсенді туберкулез, жыныс жолы арқылы берілетін инфекция,
трихофития, микроспория, фавус, қышыма, трахома, психикалық аурулар туралы
Хабарлама (089у); өмірінде бірінші рет анықталған рак немесе басқа
қатерлі ісік ауру туралы Хабарлама (090у); өмірінде бірінші рет анықталған
нашақорлық туралы Хабарлама (091у) толтырылады.
- уақытша еңбекке жарамсыздық аурулығы жұмысқа шықпауға себеп болған
ауруларды зерттеуге және экономикалық шығындв анықтауға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
1. Халық аурулығының негізгі түрлері.
2. Жалпы және алғашқы аурулық көрсеткіштерді есептейтін әдісі.
3. Халық аурулығың зерттеу әдістері.
4. Аурулықты зерттеудің артықшылығы мен кемшіліктері.
5. Аурулар мен денсаулықпен байланысты мәселелердің Халықаралық жіктелуінің
мәні.
Тақырып 2. ПРИОРИТЕТТІ КЛАСС АУРУЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МЕДИЦИНАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Мақсаты: Студенттер халық аурулығы мен өлім көрсеткіштерін төмендету
мақсатында денсаулық сақтау жүйесі мен органдарының бірінші кезектегі
назарын талап ететін алдыңғы орындардағы аурулар мен нозологиялық түрлерін
білуі керек.
Халық денсаулығын қорғауда приоритетті бағыттарды таңдау аурудың қоғам
және жеке адам деңгейіндегі маңызына сәйкес анықталады. Бірінші кезектегі
медициналық-профилактикалық әсер ету объектілерін қалыптастырудың негізгі
критерилеріне халық аурулығының көрсеткіштері, ауру деңгейінің өзгеру
динамикасы, жалпы аурулық пен өлім жағдайына қосатын үлесі, халықтың
маманданған және арнайы маманданған медициналық көмекті қажет етуі, қазіргі
медициналық технологияны практикалық денсаулық сақтауда тиімді қолдану
мүмкіндігі, жетістіктері және болжамы жатады.
Халықтың емдеу-профилактикалық ұйымдарға қаралуы мәліметтері мен өлім
көрсеткіштерін қолдану ауру класстары мен нозологиялық түрлерін медициналық-
әлеуметтік рангілеу жүргізуге мүмкіндік берді.
Қан айналым жүйесі аурулары. Қазақстан Республикасы халқының қан
айналым жүйесі бойынша алғашқы және жалпы аурулық деңгейі тұрақты өсуде.
Жүрек қан тамыр ауруларына көбіне еңбекке қабілетті жастағы контингент жиі
шалдығады, бұл осы класс ауруларының уақытша және тұрақты еңбекке
жарамсыздық көрсеткішіне әсерін анықтайды. Жастың ұлғаюына сәйкес қан
айналым жүйесі ауруларының таралу интенсивтілігі жоғарылайды. Осы
патологияның жасаруы және балалар мен жасөспірімдер арасында оның жиі
кездесуі байқалады. Қала тұрғындары ауыл тұрғындарымен салыстырғанда қан
айналым жүйесі ауруларымен жиі ауырады. Дегенмен, 2002-2003 жж. ауыл
тұрғындары арасында қан айналым жүйесі ауруларының 2 есе артқаны тіркелді
. Қан айналым жүйесі аурулар класын қалыптастыратын негізгі ауруларға
жатады: артериальдық гипертония , оның үлесіне осы класс ауруларының
жартысы кіреді және жүректің ишемия ауруы – шамамен ¼ бөлігін құрайды.
Қазақстан Республикасында қан айналым жүйесінің аурулары өлім себептерінің
ішінде бірінші орынды алады (51,7%) және ол жыл сайын артуда. БДҰ
мәліметтері бойынша, Қазақстанда қан айналым жүйесі ауруларынан ерте өлу
көрсеткіші ТМД елдерінің ішінде екінші орында және Европаның
көрсеткіштерінен 3-4 есе жоғары. Қан айналым жүйесі ауруларының ішінде
өлімнің жоғары деңгейін қалыптастыратын негізгі себептерге басқада дамыған
елдердегідей жүректің ишемия ауруы және цереброваскулярлық аурулар жатады.
Қатерлі ісіктер. Қатерлі ісік ауруларымен аурулық көрсеткішінің
салыстырмалы төмен деңгейіне қарамастан олардан өлу көрсеткіші жоғары.
Қазақстан халқы өлім себептерінің құрылымында қатерлі ісіктер 3-ші орынды
алады (11,5%), қатерлі ісіктен өлім көрсеткішінің төмендеуі байқалады.
Халықтың қатерлі ісікпен ауруы құрылымында жынысқа сәйкес айырмашылық бар.
Ер адамдар арасындағы алғашқы аурулық құрылымында кеңірдек, бронх, өкпе
қатерлі ісіктері, одан соң асқазан рагі мен тері қатерлі ісіктері жиі
кездеседі. Әйелдер аурулығы құрылымында бірінші орынды сүт безі рагі, одан
соң тері қатерлі ісіктері мен асқазан рагі алады. 2 тенденция байқалады –
тыныс мүшелері мен сүт безі қатерлі ісігімен аурулықтың өсуі және ерін,
өңеш және асқазан қателі ісігі аурулығы көрсеткіштерінің төмендеуі.
Қазақсан халқы қатерлі ісікпен ауру көрсеткішін талдауда ауыл және қала
тұрғындары арасында айырмашылық байқалады: қала тұрғындары қатерлі ісікпен
ауыл тұрғындарыны қарағанда жиі ауырады, оны қалалардың экологиялық
ластануымен, өндірістік және автотранспорттық ластануымен байланыстыруға
болады. Қатерлі ісіктен өлім көрсеткіші құрылымында жыныстық айырмашылық
бар: ер адамдарда бірінші орында – тыныс мүшелері рагі, екінші орында –
асқазан рагі, үшінші орында - өңеш рагі; әйелдерде - асқазан рагі, сүт
безі рагі, жатыр мойны рагі. Өлім көрсеткіші жасқа байланысты қарқынды
өседі.
Жарақаттар. Өліммен аяқталатын, мүгедектікке, уақытша еңбекке
жарамсыздыққа алып келетін жарақаттардың артуы маңызды мәселе, ол қоғамға
орасан зор әлеуметтік және экономикалық шығын әкеледі. Бүгінде әлемдегі
экономикалық дамыған елдерде өлім себептерінің ішінде жарақаттар үшінші
орынды, Қазақстанда екінші орынды (14,2%) алады. Алғашқы орында тұрмыстық
және жол көлік жарақаттары тұр. Тұрмыстық жарақат жас ер адамдар арасында,
ересек және қарт адамдар арасында жиі кездесетіндігін атап кеткен жөн.
Өндірістік және тұрмыстық жарақаттар, жол-көлік жарақаттары тәрізді ер
адамдар арасында жиі байқалады және ол ішімдік қолданумен, қауіпсіздік
техникасын бұзумен байланысты. Жасөспірімдер арасындағы жарақаттану
ересектер мен балаларға қарағанда 1,5-2 есе жиі кездеседі. Тыныс
мүшелерінің аурулары халықтың медициналық көмекке қаралуының негізгі себебі
болып табылады. Алғашқы аурулықты негізінен жедел респираторлық
инфекциялар, бронхит, пневмония құрайды. Жалпы аурулықты жедел түрдегі
аурулармен қатар созылмалы обструктивті өкпе аурулары қалыптастырады, бұл
топқа созылмалы обструктивті бронхит, тыныс демікпесінің ауыр формалары
және т.б. тірізді созылмалы тыныс жүйесінің аурулары біріктірілген. Тыныс
жүйесі аурулары кезінде уақытша еңбекке жарамсыздық көрсеткішінің артуы
негізінде жедел түрдегі аурулармен – жыл сайынғы эпидемиялық таралуымен
сипатталатын жедел респираторлық инфекциялар, тұмаумен байланысты. Тыныс
жүйесі патологиясы балаларда жасөспірімдерге қарағанда екі есе,
ересектермен салыстырғанда үш есе жиі кездеседі. Қазақстан Республикасы
халқа арасындағы өлім себептерінің ішінде тыныс мүшелері аурулары төртінші
орынды алады (5,7%). Тыныс мүшелері ауруларынан өлім көрсеткіші 1 жасқа
дейінгі сәбилер арасында өте жоғары, перинатальды кезеңде туындайтын
жағдайлардан кейінгі екінші орынды алады.
Психиканың бұзылулары және мінез-құлқының бұзылыстары маңызды
медициналық-әлеуметтік мәселелер арасында негізгі орын алады. Әсіресе
психикалық белсенді заттарды қолданумен, соның ішінде ішімдік, анаша
қолдану салдарынан туындайтын психикалық бұзылыстар жиі кездесуде.
Ішімдік қолдану мен қолайсыз жағдайлар, жарақаттар және уланулар арасында
жоғары корреляциялық байланыс бар. Психикалық белсенді заттарды
қолдану негізінде туындаған, алғаш рет тіркеуге алынған психиканың
бұзылулары және мінез-құлқының бұзылыстары қазірде тұрақты артуда, әсіресе
Алматы қаласында өте айқын байқалады. Халықаралық бағалау бойынша,
Қазақстанда тіркеуге алынған нашақорлар саны өткен он жыл ішінде 3,5 есеге
артқан. Қазақстанда тіркелген нашақорлардың жартысына жуығы опиум және
героин қолданады, 90 ж ортасында мұндай тенденция байқалмаған, бұл кезде
нашақорлардың 80% сора мен оның өңделген өнімдерін қолданды. Нашақорлық жиі
18-25 жас аралығында кездеседі.
Нашақорлық мәселесі ЖИТС аурумен тығыз байланысты. Нашаны вена ішілік
қолдану Қазақстанда ЖИТС ауруының жылдам тарлуына себеп болуда. .
Статистикалық мәлімет бойынша, бірінші рет ЖИТС . жағдайы тіркелген. 1987
ж 2009 ж 1 наурыз айына дейін 12085 ЖИТС-жұқтыру тіркелді, соның ішінде 841
СПИД науқас, сонымен қатар жыл сайын ЖИТС 800-900 жаңа жағдайы тіркеледі.
ЖИТС саны бойынша Қазақста ТМД елдерінің ішінде Ресей, Украина, Белоруссия,
Молдавия мемлекеттерінен кейін бесінші орында, ал Орта Азия елдерінің
ішінде бірінші орынды алады.
Жұқпалы және паразитарлы аурулар, бұрындары жалпы таралып, өлім
көрсеткішінің ішінде негізгі орында болса, қазірде кейінгі орындардың
бірінде. Ұлттық ақпарат көздері бойынша, көптеген экономикалық дамыған
елдерде жұқпалы аурулар өлім себебі бойынша алғашқы он аурудың ішіне
кірмейді. Қазақстанда соңғы жылдары жұқпалы аурулардың үлес салмағы жалпы
аурулық құрылымында - 4 % және өлім құрылымында 3% құрайды. Жұқпалы аурулар
бойынша медициналық-әлеуметтік мәселелердің бірі, осы аурудан өлгендердің
90% бір жасқа дейінгі сәбилер, олар жедел ішек инфекциясы, сепсис,
менингококтық инфекция, вирустық гепатит және т.б. қайтыс болады.
Туберкулез. 90-жылдардың басында туберкулезбен аурушылдық және өлім
көрсеткіштері жылдам арта бастады. Қазақстанда өткен ғасырдың 80 жылдары
қол жеткізген туберкулезбен ауру көрсеткішінің төмендеуі 90 жылдардың
басында туберкулезден өлім көрсеткішінің артуымен, ал 1995 ж бастап
тіркелген аурулықтың өсуімен алмасты. Туберкулезбен ауру көрсеткішінің
артуына көптеген себептер кешені әсер етеді: әлеуметтік-экономикалық,
республикада аурудың кең таралуы, анықталмаған аурулардың көптігі,
жеткіліксіз изоляция, жаңа туған сәбилердің екпемен, ревакцинация,
медициналық тексерістермен, флюорографиямен қаммтылуының төмендеуі, ауру
және оның отбасының жеткіліксіз,соның ішінде тұрғын үймен әлеуметтік
қамтылуы, маскүнемдік және нашақорлықтың, жұмыссыздықтың және т.б.
артуы.Әсіресе қолайсыз жағдай пенитенциарлық мекемелерде байқалады, түрмеде
отырғандардың туберкулезбен ауру көрсеткіші жалпы халық көрсеткішінен 10-15
есе жоғары. Өлімнің ең жоғары шыңы 1998 ж тіркелді. Соңғы жылдары
туберкулезден өлім көрсеткіші біршама төмендеді.
Үйлестіру материалы: Rower Point бағдарламасында10 слайд .
Әдебиеттер:
1. Аязбаева А.Г. Медико-социальные аспекты формирования приоритетных
классов заболеваний в Республике Казахстан: Учебно-метод. пособие. –
Алматы, 2005. – 55 с. 2. Аканов А.А., Тулебев К.А., Рук. по
формированию ЗОЖ, профилактике заболеваний и укреплению здоровья. – Алматы,
2002. – 250 с.
3. Лисицын Ю.П. Общественное здоровье и здравоохранение: Учебник. – 2-е
изд., перераб. и доп. – ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 512 с. 4. Муминов Т.А.,
Камалиев Т.А. Анализ здравоохранения с позиций социального маркетинга.-
Алматы, 2003.- 170 с.
5. Сакбаев О.С., Вагнер А.В. Совершенствование методологии изучения и
оценки здоровья населения. – Алматы, 1995. - 364 с.
Бақылау сұрақтары
1. Халық денсаулығын қорғаудың приоритетті бағыттарын таңдаудың
критерилері.
2. Халық аурулығы құрылымындағы алғашқы орын алатын аурулардың
класстары.
3. Халық өлім көрсеткіштерінің негізгі себептері.
4. Созылмалы инфекциялық емес аурулардың медициналық-әлеуметтік
маселелері.
5. Жұқпалы аурулардың медициналық-әлеуметтік маселелері.
Тақырып 2.1. ТҰРҒЫНДАР ДЕНСАУЛЫҒЫН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ
Мақсаты: Студенттер тұрғындар денсаулығының есеп, талдау және бағалау
әдісін білуі тиіс.
Әдетте тұрғындар денсаулығын кешенді бағалау демографиялық үдерісті,
ауруды, дене бітім тұрғысынан дамуды және мүгедектікті сипаттайтын сапалық
көрсеткіштердің жиынтығы ретінде танылады.
Тұрғындар денсаулығының жай-күйін бағалауда қолданылатын әдістемелік
тәсіл санақ есептерінің аясында әзірленетін әр түрлі ақпарат көздерін
пайдалану болып табылады.
Негізгі мәселе біркелкі көрсеткішті таңдаудан тұрады, ол денсаулық
сынды көп қырлы құбылыстың әр түрлі қырын жеткілікті дәрежеде көрсететіндей
болуы тиіс. Қазіргі таңда денсаулықты толығымен сандық тұрғыдан бағалаудың
әдістері әлі әзірлене қойған жоқ, ол жеке сипаттары бойынша қарастырылуда.
Оларға тұрғындар өмірінің орташа ұзақтығы, өлімі, ауруы, дене бітімдік
дамуы және т.б. жатады.
Өмірдің орташа ұзақтығы - әр түрлі жайттардың әсеріне байланысты
адамдар денсаулығының жалпыланған жай-күйінің белгілі деңгейін көрсететін
интегралды көрсеткіш.
Өмірдің орташа ұзақтығын есептеу әдісі белгілі уақыт аралығында өмір
сүрген немесе өлген адамдардың санынан тұрады. Өмір сүріп жатқан адамдардың
саны туу деңгейімен есептеледі, ал өлген адамдар саны тұрғындар өлімінің
көрсеткішінен көрініс табады.
Тұрғындар денсаулығы сынды күрделі түсініктің мәліметтерін түпкілікті
сандық сипатқа енгізудің мүмкін еместігін біле тұрсақ та, өлім
көрсеткіштері тұрғындар денсаулығының жай-күйіне тікелей және жанама әсер
ететін (медициналық-биологиялық, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық
және т.б.) жайттардың күрделі әсерлері көрініс табатын едәуір дұрыс
көрсеткіш болып саналады. Екінші жағынан, мерзімінен бұрын келетін өлімді
болдырмау денсаулық сақтаудың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады, ол
оған қажетті ресурстарға ие. Денсаулық сақтау жүйесі тұрғындар өліміне
өзінің іс-әрекетімен ықпал ете отырып, өмірдің орташа ұзақтығына, яғни
тұрғындар денсаулығының жай-күйіне әсер етеді. Өлімнің көрсеткіштері
аурудың мәліметтерімен салыстыру бойынша көбіне нақтылығмен және
дұрыстығымен ерекшеленеді.
Ауруды сипаттайтын басты ақпарат көзі емдеп алдын алу ұйымдарына қаралу
туралы мәліметтер болып табылады. Қаралу туралы мәліметтердің негізгі
кемшілігі ауру туралы толық көріністі бере алмайтындығы болып отыр:
біріншіден, аурулардың бірқатары медициналық көмекке жүгіну ғана болмайды(
бұл көбіне созылмалы ауруларға қатысты); екіншіден, қаралу деңгейі ауруға
қатысы жоқ бірқатар жайттарға байланысты; соңында, қаралулардың санына
жүгіну аурудың сандық қырын ғана ескеруге мүмкіндік береді, оның сапалық
салалары, ең алдымен, аурудың ауырлық дәрежесін ажырату еленбей қалмақ.
Дене бітімдік даму дегенде ағзаның күш-қуатының, төзімділігінің және
жұмысқа деген қабілетінің қорын анықтауға мүмкіндік беретін оның
морфологиялық және қызметтік белгілерінің жиынтығы түсініледі. Дене
бітімдік дамуды бағалау дәрігердің қабылдауы кезінде медициналық бақылау
кезінде жүргізіледі. Балалар мен жас өспірімдердің дене бітімінің дамуын
қарқынды бақылау ағзаның қалыптасу тенденциясын, олардың дене бітім
дамуының стандарттарына сәйкестігін бақылауға мүмкіндік береді. Дене
бітімдік даму соматоскопиясен, антропометриямен және физиометриямен
анықталады. Дене бітім дамуының мәліметтері вариациялық қатарлар құруымен,
орта көлемдерді есептеуімен, орта шаршылық ауытқуларымен және т.б. санақтық
өңдеуге душар болады. Алынған мәліметтер дене бітім дамуының арнайы
кестелері (стандарттар) бойынша жүргізіледі, ол нормаға сәйкестігін және
стандарттан ауытқуын бағалауға мүмкіндік береді.
Тұрғындардың мүгедектігі. Алғашқы мүгедектіктің көрсеткіші –
тұрғындардың пайызбен көрсетілген орташа жылдық санына мүгедек деп алғаш
танылғын санның қатысы. ДДСҰ мәліметтері бойынша қазіргі таңда әлемде
мүгедектер тұрғындардың шамамен 10% құрайды, олардың көп бөлігі – егде
адамдар. Мүгедектіктің ұстанымдарына байланысты әр елде елеулі өзгешеліктер
байқалады: АҚШ – 19%, Ресей Федерациясында - 6%, Қытайда - 5%, Қазақстанда
- 3%. Ересек тұрғындарды мүгедектендіруші негізгі кемістіктер қан айналым
жүйесінің аурулары болып табылады, екінші орында – қатерлі жаңа пайда
болулар, үшінші орында – жарақаттанулар.
Осы күнге дейін тұрғындар денсаулығының жай-күйін кешенді бағалау
проблемасы өз шешімін таба қойған жоқ. Халықаралық және отандық тәжірибеде
интегралды көрсеткіштер ғана белгілі:
- адам дамуының индексі (АДИ) – алдағы өмірдің орташа ұзақтығын, білімін
және өмір деңгейін көрсететін үш негізгі компоненттерден тұратын интегралды
көрсеткіш
- DALY (disability-adjusted life years) денсаулықтың жай-күйін (еңбекке
қабілетсіздігін ескере отырып түзетілген өмір жасының саны) сапалық
интеграциялық бағалау көмегімен аурудың жаһандық ауыртпалығын өлшеу үшін
қолданылады
- QALY (quality of life outcomeendpoint) – сапалы өмір сүрген жылдарды
көрсететін индекс
- DALE (disability adjusted life expectancy) – дені сау күйде өмір сүрудің
күтілетін орташа ұзақтығы
- HALE (healthy life expectancy) – дені сау күйде өмір сүру ұзақтығы
- мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІЛЕРІ
ПӘН: ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ
Құрастырушылар:
м.ғ.к. Куандыков Е.К., б.ғ.к. Куандыкова Р.К.
Курс: үшінші
Түркістан, 2011
Тақырып 1. ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ПӘНІ РЕТІНДЕ
Мақсаты: Студенттерде Қоғамдық денсаулық және денсаулық сақтау пәні
туралы жалпы ұғым қалыптастыру, негізгі ұғымдарын, бөлімдерін, әдістерін
білу.
Денсаулық сақтау жалпы алғанда күрделі қоғамдық динамикалық,
функциональдық, ашық және адаптивті жүйе болып табылады, қоғам өзінің даму
кезеңдерінде жалпы қоғамның және ондағы әр адамның денсаулығын қорғау және
жақсартуға бағытталған шаралар кешенін қалыптастырып және қолданып отырады.
Адамзат тарихында денсаулықты қорғау туралы қоғамдық шаралар мемлекет
қалыптасуымен байланысты жүргізіле бастады. Олар қоғамдық-экономикалық
формацияның, өндірістік тәсілдер мен өндірістік қатынастардың, мемлекеттік
құрылыстардың ауысуына байланысты өзгеріп отырды.
Қоғамдық денсаулық сақтау (Public Health system) –тұрғындардың
денсаулығын сақтау және нығайту концепциясын, ауру мен жарақаттардың алдын
алу, белсенді өмір сүру ұзақтығын және еңбекке қабілеттілікті қоғамның
күшін біріктіру арқылы арттыруды жүзеге асыруға бағытталған, іс әрекеті
медициналық және медициналық емес сипаттағы құрылымдарды қамтамасыз ететін
ғылыми және практикалық шаралар жүйесі.
Қоғамдық денсаулықтың оқу көзі болып қоғамдық өмір сүру жағдайларының
денсаулыққа әсерін және халықты медициналық қамтамасыз етуді зерттеу болып
табылады. Қоғамдық денсаулықтың әдістемелік негізі болып қоғамдық
денсаулықты зерттеу және анықтауда жүйелі тұрғыдан қарастыру жатады.
Қазіргі жағдайда пәннің мазмұны қайта қарауды және толықтыруларды,
сонымен қатар денсаулық сақтаудың заң шығару негіздерін өңдеу, өзгерген
әлеуметтік-экономикалық жағдайларда қоғамдық денсаулықтың тенденциясын
зерттеу, денсаулық сақтау іс-әрекетін экономикалық негіздеу, медициналық
көмек сапасын басқару және т.б.қажет етеді.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау (1995 ж.) бойынша жаңа денсаулық
сақтау – бұл денсаулықты нығайту, аурудың алдын алу, әлеуметтік
әділеттілікті қолдау интеграцияланған денсаулық сақтау саясатын дамытуға
бағытталған қоғамның ұйымдасқан күш салуы.
Денсаулық анықтамасы және оны бағалау денсаулық сақтау тарихында
өзгеріп отырғандығын айта кеткен жөн. Қазіргі кезде денсаулық ұғымының
жалпы қабылданған бірегей анықтамасы жоқ. Денсаулықтың қандай да бір
аспектілеріне арналған әдебиеттерде осы категорияның көптеген анықтамалары
бар, олар әр түрлі критерилер мен жүйелерге негізделген.
Денсаулық (Health) – БДҰ Уставы бойынша, тек қана аурудың немесе дене
ақауларының болмауы ғана емес, бұл физикалық, психикалық және әлеуметтік
толық аман есендік (ДДҰ Устав, 1948).
Анықтамада келтірілгендей, денсаулық сипаттамасында үш компонент
біріктірілген: физикалық (биологиялық), психикалық (рухани) және әлеуметтік
денсаулық.
Физикалық денсаулық (Physical health) – бұл өмір сапасына қол жеткізуді,
қоғамның салауаттылығы мен қоғамдық денсаулықты сақтау және нығайтуды
қамтамасыз ететін жеке индивидуумның, адамдар тобы немесе жалпы қоғамның
физикалық даму деңгейімен, физикалық мүмкіндіктермен және бейімделу
қабілетімен сипатталатын жағдай.
Психикалық денсаулық (Mental health) – бұл психикалық құбылыстардың
детерминациялығы, нақты жағдайларды бейнелеу мен индивидуумның оған
көзқарасы арасындағы үйлесімді байланыс, ағзаның әлеуметтік, психологиялық
және физикалық (биологиялық) өмір сүру жағдайларына адекватты реакциясымен,
жеке тұлғаның өз іс-әрекетін басқара білуі, микро- және макроәлеуметтік
ортада өзінің өмір жолын жоспарлап, жүзеге асыра білу қасиеттері тән
психикалық іс-әрекеттің қозғалмалық үрдісімен сипатталатын жағдай.
Әлеуметтік денсаулық (social health) – қоғамдағы адамның орны мен ролі
бойынша анықталатын әлеуметтік бейімделу өлшемі.
Адамның денсаулық жағдайы туралы айтқанда біз осы үш компоненттің
үйлесімді тіркесін айтамыз. Осылардың біреуінің бұзылысы дисгормония,
үйлесімсіздік, ақыр соңында ауруға алып келеді.
БДҰ анықтамасы бойынша ауру (illness) – бұл сыртқы және ішкі
факторлардың әсерінен ағза құрылымы мен қызметінің зақымдалуымен жүретін
өмір. Ауру ағзаның бейімделу-компенсаторлық (адаптациялық) мүмкіндігінен
артатын ішкі және сыртқы орта факторлары әсерінің нәтижесінде туындайды.
Денсаулықтың бірнеше деңгейлерін ажыратады: жеке денсаулық – жеке
адамның денсаулығы; топтық денсаулық – қандай да бір белгі бойынша
біріктірілген адамдардың денсаулық сиппаттамасының жиынтығы: жанұя, еңбек
ұжымдары, студенттер және тағы басқалар; аймақтық денсаулық – белгілі бір
территорияда өмір сүретін адамдар денсаулығы сипппатамасының жиынтығы және
қоғамдық денсаулық - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін медициналық-
әлеуметтік ресурс және қоғамдық потенциал.
БДҰ денсаулықты адамның негізгі құқықтарының бірі ретінде қарастырады.
Барлық адамдарға денсаулықты қамтамасыз ететін қажетті ресурстар қол
жетімді болуы тиіс.
Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясы ХХХ сессиясында (1977ж)
негізі әлеуметтік міндет болып 2000 ж қарай жер шарындағы барлық
адамдардың денсаулығы әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан өнімді өмір
сүруге мүмкіндік беретін деңгейге қол жеткізуі анықталды. Осы қойылған
міндетті шешуге Денсаулық барлығына (Health for all) БДҰ саясаты
бағытталған.
Кейінірек Денсаулық 21: Европалық аймақта денсаулық барлығы үшін
жетуге бағытталған саясатының негіздері құжаты қабылданды (1999ж.). 21-ші
жүзжылдықта Денсаулық барлығы үшін стратегиясы әр елде әлеуметтік және
экономикалық сипаттамасына , халықтың денсаулық жағдай мен өлім
көрсеткішіне, денсаулық сақтау жүйесінің статусы мен дамуына сай жүзеге
асырылуда.
Қазақстанда қоғамдық денсаулық сақтау тарихы КСРО-дағы мемлекеттік
социализм дамуының негізгі кезеңдеріне сай. Кеңес өкіметінің орнауынан
бастап денсаулық сақтаудың профилактикалық принципінің теориялық және
практикалық нұсқауын жасау мемлекеттік денсаулық сақтаудың негізгі міндет
етіп қойылды. Сонымен қатар халықты ақысыз жалпы қол жетімді медициналық
көмекпен қамтамасыз етуге көп көңіл бөлінді. . Ұлы Отан соғысы жылдарында
барлық көңіл фронтты медициналық-санитарлық қамтамасыз ету және тылдағы
госпитальдарды дамыту сұрақтарына бағытталды. Соғыстан кейінгі жылдарда
халық шаруашылығын қалпына келтіру және санитарық салдарларды жою қолға
алынды. Кейінгі жылдарда ғылыми –практикалық қызығушылық социалистік
құрылыстың идеологиясына жауап берді, соның ішінде ең көлемді шаралардың
бірі халықты жалпы диспансеризациялау болды.
1978 ж Алматыда өткен БДҰЮНИСЕФ Халықаралық конференциясында
социалистік денсаулық сақтау жүйесі (Н.А. Семашко моделі) әлемдік мойындау
алды, ал қабылданған Алма-Аталық декларация ХХ ғасыр денсаулық сақтаудың
Ұлы Хартиясы болып аталды.
Тәуелсіздік алумен және нарықтық қатынастардың орнауына сай
Қазақстандағы қоғамдық денсаулық сақтау бірқатар елеулі өзгерістерге
ұшырады. Қазіргі кезеңді денсаулық сақтауды ұйымдастыру сферасында қазіргі
принциптер мен стандарттарға өтуді қоса алғандағы денсаулық сақтау
жүйесінің жеделдетілген модернизациясы кезеңі деп анықтауға болады,
Қазіргі жағдайларға сай пәннің мазмұны қайта қаралулар мен
толықтыруларлы қажет етеді.
Үйлестіру материалы: Rower Point бағдарламасында 10 слайд.
Әдебиет:
1. Аканов А.А., Девятко В.Н., Кульжанов М.К. Общественное
здравоохранение в Казахстане: концепция, проблемы и перспективы. –
Алматы, 2001.– 100 с.
2. Камалиев М.А., Бигалиева Р.К., Хабиева Т.Х. История народной
медицины и общественного здравоохранения Казахстана. – Алматы,
2004. – 173 с.
3. Лисицын Ю.П. Общественное здоровье и здравоохранение: Учебник. – 2-е
изд., перераб. и доп. – ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 512 с.
4. Тульчинский Т.К., Варавикова Е.А. Новое общественное здравоохранение:
Введение в современную науку. – Иерусалим, 1999.– 1049 с.
5. Юрьев В.К., Куценко Г.И. Общественное здоровье и здравоохранение. – С.-
Петербург, 2000.– 914 с.
Бақылау сұрақтары:
1. Қоғамдық денсаулық және денсаулық сақтауға анықтама беріңіз.
2. Денсаулықтың компонентері.
3. Денсаулықтың деңгейлері.
4. Пәннің негізгі бөлімдері.
5. Пәннің негізгі әдістері.
Тақырып 1.2. ДЕНСАУЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЛАРЫ
Мақсаты: Студенттер қоғамдық денсаулықтың әлеуметтік детерминациясы туралы
білуі тиіс.
Қоғамдық денсаулық сақтаудың негізгі міндеттерінің біріне халық
денсаулығына қоршаған орта (әлеуметтік және табиғи) факторларының кешенді
әсерінің сипатын анықтау, әлеуметтік-экономикалық жағдайларды ескере отырып
халық денсаулығының қалыптасуы тенденциясы мен заңдылықтарын зерттеу
жатады.
Қоғамдық денсаулықтың қалыптасуы факторлардың кешенді әсер етуімен
байланысты, оларды келесідей негізгі топтарға бөлуге болады:
- саяси (мемлекеттік әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау саласындағы
саясат, денсаулық сақтауды мкемлекеттік реттеу, денсаулық сақтау
саласындағы құқықтық актілер және т.б.);
- әлеуметтік-экономикалық (бір тұрғынға шаққандағы ІЖӨ, денсаулық сақтау
жүйесінің қаржыландырылуы, еңбек және тұрмыс жағдайы, тамақтану, денсаулық
сақтау жүйесінің ұйымдастырылуы, өмір сүру салты және т.б.);
- табиғи-климаттық, эклологиялық (қоршаған орта жағдайы және ластануы);
- биологиялық (жас, жыныс, тұқым қуалаушылық, ұлты, дене бітімі, жүйке
жүйесі типі және т.б.б).
ХХ ғасырда денсаулықтың әлеуметтік негізділігі мойындалды, бұл Бүкіл
әлемдік денсаулық сақтау Уставында бекітілген. Осы денсаулықтың
анықтамасымен адам ұйымдасуының биологиялық және әлеуметтік компонентіне
қарсы келетін шектеулер жойылды.
Түрлі аурулар кезіндегі әлеуметтік және биологиялық факторлардың ара
қатынасы біртекті емес, дегенмен негізгі роль әлеуметтік компонентке:
жағдайлар мен фактоларға беріледі.
Әлеуметтік жағдайлар- бұл өндірістік қатынастардың көріну түрі,
әлеуметтік-экономикалық құрылыс және қоғамның саяси құрылымы
Әлеуметтік факторлар - әр адам үшін әлеуметтік жағдайлардың көрінісі:
еңбек және демалыс жағдайы, үй тұрмысы, тамақтануы, білімі, тәрбиесі және
т.б.
Қоғамдық денсаулық сақтаудың қол жеткізген жетістіктерінің ішінде
медициналық-әлеуметтік және зпидемиологиялық зерттеулерді айта кету керек,
осы зерттеулер нәтижесінде халық денсаулығына әсер ететін факторлар (қатер
факторлары) тобы және олардың үлесі анықталды.
- өмір сүру салты және жағдайлары – 49-53%, барлық әсердің орташа 50%
(темекі тарту, ішімдікті шамадан тыс қолдану, үйлесімсіз тамақтану,
стресстік жағдайлар, зиянды еңбек жағдайлары, гиподинамия, нашар
материальдық-тұрмыстық жағдайлар, наркотик қолдану, дәрі-дәрмектерді артық
қолдану, семьяның тұрақсыздығы, жалғыздық, төмен мәдени және білім деңгейі,
урбанизация және т.б.)
- генетикалық факторлар - 18-22%, орташа 20% (тұқым қуалаушылық ауруларға
бейімділік)
- қоршаған орта - 17-20%, орташа 20% (климат, ауа, су, топырақтың зиянды
заттармен ластануы, жоғары гелиокосмостық, радиациялық, магниттік және
т.б.б сәулеленулер)
- денсаулық сақтау - 8-10%, орташа 10% (профилактикалық шаралардың
тиімсіздігі, медициналық көмек сапасының төмендігі, медициналық көмектің
дер кезінде көрсетілмеуі).
Барлық БДҰ тарихындағы ең ірі зерттеу проектісінің нәтижесінде (2002
ж) жалпы деңгейде халық аурулығы мен өлім көрсеткішінің деңгейін анықтайтын
10 негізгі қатер факторы белгіленді: тамақтану жеткіліксіздігі, темекі
тарту, артериялық гипертензия, сумен қамтамасыз ету, санитария, сонымен
қатар жеке және тұрмыстық гигиенаның қанағаттанарлықсыз жағдайы,
гиподинамия, кәсіби зияндылықтар, қауіпті секс, ішімдікті артық қолдану,
атмосфералық ауауның ластануы.
Сонымен, қоғамдық денсаулықты қалыптастырудағы әлеуметтік факторлардың
негізгі ролі өмір сүру жағдайлары мен салты арқылы жанама түрде әсер етеді.
Қазіргі зерттеушілер денсаулықтың қалыптасуы ғылыми түсінігінде
медициналық-әлеуметтік жағдайлармен шектеліп қоймай, өмір салтын
философиялық және әлеуметтік түсіндірулерді қолдана отырып кең түрде
қоғамдық бағытта қарастыруда.
Өмір салты – тарихи нақты әлеуметтік қатынастарға тән жеке немесе
топтық өмір сүру формасы, немесе белгілі бір қоғамдық-экономикалық
формациямен анықталатын адамның күнделікті өмір сүруі ерекшелігін
сипаттайтын түсінік.
Жалпы алғанда, өмір салты 4 категориядан тұрады:
- өмір деңгейі – адамдарның материальдық және мәдени қажеттіліктерінің
қанағаттандырылу дәрежесін сипаттайтын және сандық бейнеленетін
экономикалық категория (жалпы ұлттық өнім мөлшері, халықтың нақты табысы,
медициналық көмектің өол жетімділігі және қамтамасыз етілуі, жұмыс күнінің
ұзақтығы және т.б.)
- өмір сапасы - адамдарның материальдық және мәдени қажеттіліктерінің
қанағаттандырылуын өмір стандарты немесе деңгейімен салыстыра отырып
сапалық сипаттайтын әлеуметтік категория (еңбекпен, тамақтану сапасымен,
медициналық көмек деңгейімен қанағаттандырылу және т.б.)
- өмір стилі – жеке тұлғаның немесе адамдар тобының белгілі бір мінез-құлық
типін сипаттайтын, ұдайы өндірілетін ерекшелік, манера, дағдылар,
ұнатушылық, әуестілікпен бейнеленетін әлеуметтік-психологиялық категроия.
- өмір тәртібі – қоғамдық-саяси формацияда өндірістік қатынастардың
жүйесін сипаттайтын әлеуметтік-экономикалық категория.
Өмір салты критерилері мен бағалаудағы ерекшеліктерге қарамастан халық
денсаулығын қалыптастыруда әлеуметтік факторлардың ролі барлық халықаралық
денсаулық сақтаумен мойындалған.
Өмір салты бойынша әр түрлі ауруларға бейім келетін әлеуметтік топтар
ажыратылады, олар қатер топтары деп аталады:
- демографиялық: балалар, қарттар, жалғыз бастылар, жесірлер, мигранттар,
қашқындар;
- кәсіби қатер: денсаулыққа зиян келтіретін өндірістерде жұмыс жасайтын
жұмысшылар (ауыр машина жасау, химиялық, металлургиялық өнеркәсіп,
транспорт және т.б.);
- функциональдық, патологиялық жағдайлар: жүкті әйелдер, дене салмағы аз
шала туылған балалар, генетикалық қатері бар, туа пайда болған ақаулары бар
адамдар, бала жастан мүгедектер;
- төмен материалдық, кедейллік, қайыршылық өмір деңгей: кедейлер, аз
қамтылғандар, жұмыссыздар, жартылай жұмыс күнімен еңбек ететіндер, тұрақты
орны жоқтар:
- девианттық мінез-құлқы бар, психопаттық, әлеуметтік-психологиялық және
т.б. коллизий адамдар: алкаголиктер, нашақорлар, токсикомандар,
проституткілер, сексуальдық ауытқулары бар адамдар, психикалық денсаулығы
және тәртібінде ақаулары бар адамдар (невропаттар, психопаттар және т.б.);
психикалық және физикалық ақаулары бар діни және т.б. сектанттар;
Барлық аурулардың ішінде әлеуметтік маңызды аурулардың орны ерекше,
олардың тізімін медициналық-әлеуметтік қолдау көрсету үшін қосымша немесе
жеңілдетілген шаралар қабылдау мақсатында үкіметпен белгіленеді:
онкологиялық және қатерлі қан аурулары, диабет, ревматизм, жүйелі қызыл
жегі, балалар церебральді параличі, психикалық аурулар, миокард инфаркті
және т.б. .
Денсаулықтың әлеуметтік детерминациялығын мойындау денсаулық мәселесін
әлеуметтік тұрғыдан кең түрде қарастыру қажеттігіне негіз болды, сонымен
қатар денсаулықты қамтамасыз ету денсаулық сақтау ұйымдары мен органдарының
тікелей жауапкетшілігі мен міндеті аясынан шығып кетеді. Денсаулықты сақтау
және нығайту мемлекеттің, жұмысберуші және әр азаматтың ынтымақтастық
жауапкершілігі болып табылады, ол халықтың тікелей белсенді араласуы
арқасында сектораралық қарым –қатынас жолымен жүзеге асырылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Халық денсаулығына әсер ететін факторлар.
2. Денсаулықтың қалыптасуына қауіп факторларының үлесі.
3. Денсаулықтың әлеуметтік байланыстылығы.
4. Өмір салты мен оның категорияларына анықтама беру.
5. Аурулардың әлеуметтік қауіп топтары.
Тақырып 1.3. ДЕМОГРАФИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МЕДИЦИНАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Мақсаты: Студенттер медициналық-демографиялық жағдайды бағалауды және
есептеу тәсілдерін білуі керек
Демография (грек тілінен аударғанда demos – халық) – халық туралы және
оның қоғамдық дамуы туралы ғылым. Демографиялық статистика (тұрғындар
статистикасы) ежелгі уақыттан бері белгілі, біздің эрамызға дейін ежелгі
Египетте, Вавилон, Қитай, Рим және басқа елдерде тұрғындар санын тіркеу
жүргізілген.
Медициналық демография – бұл халықтың механикалық және табиғи қозғалысы
процесіне медициналық-әлеуметтік факторлардың әсерін зерттейтін және
тұрғындар денсаулығының көрсеткіштерін жақсартуға арналған ұсыныстарды
өңдейтін ғылым. Демографиялық статистика көрсеткіштері тұрғындар
денсаулығын бағалауда; көбею заңдылықтарын; тұрғындар саны мен құрылымы
негізінде денсаулық сақтау кадрлары мен ұйымдарын жоспарлау, орналастыру
және болжауда; медициналық-әлеуметтік шаралардың тиімділігін бағалауда
кеңінен қолданылады.
Демография статика (халықтың сандық және сапалық құрамын), динамика
–халықтың өзгерушілігін: механикалық (миграция) және табиғи (көбею)
зерттейді.
Статика белгілі бір уақытқа сәйкес халық санын, орналасуын, жасы,
жынысы, ұлты, әлеуметтік және кәсіптік тобы және т.б. белгілеріне сәйкес
таралуын сипаттайды, оларды тіркеу кезеңді түрде жүргізілетін халық санағы
арқылы жүзеге асырылады. Негізінде халық санағы он жылда бір рет
жүргізіліп отырады. Халық санағына қойылатын негізгі талаптарға жатады:
жалпылылық, санақ бағдарламасының болуы және оның бірлігі, әрбір жеке
адамнан белгіні тіркеу, мәліметті тікелей халықтан жинау, бақылаудың
экспедициялық әдісі, санақтың біркезділігі, санақтың орталықтандырылуы,
мәліметтерді автоматы түрде өңдеу, мәліметтерді тұтас жинау әдісін
мәліметтердің қосымша іріктелген жинау әдісімен тіркестіру, санақ құпиясын
сақтау.
Жас-жыныстық құрамы халық денсаулығын мен халықтың көбеюін сипаттауда
маңызды орын алады. Халық құрылымында қандай да бір жас-жыныстық топтардың
басым болуы өлім, туу, өлім себептерін, еңбекке қабілетті немесе еңбекке
қабілетсіз жастағы адамдардың үлес салмағын, алдағы өмір сүру орташа
ұзақтығын анықтайды. Халықтың жасқа сай құрылымының типі 0-ден 14 жасқа
дейінгі балалардың үлес салмағын 50 жас және одан жоғары халықтың үлесімен
салыстыру арқылы анықтайды. Жас құрылымында 14 жасқа дейінгі балалардың
басым болуы үдемелі (прогрессивті) халық типін көрсетеді. Ересек жастағы
топтардың 0-ден 14 жасқа дейінгі балалардан басым болуы халықтың
регрессивті типін көрсетеді. 14 жасқа дейінгі балалардың 50 жас және одан
жоғары топтармен тең болуы халықтың стационарлық типін көрсетеді.
Егде жастағы адамдар үлесінің басымдылығымен сипатталатын халықтың
қартаю процессі туу көрсеткішінің төмендеуімен және өмір сүру ұзақтығының
артуымен байланысты, бұл қазіргі кезде кеңінен байқалуда. БДҰ пікірі
бойынша? Ересек жас индикаторы болып 65 жас таңдалып алынды. БҰҰ қартаю
шкаласы бойынша, егер 65 жас және одан жоғарылардың үлесі 4%-дан төмен
болса – жас халық; 4-7 % - халық қартаю табалдырығында; 7% және одан жоғары
болса – қарт халық деп аталады. Халықаралық бағалауға сәйкес, Қазақстан
халықтың қартаю процесі жеделдетілген елдер қатарына кіреді (2050 жылға
қарай 25% қарт адамдар). .
Алдағы өмір сүрудің орташа ұзақтығы – гипотетикалық жыл саны, егер де
өмір сүруі бойында әр жас тобындағы өлім көрсеткіші есептеу жүргізілген
жылдағы өлім көрсеткішімен бірдей болады деп алынғандағы берілген ұрпақтың
немесе белгілі бір жастағы топтардың алдағы өмір сүру ұзақтығы.
Қазақстанда әйелдер мен еркектердің орташа өмір сүру ұзақтығы арасында
нақты диспропорция байқалады.
Халық миграциясы – бұл халықтың әкімшілік территория ішінде орын (ішкі
миграция) немесе одан тыс жерлерге (эммиграция, иммиграция) ауыстыруы.
Миграциялық процестер келесі түрде болуы мүмкін: жеке немесе жалпы көшу;
ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған (стихиялық) көшу; қайтымсыз және тұрақты
мекен-жайын уақытша өзгерту; маусымдық миграция (белгілі бір жыл мезгіліде
көшу, жиі жазда); маятник тәрізді миграция (басқа елді-мекеннен оқуға
немесе жұмыс орнына күнделікті бару).
Халықтың табиғи қозғалысы- бұл туу және өлу, халықтың табиғи өсімі,
неке және ажырасулар тәрізді демографиялық құбылыстардың жиынтығы. Туу
көрсеткіші календарлық жылда тірі туылғандардың санын бір жылдағы халықтың
орташа санына бөліп, 1000 көбейту арқылы есептейді.
БДҰ анықтамасы бойынша тірі туылған деп жүктілік ұзақтылығының
мерзіміне байланыссыз ана ағзасынан ұрықтандыру өнімінің толық шығарылуы
немесе алынуын айтады, осындай жолмен бөлініп алынған ұрық бұдан соң тыныс
алады немесе жүрек соғуы, кіндік пульсациясы немесе ерікті бұлшықет қимылы
тәрізді тіршілік белгілерін көрсетуін атайды. Тіршілікке қабілетті деп
жүктіліктің кез келген мерзімінде туылған ұрықты есептейді. Өлі туылған деп
жүктілік мерзіміне байланыссыз ана ағзасынан ұрықтандыру өнімінің толық
шығарылуға немесе алынуға дейінгі өлімін есептейді.
Қазақстанда БДҰ критериіне өту 2008 ж жүзеге асырылды. Тірі туылған
деп жүктіліктің 22 аптасынан немесе одан жоғары мерзімдегі, дене салмағы
500 грамм және одан көп ана ағзасынан ұрықтың толық шығарылуы немесе
бөлінуін есептейді, ана денесінен бөлінген ұрық бұдан соң тыныс алады
немесе жүрек соғуы, кіндік пульсациясы немесе ерікті бұлшықет қимылы
тәрізді тіршілік белгілерін көрсетуіні, туғаннан соң 7 тәуліктен (168
сағат) көп өмір сүруін есептейді. Тіршілікке қабілетті деп туылу кезінде
тыныс алу белгілері бар нәрестені есептейді. Тыныстың болмауы немесе
реанимациялық шаралардың нәтижесінде 15 минут ішінде қалпына келмеуі өлі
туылуды көрсетеді. Өлі туылған деп жүктіліктің 22 аптасынан немесе одан
жоғары, дене салмағы 500 грамм және одан көп, өмір белгілері жоқ ұрықтың
ана ағзасынан толық шығарыулға немесе бөлінуге дейінгі өлімін есептейді.
Тірі және өлі туу критерилерінің әркелкілігі басқа елдермен мәліметтерді
салыстыру мен сараптауды қиындатады.
Туу көрсеткішін терең сипаттау үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады.
Әйелдердің бала туу көрсеткіші бір жылдағы тірі туылғандар санын бала тууға
қабілетті жастағы (15-49 жас) әйелдер санына бөліп, 1000 көбейту арқылы
анықтайды. Жасқа сай бала туу көрсеткіштері басқа жас тобындағы әйелдер
үшін де есептеледі. Сонымен қатар некеде тұрған әйелдерге қатысты некелі
әйелдердің бала туу көрсеткіші және некеден тыс туу көрсеткіштері
есептеледі.
Өлім көрсеткішін бір жылдағы өлгендер санын халықтың орташа жылдық
санына бөліп, 1000 көбейту арқылы есептейді. Өлім көрсеткішін талдағанда,
жалпы көрсеткіштермен бірге арнайы көрсеткіштер де есептеледі, мысалы
жасына , жынысына, кәсібіне және т.б. байланысты өлім көрсеткішін
есептеген кезде белгілі бір жастағы (немесе жынысы, кәсібі) өлгендер санын
сол жастағы (немесе жыныс, кәсіп) халықтың орташа жылдық санына бөліп, 1000
көбейту арқылы есептейді. Қазіргі кезде экономикалық дамыған елдердегі
халық өлімі себептерінің құрылымында қан айналым жүйесі аурулары, қатерлі
ісіктер, жарақаттар басым. Қан айналым жүйесі ауруларынан ер адамдардың
өлуі барлық жас топтарында жоғары.
ЮНИСЕФ анықтамасы бойынша балалар өлімі балалардың салауаттылығын
сипаттайды және бір жыл ішіндегі 1 жастан 5 жасқа дейінгі өлген балалар
санынын тірі туылғандар санына қатынасы, 1000 көбейту арқылы есептейді.
Балалар өлімінің негізгі себептеріне жатады: тыныс алу жүйелерінің аурулары
және инфекциялар, оның ішінде басты орында ішек инфекциялары, сепсис және
менингиттер. Балалар өлімі мен тамақтанудың бұзылуы, анемия, емшекпен
қоректендірдің болмауы немесе ерте тоқтату арасында байланыс анықталған.
Қайғылы оқиғалар – жол-көлік жарақаттары, термиялық және химиялық күйіктер,
биіктен құлау үлесі орасан. Көп жағдайда қайғылы оқиғаларға ер балалар
көбірек ұшырайды. Осы жас кезеңінде ауылдық жерлерде өлім жағдайының
жоғарғы көрсеткіші тіркелген.
Сәбилер өлімі халықтың әлеуметтік салауаттылығығын, медициналық-
әлеуметтік көмектің деңгейі мен сапасын, акушерлік-гинекологиялық және
педиатриялық көмектің тиімділігін бағалайтын оперативті критерий және
индикатор болып саналады. Сәбилер өлім көрсеткіші осы календарлық жылдағы 1
жасқа толмай өлгендер санын осы жылдағы тірі туылғандар санына бөліп, 1000
көбейту арқылы есептейді. Туу көрсеткішінің айқын тербелісі кезінде
былтырғы туылғандар санына нақты есептеу жүргізіледі – 1 жасқа толмай
өлгендер санын биыл туылғандардың 23 мен былтыр туылғандардың 13
қосындысына бөліп, 1000 көбейту арқылы есептейді. Қазақстан
Республикасындағы сәбилер өлімінің себептері: перинатальды кезеңде
туындайтын жағдайлар; туа пайда болған ақаулар; тыны салу жүйесінің
аурулары; қайғылы жағдайлар; улану және жарақаттар, инфекциялық және
паразитарлық аурулар. Сәбилер өлімі деңгейін бағалау үшін бала өмірінің әр
түрлі кезеңіне сай көрсеткіштер есептеледі: перинатальды, неонатальды, ерте
неонатальды, кеш неонатальды, постнеонатальды злім көрсеткіштері.
Табиғи өсім- 1000 тұрғынға есептегендегі туу және өлім көрсеткіштерінің
айырмашылығы. Егер туу көрсеткіші өлім көрсеткішінен басым болса оң деп
бағаланады; теріс, егер өлім туу деңгейінен жоғары және нольдік. Егер туу
көрсеткішінің төмендеуі фонында өлім көрсеткішінің деңгейі артса, онда
депопуляция процесі немесе демографиялық қиылысу деп атайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Медициналық демографияның зерттеу пәні.
2. Халық статикасының құрайтың бөліктері.
3. Халықтың табиғи қозғалысының құрайтың бөліктері.
4. Халық өлімінің құрылымы.
5. Сәбилер өлімінің себептері.
Тақырып 1.4. ХАЛЫҚ АУРУЛЫҒЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Мақсаты: Студенттер халық аурулығын бағалау және есептеу әдістерін білуі
керек.
Аурулық – халық арасында аурудың таралуы.
Алғашқы аурулық (ауру сырқаулық) халық арасындағы жаңа, бұрын еш жерде
тіркелмеген және биылғы календарлық жылда алғаш рет анықталған аурулардың
жиынтығы.
Жалпы аурулық (таралуы) – бұл биылғы жылы бірінші рет анықталған аурулар
мен өткен жылы анықталып, биылғы жылы сол аурудың салдарынан бірінші рет
қаралған халық арасындағы барлық аурулардың жиынтығы.
Нақты аурулық (дәлелденген аурулық) – бұл қаралу кезіндегі плюс
медициналық тексеру кезіндегі аурулық минус медициналық тексеру кезінде
расталмаған аурулық. Нақты аурулықтың деңгейін анықтау өте қиын.
Медициналық тексеру мәліметі бойынша аурулық (патологиялық зақымдалу)
дәрігерлік қарауда айқындалған аурулар мен түрлі морфологиялық және
функционалдық өзгерістердің жиынтығы.
Аурулар диагнозы мен өлім себептерін унификациялау, оларды статистикалық
тіркеу, аурулардың ішкі және халықаралық таралу деңгейлерін салыстыру,
ақпараттық база құрастыру мақсатында Халықаралық жіктелу ұсынылды, ол қайта
қаралып және толықтырылып отырады. 1996 ж. БДҰ 43-ші халықаралық
конференциясында аурулар мен денсаулыққа байланысты мәселелердің
Халықаралық статистикалық жіктелуінің (қысқаша ХАЖ-10) Х қаралымы
бекітілді. Жалпы этиологиясы, патогенезі, орналасуы бойынша біріктірілген
аурулар негізінде әріппен белгіленген 21 класс қалыптастырылды. Әрбір
класста үш мәнді рубрикадан тұратын, оның біріншісі әріп, екеуі санмен
белгіленген100 ауру тобы бар. Үш мәнді рубрикадан құралған әр топ 10 ауру
кодына немесе ауру тобына бөлінеді. ХАЖ-10 төрт мәнді рубриканы қолданғанда
шамамен 25000 ауруды, үш мәнді рубриканы қолданғанда шамамен 2500 ауруды
индивидуализациялауға мүмкіндік береді.
Қазақстан халқы арасында алғашқы аурулық құрылымында негізгі рангтік
орындарды тыныс алу жүйесі аурулары, тері және тері асты шел қабаты
аурулары, жарақаттар мен уланулар, зәр шығару, ас қорыту аурулары алады,
жалпы аурулық құрылымында – тыныс алу жүйесінің аурулары, ас қорыту, зәр
шығару, қан айналым жүйесі аурулары, көз және оның қосалқылары аурулары
алады.
Халық аурулығы жөніндегі мәліметтер халық арасында таралған аурулардың
деңгейі мен құрылымын анықтауға, қауіп- қатер факторларын табуға, емдеу-
профилактикалық шараларды ендіру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Олар денсаулық сақтау ұйымдары мен органдарына жедел басқару, күнделікті
және перспективті жоспарлау, жалпы денсаулық сақтау жүйесін немесе жеке
мекемелерді жетілдіру үшін қажет.
Аурулықты зерттеу статистикалық зерттеудердің жалпы қабылданған схемасы
және қатаң кезекті этаптар бойынша жүргізіледі.
Халық аурулығын бағалау үшін 1000. 10000, 100000 тұрғынға есептеліп
шығарылған орташа жылдық халық санына қатысты аурулар саны ретінде
есептелген көрсеткіштер қолданылады. Аурулықта себеп-салдарлық байланысты
анықтау үшін халықтың құрамын (жасы, жынысы, жанұя жағдайы, әлеуметтік
статусы және т.б.) ескеру қажет.
Басқа статистикалық зерттеулер тәрізді аурулықты зерттеу әдістері
жаппай немесе таңдамалы болады. Жеке территориядағы немесе оның жеке
топтарында халық аурулығын зерттеу әдісін таңдау зерттеудің мақсаты мен
міндеттеріне сай анықталады. Аурулықтың деңгейі, құрылымы және динамикасы
жөніндегі бағдарлық мәліметті емдік-профилактикалық мекемелердің есебінен
немесе жаппай әдісті қолданатын басқару органдарының есептерінен алуға
болады. Аурулық заңдылығын және себеп-салдарлық байланысты терең анықтау
үшін таңдамалы әдіс кезінде алғашқы тіркеу құжатынан қажетті мәліметтерді
статистикалық картаға көшіру арқылы анықтауға болады.
Халықтың және оның жеке топтарының аурулық деңгейін, құрылымы мен
динамикасын бағалау кезінде көрсеткіштерді республика, облыс, район, қала
көрсеткіштерімен салыстыру қажет.
Аурулықты зерттеудің негізгі әдістеріне жатады:
- емдеу-профилактикалық мекемелерге өз бетімен қаралуы бойынша
- өлім себептері мәліметтері бойынша (Өлім туралы дәрігер куәлігі (106у)
- медициналық тексеру мәліметтері бойынша (профилактикалық тексерулерді
тіркеу картасы (131у)
Осындай көздерден алынған халық аурулығы туралы мәліметтер толық болып
келмейді, ол көптеген факторлар кешеніне тәуелді. Халық аурулығын зерттеу
көздерінің әрқайсысының артықшылығымен қоса кемшіліктері де бар.
Сонымен, осы аталған үш әдісті жалпылау арқылы нақты (дәлелденген)
аурулықты - өз бетімен қаралуы бойынша аурулық, медициналық тексеру кезінде
анықталған аурулықпен толықтырылу және өлім себебі бойынша аурулықты
анықтауға болады.
Денсаулық және аурулықты зерттеудің қосымша әдісіне сұрастыру
(анкеталық немесе интервьюлік) әдісі жатады. Анкеталық әдісті кейбір
ауруларды анықтау үшін, мысалы жүректің ишемия ауруларын және осы аурудың
қатер топтарын қалыптастыру үшін халықты жалпылай тексерудің бірінші
кезеңінде қолдануға кеңес береді.
Әрбір ауру сәйкесінше тіркеу мен есепке алудың қабылданған талаптарына
сай міндетті түрде тіркеуге алынады. Өз бетімен қаралу бойынша аурулықты
тіркеу медициналық көмекті қажет еткен пациенттің қаралу орнына сәйкес
жүргізіледі:
- амбулаторлық-емханалық ұйымдарға қаралғанда – амбулаторлық науқастың
медициналық картасы (025у), қорытынды (анықталған) диагноз тіркелген
статистикалық талон (0252у), амбулаторлық пациенттің статистикалық картасы
(025-05у).
- стационарда - стационарлық науқастың медициналық картасы (003у),
аурудың стационардан шыққан картасы (066у)
- диспансерге – венерологиялық ауруы бар науқастың медициналық картасы
(065у), саңырауқұлақ ауруы бар науқастың медициналық картасы (0651у),
туберкулезбен ауыратын науқастың медициналық картасы (081у)
- жедел жәрдемге – жедел және шұғыл медициналық көмекті шақыру картасы
(110у), медициналық көмек станциясының жолдама парағы (114у).
Ауру жағдайларын жалпы қабылданған тіркеумен қатар, кейбір аурулар
белгілі бір себептерге байланысты арнайы тіркеуді қажет етеді:
- эпидемиға қарсы шараларды қажет ететін жұқпалы аурулық. Жұқпалы аурулық,
тамақтан немесе жедел кәсіби улану, екпеге ерекше реакция (058у) кезінде
жедел хабарлама санитарлық-эпидемиологиялық бақылау орталығына 12 сағат
ішінде жіберіледі және Жұқпалы ауруықты тіркеу (060у) журналында
тіркеледі. Осы журналдағы жазу негізінде жұқпалы аурулардың қозғалысы есебі
жасалады.
- маңызды эпидемиялық емес аурулық кейбір әлеуметтік-маңызды аурулар туралы
ақпарат береді және осындай аурулардың анықталуы кезінде өмірінде бірінші
рет анықталған белсенді туберкулез, жыныс жолы арқылы берілетін инфекция,
трихофития, микроспория, фавус, қышыма, трахома, психикалық аурулар туралы
Хабарлама (089у); өмірінде бірінші рет анықталған рак немесе басқа
қатерлі ісік ауру туралы Хабарлама (090у); өмірінде бірінші рет анықталған
нашақорлық туралы Хабарлама (091у) толтырылады.
- уақытша еңбекке жарамсыздық аурулығы жұмысқа шықпауға себеп болған
ауруларды зерттеуге және экономикалық шығындв анықтауға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
1. Халық аурулығының негізгі түрлері.
2. Жалпы және алғашқы аурулық көрсеткіштерді есептейтін әдісі.
3. Халық аурулығың зерттеу әдістері.
4. Аурулықты зерттеудің артықшылығы мен кемшіліктері.
5. Аурулар мен денсаулықпен байланысты мәселелердің Халықаралық жіктелуінің
мәні.
Тақырып 2. ПРИОРИТЕТТІ КЛАСС АУРУЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-МЕДИЦИНАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Мақсаты: Студенттер халық аурулығы мен өлім көрсеткіштерін төмендету
мақсатында денсаулық сақтау жүйесі мен органдарының бірінші кезектегі
назарын талап ететін алдыңғы орындардағы аурулар мен нозологиялық түрлерін
білуі керек.
Халық денсаулығын қорғауда приоритетті бағыттарды таңдау аурудың қоғам
және жеке адам деңгейіндегі маңызына сәйкес анықталады. Бірінші кезектегі
медициналық-профилактикалық әсер ету объектілерін қалыптастырудың негізгі
критерилеріне халық аурулығының көрсеткіштері, ауру деңгейінің өзгеру
динамикасы, жалпы аурулық пен өлім жағдайына қосатын үлесі, халықтың
маманданған және арнайы маманданған медициналық көмекті қажет етуі, қазіргі
медициналық технологияны практикалық денсаулық сақтауда тиімді қолдану
мүмкіндігі, жетістіктері және болжамы жатады.
Халықтың емдеу-профилактикалық ұйымдарға қаралуы мәліметтері мен өлім
көрсеткіштерін қолдану ауру класстары мен нозологиялық түрлерін медициналық-
әлеуметтік рангілеу жүргізуге мүмкіндік берді.
Қан айналым жүйесі аурулары. Қазақстан Республикасы халқының қан
айналым жүйесі бойынша алғашқы және жалпы аурулық деңгейі тұрақты өсуде.
Жүрек қан тамыр ауруларына көбіне еңбекке қабілетті жастағы контингент жиі
шалдығады, бұл осы класс ауруларының уақытша және тұрақты еңбекке
жарамсыздық көрсеткішіне әсерін анықтайды. Жастың ұлғаюына сәйкес қан
айналым жүйесі ауруларының таралу интенсивтілігі жоғарылайды. Осы
патологияның жасаруы және балалар мен жасөспірімдер арасында оның жиі
кездесуі байқалады. Қала тұрғындары ауыл тұрғындарымен салыстырғанда қан
айналым жүйесі ауруларымен жиі ауырады. Дегенмен, 2002-2003 жж. ауыл
тұрғындары арасында қан айналым жүйесі ауруларының 2 есе артқаны тіркелді
. Қан айналым жүйесі аурулар класын қалыптастыратын негізгі ауруларға
жатады: артериальдық гипертония , оның үлесіне осы класс ауруларының
жартысы кіреді және жүректің ишемия ауруы – шамамен ¼ бөлігін құрайды.
Қазақстан Республикасында қан айналым жүйесінің аурулары өлім себептерінің
ішінде бірінші орынды алады (51,7%) және ол жыл сайын артуда. БДҰ
мәліметтері бойынша, Қазақстанда қан айналым жүйесі ауруларынан ерте өлу
көрсеткіші ТМД елдерінің ішінде екінші орында және Европаның
көрсеткіштерінен 3-4 есе жоғары. Қан айналым жүйесі ауруларының ішінде
өлімнің жоғары деңгейін қалыптастыратын негізгі себептерге басқада дамыған
елдердегідей жүректің ишемия ауруы және цереброваскулярлық аурулар жатады.
Қатерлі ісіктер. Қатерлі ісік ауруларымен аурулық көрсеткішінің
салыстырмалы төмен деңгейіне қарамастан олардан өлу көрсеткіші жоғары.
Қазақстан халқы өлім себептерінің құрылымында қатерлі ісіктер 3-ші орынды
алады (11,5%), қатерлі ісіктен өлім көрсеткішінің төмендеуі байқалады.
Халықтың қатерлі ісікпен ауруы құрылымында жынысқа сәйкес айырмашылық бар.
Ер адамдар арасындағы алғашқы аурулық құрылымында кеңірдек, бронх, өкпе
қатерлі ісіктері, одан соң асқазан рагі мен тері қатерлі ісіктері жиі
кездеседі. Әйелдер аурулығы құрылымында бірінші орынды сүт безі рагі, одан
соң тері қатерлі ісіктері мен асқазан рагі алады. 2 тенденция байқалады –
тыныс мүшелері мен сүт безі қатерлі ісігімен аурулықтың өсуі және ерін,
өңеш және асқазан қателі ісігі аурулығы көрсеткіштерінің төмендеуі.
Қазақсан халқы қатерлі ісікпен ауру көрсеткішін талдауда ауыл және қала
тұрғындары арасында айырмашылық байқалады: қала тұрғындары қатерлі ісікпен
ауыл тұрғындарыны қарағанда жиі ауырады, оны қалалардың экологиялық
ластануымен, өндірістік және автотранспорттық ластануымен байланыстыруға
болады. Қатерлі ісіктен өлім көрсеткіші құрылымында жыныстық айырмашылық
бар: ер адамдарда бірінші орында – тыныс мүшелері рагі, екінші орында –
асқазан рагі, үшінші орында - өңеш рагі; әйелдерде - асқазан рагі, сүт
безі рагі, жатыр мойны рагі. Өлім көрсеткіші жасқа байланысты қарқынды
өседі.
Жарақаттар. Өліммен аяқталатын, мүгедектікке, уақытша еңбекке
жарамсыздыққа алып келетін жарақаттардың артуы маңызды мәселе, ол қоғамға
орасан зор әлеуметтік және экономикалық шығын әкеледі. Бүгінде әлемдегі
экономикалық дамыған елдерде өлім себептерінің ішінде жарақаттар үшінші
орынды, Қазақстанда екінші орынды (14,2%) алады. Алғашқы орында тұрмыстық
және жол көлік жарақаттары тұр. Тұрмыстық жарақат жас ер адамдар арасында,
ересек және қарт адамдар арасында жиі кездесетіндігін атап кеткен жөн.
Өндірістік және тұрмыстық жарақаттар, жол-көлік жарақаттары тәрізді ер
адамдар арасында жиі байқалады және ол ішімдік қолданумен, қауіпсіздік
техникасын бұзумен байланысты. Жасөспірімдер арасындағы жарақаттану
ересектер мен балаларға қарағанда 1,5-2 есе жиі кездеседі. Тыныс
мүшелерінің аурулары халықтың медициналық көмекке қаралуының негізгі себебі
болып табылады. Алғашқы аурулықты негізінен жедел респираторлық
инфекциялар, бронхит, пневмония құрайды. Жалпы аурулықты жедел түрдегі
аурулармен қатар созылмалы обструктивті өкпе аурулары қалыптастырады, бұл
топқа созылмалы обструктивті бронхит, тыныс демікпесінің ауыр формалары
және т.б. тірізді созылмалы тыныс жүйесінің аурулары біріктірілген. Тыныс
жүйесі аурулары кезінде уақытша еңбекке жарамсыздық көрсеткішінің артуы
негізінде жедел түрдегі аурулармен – жыл сайынғы эпидемиялық таралуымен
сипатталатын жедел респираторлық инфекциялар, тұмаумен байланысты. Тыныс
жүйесі патологиясы балаларда жасөспірімдерге қарағанда екі есе,
ересектермен салыстырғанда үш есе жиі кездеседі. Қазақстан Республикасы
халқа арасындағы өлім себептерінің ішінде тыныс мүшелері аурулары төртінші
орынды алады (5,7%). Тыныс мүшелері ауруларынан өлім көрсеткіші 1 жасқа
дейінгі сәбилер арасында өте жоғары, перинатальды кезеңде туындайтын
жағдайлардан кейінгі екінші орынды алады.
Психиканың бұзылулары және мінез-құлқының бұзылыстары маңызды
медициналық-әлеуметтік мәселелер арасында негізгі орын алады. Әсіресе
психикалық белсенді заттарды қолданумен, соның ішінде ішімдік, анаша
қолдану салдарынан туындайтын психикалық бұзылыстар жиі кездесуде.
Ішімдік қолдану мен қолайсыз жағдайлар, жарақаттар және уланулар арасында
жоғары корреляциялық байланыс бар. Психикалық белсенді заттарды
қолдану негізінде туындаған, алғаш рет тіркеуге алынған психиканың
бұзылулары және мінез-құлқының бұзылыстары қазірде тұрақты артуда, әсіресе
Алматы қаласында өте айқын байқалады. Халықаралық бағалау бойынша,
Қазақстанда тіркеуге алынған нашақорлар саны өткен он жыл ішінде 3,5 есеге
артқан. Қазақстанда тіркелген нашақорлардың жартысына жуығы опиум және
героин қолданады, 90 ж ортасында мұндай тенденция байқалмаған, бұл кезде
нашақорлардың 80% сора мен оның өңделген өнімдерін қолданды. Нашақорлық жиі
18-25 жас аралығында кездеседі.
Нашақорлық мәселесі ЖИТС аурумен тығыз байланысты. Нашаны вена ішілік
қолдану Қазақстанда ЖИТС ауруының жылдам тарлуына себеп болуда. .
Статистикалық мәлімет бойынша, бірінші рет ЖИТС . жағдайы тіркелген. 1987
ж 2009 ж 1 наурыз айына дейін 12085 ЖИТС-жұқтыру тіркелді, соның ішінде 841
СПИД науқас, сонымен қатар жыл сайын ЖИТС 800-900 жаңа жағдайы тіркеледі.
ЖИТС саны бойынша Қазақста ТМД елдерінің ішінде Ресей, Украина, Белоруссия,
Молдавия мемлекеттерінен кейін бесінші орында, ал Орта Азия елдерінің
ішінде бірінші орынды алады.
Жұқпалы және паразитарлы аурулар, бұрындары жалпы таралып, өлім
көрсеткішінің ішінде негізгі орында болса, қазірде кейінгі орындардың
бірінде. Ұлттық ақпарат көздері бойынша, көптеген экономикалық дамыған
елдерде жұқпалы аурулар өлім себебі бойынша алғашқы он аурудың ішіне
кірмейді. Қазақстанда соңғы жылдары жұқпалы аурулардың үлес салмағы жалпы
аурулық құрылымында - 4 % және өлім құрылымында 3% құрайды. Жұқпалы аурулар
бойынша медициналық-әлеуметтік мәселелердің бірі, осы аурудан өлгендердің
90% бір жасқа дейінгі сәбилер, олар жедел ішек инфекциясы, сепсис,
менингококтық инфекция, вирустық гепатит және т.б. қайтыс болады.
Туберкулез. 90-жылдардың басында туберкулезбен аурушылдық және өлім
көрсеткіштері жылдам арта бастады. Қазақстанда өткен ғасырдың 80 жылдары
қол жеткізген туберкулезбен ауру көрсеткішінің төмендеуі 90 жылдардың
басында туберкулезден өлім көрсеткішінің артуымен, ал 1995 ж бастап
тіркелген аурулықтың өсуімен алмасты. Туберкулезбен ауру көрсеткішінің
артуына көптеген себептер кешені әсер етеді: әлеуметтік-экономикалық,
республикада аурудың кең таралуы, анықталмаған аурулардың көптігі,
жеткіліксіз изоляция, жаңа туған сәбилердің екпемен, ревакцинация,
медициналық тексерістермен, флюорографиямен қаммтылуының төмендеуі, ауру
және оның отбасының жеткіліксіз,соның ішінде тұрғын үймен әлеуметтік
қамтылуы, маскүнемдік және нашақорлықтың, жұмыссыздықтың және т.б.
артуы.Әсіресе қолайсыз жағдай пенитенциарлық мекемелерде байқалады, түрмеде
отырғандардың туберкулезбен ауру көрсеткіші жалпы халық көрсеткішінен 10-15
есе жоғары. Өлімнің ең жоғары шыңы 1998 ж тіркелді. Соңғы жылдары
туберкулезден өлім көрсеткіші біршама төмендеді.
Үйлестіру материалы: Rower Point бағдарламасында10 слайд .
Әдебиеттер:
1. Аязбаева А.Г. Медико-социальные аспекты формирования приоритетных
классов заболеваний в Республике Казахстан: Учебно-метод. пособие. –
Алматы, 2005. – 55 с. 2. Аканов А.А., Тулебев К.А., Рук. по
формированию ЗОЖ, профилактике заболеваний и укреплению здоровья. – Алматы,
2002. – 250 с.
3. Лисицын Ю.П. Общественное здоровье и здравоохранение: Учебник. – 2-е
изд., перераб. и доп. – ГЭОТАР-Медиа, 2007. – 512 с. 4. Муминов Т.А.,
Камалиев Т.А. Анализ здравоохранения с позиций социального маркетинга.-
Алматы, 2003.- 170 с.
5. Сакбаев О.С., Вагнер А.В. Совершенствование методологии изучения и
оценки здоровья населения. – Алматы, 1995. - 364 с.
Бақылау сұрақтары
1. Халық денсаулығын қорғаудың приоритетті бағыттарын таңдаудың
критерилері.
2. Халық аурулығы құрылымындағы алғашқы орын алатын аурулардың
класстары.
3. Халық өлім көрсеткіштерінің негізгі себептері.
4. Созылмалы инфекциялық емес аурулардың медициналық-әлеуметтік
маселелері.
5. Жұқпалы аурулардың медициналық-әлеуметтік маселелері.
Тақырып 2.1. ТҰРҒЫНДАР ДЕНСАУЛЫҒЫН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ
Мақсаты: Студенттер тұрғындар денсаулығының есеп, талдау және бағалау
әдісін білуі тиіс.
Әдетте тұрғындар денсаулығын кешенді бағалау демографиялық үдерісті,
ауруды, дене бітім тұрғысынан дамуды және мүгедектікті сипаттайтын сапалық
көрсеткіштердің жиынтығы ретінде танылады.
Тұрғындар денсаулығының жай-күйін бағалауда қолданылатын әдістемелік
тәсіл санақ есептерінің аясында әзірленетін әр түрлі ақпарат көздерін
пайдалану болып табылады.
Негізгі мәселе біркелкі көрсеткішті таңдаудан тұрады, ол денсаулық
сынды көп қырлы құбылыстың әр түрлі қырын жеткілікті дәрежеде көрсететіндей
болуы тиіс. Қазіргі таңда денсаулықты толығымен сандық тұрғыдан бағалаудың
әдістері әлі әзірлене қойған жоқ, ол жеке сипаттары бойынша қарастырылуда.
Оларға тұрғындар өмірінің орташа ұзақтығы, өлімі, ауруы, дене бітімдік
дамуы және т.б. жатады.
Өмірдің орташа ұзақтығы - әр түрлі жайттардың әсеріне байланысты
адамдар денсаулығының жалпыланған жай-күйінің белгілі деңгейін көрсететін
интегралды көрсеткіш.
Өмірдің орташа ұзақтығын есептеу әдісі белгілі уақыт аралығында өмір
сүрген немесе өлген адамдардың санынан тұрады. Өмір сүріп жатқан адамдардың
саны туу деңгейімен есептеледі, ал өлген адамдар саны тұрғындар өлімінің
көрсеткішінен көрініс табады.
Тұрғындар денсаулығы сынды күрделі түсініктің мәліметтерін түпкілікті
сандық сипатқа енгізудің мүмкін еместігін біле тұрсақ та, өлім
көрсеткіштері тұрғындар денсаулығының жай-күйіне тікелей және жанама әсер
ететін (медициналық-биологиялық, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық
және т.б.) жайттардың күрделі әсерлері көрініс табатын едәуір дұрыс
көрсеткіш болып саналады. Екінші жағынан, мерзімінен бұрын келетін өлімді
болдырмау денсаулық сақтаудың негізгі мәселелерінің бірі болып табылады, ол
оған қажетті ресурстарға ие. Денсаулық сақтау жүйесі тұрғындар өліміне
өзінің іс-әрекетімен ықпал ете отырып, өмірдің орташа ұзақтығына, яғни
тұрғындар денсаулығының жай-күйіне әсер етеді. Өлімнің көрсеткіштері
аурудың мәліметтерімен салыстыру бойынша көбіне нақтылығмен және
дұрыстығымен ерекшеленеді.
Ауруды сипаттайтын басты ақпарат көзі емдеп алдын алу ұйымдарына қаралу
туралы мәліметтер болып табылады. Қаралу туралы мәліметтердің негізгі
кемшілігі ауру туралы толық көріністі бере алмайтындығы болып отыр:
біріншіден, аурулардың бірқатары медициналық көмекке жүгіну ғана болмайды(
бұл көбіне созылмалы ауруларға қатысты); екіншіден, қаралу деңгейі ауруға
қатысы жоқ бірқатар жайттарға байланысты; соңында, қаралулардың санына
жүгіну аурудың сандық қырын ғана ескеруге мүмкіндік береді, оның сапалық
салалары, ең алдымен, аурудың ауырлық дәрежесін ажырату еленбей қалмақ.
Дене бітімдік даму дегенде ағзаның күш-қуатының, төзімділігінің және
жұмысқа деген қабілетінің қорын анықтауға мүмкіндік беретін оның
морфологиялық және қызметтік белгілерінің жиынтығы түсініледі. Дене
бітімдік дамуды бағалау дәрігердің қабылдауы кезінде медициналық бақылау
кезінде жүргізіледі. Балалар мен жас өспірімдердің дене бітімінің дамуын
қарқынды бақылау ағзаның қалыптасу тенденциясын, олардың дене бітім
дамуының стандарттарына сәйкестігін бақылауға мүмкіндік береді. Дене
бітімдік даму соматоскопиясен, антропометриямен және физиометриямен
анықталады. Дене бітім дамуының мәліметтері вариациялық қатарлар құруымен,
орта көлемдерді есептеуімен, орта шаршылық ауытқуларымен және т.б. санақтық
өңдеуге душар болады. Алынған мәліметтер дене бітім дамуының арнайы
кестелері (стандарттар) бойынша жүргізіледі, ол нормаға сәйкестігін және
стандарттан ауытқуын бағалауға мүмкіндік береді.
Тұрғындардың мүгедектігі. Алғашқы мүгедектіктің көрсеткіші –
тұрғындардың пайызбен көрсетілген орташа жылдық санына мүгедек деп алғаш
танылғын санның қатысы. ДДСҰ мәліметтері бойынша қазіргі таңда әлемде
мүгедектер тұрғындардың шамамен 10% құрайды, олардың көп бөлігі – егде
адамдар. Мүгедектіктің ұстанымдарына байланысты әр елде елеулі өзгешеліктер
байқалады: АҚШ – 19%, Ресей Федерациясында - 6%, Қытайда - 5%, Қазақстанда
- 3%. Ересек тұрғындарды мүгедектендіруші негізгі кемістіктер қан айналым
жүйесінің аурулары болып табылады, екінші орында – қатерлі жаңа пайда
болулар, үшінші орында – жарақаттанулар.
Осы күнге дейін тұрғындар денсаулығының жай-күйін кешенді бағалау
проблемасы өз шешімін таба қойған жоқ. Халықаралық және отандық тәжірибеде
интегралды көрсеткіштер ғана белгілі:
- адам дамуының индексі (АДИ) – алдағы өмірдің орташа ұзақтығын, білімін
және өмір деңгейін көрсететін үш негізгі компоненттерден тұратын интегралды
көрсеткіш
- DALY (disability-adjusted life years) денсаулықтың жай-күйін (еңбекке
қабілетсіздігін ескере отырып түзетілген өмір жасының саны) сапалық
интеграциялық бағалау көмегімен аурудың жаһандық ауыртпалығын өлшеу үшін
қолданылады
- QALY (quality of life outcomeendpoint) – сапалы өмір сүрген жылдарды
көрсететін индекс
- DALE (disability adjusted life expectancy) – дені сау күйде өмір сүрудің
күтілетін орташа ұзақтығы
- HALE (healthy life expectancy) – дені сау күйде өмір сүру ұзақтығы
- мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz