Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу
Жоспар:
Кіріспе 3
1 Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу 4
1.1. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру
1.2. Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдісі мен 8
мәселелері
1.3. Жергілікті аймақтық дамуды іске асыру саясаты 11
2 Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың
экономикалық даму ерекшеліктеріне сипаттама
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық дамуы 15
2.2. Атырау облысының аймақтық экономикасының қазіргі дамуы 19
2.3. Шығыс Қазақстан облысының аймақтық даму ерекшеліктері 22
3. Аймақтарды дамытудағы проблемалар және оны шешу жолдары 26
Қорытынды 29
Пайдалынылған әдебиеттер 31
Кіріспе 3
1 Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу 4
1.1. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру
1.2. Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдісі мен 8
мәселелері
1.3. Жергілікті аймақтық дамуды іске асыру саясаты 11
2 Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың
экономикалық даму ерекшеліктеріне сипаттама
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық дамуы 15
2.2. Атырау облысының аймақтық экономикасының қазіргі дамуы 19
2.3. Шығыс Қазақстан облысының аймақтық даму ерекшеліктері 22
3. Аймақтарды дамытудағы проблемалар және оны шешу жолдары 26
Қорытынды 29
Пайдалынылған әдебиеттер 31
КІРІСПЕ
Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә)өндіргіш күштерді тиімді орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту; б)шаруашылық пен әлеуметтік үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік.
Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр, өйткені тұрғындар тығыздығы, қалалық және ауылдық тұрғындардың арақатынасы, олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі, жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі және т.б көрсеткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым өзгеше.
Соңғы онжылдықтағы келеңсіз үдерістердің бірі - өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейінің ала-құлалығы одан әрі ұлғаюы мен аумақтар тобының артта қалуының күшейе түсуі болып табылады. Қазақстан артта қалған өңірлеріне экономикасы ұзақ уақыттар бойы тоқырау жағдайында тұрған, өнеркәсіп құрылымы аз әртараптандырылумен сипатталатын, инфрақұрылымы әлеуметтік саласы нашар дамыған, ахуалы қолайлы емес аумақтар жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының аймақтық даму ерекшелігі туралы, елімізде аймақтық дамуда атқаралып жатқан стратегиялық бағдарламалар туралы оқып-білу. Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастырудың бағыттары туралы оқып-білу;
- аймақтық даму стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен мәселелерімен танысу;
- жергілікті аймақтық даму ерекшеліктерімен танысу; Қазақстандағы аймақтық даму ерекшеліктері және даму бағыттарымен танысу.
Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә)өндіргіш күштерді тиімді орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту; б)шаруашылық пен әлеуметтік үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік.
Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр, өйткені тұрғындар тығыздығы, қалалық және ауылдық тұрғындардың арақатынасы, олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі, жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі және т.б көрсеткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым өзгеше.
Соңғы онжылдықтағы келеңсіз үдерістердің бірі - өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейінің ала-құлалығы одан әрі ұлғаюы мен аумақтар тобының артта қалуының күшейе түсуі болып табылады. Қазақстан артта қалған өңірлеріне экономикасы ұзақ уақыттар бойы тоқырау жағдайында тұрған, өнеркәсіп құрылымы аз әртараптандырылумен сипатталатын, инфрақұрылымы әлеуметтік саласы нашар дамыған, ахуалы қолайлы емес аумақтар жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының аймақтық даму ерекшелігі туралы, елімізде аймақтық дамуда атқаралып жатқан стратегиялық бағдарламалар туралы оқып-білу. Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастырудың бағыттары туралы оқып-білу;
- аймақтық даму стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен мәселелерімен танысу;
- жергілікті аймақтық даму ерекшеліктерімен танысу; Қазақстандағы аймақтық даму ерекшеліктері және даму бағыттарымен танысу.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Назарбаев Н. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында .- Алматы, 2006.- 35 б.
2. Алшанов Р. Қазақстан өңір көшбасшысы // Егемен Қазақстан .- 2005.- 8 сәуір.- б.2
3 . Даулетова Р. Оңтүстік өңірдің өркендеуі // Егемен Қазақстан .- 2006,- 20 наурыз.- б,2
4. Оңдасын Шырайлы Шығыс өңірі // Егемен Қазақстан .- 2007.- 6 ақпан.- б.2
5. Тұрсынова Т. Қызылорда кемел даму жолында // Егемен Қазақстан.- 2006.- 26 қараша .- б.2
6. Қасенов Т. Жамбыл облысының экономикалық жағдайы // Егемен қазақстан .- 2007.- 14 наурыз .- б.2
7. Тұрсынов Қ. Шығыс Қазақстанның экономикалық өрлеуі // Дидар.- 2005.- 14 қараша .- б.2
8. Ихданов Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері .- Алматы, 218 б.
9. Экономикалық саясат: лекциялар // Оқу құралы .- Алматы, 2003.- 120 б.
10. Экономикалық теория негіздері : оқу құралы .- Алматы, 2000.- 400 б
11. Елубай О. Шығыстың шырайы шықсын деп шынайы // Егемен Қазақстан.- 2007.- 20 сәуір.- б.8
12. Кәрібжанов Ж. Стратегия мақсаттары өміршеңдігін дәледеп келеді // Егемен Қазақстан.- 2007.- 27 қараша .- б.2
13. Нұрын шашқан Оңтүстік // Егемен Қазақстан .- 2006.- 17 қараша .-б.2
14. Сапарбаев Б. Оңтүстік Қазақстан облысы: жетістіктер // Егемен Қазақстан.- 2007.- 13 мамыр.- б.3
15. Шөпеғұл Ж. Қазыналы өлкенің клешегі зор // Егемен Қазақстан .- 2003.- 26 қыркүйек.- б.2
1. Назарбаев Н. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында .- Алматы, 2006.- 35 б.
2. Алшанов Р. Қазақстан өңір көшбасшысы // Егемен Қазақстан .- 2005.- 8 сәуір.- б.2
3 . Даулетова Р. Оңтүстік өңірдің өркендеуі // Егемен Қазақстан .- 2006,- 20 наурыз.- б,2
4. Оңдасын Шырайлы Шығыс өңірі // Егемен Қазақстан .- 2007.- 6 ақпан.- б.2
5. Тұрсынова Т. Қызылорда кемел даму жолында // Егемен Қазақстан.- 2006.- 26 қараша .- б.2
6. Қасенов Т. Жамбыл облысының экономикалық жағдайы // Егемен қазақстан .- 2007.- 14 наурыз .- б.2
7. Тұрсынов Қ. Шығыс Қазақстанның экономикалық өрлеуі // Дидар.- 2005.- 14 қараша .- б.2
8. Ихданов Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері .- Алматы, 218 б.
9. Экономикалық саясат: лекциялар // Оқу құралы .- Алматы, 2003.- 120 б.
10. Экономикалық теория негіздері : оқу құралы .- Алматы, 2000.- 400 б
11. Елубай О. Шығыстың шырайы шықсын деп шынайы // Егемен Қазақстан.- 2007.- 20 сәуір.- б.8
12. Кәрібжанов Ж. Стратегия мақсаттары өміршеңдігін дәледеп келеді // Егемен Қазақстан.- 2007.- 27 қараша .- б.2
13. Нұрын шашқан Оңтүстік // Егемен Қазақстан .- 2006.- 17 қараша .-б.2
14. Сапарбаев Б. Оңтүстік Қазақстан облысы: жетістіктер // Егемен Қазақстан.- 2007.- 13 мамыр.- б.3
15. Шөпеғұл Ж. Қазыналы өлкенің клешегі зор // Егемен Қазақстан .- 2003.- 26 қыркүйек.- б.2
Жоспар:
Кіріспе
3
1 Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу
4
1. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру
2. Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдісі мен
8
мәселелері
3. Жергілікті аймақтық дамуды іске асыру саясаты
11
2 Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың
экономикалық даму ерекшеліктеріне сипаттама
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық дамуы
15
2.2. Атырау облысының аймақтық экономикасының қазіргі дамуы
19
2.3. Шығыс Қазақстан облысының аймақтық даму ерекшеліктері
22
3. Аймақтарды дамытудағы проблемалар және оны шешу жолдары 26
Қорытынды
29
Пайдалынылған әдебиеттер
31
КІРІСПЕ
Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі
бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып
табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы
шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә)өндіргіш күштерді тиімді
орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту; б)шаруашылық пен әлеуметтік
үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың
функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік.
Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі
аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің
іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр,
өйткені тұрғындар тығыздығы, қалалық және ауылдық тұрғындардың арақатынасы,
олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі,
жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі
және т.б көрсеткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік
аудандары бір-бірінен тым өзгеше.
Соңғы онжылдықтағы келеңсіз үдерістердің бірі - өңірлердің әлеуметтік-
экономикалық дамуы деңгейінің ала-құлалығы одан әрі ұлғаюы мен аумақтар
тобының артта қалуының күшейе түсуі болып табылады. Қазақстан артта қалған
өңірлеріне экономикасы ұзақ уақыттар бойы тоқырау жағдайында тұрған,
өнеркәсіп құрылымы аз әртараптандырылумен сипатталатын, инфрақұрылымы
әлеуметтік саласы нашар дамыған, ахуалы қолайлы емес аумақтар жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының аймақтық даму
ерекшелігі туралы, елімізде аймақтық дамуда атқаралып жатқан стратегиялық
бағдарламалар туралы оқып-білу. Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастырудың бағыттары туралы оқып-білу;
- аймақтық даму стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен мәселелерімен
танысу;
- жергілікті аймақтық даму ерекшеліктерімен танысу; Қазақстандағы аймақтық
даму ерекшеліктері және даму бағыттарымен танысу.
І. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу
1.1. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру.
Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі
бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып
табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы
шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә)өндіргіш күштерді тиімді
орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту; б)шаруашылық пен әлеуметтік
үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың
функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік.
1995 жылдың ақпан айының басында 1995 жылға Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштері
ресми түрде қабылданды. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика
министрлігі 1999-2005 жж., және екі кезеңге бөлінген: 1999-2000 және 2001-
2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжаттар пакетін
дайындады және министрліктерге, ведомстволарға, облыстық әкімшіліктерге
жіберді. Сондағы сілтеме көптеген айқын түзетпелер мен қателіктері бар
Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітілген Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен
іске асыру Тізіміне болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана фактті
келтірудің өзі жеткілікті: Тізімде саясат бұл тетік, тетік бұл құрал
, құрал бұл индикатор, индикатор бұл көрсеткіш және т.б деп бекітілген.
Егер де 1999-2005 жж., орта мерзімдік жоспарды осындай әдістемелік
негізде қарастыратын болсақ, онда оның іске асуын бақылау мүмкін емес, яғни
экономиканы мемлекеттік басқару органдарының ісін бағалау мүмкін емес. Тағы
да бір айта кететін жайт - Тізімде Облыстар мен Алматы қаласының
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және
Алматы қаласының әкімдері, өзінің есебімен қаржыландырылатын бөлімін
дербес әзірлейді және атқарылуын қамтамасыз етеді, ал жалпы ұлттық
мәселелерге қатысты және мемлекеттік орталықтандырылған қаражаттар
есебімен қаржыландырылатын бөлікте Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және
ресурстар қабылданады. Бірақ та қаржыландыру мәселелері жөніндегі жоғарыда
аталған құжаттар пакетіндегі негізгі көрсеткіштер тізімінде аймақтарды
дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мұндай көрсеткіштер - Аймақтық
даму көрсеткіштері деп аталатын 9-тарауда да жоқ. Мұның бәрі бүгінгі күні
елді дамытудың орта мерзімдік, жылдық және де ұзақ мерзімдік әлеуметтік-
экономикалық жоспарларды әзірлеудің ғылыми - әдістемелік негізінің
әлсіздігін дәлелдейді. Ал бұл, өз орнында, мемлекеттік аймақтық саясатты
қалыптастыруға кедергі жасайды.
1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен Қазақстан Республикасы
аймақтық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және
бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың
мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мұнда, бір объектіге
деген екі жақты көзқарас түсініспеушілікке, шатаққа әкелетіні ескерілмеген,
өйткені бір аймақ жеткілікті мамандырылған, бірақ та бюджет жағынан әлсіз
болуы мүмкін. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан
басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу деңгейінен
басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын
анықтау бірыңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді
көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Берілген Тұжырымдаманың бастапқы алғышарттарында аймақтардың
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша саралануы тереңдей түсуде.
Халықтың тұрмысының деңгейі мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы
айырмашылық өсіп келеді, шағын және орташа қалалары мен жекелеген ауыл
шаруашылығы аудандарының проблемалары шиеленісіп келеді деп жазылған. Және
де осының негізінде аймақтар мәселелерінің күрделене түсуі іске
асырылатын аймақтық саясаттың кемшіліктерімен байланысты деген қорытындыға
келуге болады. Онда, қисынға байланысты, қазіргі аймақтық саясатта осындай
кемшіліктерді жою мүдделері болуы тиіс. Бірақ Тұжырымдама саясаттың мәнін
анықтағанда екпін мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына жету үшін тіршілік
әрекеті мен шаруашылық жүргізудің аймақтық факторларын пайдалануға
қойылады. Егер де аймақтық факторлар тек жалпымемлекеттік мақсаттарға
жетуге ғана пайдаланатан болса, онда аймақтық саясаттың аймаққа деген
пайдасы қандай бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мен
түсінуге тәуелді екенін дәлелдейді.
Аталғанды аймақтық саясатқа қолданатын болсақ, ол қалалық және
ауылдық жерлерде тұратын халықтың табыстары, жұмыс бастылығы, өмір сүру
деңгейі және облыстардың (аудандардың, қалалардың) әлеуметтік-экономикалық
даму деңгеиінде айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпымемлекеттік
шешімдерді қабылдау мен іске асырудың жалпы мақсатнаманы ғылыми негіздеуде.
Аймақтық саясаттың мәнін дәл осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін
анықтайды.
Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі
аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің
іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр,
өйткені тұрғындар тығыздығы, қалалық және ауылдық тұрғындардың арақатынасы,
олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі,
жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі
және т.б көрсеткіштерге байланысты.
Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым өзгеше.
Сонда, жұмыссыздар саны бойынша республика облыстардың үлес салмағы 1,8 %-
дан 20,3%-ға дейін ауытқиды, ал облыстар арасында халықтар кірісінің бір
жанға шаққанда максималды деңгейі минималды деңгейінен 4 есе үлкен. Сонымен
қатар халықтың 60%-ға жуығы бүгін кедейлік шетінен тыс өмір сүреді. Халық
тығыздығының орта республикалық деңгейінде бұл көрсеткіш 17 адамнан 2
адамға дейін ауытқитын облыстар да бар. Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімінің
40%-ына жуығы үш облыстың үлесіне келеді.
Екіншіден, аймақтық саясатты қалыптастырудың маңызды негіздердің
бірі елдің өндіргіш күштерді дамыту мен орналастыруды тиімділеудің
объективті қажеттілігі құрайды. Жоғарыда аталған Тұжырымдамада аймақтық
саясаттың осы факторы оның іске асыру құралы ретінде қарастырылады, онымен
екі тұрғыдан келісуге қиын: а)өндіргіш күштерді тиімді орналастыру аймақтық
саясатты жүргізбес бұрын айқындалуы қажет; ә)өндіргіш күштердің бір жағынан
дамуға екінші орналастыруға әсерін тигізетін факторлар сипатының
өзгешелігі соңғыларды құрал ретінде қарастырмай, аймақтық саясаттың
объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Оның іске асуы енді
аймақтар өндіргіш күштердің сапалы өнімін қамтамасыз ету қажеттілігін
есепке алуы тиіс деп айту жөн.Өйткені олар өнімділік еңбектің деңгейінен,
қор қамтамасыз ету деңгейінен тікелей тәуелділігінің тең шарттарын
айыруға мүмкіндік береді. Бірақ оның қамтамасыз етілуі, берілген
жағдайда, республиканың өндіргіш күштерінің аймақтарда әр түрлі болуы және
өндірістік–экономикалық қатынастар жүйесінде институционалдық өзгерістермен
қиындатылған.
Өндіргіш күштердің сапалы өсімі мәселесін қарастырғанда ғылыми-
техникалық әлуеті мен әкімшілік-аумақтық таксондардың техногендік
ерекшелігін айтып кету жөн. Сонда, мысалы, Қазақстанның орталық және
оңтүстік аймақтарының ғылыми және ғылыми-техникалық әлуеті деңгейі тым
жоғары, және оны солтүстік–шығыс және батыс аймақтардың үлес
көрсеткіштерімен салыстыруға болмайды. Бұл соңғыларда өндіргіш күштердің
тез арадағы сапалы өсімін ынталандыруды қажет еткенін көрсетеді.
Үшіншіден, мемлекеттің аймақтық-экономикалық саясатын қалыптастырудың
анықтаушы факторы ретінде республикадағы тоқырап қалған ауыл шаруашылығы
аудандарын , шағын және орташа қалаларын айтуға болады. Олардың тоқырап
қалу себебі көбінесе субъективті факторларға байланысты. Әсіресе, осындай
көптеген қалалар мен аудандардың пайда болуына себеп болған негізгі
фактор - ол үкімет жүргізген жедел жекешелендіру саясаты. Осы саясат
негізінде іске асырудың экономикалық және, әсіресе, әлеуметтік
зардаптарының ғылыми болжамын ескермей жүргізілген еді. Қарастырылып
отырған таксондар жағдайларының нашарлануына қалалар құрастыратын
жекешелендірілген кәсіпорындардан, жергілікті бюджетке ауыр жүк ретінде
болып қалған, әлеуметтік сектор кесіп тасталды. Ал оның кіріс бөлімі
төлемсіздіктен және кәсіпорындардың түрлі себептерімен тоқтап қалуына
байланысты көптеген жағдайларда орындалмаған.
Осындай жағдайларда қазіргі мемлекеттің аймақтық саясаты, тиісті
қалалар мен аудандардың тоқырап қалу қалпынан шығуын ескермесе, онда оны
толықтай негізделген деп айту мүмкін емес. Мұнда біз аймақтық саясаттың тек
қалыптасу негіздерін қарастырдық. Оның тәжірибелік іске асуы негізгі
қағидалар мен механизмдердің басыңқылығының ғылыми және алдын ала
анықтамалығын талап етеді.
1.2 Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдістемесі мен мәселелері
Қазақстан-2030 Президенттік стратегиясының шараларын жүзеге
асыру жағдайында, жоғарыда айтып өткендей, стратегиялық жоспарлаудың рөлі
ерекше көрінеді. Егер оның аймақтық аспектісін алып отырсақ, онда мұның
құқықтық қолдауы Қазақстан Республикасы Ата заңының тиісті баптарынан
көрінеді. Жергілікті жоспарлаудың әдістемесі мен негіздеу қағидаларын
жоспарларды зерттеушілер мен құрастырушылар әлі де ескермейді. Керісінше,
жергілікті әлеуметтік-шаруашылық ерекшеліктерін ескеретін, тиісті ғылыми
зерттеулермен негізделмеген ірі ауқымды іспен айналысамыз. Сонда, мысалы,
салалық пен аймақтық аспектісіндегі стратегиялық жоспарлауды іске асырудың
объективті қажеттілігі туралы сөз, тек қазан айында шыққан Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында ғана туындады.
Осының негізінде министрліктер, ведомстволар мен облыс басшыларына жаңа
1998 жылға дейін Агенттікпен құрастырылған Әдістемелік ұсыныстарды ескере
отырып, ағымдағы және орта мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге
бұйрық берілді. Бірақ осындай тапсырыстар тиісті жоспарларды әзірлеу мен
іске асырудың ғылыми- әдістемелік құралдарынсыз берілген еді.
Қарастырылып отырған құралдарға алдымен ғылыми негізделген қағидалар
жүйесі жатады. Олардың өзгеруі алдағы келе жатқан мерзімнің мақсатты
мәселелер сипатымен байланысты. Бірақ мұнда жоспарлау объектісіндегі
болашақтағы конъюнктуралық өзгерістерге тәуелсіз қағидаларды атап өту
қажет.
Ең алдымен кешендеу қағидасының рөлін айрықша атап көрсету тиіс.
Берілген қағиданы пайдалану- бұл жоспарлы көрсеткіштерде аймақтардың меншік
нысандары жүргізілген институционалдық өзгерістерге қарамастан бар
әлеуметтік-шаруашылық ағзасын көрсету деген сөз. Осы қағиданы ескермеу
аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін салыстыру мен рейтингтік
баға белгілеу жағдайында қиындықтарға әкелуі мүмкін. Кешенділік қағиданы
сақтау:
- тиісті мерзімдерге жасалған республикалық жоспардың көрсеткіштеріне
бағытталумен;
- жергілікті табиғи-экономикалық, материалды-техникалық және
интеллектуалдық ресурстардың параметрлерін анықтаумен және
бағалаумен;
- жеке меншік негізде жұмыс істейтін кәсіпорындардың әлеуметтік-
шаруашылық ниеттерін талдап қорытумен;
- мемлекеттік, салалық және аймақтық мүдделердің үйлесуімен
қамтамасыз етіледі.
Аймақтық жоспарлаудың келесі маңызды қағидасының мәнісі мақсаттық
бағытталумен анықталады. Оның ғылыми негіздеуі әлеуметтік сипатындағы
мақсаттардың басым болуынан туындайды, өйткені әлеуметтік сектор дамудың
түрлі мәселелерін шешу көбінесе көлденең көзқарасты талап етеді. Сондай-
ақ осы секторда нарықтық қатынастары элементтерінің пайда болуын ескеру
қажет. Бұл аталған мәселелерді шешу жөніндегі жұмыстардың ұйымдастыру -
әдістемелік мазмұнын тұтастай өзгертеді.
Және де, аймақтық дамуды жоспарлаудың маңызды қағидасының
бірі, оның ғылыми екендігі болып табылады. Бұл, алдымен, а)экономикалық
заңдар талабын есепке алуды және ә)тиісті аймақтардың дамуын болжау және
негізгі позицияларды талдауды тереңдетуде алдымен жергілікті ғылыми әлуетін
пайдалануды білдіреді.
Тек осы жоғарыда аталған қағидаларды сақтаған жағдайда ғана әкімшілік-
аумақтық таксондар дамуының жоспарларын құрастыруға кірісуге болады. Бұл
үшін көрсеткіштер мен әдістердің үлкен жүйесі қолданылады. Аталғандар
туралы, жұмыстың басқа бөлімдерінде айтылған болғандықтан, біз осында тек
бірқатар мәселелерді атап өтумен шектелеміз.
Ең алдымен республикамызда өндірістік-экономикалық қатынастардағы,
халық шаруашылығын, институционалдық және әлеуметтік ортаны басқаруда
түрлендірулерді жеделдетуге деген бағыт алынған еді.
Экономиканы басқару органдарының саны мен құрылымының, қаржы-
бюджеттік, салықтық және ақша-несиелік саясаттың, өндірістік істің құқықтық
негізі мен механизмінің жиі, кейде күрт өзгерулері кездейсоқ емес. Ал
бұл, біріншіден, қабылданатын көптеген шешімдердің о бастан негізсіз және
шұғыл болуына және, екіншіден, еңбекке қабілетті халықтың инвестициялық
белсенділігі мен еңбек ынтасының деңгейін төмендетеді. Жоғарыда аталған
кері факторлардың тік (салалық) және көлденең (аймақтық) сипаты бар.
Аймақтық саясаты іске асыруда реформалардың жүзеге асуы аумақтық
ерекшкліктерді ескермегеннен біраз қиыншылықтарға жол берілгенін ерекше
атау керек. Нарықтық қатынастарды дамытудың негізі қалыптасқанда облыстар
мен аудандардың түрлі бастапқы мүмкіншіліктері есепке алынған жоқ, сонымен
қатар ауылдық жерлерде тұратын тұрғындардың шаруашылық жүргізудің нарықтық
моделін ұғынудың құқықтық, идеологиялық және психологиялық дайындық
мәселелерін шешуге мән берілген жоқ. Осы модельдің элементтері, жоғарыда
айтылғандай, жоғарыдан түсетін әкімшілік қысудың нәтижесі болды. Мұндай
көзқарастың нәтижелері республиканың ірі және әкімшілік-аумақтық
аймақтардың өмір сүрудің әлеуметтік-экономикалық деңгейіндегі
ерекшеліктерді айыруына әкеп соқты.
Осындай жағдайларда дағдарыстан шығудың аймақтық шаралары
республиканың стратегиялық жалпымемлекеттік мүдделерді ескеретін, оң
жақтарын айқындайтын, облыстар мен аудандардың әлеуметтік-экономикалық
өмірінің деңгейін бірте-бірте теңестіруге алып келетіндей болуы тиіс. Және
кез келген жағдайда халық шаруашылығының маңызды салаларымен біз қалай
қатынасамыз, яғни суға кеткенді құтқару суға кететіннің шаруасы
қағидасы бойынша істі жүргізуге тырысамыз.
Салалық және аймақтық деңгейіндегі шаралардың сәйкессіздігі
аймақтардағы халықтың тұрмыстық деңгейі көрсеткіштерінің түрлі болуын
арттырады. Мұнда Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының
тұжырымдамасында келтірілген үзіндіні айту қажет: нарықтық реформаларды
жүргізуде мемлекеттік және аймақтық басқару құрылымдарында тігінен және
көлденеңінен келіспеушілік және жүйесіздік реформалардың бірыңғай
мемлекеттік саясатын мақсатты бағытта жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
Дәйексөздің мазмұны көпшілік адамдардың әлеуметтік жағдайының төмен
болуы оның субъективті сипаттамасын дәлелдейді. Аймақтық қайта өндіру мен
әлеуметтік- шаруашылық үрдістерді басқарудың ғылыми негізделген механизмін
жасап шығару және жіберген қателерді түзету қажет.
Әрине, осындай механизм Қазақстан Республикасының Ата заңына
негізделуі тиіс, өйткені мұнда маслихаттар, жергілікті өкілді органдар,
тиісті әкімшілік аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы
мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды
белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Сонда конституциялық және
басқадай заңды құзыретін іске асырғанда маслихаттардың тиісті аумақтардың
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге бағытталған шешімдерге ықпалын
тигізу жөніндегі еркіндік істің барлық элементтері бар. Сондықтан және
экономикада дағдарысты құбылыстардың болу жағдайында жергілікті өзін-өзі
басқару рогандарын құру туралы мәселені көтеру орынды ма.
1.3 Жергілікті аймақтық дамуды іске асыру саясаты.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың ұйымдық-құқықтық негізін
қалыптастыру мәселелері кем дегенде екі шарттың орындалуымен шектелуі тиіс:
А) аумақтық әлеуметтік-шаруашылық жүйесі регресс жағдайында емес,
экономикалық прогресс тәртібімен жұмыс істеуі қажет;
Ә) адамдардың интеллектуалды деңгейі мен құқықтық ой-өрісінің дамуы заңның
басымдылығын нәрсе ретінде қабылдайтын деңгейге жеткізуі тиіс.
Осындай жағдайларды есепке алмай жоғарыда аталған мәселелерді
шешу-жергілікті сайлау додасын қайта бастау, қазіргі жағдайда
жүргізілетін экономикалық реформалардың жүрісіне жергілікті халықтың
әлеуметтік –шаруашылық белсенділігін тудырмай саяси белсенділігін арттыру
деген сөз. Ал осындай белсенділік , яғни тиісті әкімшілік-аумақтық
таксондарды дербес басқару делбесін қолына мақсатпен алып алу облыстық
деңгейге жетсе, онда осындай белсенділерде сепаратистік көңілдің
элементтері пайда болуы мүмкін. Аталғандардың пайда болуы облыстық
әкімдерді сайлауды енгізу талабы да әкелуі мүмкін. Айтылғаннан, жақын
арадағы 10-15 жыл ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру
жөніндегі мәселелерді шешу қажет емес деген тұжырым шығып тұр.
Жақын арада мемлекетті және оның экономикасын басқаруды
орталықсыздандырудың негізі ретінде жергілікті өкілді және атқарушы
органдарға олардың кейбір функциялары берілуі тиіс. Олардың құзіретіне,
конституциялық міндеттемелерден басқа, муниципалдық сипаты бар төмендегі
мәселелер кіруі мүмкін:
- қаржы-бюджеттік ресурстарды дербес пайдалану және заңды тұлғалар мен
жеке тұлғалардың қаражаттарын ынталандыру негізінде тиісті аумақтар
экономикасын кешенді түрде дамытуды қамтамасыз ету;
- табиғи-экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-мәдени, интеллектуалды
сипатындағы жергілікті ерекшкліктерді ескере отырып, ақылы қызмет көрсету
және өндіріс өнімінің сапасын жоғарылатуға бағытталған кәсіпкерлік істің
белсенділігін арттыру жөніндегі шараларды іске асыру;
- ауылды жерлер тұрғындарын жұмыспен қамту мәселелерін шешуге және
егістік дала мен фермалар өнімдерін жоғалтуды қысқарту есебімен
экономикалық эффектін алуға мүмкіндік беретін ауылды шағын
индустриаландыруды ынталандыруға байланысты шешімдерді қабылдау;
- білім беру; медициналық және халықты әлеуметтік-мәдени қызметпен
қамтитын жеке секторға материалдық-техникалық қолдау көрсету;
- аймақ экономикасын дамытудың баланстылық мүдделерін және жергілікті
ерекшеліктерді ескере отырып шетел инвестицияларын тарту механизмдері мен
жағдайларды қамтамасыз ету.
Бүгінгі күні Қазақстанда аймақтық сипатындағы тағы да үш мәселені
шешудің қажеттілігі бар. Олар: әлеуметтік артта қалған, жекелеген
шалғайдағы аудандар, тоқыраған шағын және орташа қалалары және арнайы
экономикалық аймақ. Осы мәселелерді шешу салық салу, кедендік режим және
т.б. саласын ерекше жағдайлар мен протекцияның механизмдерін қалыптастыруда
бағдарламалы-мақсатты көз-қарасты және олардың басыңқылығын
жалпымемлекеттік қабылдауды талап етеді. Өткен жылдардың тәжірибесі
көрсеткендей, берілген таксондардағы әзірленген мақсатты бағдарламалар -
бұл іс жүзінде жүзеге асырылмайтын игілікті ниет. Яғни, осындай
бағдарламалардың заңды негізі болуы және олар кезекпе-кезек және уақытында
орындалуы тиіс.
Егер үкімет ұзақ мерзімді нормативтер бойынша табыстарды бюджет аралық
бөлуге көшкісі келсе, онда бұл істі қарастырылатын аудандар мен қалалардан
бастау қажет. Сонымен қатар өзін-өзі басқарудың функцияларын кеңейтуді дәл
осы әкімшілік-аумақтық таксондардан бастаған дұрыс.
Біз білгеніміздей, арнайы экономикалық аумақтардың құрылу мен іс
жүргізу мәселелері Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы негізінде
шешіледі, мұнда басқару, қаржы-несиелік, салықтың-кедендік және жұмыс
жүргізудің басқадай жақтары айтылады. Бірақ, қазіргі кезде арнайы
экономикалық аймақ құрылуы мүмкін аумақта қажетті маңызды алғы шарттардың
бірі негізінде арзан жұмыс күшінің болуы көрсетілгенін айтып кету жөн.
Қарастырылатын аумақтық-экономикалық құрылымдарды құрғанда осындай алғы
шартқа сүйену мүмкін емес. Аймақтық мәселелерді шешуге бағытталған орталық
басқару органдарының функционалды міндеттерінің негізгі бағытын көрсету
жөн. Олар, келесіде:
- жалпымемлекеттік аймақтық саясат Тұжырымдамасын біртіндеп іске
асыру;
- Республиканың артта қалған аудандары, тоқыраған шағын және орташа
қалалары үшін қажетті режимнің әдістері мен механизмдерінің бар күш-қуатын
пайдалану;
- жергілікті өкілді органдарға тапсыру мақсатымен орталық басқару
органдардың функциялары құрамын анықтау, бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың
эволюциялылығын қамтамасыз етеді;
- бюджеттер арасындағы табыстарды бөлудің ұзақ мерзімдік
нормативтерінің деңгейін ғылыми негіздеу және анықтау;
- жергілікті табиғи-экономикалық, инфрақұрылымдық және әлеуметтік-
интеллектуалды ерекшеліктерін ескере отырып арнайы экономикалық аймақтарды
құрудың алғышарттарын дұрыс анықтау.
Елдің барлық аумақтарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін түрлі
шараларды қамтитын үйлесімді аумақтық бағдарламаларды талдап жасау қажет.
Оларда жергілікті жерлерде әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуалды
жақсарту жөніндегі жаңа жобалар жөніндегі бастамалар, даму
басымдылықтарының өзгеруі, жергілікті органдар қызметінің жаңа түрлерін
енгізу, аумақтар дамуының ресми және ресми емес жоспарларына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу көрініс табуы тиіс. Жалпы алғанда тұрақты дамудың
аумақтық бағдарламалары мыналарды көздеуі қажет:
- еліміздің өңірлерінде өмір сүру деңгейінің сапасын сақтау мен
көтеру жөніндегі шаралар жүргізу;
- аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының шектен тыс ала-
құлалығын еңсеру ;
- экологиялық апат өңірлерінде экологиялық дағдарыс жағдайын
сауықтыру жоспарларын іске асыру. Мұндай бағдарламалар табысқа
жетуінің кепілі – оларды талдап жасау мен жүзеге асыру үдерісіне
жұртшылықты мейлінше көптеп тарту болып табылады.
ІІ. Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың экономикалық даму
ерекшеліктеріне сипаттама.
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық дамуы.
Еліміздегі әрбір бағдарламаның артында халықтың әл-ауқатын көтеру,
тұрмысын жақсарту, экономикалық, әлеуметтік салаларда заманауи үлкен
жетістіктерге қол жеткізу сынды салмақты мақсаттар тұрады. Бұл ақиқат.
Сондықтан, Қазақстан дамуындағы жаңа кезеңнің 10 міндеті мен ішкі және
сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының жан-жақты белгіленуі халықты бір
желпінтіп тастады. Осы мақсатта резервтер мен ресурстар ой елегінен
өткізіліп, барлық мүмкіндіктер жүзеге асырылып жатыр. Бұған өткен жылдың
және үстіміздегі жылдың алғашқы тоқсанындағы экономикалық көрсеткіштердің
қорытындылары дәлел бола алады.
Айталық, үстіміздегі жылдың алғашқы тоқсанында облыстың өнеркәсіп
кәсіпорындары 24,7 млрд. теңгенің өнімін өндірді, өндірістің физикалық
көлем индексі 125,5 пайызды құрады. Өндіріс көлемдері тау-кен өндіру
өнеркәсібінде 38,6 пайызға, өңдеу өнеркәсібінде 22,2 пайызға, электр
энергиясын, газ бен суды өңдеу мен тартуда - 36,7 пайызға артты.
Фосфор шикізатын, құрамында алтыны бар және барит кендері мен
концентраттарын, күміс, Сары фосфор, натрий триполифосфатын, құрылыс
материалдарын, электр энергиясын өндіру көлемі артты.Өнімді өндіру бар да,
оны өңдеу бар. Елдің әл-ауқаты мен әлеуетін көтеретін де осы фактор.
Бүгінгі ел үшін индустриялық даму бағдарламасын жүзеге асырудың
маңызын айтып түсіндірудің өзі артық. Оңтүстік Қазақстан облысында биылғы
жылдан бастап 20 индустриялық-инновациялық жоба іске асырыла бастады.
Олардың қатарында Талас ауданында жалпы қуаты 2 млн. 700,0 мың тонна 2
цемент зауыты, Тараз қаласында қуаты 50 мегаваттық жылу электр стансасы,
Шу ауданында қуаты 10 меговаттық Тасөткел су электр стансасы және жылдық
қуаты 150 мың тонна биоэтанол өндіретін зауыты, Химпром-2030 ЖШС
базасында металл бұйымдары мен ферро қорытпалар зауыты бар. Сонымен
қатар Қаз-Интер кристал ЖШС–ы жалпы құны 81,9 млрд теңгелік кварцитті
қайта өңдеу жөніндегі металлургия зауытының құрылысын бастайды.
Облыс экономикасын дамытудың маңызды факторларының бірі - шағын және
орта бизнесті дамыту. Осыдан екі жыл бұрын Елбасы облысқа келген сапарында
шағын және орта бизнес өкілдерімен арнайы кездесіп, бұл саланы одан әрі
дамыту қажеттігін және сала өндіретін өнімдердің бәсекеге қабілетті
болуын қадап айтқан болатын. Соған сәйкес кәсіпкерлік саласында соңғы екі
жылда қарышты қадамдар жасалды. Өндірілген өнімдердің көлемімен бірге,
сапасы да жақсара түсті. Мысалы, өткен жылы кәсіпкерлер өндірген өнімнің
көлемі 50,9 млрд. теңгені құрап, бұрынғы жылға қарағанда 1,4 есеге артты.
6 мыңға жуық жаңа жұмыс орындары ашылды.
Өткен жылы осы сала субъектілерінің қызметінен облыстық бюджетке 6,2
млрд. теңге түсті. Бұл да бұрынғы жылға қарағанда 28,9 пайызға артық.
Жергілікті атқарушы органдардың міндеті - кәсіпкерлік қызметке халықты
көптеп тарту арқылы кәсіпкерліктің дамуына жан-жақты қолдау көрсету.
Сондықтан олардың жай күйіне мұқият құрылымдық талдау жасау қажеттігі
ескеріліп, бұл жұмысқа кәсіпкерлер мен жұмыс берушілердің Атамекен
жалпыұлттық одағының аймақтық филиалы және кәсіпкерлердің басқа да
қоғамдық бірлестіктері белсенді атсалысуда. Қазір облыста шағын кәсіпкерлік
саласындағы құрылымдарының саны 31 мыңнан асты. Онда 141 мыңнан астам адам
еңбек етеді. Өткен жылы банктер мен басқа да қаржылық институттар шағын
кәсіпкерлік субъектілрін 15,0 млрд. теңгеге қаржыландырды. Бұл бұрынғы
жылмен салыстырғанда 1,5 есеге артық деген сөз.
Бүгінгі таңда Елбасының тапсырмасы бойынша облыстың атқарушы
органдары мен кәсіпорындары арасында әлеуметтік әріптестік пен
ынтымақтастық жөнінде үлкен жұмыс жүргізілуде. Өткен жылы облыс бойынша
халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына, әлеуметтік сала нысандарына 800 млн.
теңгенің қайырымдылық көмектері көрсетілгендігін атап айтқан жөн. Бұл жұмыс
биыл да жалғасын табуда. Мысалы, Қазфосфат ЖШС әлеуметтік әріптестік
туралы келісім негізінде өткен жылы кәсіпорындағы әлеуметтік мәселелерді
шешуге 96,6 млн. теңге жұмсады. Жуырда осы кәсіпорын басшылығымен
әлеуметтік әріптестік туралы келісім шарт қайта жасалып, қол қойылды.
Онда Тараз, Жаңатас және Қаратау қалаларының инфрақұрылымын қолдауға 120
млн. теңге қаржы бөлу қарастырылған. Сондай–ақ, ҚазТрансГаз АҚ–пен де
осындай келісімге қол қойылды. Оның басшылығы үстіміздегі жылы Ақкөл-
Ойық-Ұланбел автожолын күрделі жөндеуден өткізудің жобалық-сметалық
құжаттамасын әзірлеу мен биылғы жылы осы учаскені ағымдағы жөндеуден
өткізу жұмыстарына 123 млн. теңге бөлуге келісім берді. Аталмыш келісімде
акционерлік қоғамның бұдан басқа да бірқатар әлеуметтік–мәдени жобаларға,
ең маңыздысы, ауылдық елді мекендерді газдандыруға қатысуы көзделген.
Облыс экономикасында ауыл шаруашылығы саласының алар орны қомақты.
Үстіміздегі жылдың қаңтар-наурыз айларында жалпы мал шаруашылығы өнімінің
көлемі 4,3 млрд. теңгені құрады. Ауыл шаруашылығы құрылымдарының барлық
саласында 15,5 мың тонна ет өндірілді. Осы орайда облыстағы мал саны,
оның ішінде өте азайып кеткен ұсақ малдардың басы сонау сексенінші
жылдардағы көрсеткішке қайта жетті. Ауылдың күнкөрісі мал болып тұрған
кезде бұл үрдісті берекенің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу
4
1. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру
2. Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдісі мен
8
мәселелері
3. Жергілікті аймақтық дамуды іске асыру саясаты
11
2 Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың
экономикалық даму ерекшеліктеріне сипаттама
2.1. Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық дамуы
15
2.2. Атырау облысының аймақтық экономикасының қазіргі дамуы
19
2.3. Шығыс Қазақстан облысының аймақтық даму ерекшеліктері
22
3. Аймақтарды дамытудағы проблемалар және оны шешу жолдары 26
Қорытынды
29
Пайдалынылған әдебиеттер
31
КІРІСПЕ
Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі
бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып
табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы
шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә)өндіргіш күштерді тиімді
орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту; б)шаруашылық пен әлеуметтік
үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың
функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік.
Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі
аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің
іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр,
өйткені тұрғындар тығыздығы, қалалық және ауылдық тұрғындардың арақатынасы,
олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі,
жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі
және т.б көрсеткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік
аудандары бір-бірінен тым өзгеше.
Соңғы онжылдықтағы келеңсіз үдерістердің бірі - өңірлердің әлеуметтік-
экономикалық дамуы деңгейінің ала-құлалығы одан әрі ұлғаюы мен аумақтар
тобының артта қалуының күшейе түсуі болып табылады. Қазақстан артта қалған
өңірлеріне экономикасы ұзақ уақыттар бойы тоқырау жағдайында тұрған,
өнеркәсіп құрылымы аз әртараптандырылумен сипатталатын, инфрақұрылымы
әлеуметтік саласы нашар дамыған, ахуалы қолайлы емес аумақтар жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының аймақтық даму
ерекшелігі туралы, елімізде аймақтық дамуда атқаралып жатқан стратегиялық
бағдарламалар туралы оқып-білу. Курстық жұмыстың міндеттері:
- мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастырудың бағыттары туралы оқып-білу;
- аймақтық даму стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен мәселелерімен
танысу;
- жергілікті аймақтық даму ерекшеліктерімен танысу; Қазақстандағы аймақтық
даму ерекшеліктері және даму бағыттарымен танысу.
І. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу
1.1. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру.
Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі
бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып
табылады. Оның негізгі себептері: а)халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы
шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә)өндіргіш күштерді тиімді
орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту; б)шаруашылық пен әлеуметтік
үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың
функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік.
1995 жылдың ақпан айының басында 1995 жылға Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштері
ресми түрде қабылданды. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика
министрлігі 1999-2005 жж., және екі кезеңге бөлінген: 1999-2000 және 2001-
2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжаттар пакетін
дайындады және министрліктерге, ведомстволарға, облыстық әкімшіліктерге
жіберді. Сондағы сілтеме көптеген айқын түзетпелер мен қателіктері бар
Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітілген Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен
іске асыру Тізіміне болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана фактті
келтірудің өзі жеткілікті: Тізімде саясат бұл тетік, тетік бұл құрал
, құрал бұл индикатор, индикатор бұл көрсеткіш және т.б деп бекітілген.
Егер де 1999-2005 жж., орта мерзімдік жоспарды осындай әдістемелік
негізде қарастыратын болсақ, онда оның іске асуын бақылау мүмкін емес, яғни
экономиканы мемлекеттік басқару органдарының ісін бағалау мүмкін емес. Тағы
да бір айта кететін жайт - Тізімде Облыстар мен Алматы қаласының
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және
Алматы қаласының әкімдері, өзінің есебімен қаржыландырылатын бөлімін
дербес әзірлейді және атқарылуын қамтамасыз етеді, ал жалпы ұлттық
мәселелерге қатысты және мемлекеттік орталықтандырылған қаражаттар
есебімен қаржыландырылатын бөлікте Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және
ресурстар қабылданады. Бірақ та қаржыландыру мәселелері жөніндегі жоғарыда
аталған құжаттар пакетіндегі негізгі көрсеткіштер тізімінде аймақтарды
дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мұндай көрсеткіштер - Аймақтық
даму көрсеткіштері деп аталатын 9-тарауда да жоқ. Мұның бәрі бүгінгі күні
елді дамытудың орта мерзімдік, жылдық және де ұзақ мерзімдік әлеуметтік-
экономикалық жоспарларды әзірлеудің ғылыми - әдістемелік негізінің
әлсіздігін дәлелдейді. Ал бұл, өз орнында, мемлекеттік аймақтық саясатты
қалыптастыруға кедергі жасайды.
1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен Қазақстан Республикасы
аймақтық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және
бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың
мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мұнда, бір объектіге
деген екі жақты көзқарас түсініспеушілікке, шатаққа әкелетіні ескерілмеген,
өйткені бір аймақ жеткілікті мамандырылған, бірақ та бюджет жағынан әлсіз
болуы мүмкін. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан
басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу деңгейінен
басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын
анықтау бірыңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді
көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Берілген Тұжырымдаманың бастапқы алғышарттарында аймақтардың
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша саралануы тереңдей түсуде.
Халықтың тұрмысының деңгейі мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы
айырмашылық өсіп келеді, шағын және орташа қалалары мен жекелеген ауыл
шаруашылығы аудандарының проблемалары шиеленісіп келеді деп жазылған. Және
де осының негізінде аймақтар мәселелерінің күрделене түсуі іске
асырылатын аймақтық саясаттың кемшіліктерімен байланысты деген қорытындыға
келуге болады. Онда, қисынға байланысты, қазіргі аймақтық саясатта осындай
кемшіліктерді жою мүдделері болуы тиіс. Бірақ Тұжырымдама саясаттың мәнін
анықтағанда екпін мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына жету үшін тіршілік
әрекеті мен шаруашылық жүргізудің аймақтық факторларын пайдалануға
қойылады. Егер де аймақтық факторлар тек жалпымемлекеттік мақсаттарға
жетуге ғана пайдаланатан болса, онда аймақтық саясаттың аймаққа деген
пайдасы қандай бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мен
түсінуге тәуелді екенін дәлелдейді.
Аталғанды аймақтық саясатқа қолданатын болсақ, ол қалалық және
ауылдық жерлерде тұратын халықтың табыстары, жұмыс бастылығы, өмір сүру
деңгейі және облыстардың (аудандардың, қалалардың) әлеуметтік-экономикалық
даму деңгеиінде айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпымемлекеттік
шешімдерді қабылдау мен іске асырудың жалпы мақсатнаманы ғылыми негіздеуде.
Аймақтық саясаттың мәнін дәл осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін
анықтайды.
Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі
аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің
іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр,
өйткені тұрғындар тығыздығы, қалалық және ауылдық тұрғындардың арақатынасы,
олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі,
жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі
және т.б көрсеткіштерге байланысты.
Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым өзгеше.
Сонда, жұмыссыздар саны бойынша республика облыстардың үлес салмағы 1,8 %-
дан 20,3%-ға дейін ауытқиды, ал облыстар арасында халықтар кірісінің бір
жанға шаққанда максималды деңгейі минималды деңгейінен 4 есе үлкен. Сонымен
қатар халықтың 60%-ға жуығы бүгін кедейлік шетінен тыс өмір сүреді. Халық
тығыздығының орта республикалық деңгейінде бұл көрсеткіш 17 адамнан 2
адамға дейін ауытқитын облыстар да бар. Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімінің
40%-ына жуығы үш облыстың үлесіне келеді.
Екіншіден, аймақтық саясатты қалыптастырудың маңызды негіздердің
бірі елдің өндіргіш күштерді дамыту мен орналастыруды тиімділеудің
объективті қажеттілігі құрайды. Жоғарыда аталған Тұжырымдамада аймақтық
саясаттың осы факторы оның іске асыру құралы ретінде қарастырылады, онымен
екі тұрғыдан келісуге қиын: а)өндіргіш күштерді тиімді орналастыру аймақтық
саясатты жүргізбес бұрын айқындалуы қажет; ә)өндіргіш күштердің бір жағынан
дамуға екінші орналастыруға әсерін тигізетін факторлар сипатының
өзгешелігі соңғыларды құрал ретінде қарастырмай, аймақтық саясаттың
объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Оның іске асуы енді
аймақтар өндіргіш күштердің сапалы өнімін қамтамасыз ету қажеттілігін
есепке алуы тиіс деп айту жөн.Өйткені олар өнімділік еңбектің деңгейінен,
қор қамтамасыз ету деңгейінен тікелей тәуелділігінің тең шарттарын
айыруға мүмкіндік береді. Бірақ оның қамтамасыз етілуі, берілген
жағдайда, республиканың өндіргіш күштерінің аймақтарда әр түрлі болуы және
өндірістік–экономикалық қатынастар жүйесінде институционалдық өзгерістермен
қиындатылған.
Өндіргіш күштердің сапалы өсімі мәселесін қарастырғанда ғылыми-
техникалық әлуеті мен әкімшілік-аумақтық таксондардың техногендік
ерекшелігін айтып кету жөн. Сонда, мысалы, Қазақстанның орталық және
оңтүстік аймақтарының ғылыми және ғылыми-техникалық әлуеті деңгейі тым
жоғары, және оны солтүстік–шығыс және батыс аймақтардың үлес
көрсеткіштерімен салыстыруға болмайды. Бұл соңғыларда өндіргіш күштердің
тез арадағы сапалы өсімін ынталандыруды қажет еткенін көрсетеді.
Үшіншіден, мемлекеттің аймақтық-экономикалық саясатын қалыптастырудың
анықтаушы факторы ретінде республикадағы тоқырап қалған ауыл шаруашылығы
аудандарын , шағын және орташа қалаларын айтуға болады. Олардың тоқырап
қалу себебі көбінесе субъективті факторларға байланысты. Әсіресе, осындай
көптеген қалалар мен аудандардың пайда болуына себеп болған негізгі
фактор - ол үкімет жүргізген жедел жекешелендіру саясаты. Осы саясат
негізінде іске асырудың экономикалық және, әсіресе, әлеуметтік
зардаптарының ғылыми болжамын ескермей жүргізілген еді. Қарастырылып
отырған таксондар жағдайларының нашарлануына қалалар құрастыратын
жекешелендірілген кәсіпорындардан, жергілікті бюджетке ауыр жүк ретінде
болып қалған, әлеуметтік сектор кесіп тасталды. Ал оның кіріс бөлімі
төлемсіздіктен және кәсіпорындардың түрлі себептерімен тоқтап қалуына
байланысты көптеген жағдайларда орындалмаған.
Осындай жағдайларда қазіргі мемлекеттің аймақтық саясаты, тиісті
қалалар мен аудандардың тоқырап қалу қалпынан шығуын ескермесе, онда оны
толықтай негізделген деп айту мүмкін емес. Мұнда біз аймақтық саясаттың тек
қалыптасу негіздерін қарастырдық. Оның тәжірибелік іске асуы негізгі
қағидалар мен механизмдердің басыңқылығының ғылыми және алдын ала
анықтамалығын талап етеді.
1.2 Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдістемесі мен мәселелері
Қазақстан-2030 Президенттік стратегиясының шараларын жүзеге
асыру жағдайында, жоғарыда айтып өткендей, стратегиялық жоспарлаудың рөлі
ерекше көрінеді. Егер оның аймақтық аспектісін алып отырсақ, онда мұның
құқықтық қолдауы Қазақстан Республикасы Ата заңының тиісті баптарынан
көрінеді. Жергілікті жоспарлаудың әдістемесі мен негіздеу қағидаларын
жоспарларды зерттеушілер мен құрастырушылар әлі де ескермейді. Керісінше,
жергілікті әлеуметтік-шаруашылық ерекшеліктерін ескеретін, тиісті ғылыми
зерттеулермен негізделмеген ірі ауқымды іспен айналысамыз. Сонда, мысалы,
салалық пен аймақтық аспектісіндегі стратегиялық жоспарлауды іске асырудың
объективті қажеттілігі туралы сөз, тек қазан айында шыққан Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында ғана туындады.
Осының негізінде министрліктер, ведомстволар мен облыс басшыларына жаңа
1998 жылға дейін Агенттікпен құрастырылған Әдістемелік ұсыныстарды ескере
отырып, ағымдағы және орта мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге
бұйрық берілді. Бірақ осындай тапсырыстар тиісті жоспарларды әзірлеу мен
іске асырудың ғылыми- әдістемелік құралдарынсыз берілген еді.
Қарастырылып отырған құралдарға алдымен ғылыми негізделген қағидалар
жүйесі жатады. Олардың өзгеруі алдағы келе жатқан мерзімнің мақсатты
мәселелер сипатымен байланысты. Бірақ мұнда жоспарлау объектісіндегі
болашақтағы конъюнктуралық өзгерістерге тәуелсіз қағидаларды атап өту
қажет.
Ең алдымен кешендеу қағидасының рөлін айрықша атап көрсету тиіс.
Берілген қағиданы пайдалану- бұл жоспарлы көрсеткіштерде аймақтардың меншік
нысандары жүргізілген институционалдық өзгерістерге қарамастан бар
әлеуметтік-шаруашылық ағзасын көрсету деген сөз. Осы қағиданы ескермеу
аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін салыстыру мен рейтингтік
баға белгілеу жағдайында қиындықтарға әкелуі мүмкін. Кешенділік қағиданы
сақтау:
- тиісті мерзімдерге жасалған республикалық жоспардың көрсеткіштеріне
бағытталумен;
- жергілікті табиғи-экономикалық, материалды-техникалық және
интеллектуалдық ресурстардың параметрлерін анықтаумен және
бағалаумен;
- жеке меншік негізде жұмыс істейтін кәсіпорындардың әлеуметтік-
шаруашылық ниеттерін талдап қорытумен;
- мемлекеттік, салалық және аймақтық мүдделердің үйлесуімен
қамтамасыз етіледі.
Аймақтық жоспарлаудың келесі маңызды қағидасының мәнісі мақсаттық
бағытталумен анықталады. Оның ғылыми негіздеуі әлеуметтік сипатындағы
мақсаттардың басым болуынан туындайды, өйткені әлеуметтік сектор дамудың
түрлі мәселелерін шешу көбінесе көлденең көзқарасты талап етеді. Сондай-
ақ осы секторда нарықтық қатынастары элементтерінің пайда болуын ескеру
қажет. Бұл аталған мәселелерді шешу жөніндегі жұмыстардың ұйымдастыру -
әдістемелік мазмұнын тұтастай өзгертеді.
Және де, аймақтық дамуды жоспарлаудың маңызды қағидасының
бірі, оның ғылыми екендігі болып табылады. Бұл, алдымен, а)экономикалық
заңдар талабын есепке алуды және ә)тиісті аймақтардың дамуын болжау және
негізгі позицияларды талдауды тереңдетуде алдымен жергілікті ғылыми әлуетін
пайдалануды білдіреді.
Тек осы жоғарыда аталған қағидаларды сақтаған жағдайда ғана әкімшілік-
аумақтық таксондар дамуының жоспарларын құрастыруға кірісуге болады. Бұл
үшін көрсеткіштер мен әдістердің үлкен жүйесі қолданылады. Аталғандар
туралы, жұмыстың басқа бөлімдерінде айтылған болғандықтан, біз осында тек
бірқатар мәселелерді атап өтумен шектелеміз.
Ең алдымен республикамызда өндірістік-экономикалық қатынастардағы,
халық шаруашылығын, институционалдық және әлеуметтік ортаны басқаруда
түрлендірулерді жеделдетуге деген бағыт алынған еді.
Экономиканы басқару органдарының саны мен құрылымының, қаржы-
бюджеттік, салықтық және ақша-несиелік саясаттың, өндірістік істің құқықтық
негізі мен механизмінің жиі, кейде күрт өзгерулері кездейсоқ емес. Ал
бұл, біріншіден, қабылданатын көптеген шешімдердің о бастан негізсіз және
шұғыл болуына және, екіншіден, еңбекке қабілетті халықтың инвестициялық
белсенділігі мен еңбек ынтасының деңгейін төмендетеді. Жоғарыда аталған
кері факторлардың тік (салалық) және көлденең (аймақтық) сипаты бар.
Аймақтық саясаты іске асыруда реформалардың жүзеге асуы аумақтық
ерекшкліктерді ескермегеннен біраз қиыншылықтарға жол берілгенін ерекше
атау керек. Нарықтық қатынастарды дамытудың негізі қалыптасқанда облыстар
мен аудандардың түрлі бастапқы мүмкіншіліктері есепке алынған жоқ, сонымен
қатар ауылдық жерлерде тұратын тұрғындардың шаруашылық жүргізудің нарықтық
моделін ұғынудың құқықтық, идеологиялық және психологиялық дайындық
мәселелерін шешуге мән берілген жоқ. Осы модельдің элементтері, жоғарыда
айтылғандай, жоғарыдан түсетін әкімшілік қысудың нәтижесі болды. Мұндай
көзқарастың нәтижелері республиканың ірі және әкімшілік-аумақтық
аймақтардың өмір сүрудің әлеуметтік-экономикалық деңгейіндегі
ерекшеліктерді айыруына әкеп соқты.
Осындай жағдайларда дағдарыстан шығудың аймақтық шаралары
республиканың стратегиялық жалпымемлекеттік мүдделерді ескеретін, оң
жақтарын айқындайтын, облыстар мен аудандардың әлеуметтік-экономикалық
өмірінің деңгейін бірте-бірте теңестіруге алып келетіндей болуы тиіс. Және
кез келген жағдайда халық шаруашылығының маңызды салаларымен біз қалай
қатынасамыз, яғни суға кеткенді құтқару суға кететіннің шаруасы
қағидасы бойынша істі жүргізуге тырысамыз.
Салалық және аймақтық деңгейіндегі шаралардың сәйкессіздігі
аймақтардағы халықтың тұрмыстық деңгейі көрсеткіштерінің түрлі болуын
арттырады. Мұнда Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының
тұжырымдамасында келтірілген үзіндіні айту қажет: нарықтық реформаларды
жүргізуде мемлекеттік және аймақтық басқару құрылымдарында тігінен және
көлденеңінен келіспеушілік және жүйесіздік реформалардың бірыңғай
мемлекеттік саясатын мақсатты бағытта жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.
Дәйексөздің мазмұны көпшілік адамдардың әлеуметтік жағдайының төмен
болуы оның субъективті сипаттамасын дәлелдейді. Аймақтық қайта өндіру мен
әлеуметтік- шаруашылық үрдістерді басқарудың ғылыми негізделген механизмін
жасап шығару және жіберген қателерді түзету қажет.
Әрине, осындай механизм Қазақстан Республикасының Ата заңына
негізделуі тиіс, өйткені мұнда маслихаттар, жергілікті өкілді органдар,
тиісті әкімшілік аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы
мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды
белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Сонда конституциялық және
басқадай заңды құзыретін іске асырғанда маслихаттардың тиісті аумақтардың
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге бағытталған шешімдерге ықпалын
тигізу жөніндегі еркіндік істің барлық элементтері бар. Сондықтан және
экономикада дағдарысты құбылыстардың болу жағдайында жергілікті өзін-өзі
басқару рогандарын құру туралы мәселені көтеру орынды ма.
1.3 Жергілікті аймақтық дамуды іске асыру саясаты.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың ұйымдық-құқықтық негізін
қалыптастыру мәселелері кем дегенде екі шарттың орындалуымен шектелуі тиіс:
А) аумақтық әлеуметтік-шаруашылық жүйесі регресс жағдайында емес,
экономикалық прогресс тәртібімен жұмыс істеуі қажет;
Ә) адамдардың интеллектуалды деңгейі мен құқықтық ой-өрісінің дамуы заңның
басымдылығын нәрсе ретінде қабылдайтын деңгейге жеткізуі тиіс.
Осындай жағдайларды есепке алмай жоғарыда аталған мәселелерді
шешу-жергілікті сайлау додасын қайта бастау, қазіргі жағдайда
жүргізілетін экономикалық реформалардың жүрісіне жергілікті халықтың
әлеуметтік –шаруашылық белсенділігін тудырмай саяси белсенділігін арттыру
деген сөз. Ал осындай белсенділік , яғни тиісті әкімшілік-аумақтық
таксондарды дербес басқару делбесін қолына мақсатпен алып алу облыстық
деңгейге жетсе, онда осындай белсенділерде сепаратистік көңілдің
элементтері пайда болуы мүмкін. Аталғандардың пайда болуы облыстық
әкімдерді сайлауды енгізу талабы да әкелуі мүмкін. Айтылғаннан, жақын
арадағы 10-15 жыл ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру
жөніндегі мәселелерді шешу қажет емес деген тұжырым шығып тұр.
Жақын арада мемлекетті және оның экономикасын басқаруды
орталықсыздандырудың негізі ретінде жергілікті өкілді және атқарушы
органдарға олардың кейбір функциялары берілуі тиіс. Олардың құзіретіне,
конституциялық міндеттемелерден басқа, муниципалдық сипаты бар төмендегі
мәселелер кіруі мүмкін:
- қаржы-бюджеттік ресурстарды дербес пайдалану және заңды тұлғалар мен
жеке тұлғалардың қаражаттарын ынталандыру негізінде тиісті аумақтар
экономикасын кешенді түрде дамытуды қамтамасыз ету;
- табиғи-экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-мәдени, интеллектуалды
сипатындағы жергілікті ерекшкліктерді ескере отырып, ақылы қызмет көрсету
және өндіріс өнімінің сапасын жоғарылатуға бағытталған кәсіпкерлік істің
белсенділігін арттыру жөніндегі шараларды іске асыру;
- ауылды жерлер тұрғындарын жұмыспен қамту мәселелерін шешуге және
егістік дала мен фермалар өнімдерін жоғалтуды қысқарту есебімен
экономикалық эффектін алуға мүмкіндік беретін ауылды шағын
индустриаландыруды ынталандыруға байланысты шешімдерді қабылдау;
- білім беру; медициналық және халықты әлеуметтік-мәдени қызметпен
қамтитын жеке секторға материалдық-техникалық қолдау көрсету;
- аймақ экономикасын дамытудың баланстылық мүдделерін және жергілікті
ерекшеліктерді ескере отырып шетел инвестицияларын тарту механизмдері мен
жағдайларды қамтамасыз ету.
Бүгінгі күні Қазақстанда аймақтық сипатындағы тағы да үш мәселені
шешудің қажеттілігі бар. Олар: әлеуметтік артта қалған, жекелеген
шалғайдағы аудандар, тоқыраған шағын және орташа қалалары және арнайы
экономикалық аймақ. Осы мәселелерді шешу салық салу, кедендік режим және
т.б. саласын ерекше жағдайлар мен протекцияның механизмдерін қалыптастыруда
бағдарламалы-мақсатты көз-қарасты және олардың басыңқылығын
жалпымемлекеттік қабылдауды талап етеді. Өткен жылдардың тәжірибесі
көрсеткендей, берілген таксондардағы әзірленген мақсатты бағдарламалар -
бұл іс жүзінде жүзеге асырылмайтын игілікті ниет. Яғни, осындай
бағдарламалардың заңды негізі болуы және олар кезекпе-кезек және уақытында
орындалуы тиіс.
Егер үкімет ұзақ мерзімді нормативтер бойынша табыстарды бюджет аралық
бөлуге көшкісі келсе, онда бұл істі қарастырылатын аудандар мен қалалардан
бастау қажет. Сонымен қатар өзін-өзі басқарудың функцияларын кеңейтуді дәл
осы әкімшілік-аумақтық таксондардан бастаған дұрыс.
Біз білгеніміздей, арнайы экономикалық аумақтардың құрылу мен іс
жүргізу мәселелері Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы негізінде
шешіледі, мұнда басқару, қаржы-несиелік, салықтың-кедендік және жұмыс
жүргізудің басқадай жақтары айтылады. Бірақ, қазіргі кезде арнайы
экономикалық аймақ құрылуы мүмкін аумақта қажетті маңызды алғы шарттардың
бірі негізінде арзан жұмыс күшінің болуы көрсетілгенін айтып кету жөн.
Қарастырылатын аумақтық-экономикалық құрылымдарды құрғанда осындай алғы
шартқа сүйену мүмкін емес. Аймақтық мәселелерді шешуге бағытталған орталық
басқару органдарының функционалды міндеттерінің негізгі бағытын көрсету
жөн. Олар, келесіде:
- жалпымемлекеттік аймақтық саясат Тұжырымдамасын біртіндеп іске
асыру;
- Республиканың артта қалған аудандары, тоқыраған шағын және орташа
қалалары үшін қажетті режимнің әдістері мен механизмдерінің бар күш-қуатын
пайдалану;
- жергілікті өкілді органдарға тапсыру мақсатымен орталық басқару
органдардың функциялары құрамын анықтау, бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың
эволюциялылығын қамтамасыз етеді;
- бюджеттер арасындағы табыстарды бөлудің ұзақ мерзімдік
нормативтерінің деңгейін ғылыми негіздеу және анықтау;
- жергілікті табиғи-экономикалық, инфрақұрылымдық және әлеуметтік-
интеллектуалды ерекшеліктерін ескере отырып арнайы экономикалық аймақтарды
құрудың алғышарттарын дұрыс анықтау.
Елдің барлық аумақтарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін түрлі
шараларды қамтитын үйлесімді аумақтық бағдарламаларды талдап жасау қажет.
Оларда жергілікті жерлерде әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуалды
жақсарту жөніндегі жаңа жобалар жөніндегі бастамалар, даму
басымдылықтарының өзгеруі, жергілікті органдар қызметінің жаңа түрлерін
енгізу, аумақтар дамуының ресми және ресми емес жоспарларына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу көрініс табуы тиіс. Жалпы алғанда тұрақты дамудың
аумақтық бағдарламалары мыналарды көздеуі қажет:
- еліміздің өңірлерінде өмір сүру деңгейінің сапасын сақтау мен
көтеру жөніндегі шаралар жүргізу;
- аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының шектен тыс ала-
құлалығын еңсеру ;
- экологиялық апат өңірлерінде экологиялық дағдарыс жағдайын
сауықтыру жоспарларын іске асыру. Мұндай бағдарламалар табысқа
жетуінің кепілі – оларды талдап жасау мен жүзеге асыру үдерісіне
жұртшылықты мейлінше көптеп тарту болып табылады.
ІІ. Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың экономикалық даму
ерекшеліктеріне сипаттама.
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының экономикалық дамуы.
Еліміздегі әрбір бағдарламаның артында халықтың әл-ауқатын көтеру,
тұрмысын жақсарту, экономикалық, әлеуметтік салаларда заманауи үлкен
жетістіктерге қол жеткізу сынды салмақты мақсаттар тұрады. Бұл ақиқат.
Сондықтан, Қазақстан дамуындағы жаңа кезеңнің 10 міндеті мен ішкі және
сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының жан-жақты белгіленуі халықты бір
желпінтіп тастады. Осы мақсатта резервтер мен ресурстар ой елегінен
өткізіліп, барлық мүмкіндіктер жүзеге асырылып жатыр. Бұған өткен жылдың
және үстіміздегі жылдың алғашқы тоқсанындағы экономикалық көрсеткіштердің
қорытындылары дәлел бола алады.
Айталық, үстіміздегі жылдың алғашқы тоқсанында облыстың өнеркәсіп
кәсіпорындары 24,7 млрд. теңгенің өнімін өндірді, өндірістің физикалық
көлем индексі 125,5 пайызды құрады. Өндіріс көлемдері тау-кен өндіру
өнеркәсібінде 38,6 пайызға, өңдеу өнеркәсібінде 22,2 пайызға, электр
энергиясын, газ бен суды өңдеу мен тартуда - 36,7 пайызға артты.
Фосфор шикізатын, құрамында алтыны бар және барит кендері мен
концентраттарын, күміс, Сары фосфор, натрий триполифосфатын, құрылыс
материалдарын, электр энергиясын өндіру көлемі артты.Өнімді өндіру бар да,
оны өңдеу бар. Елдің әл-ауқаты мен әлеуетін көтеретін де осы фактор.
Бүгінгі ел үшін индустриялық даму бағдарламасын жүзеге асырудың
маңызын айтып түсіндірудің өзі артық. Оңтүстік Қазақстан облысында биылғы
жылдан бастап 20 индустриялық-инновациялық жоба іске асырыла бастады.
Олардың қатарында Талас ауданында жалпы қуаты 2 млн. 700,0 мың тонна 2
цемент зауыты, Тараз қаласында қуаты 50 мегаваттық жылу электр стансасы,
Шу ауданында қуаты 10 меговаттық Тасөткел су электр стансасы және жылдық
қуаты 150 мың тонна биоэтанол өндіретін зауыты, Химпром-2030 ЖШС
базасында металл бұйымдары мен ферро қорытпалар зауыты бар. Сонымен
қатар Қаз-Интер кристал ЖШС–ы жалпы құны 81,9 млрд теңгелік кварцитті
қайта өңдеу жөніндегі металлургия зауытының құрылысын бастайды.
Облыс экономикасын дамытудың маңызды факторларының бірі - шағын және
орта бизнесті дамыту. Осыдан екі жыл бұрын Елбасы облысқа келген сапарында
шағын және орта бизнес өкілдерімен арнайы кездесіп, бұл саланы одан әрі
дамыту қажеттігін және сала өндіретін өнімдердің бәсекеге қабілетті
болуын қадап айтқан болатын. Соған сәйкес кәсіпкерлік саласында соңғы екі
жылда қарышты қадамдар жасалды. Өндірілген өнімдердің көлемімен бірге,
сапасы да жақсара түсті. Мысалы, өткен жылы кәсіпкерлер өндірген өнімнің
көлемі 50,9 млрд. теңгені құрап, бұрынғы жылға қарағанда 1,4 есеге артты.
6 мыңға жуық жаңа жұмыс орындары ашылды.
Өткен жылы осы сала субъектілерінің қызметінен облыстық бюджетке 6,2
млрд. теңге түсті. Бұл да бұрынғы жылға қарағанда 28,9 пайызға артық.
Жергілікті атқарушы органдардың міндеті - кәсіпкерлік қызметке халықты
көптеп тарту арқылы кәсіпкерліктің дамуына жан-жақты қолдау көрсету.
Сондықтан олардың жай күйіне мұқият құрылымдық талдау жасау қажеттігі
ескеріліп, бұл жұмысқа кәсіпкерлер мен жұмыс берушілердің Атамекен
жалпыұлттық одағының аймақтық филиалы және кәсіпкерлердің басқа да
қоғамдық бірлестіктері белсенді атсалысуда. Қазір облыста шағын кәсіпкерлік
саласындағы құрылымдарының саны 31 мыңнан асты. Онда 141 мыңнан астам адам
еңбек етеді. Өткен жылы банктер мен басқа да қаржылық институттар шағын
кәсіпкерлік субъектілрін 15,0 млрд. теңгеге қаржыландырды. Бұл бұрынғы
жылмен салыстырғанда 1,5 есеге артық деген сөз.
Бүгінгі таңда Елбасының тапсырмасы бойынша облыстың атқарушы
органдары мен кәсіпорындары арасында әлеуметтік әріптестік пен
ынтымақтастық жөнінде үлкен жұмыс жүргізілуде. Өткен жылы облыс бойынша
халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына, әлеуметтік сала нысандарына 800 млн.
теңгенің қайырымдылық көмектері көрсетілгендігін атап айтқан жөн. Бұл жұмыс
биыл да жалғасын табуда. Мысалы, Қазфосфат ЖШС әлеуметтік әріптестік
туралы келісім негізінде өткен жылы кәсіпорындағы әлеуметтік мәселелерді
шешуге 96,6 млн. теңге жұмсады. Жуырда осы кәсіпорын басшылығымен
әлеуметтік әріптестік туралы келісім шарт қайта жасалып, қол қойылды.
Онда Тараз, Жаңатас және Қаратау қалаларының инфрақұрылымын қолдауға 120
млн. теңге қаржы бөлу қарастырылған. Сондай–ақ, ҚазТрансГаз АҚ–пен де
осындай келісімге қол қойылды. Оның басшылығы үстіміздегі жылы Ақкөл-
Ойық-Ұланбел автожолын күрделі жөндеуден өткізудің жобалық-сметалық
құжаттамасын әзірлеу мен биылғы жылы осы учаскені ағымдағы жөндеуден
өткізу жұмыстарына 123 млн. теңге бөлуге келісім берді. Аталмыш келісімде
акционерлік қоғамның бұдан басқа да бірқатар әлеуметтік–мәдени жобаларға,
ең маңыздысы, ауылдық елді мекендерді газдандыруға қатысуы көзделген.
Облыс экономикасында ауыл шаруашылығы саласының алар орны қомақты.
Үстіміздегі жылдың қаңтар-наурыз айларында жалпы мал шаруашылығы өнімінің
көлемі 4,3 млрд. теңгені құрады. Ауыл шаруашылығы құрылымдарының барлық
саласында 15,5 мың тонна ет өндірілді. Осы орайда облыстағы мал саны,
оның ішінде өте азайып кеткен ұсақ малдардың басы сонау сексенінші
жылдардағы көрсеткішке қайта жетті. Ауылдың күнкөрісі мал болып тұрған
кезде бұл үрдісті берекенің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz