Қисса Сейітбатталдың тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктері

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Зулпухарова Шолпан

Тақырыбы: «Қисса Сейітбатталдың» тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Түркістан - 2012

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Филология факультеті

Қазақ әдебиеті кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»:

Кафедра меңгерушісі:

ф. ғ. к., доцент С. Ергөбек

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Қисса Сейітбатталдың» тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктері

050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Орындаған Зулпухарова Шолпан

Ғылыми жетекшісі

ф. ғ. к., доц. Ергөбек С.

Түркістан - 2012

МАЗМҰНЫ

Кіріспе (Жұмыстың жалпы сипаттамасы) . . . 4-7

1 ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым және діни қиссалардың жырлануы . . . 8-34

2 «Қисса Сейітбатталдың» тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктері . . . 35-64

Қорытынды . . . 65-67

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 68-69

Кіріспе

(Жұмыстың жалпы сипаттамасы)

Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуы сол тұстағы тарихи-әлеуметтік жағдайға тығыз байланысты болды. ХІХ ғасырда қазақ халқы отарлық езгінің түрлі көріністерін бастан кешті. Ұлан ғайыр қазақ даласы бірнеше бөліктерге бөлшектеп кеткендей болды, елдің үлкен бөлігі сол тұста Ресей қол астында болды. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігі Қоқанға қарады. Сол секілді Қиуа хандығы, Бұхар әмірлігі де қазақ даласынан өз үлестерін алып қалуға ұмтылды. Өз тұстарындағы қазақ жерлерін бауырына басып, елінен ауыр алым-салықтар алып отырды. Қазақ жерінің үлкен бір бөлігі Қытай қол астында болды. Бұл жағдай қазақ жері тұтас дерлік орыс патшалығы қол астына өткен 1864 жылға дейін созылды. Осы жағдайлардың барлығы дерлік тарихтың көркем шежіресі әдебиетте көрініс тапты. Қалай дегенде де өткен ғасырлармен салыстырғанда, қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда тақырыптық тұрғыдан ауқымы өте кеңейген, жанрлық тұрғыдан өскен, көркемдік дәрежесі көп көтерілген әдебиет болды. Бұл ғасырда қазақ қоғамы бұрынғы дәуірлерге қарағанда біраз өзгерістерді басынан өткеріп, ілгері өрлеуге бет бұрған еді. Қазақ әдебиеті өзінің дәстүрлі жыраулық, ақындық поэзиясын өзге де ұлттық дәстүрлерін дамытумен бірге орыстың бай классикалық әдебиетіне, орыс әдебиеті арқылы батыс әдебиетімен танысуға қол жеткізе бастады. Халық мұсылманша оқумен бірге аздап орысша оқып, европалық өнер-білімге қол соза бастады. Қазақ халқының тұңғыш ойшылдары елінің мәдени өрлеу сапарын оның жарқын болашағын меңзеу, өз елін мәдениеті ілгері орыс халқымен, батыс мәдениетімен ұштастыра ілгері бастауды өздерінің азаматтық борышы санады.

Замана талабы олардан ағартушылық идеяны алға шығарып, бұқара халықтың мұңын көтеруді қажет етті. Осыдан көп ұзамай ағартушы-демократтардың қатары өсіп, олардың озық пікірлері құлашын кең жайды. Шоқан, Ыбырай, Абай секілді қайраткерлердің озық идеяларының өрістей түсуі халық мәдениетінің болашағын меңзеді. Қоғам, өмір, тұрмыс тіршілігі, мәдени, әдеби өркендеулердің барлығы осы заманның алдыңғы қатарлы санасына тәуелді еді. Мәдениет өкілдері - ақын, жазушылар елінің бағыт-бағдарын танып, оның жөнін сілтеуге, жұртшылықтың көзін ашып, көңілін оятуға күш салады. Кейде олар зорлықшы үстемдерге наразы халықтың жоқшысы, басшысы ретінде ерлік күреске бастап, белсенді күрескер ретінде де танылады. ХІХ ғ. қазақ өлкесінде бой көрсеткен халық қозғалыстары және оған басшы-ұраншы жауынгер ақындар поэзиясы - осындай тарихи шындықтың айқын көріністері. Мұндай халық қозғалыстары қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі жауынгерлік жыраулар поэзияның одан әрі ұласуына әсер етті. Мысалы, Махамбет. Ақындар поэзиясы бұрынғы баяу дәстүрінен өзгеріп, жауынгерлік, өткір тілді күрескерлік қасиеттерін күшейтті. Қазақ поэзиясында жай мысқылдан гөрі өткір сатира, сарказм басым айбарлы сын-сықақ мотивтері өрістеді. Хан, би, сұлтандарды әшкерелеу, бетіне басу ақпа ақындар поэзиясының жиі қолданар сыншыл да шыншыл әдісі ретінде қалыптасты. Айтылмыш өткірлік пен шыншылдық осы дәуір поэзиясының идеялық жоғары сатыға көтерілгендігіне күә бола алады. ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының тақырыптық ауқымы да кеңіп, молыға-толыға түсті. Адамгершілікке, әділеттілікке уағыздаумен бірге қоғамдық мәселе, әлеуметтік теңдік, азаматтық идеялары жырланды. Заман талабына сай жаңалықтардың жаршылары бола білді. Оқу, өнер-білімнің маңызын, адал еңбекті үндеп, өз елін мәдениеті озық елдердің қатарына көтеру қамын жасады. Поэзиямыздың идеялық-тақырыптық ауқымының кеңейіп, зорая түсуі, оның жанр, түр жағынан өркендеуіне жағдай жасады. Жаңа мазмұн мен идея соны түрді керек ететіні мәлім. Сол себепті де бұрынғы өсиет өлең, толғау, жыр сияқты жанр түрлеріне жаңалықтар қосылды. Қазақ лирикасы сан түрлі жаңа жүйелермен байи түсті. Лириканың бұрын дидактикалық сарыны басым болса, енді оның суретті, пейзажистік, образдылық жақтары бой сала өсті. Адамның арақатынас, махаббат сезімдері, ішкі психологиялық дүниесі нәзік лиризммен әсерлі бейнеленіп, адамның іші мен сырты бірдей әдемі, жоғары адамгершілікпен ұштасуы көкселді. Адам өмірі жан-жақты жырланып, қоғамдық сана, философиялық ой-тұжырымдары, дәуір жаңалықтары жырланды. Саяси-әлеуметтік, азаматтық, реалистік жаңа поэзиямыз қалыптасты.

Жаңа поэзия өзінің жаңа өлеңдік өрнектерімен де жақсара түсті. Тіл көркемдігі жағынан да жетіліп, ұстартылды, поэзияға тың талаптар қойылып, оның бейнелілігін арттыра түсуге ерекше көңіл бөлінді. ХІХ ғ. қазақ поэзиясы өзінің эпостық сипатымен де жаңа нышандарға ие болды. Мазмұны терең көркем толғау, шиыршық атқан ғажайып сюжетті, оқыс оқиғалы дастандар, романтикалық және эпикалық поэмалар да осы кезеңнің қосқан үлестері.

Қазақ ақын-жазушыларының шеберлігі арта түсті. Олар ұлттық әдебиеттің дәстүрлі жетістіктерін жете игеріп қана қоймай, ілгері іздене берді. Батыс пен Шығыс поэзиясына қолдары жетіп өрісін ұзартты. Ұлттық оқшауланудан бас тартып, жер жүзілік өнер жетістіктеріне бой ұра бастады. Сөйтіп, қазақ әдебиеті өзінің жаңа өрлеу кезеңін бастады. Ұлттық кемеңгер ақындары дүниеге келді. Олар қазақ әдебиетінің жаңа бетін ашып, болашағын меңзегендей көш басшылары болды.

XIX ғасыр әдебиетінің бітім-болмысы, саяси-тарихи жағдайлары Х. Досмұхамедұлы [1], М. Әуезов [2], С. Мұқанов [3], Қ. Жұмалиев [4], Ы. Дүйсенбаев [5], Ә. Қоңыратбаев [6], Б. Кенжебаев [7], Х. Сүйіншәлиев [8], С. Қирабаев [9], Т. Кәкішов [10], Р. Бердібаев [11], М. Мырзахметов [12], М. Мағауин [13], Б. Омарұлы [14], Мәдібай Қ. [15] т. б. ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Ұзақ жылдар бойы бұл әдебиет түрлі ағым-бағыт жөнінде, көркемдік құндылықтар жағынан қарастырылып келеді. XIX ғасырдың әдеби танымға қатысты түрлі көкейтесті жайлары зерттелу, зерделеу үстіндегі жалғасын таба береді.

Ал ХХ ғасыр басындағы әдебиетші қаламгерлер құрамы жағынан да, жанрлық және көркемдік жағынан да өскен, көркейген әдебиет болды. Себебі, ХІХ ғасырдың екінші жартысында өркен жая бастаған ағартушылық ой-идея әдебиеттің басты бағытына айналды, негізгі тақырыбы болды. Өсу бағыты ХХ ғасыр басында ағартушылық ойы, қаламгерлік құрамы, шығармашылық бағытына байланысты бірнеше жағдайда көрініс берді. Бұл жағдайда ең алдымен ауызға алынар мәселе - дәстүрлі ақын-жыраулар поэзиясының ХХ ғасыр басында онан әрі дами түсті. «ХХ ғасырдың бас кезінде жыраулық, ақпа ақындық дәстүрмен келген ақындар аз болған жоқ. Өз өмірлерінде сол дағдыны берік ұстанғандары: Насихат, Сәпөк, Балта, Аралбай, Өмір сияқты ақындар» [16, 10] . Дәстүрлі жыраулық, ақпа ақындық ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап-ақ жазба дағдымен аралас келе бастады. Бұл жөнінде жоғарыда аталған еңбекте берілген мына пікір ойға оралады: Ығылман, Мұқан, Қайыпназар, т. б. көптеген ақындар ақпа ақын, жыраулық дәстүрден келгенмен, кейін жазба дағдыны ұстанған. Соған қарағанда ХХ ғасыр басында бағзы ақпа, суырып салма ақындық дәстүрлерден жазба ақындар әлдеқайда көп болған. Ол мектеп, медресе оқып, білім, ғылым дәмін татып, өзге ел әдеби нұсқаларымен танысуға мүмкіндік алған кезеңнің заңдылығы.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында қазақ даласында әнші-ақындар шығармашылығы кең қанат жайды. Біржан, Ақан секілді әнші-ақындар шығармашылығы шығармашылық дәстүрі ХХ ғасыр басында Үкілі Ыбырай, Ағашаяқ, Иманжүсіп, Балуан Шолақ, Әсет, Жаяу Мұса т. б. ақын дық, әншілік, сазгерлік өнерінде онан әрі ұласты. Сол секілді демократтық-ағартушылық, сыншыл, реалистік бағыттағы ақын-жазушылар А. Байтұрсын- ұлы, М. Жұмабайұлы, М. Дулатұлы, М. Сералыұлы, С. Торайғырұлы, С. Дөнентайұлы, С. Көбейұлы, т. б. болды. Олар халықты білім алуға, өнер үйренуге, отырықшылыққа үндеді. Елінің болашағын ойлап, өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді. Дәуір, заман сырын терең сезініп сыншыл реалистік сипатта шынайы жырлады. Қазақ әдебиетіне демократтық-ағартушылық бағытта елеулі үлес қосты.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен бірқатар ақындарды бүгінгі әдебиеттану ғылымында кітаби ақын, шайыр, қиссашыл ақын секілді бірнеше атаулармен береді. Оның себебі: олардың тәрбие алған негізгі бастауы қазақ фольклоры мен жыраулық, ақындық поэзия болғанымен, мектеп, медіреселерде білім алып, мұсылманша жақсы сауатты болған ақындар. Олар өз шығармаларын негізінен жазбаша шығарған деуге болады. Діни оқу орындарында оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін біліп, сол тілдерде жарық көрген Орта Азия, Қазақстан аймағына тараған шығыс әдебиеті үлгілерімен діни тақырыптағы шығармалардағы сюжеттерді пайдаланып, хисса, хикаялар жазған, классикалық, һәм діндарлық шығармаларды аударған. Шығыстың классикалық шығармаларымен таныстырып, насихаттауда кітаби ақандардың елеулі ролі болды. ХХ ғасыр басындағы кітаби ақын-шайырлар қатарында М. Қалтайұлы, Шәді Жәңгірұлы, Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Нұралы Нысанбайұлы, Мұсабек Байзақұлы, т. б. ақындарды атауға болады. Осы ақындар шығармашылығының үлкен бөлігі шығыс фольклоры мен классикалық әдебиетімен әлемдік дәрежедегі ұлы туындылар «Шаһнама», «Мың бір түн», «Кәлилә мен Димнә», «Тотынама» үлгілерімен байытқан ғажайып қаламгерлер болды. Олар кітаби ақын, шайыр ретінде ХХ ғасыр басындағы қазақ фольклорының асыл үлгілерінің хатқа түсуі, кітап боп басылуы, қайта жырлануы т. т. мәселелерінде қажымай, талмай мол еңбек етті. Оның үстіне Құран сюжеттерін, Пайғамбарлар өмірі мен ұрпақтары, діни, тарихи тұлғалар мен оқиғалар т. т. көп жырлаған, сол арқылы қазақ әдебиетін діни тақырыптармен, діни сюжеттермен т. б. байытқан кезең әдебиетіне мол үлес қосқан ақындар.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы . Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тақырыптық, жанрлық, көркемдік тұрғыдан арнайы қарастырылады. Кезең әдебиеті туралы бұрын-соңды жазылған ғылыми зерттеу еңбектеріне барынша зер салып, ғылыми және кезеңнің көркем туындыларын қайта қарап, кезең әдебиетінің сан қырлы ерекшелігі, сонымен бірге ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің шығыс халықтары фольклоры мен классикалық әдебиеті үлгілерін оқып, танып өсу және олардың біршама үлгілерін қазақ тілінде назира дәстүрде қайта жырлау әдеби үдерісінің өзіндік ерекшеліктері және тақырып табиғатын, қырларын ашу, бұған дейін қазақ әдебиетінде баспа бетін көрмей, зерттелмей келген «Қисса Сейітбатталдың» тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктерін қарастыру - осы диплом жұмысының өзіндік жаңалығы болып саналады.

Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының ХІХ ғасыр, ХХ ғасыр басындағы әдебиет өкілдерінің діни ағартушылық бағытты дамыту мәселелерін қарастыру арқылы ХІХ ғасыр, ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихы мен теориясына қосары бар деп білеміз.

Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - ХІХ-ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің діни ағартушылық бағыттағы кітаби ақындық, назирашылдық, жалпы діни өлеңдер мен қиссалардың, «Қисса Сейітбатталдың» тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктерін талдау. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер көзделеді:

- Кезең әдебиетінің ағымдық ерекшеліктерін саралау;

- Діни ағартушылық ағым өкілдері әдеби мұрасының тақырыптық ерекшеліктерін саралау;

- «Қисса Сейітбатталдың» тақырыптық, нұсқалық және көркемдік ерекшеліктерін нақтылау;

Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым және діни қиссалардың жырлануы

ХІХ ғасырда қазақ даласын орыс патшалығының отарлауы бұрынғыдан да күшейе түсті. Отарлау ісінде бұрынғыдан көп сенімді қимылдаған отарлық жүйе қазақ елінің билік жүйесін қатты өзгерте бастады. Ғасырлар бойы келе жатқан хандық жүйе жойылып, аға сұлтандық әкімшілік басқару тәртібін орнату жобаларын іске асыра бастады. Бұрынғы атадан балаға ауысып келе жатқан хандық билік орнына сайланып қойылатын сұлтандар әкімшілігі орнатылды. Бұған дейін отарлық жүйе, алдымен, қазақ елін ұсақ хандықтарға бөлшектеп, хандықтардың санын көбейтіп, қазақ елін мақсатты түрде қатты әлсіретіп алып еді. Мысалы, орта жүзде патшалыққа қарсы көтерілген ұлт-азаттық қозғалыстар жеңіліс тапқаннан кейін Уәлі ханның хандығының дәл қасынан Бөкей ханның хандығы ашылды. Жәңгірді басқа жүз хандарынан беделді тұтып, оны қазақ даласына ықпал етудің қол шоқпарына айналдырды. Бірақ Еділ мен Жайық өзендерінің ортасындағы Бөкей ордасы басқа сырт елдермен байланыс жасай алмады. Тек Ресеймен тікелей байланыс жасап, өз хандығының елге саяси ықпалын нығайтуды ойлады. Көрші Ресейдің қалалары, станциялары мен қазақ халқы арасында тауар, ақша айырбас, базар қатынастары ұлғайды. Рулар арасындағы өзара тартыстар бәсеңдеп, таптық қайшылықтар айқындала бастады. Жәңгір ханның тұсында ел тыныштығы мүлде бұзылды. кіші жүзде де бір жағы хандық, бір жағы сұлтандық биліктер араласып жатты. Ішкі Ордадағы Жәңгір хандығы мен Жайықтың бергі бетіндегі Баймағамбет сұлтанның билігі қатар болды. Оған сүйенген қазақ билері, сұлтандары мен старшындары білгендерін істеп, берекесіздікті өршітті. Осы жағдайлардан кейін қазақ даласына толық орныққан орыс патшалығы аға сұлтандық, болыстық, ауылнайлық жаңа жүйелер енгізді. 1868 жылы жаңа низам бойынша бүкіл қазақ жері орыс патшалығының меншігіне айналды. Қазақ халқы өз жерін өзі арендаға алып, салық төлеп, пайдалануға мәжбүр болды. Сулы, нулы жерлер қазақтан түбегейлі тартып алынды. Бұл жағдай жайылымға негізделген, мал баққан қазақ шаруасының күйзелуіне әкеп соқты. Осы жағдайлардың нәтижесінде жиі-жиі халық көтерілістері бас көтеріп тұрды. Бірақ көтерілістердің барлығы әскери қуаты басым патшалық тарапынан басылып, жаншылып отырды. Аталған жағдайлардың әдебиеттен көрініс алды. Мысалы, Сырым Датұлының хандық жүйеге, орыс отарлығына қарсы күресі. Осы тұстағы ірі тарихи қозғалыстың бірі осы Ішкі Ордада болған еді. 30-жылдары Ішкі Орда шаруалар көтерілісі болып, Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы сияқты өжет ерлер басқарып халық кегін алу жолында ханға қарсы күрес бастады. Бұл көтеріліс 1837-38 жылдары шарықтау шегіне жетті. Бірақ бұл көтеріліс ойған мақсатына жете алмады, жеңіліс тапты. Халық көтерілісінің жалынды жаршысы әрі батыр, әрі ақын Махамбет болды.

Жәңгір ханға қарсы күрескен Исатай-Махамбет қозғалысы жауынгер жырау Махамбет, шешен Шернияз, Алмажан Азаматқызы секілді ақындар шығармашылығы арқылы әдебиетте мол көрініс берді.

Абылай хан ұрпақтары Қасым сұлтан қозғалысы, Саржан Есенгелдінің әрекеттері, Хан Кене мен Ер Науан басқарған халық қозғалысы да әдебиетте жырланды. Мысалы, Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» дастаны, Досқожаның «Кенесары қоныстан ауғанда айтқаны», Жүсіпбек Шайхысламұлының «Қисса Наурызбай төре», Доскей ақынның «Кенесары» секілді шығармалары, «Саржан», «Жасауыл қырған» секілді тарихи жырлар дүниеге келді. Қысқасын айтқанда, орыс патшалығына қарсы Абылай хан ұрпақтары бастаған халық қозғалыстары әдебиетте үлкен атқырыпқа айналған мол шығармалар шоғыры болды. Сондай-ақ, қазақ жерінің отарлануы, билік жүйесінің ауысуы Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы секілді зар заманның ұлы жыршыларын дүниеге әкелді.

Осы кезде қазақ арасында Ресей патшалығына деген наразылықтарды Орта Азия хандықтары одан әрі қоздыра түсу әрекеттерін жасады. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстан еліне ықпал етуді көздеген Қоқан, Хиуа бектері Қазақстанның шектес жерлерін басып алып, өздерінің әмірлерін жүргізді. Осыдан 1821 ж. Оңтүстік өлкесінде Қоқан басшылығына қарсы Тентек төре бастаған қозғалыс басталды. Кейін, 1851-1853 жж. Жетісуда Сұраншы бастаған көтеріліс болды. Бірақ қазақ феодалдарының опасыздығы бұл көтерілістерді де нәтижесіз аяқтатты.

Хандық билікті қайта қалпына келтіру мақсатымен де халық қозғалыстары болды. Қырқыншы жылдары Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыс жалғасты. Қалың қазақ бұқарасының орыс халқымен қарым-қатынасы нығайып, бірте-бірте жақындасуы нәтижесінде қазақ халқының мәдениетіне де көптеген өзгерістер енді. Орыс мектептерінде оқу арқылы қазақ жастарына алғаш рет европалық тәрбие алуға жол ашылды. Қазақ даласында ежелден келе жатқан дәстүр бойынша ханның, сұлтандардың, ірі байлардың маңына өнер адамдары топтасты. Мысалы, ақындар, әнші-ақындар, әншілер, бишілер, күйшілер, түрлі музыкалық аспапта ойнайтын өнерпаздар. Осы дәстүрдің ХІХ ғасырдағы көрінісі, жалғасы Жәңгір ханның маңына топтасқан Байтоқ, Жанұзақ сияқты ақындар. Ал Кенесары маңында Медеубай, Досқожа, Нысанбай секілді ақындар болды. Бұл дәстүрдің бір құндылығы қазақ халқының бастан кешкен түрлі тарихи оқиғалары дер кезінде жырланып отырды. Мысалы, Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» дастаны осындай әрі көркем, әрі кезең оқиғасынан нақты жырланған жәдігер туынды.

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті - өзінің мазмұны мен идеясы жағынан біраз ілгерілеген, қоғамдық мәні зорайып, әлеуметтік беті айқын әдебиет болды. Бұл кез әдебиетінде дәуір көрінісі айқын бейнеленді. Үстем қоғам билеген заман сыры жан-жақты ашылып, қоғамдық, ұлттық сананың ояна бастағаны, отарлық езгінің салдарынан күшейіп кеткен әлеуметтік теңсіздіктер, қоғамдық қайшылықтар жырланып, қазақ ақындарының ежелден келе жатқан дәстүр бойынша ел ісіне белсене араласып жатқан кезеңі танылады. Қазақ поэзиясы бұрынғы ақындық, жыраулық дәстүрін көп ілгерілетіп, қоғамның түрлі күрделі мәселелерін жырлайды. Поэзияда дәуір талабынан туындаған түрлі тақырыптар мен өршіл сарын пайда болды. Поэзияның халықтық беті ашылып, бұқарашыл идеялары нығаяды.

ХІХ ғасыр ақындары өздерінің жаңа идеяларын поэзияның бұрынғы дәстүрлі үлгі формаларын дамытып жырлады. ХІХ ғ. поэзиясын кең өріске көтеріп, ілгері дамытқан жанрлары деп арнау, толғау, айтыс формаларын, әдебиетімізге еніп жатқан жаңа жанрларды ерекше атап көрсеткен орынды.

Қазақ әдебиеті XIX ғасырда аса бір елеулі, құнарлы кемелденуді, түрленіп, түлеуді бастан кешті. Әдебиет тарихының мәселелері түпкілікті қозғала бастаған жиырмасыншы ғасырдың басынан бері XIX ғасыр әдебиеті айрықша назарда болды, зерттелді.

Бұл дәуірдің әдебиет үлгілері, оның туу жасау себептері тек қана сырт мазмұндау емес көркемдік негіздермен дәлелденіп, айғақтала бастады. XIX ғасыр әдебиетінің сан-саласы, оны туғызушылардың өмірбаяны, шығармашылық мұрасы ғылым назарына ілікті. Өкінішке орай, кеңес дәуірінде кезең әдебиеті түрлі саяси қаулы-қарар; әдеби мұраны ары тартып, бері тартып саясаттың, идеологияның салдарынан ол уақыттарда көркемдік әлем, сөз өнері жайлы ғылым жалаңдыққа, жасандылыққа барды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.