ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АНЫҚТАУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Кафедра: Теориялық және қолданбалы психология
ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АНЫҚТАУ
Магистрант: Ашанова Ә.
Мамандық: Педагогика және психология
Ғылыми жетекші: Бөлеев Т.Қ.
Тараз - 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...3
1 ҚИЫН БАЛА МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала ғылыми категория және психологиялық-педагогикалық зерттеу
объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Жеткіншектер психологиясы және олардың мінез-құлқындағы қарама-
қайшылықтардың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...24
1.3 Қиын жеткіншектердің қоршаған ортаға бейімделу процесінің
психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
2 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУ ЕРЕКШЕЛІГІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қиын балалардың ауытқушылық мінез-құлқының психологиялық-педагогикалық
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 50
2.2 Коррекциялық жұмыстар арқылы қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделу
тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
2.3 Дамытушы жұмысқа дейінгі және одан кейінгі экспериментті статистикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .88
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...100
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 102
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...110
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің нарықтық қатынастар кезеңінде
болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде
дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына әсіресе жаңа жас ұрпақтың
сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.
Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға кереғар, келеңсіз
құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті, заман
талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуға, ұстаздардың сонымен қатар ата-
аналардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Бұл міндетке халқымыздың ғасырлар бойғы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие
дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір қасиеттері тағылымды,
рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы үшін қызмет
етуге дайын азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады.
Бұл мәселеге байланысты ел басымыз Н. Назарбаев: “Жаңа жағдайға сай
біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам
тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және
дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік
адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады” деп атап
көрсетті [1, б.4].
Осыған байланысты бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие
ісінің мазмұны Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология,
педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып
жетілдірудің қажеттігі туындауда. Бұл бір жағынан, екінші жағынан, бүгінгі
өскелең ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтардың өнегелік нұсқаларын бір-
біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын,
құрылысын және нысандарын одан ары жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр.
Үшіншіден әрбір қоғамда болып тұратын формациялық өзгерістер өскелең ұрпақ
тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік әдістемелік
технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды талап етеді. Қазіргі кезде
елдегі әлеуметтік қайшылықтардың асқынуы кәмелетке толмаған жеткіншектердің
арасында қылмыстық істер жасауына жағдай туғызуда. Дөрекілік күйдегі
бейресми жастар құрамдары саны өсуде, олардың өзгермелі теріс пиғылдары
сана-сезімдері қаталдыққа, озбырлыққа, өтірікшілдікке, жеке басын ойлау
бағдарламаларын мінездейді.
Мектептер мен отбасы жағдайларында кейбір жеткіншектердің талап-
тілектерімен келіспеу, ой-пікірлерімен санаспау, жеке-дара ерекшеліктері
мен бейім қабілеттерін ескермеулеріне бұлар тарапынан қарсылық туғызса,
оларға ұсынылған идеялар мен мұраттардың күйреуі, табиғи түрде шиеленіске
апарады.
Рухани жағынан кейбір жеткіншектердің азуы және соның нәтижесінде
өзімшілдік қатынасқа мойын бұрып, оларды енжарлыққа, өзіне және басқаға
немқұрайлықпен қарауға, арақ-шарап, темекі, наша тарту және уытты сұйық
заттарды иіскеу, қылмыстық істер жасауға дағдылана бастайды.
Екіншіден, жеткіншектерге тән қасиет - өзіндік тәуелсіздік, дербестік,
басқаға бағынышты болмау. Сол себептен, өзінің күш-қуатын, жеке басының мән-
мағынасын түсінуге ұмтылыс жасайды. Оны ұғынуға мүмкіндіктерді мектептегі
оқу-тәрбие мен еңбек процесіне қатыстарынан байқалады. Себебі, девиантты
мінез-құлықты балалар типтік ерекшеліктеріне байланысты тіршілік
қиыншылықтарына кезігіп, оны жеңіп шығуға ішкі жай–күйі жол таба алмай
әлеуметтік–педагогикалық тұрғыдан қорғалынбайды.Содан девиантты мінез-
құлықты бала ешкімге керегім жоқ деген сезімге беріліп кінәны үлкендерге
теліп айналасымен жан-жалдасуға, ұрыс–төбелеске бейімделеді. Қажеттіліктің
орнын толықтырудың жолы – бос уақытын мақсатсыз пайдалану, мектеп тәртібін
ұстамау, заң нормаларын бұзу, қылмыстық істер жасау.
Зерттеу жұмысымыздың өзектілік құндылығы, девиантты мінез–құлықты
балаларға психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ішкі жан дүниесін
түсіну, ынта–ықыласына, жалпы жеке ерекшеліктеріне орай өмірде өз орнын
табуға көмектесу.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда. Қиын бала психологиясымен айналысқан
шетел ғалымдардан М.Вебер, В.Вичер, Н.Гибш, Р.Мертон, Р.Миллз, Дж. және
А.Стимсон, ресейлік зерттеушілерден М.А. Алемаскин, А.С. Белкин, Л.М.
Зюбин, Д.В. Колесов, Г.П. Медведев, М.Ф. Мягков, Д.И. Фельдштейн, Г.А.
Власова, В.Я. Гиндикин, О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, М.З. Певзнер, Г.Е.
Сухарев, М.М. Бабаев, К.Е. Легошев, Г.М. Миньковский жатқызуға болады.
Балалар мен жеткіншектердің девиантты мінез-құлық мәселесімен бірқатар
қазақстандық зерттеушілер де айналысты (В.Г.Баженова, Р.А.Дебагян,
А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Керимов, В.П.Кривошеев,
Л.В.Лысенко, И.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов, В.П.Шевченко,
Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов, А.Т.Ақажанова, Т.Қ.Бөлеев).
Қиын балаларды түрлі сипатта зерттеген ғалымдардың зерттеулері аса
құнды. Жезөкшелік (Я.И. Гелинский, С.И. Голод, А.А. Габианн т.б.);
алкоголизм (В.М. Бехтерев, Н.И. Григорьев, Ф.А. Шереги т.б.);
жеткіншектердегі токсикомания (В.С. Битенский, А.Е. Личко,
Б.Г. Херсонский); өзін-өзі өлтіру (Я.И. Гилинский, Л.Г. Смольский,
В.С. Овчинский т.б.); криминалогия (Н.В. Кудрявцев, В.М.
Коган, А.М. Яковлев т.б.) мәселелерін және оларды
әлеуметтендіру жолдарын жан-жақты зерттеп, сипаттаған.
Девиантты мінез–құлықтың жан–жақты қарастырылғанына қарамастан, бұл
мәселе төңірегінде қазіргі кездегі девиантты мінез-құлықты жеткіншектерді
бейімдеу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері белгілеп көрсетілмеген.
Қазіргі уақытта психологиялық теория мен практикада жеткіншектер
девиантты мінез-құлықтарының бейімдеу процесінің гуманизациялануының
қажетті алғы шарттары қалыптасты. Жеткіншектердің девиантты мінез-
құлықтарын бейімдеуде теориялық зерттеулер тиімділіктерін арттыруға
бірқатар жағдайлар негіз болды: отандық психологиялық-педагогикалық
ғылымның әлемдік педагогикалық мәдениетке интеграциялануы; әлемдік
қауымдастықпен әлеуметтік байланыстардың кеңеюі, психология ғылымына
прогрессивті батыс концепцияларының енуі; ұрпақтың рухани өркендеуі мен
жандануына қызығушылықтың күшеюі; біріктіруші бастамасы адам болып
табылатын аксеология, герменевтика, психология, синергетика, философия,
медицина, құқықтанудан білімдерді синтездеуге негіз болатын ғылымдар мен
оның салаларының дамуы.
Қазіргі мектепте кең әрі әртүрлі ұсынылған жеткіншектер девиантты
мінез-құлқын бейімдеудің гуманизациялану процесінің эмпирикалық тәжірибесі
оны зерттеу, көпшілік тәжірибеде шығармашыл жүзеге асыру жолын ашады.
Сонымен қатар, жеткіншектердің девиантты мінез-құлқының бейімдеуде тұтас
гуманистік-бағдарлы жүйенің жоқтығы зерттелетін процесті тұтастай ету
тиімділігін арттыруға негіз болмайды.
Демек, бұл мәселенің шешімін табу, психологиялық мүмкіндіктерін
белгілеп беру тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейді. Сол себепті
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделуін
психологиялық тұрғыдан анықтау деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты - Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделу
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны - Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделуінің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні – Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделу процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жеткіншек тұлғасына гуманистік
бағдарланған коррекциялық жұмыстар арқылы әсер ететін болсақ, онда ауытқушы
мінез-құлықты қоршаған орта жағдайына бейімдеуге болады, өйткені бұл оның
қарқынды түрде өзін-өзі дамытуына, өзін-өзі жүзеге асыруға ынталандыруына,
өзара әрекеттің міндеттерін тиімді шеше алуына, өзінің мәртебесі мен ар-
намысын көрсете білуіне қол жеткізеді.
Зерттеу міндеттері:
- қазіргі кездегі қиын балалар және олардың бейімделу ерекшелігі туралы
зерттелген ғылыми еңбектерді талдау және жүйелеу;
- қиын балалардың мінез-құлықтарын қоршаған ортаға гуманистік-бағдарлы
бейімдеудің мәнін анықтау;
- қиын балалардың қоршаған ортаға бейімдеу критерийлерін айқындау;
- қиын балаларды бейімдеу әдістемесін эксперименттік сынақтан өткізу.
Зерттеудің теориялык-әдіснамалық негізі: Гуманизмнің қазіргі
тұжырымдамалары (И.А.Бердяев, В.С.Библер, Л.П.Буева, Л.А.Кочан, А.Маслоу,
К.Роджерс, В.С.Соловьёв және т.б.); адамның тұлға, индивид және іс-әрект
субъектісі ретіндегі іргелі жағдайлар (Б.Г.Ананьев, К.А.Абульханова-
Славская, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец,
В.Н.Мясищев, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн); тұлғаның
бағыттылығы туралы гуманистік идеялар Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович,
А.Н.Леонтьев, А.Г.Маслоу, С.Л.Рубинштейн); қиын бала және олардың бейімделу
ерекшеліктері (М.И.Бобнева, С.А.Даштамиров, А.А.Ивин, Е.М.Пеньков,
В.Д.Плахов, В.Н.Кудрявцев т.б.)
Зерттеу әдістері: Оқытушыларға арналған А. Бандура мен Р.
Уолтерстің девиантты мінез-құлықтың пайда болу алғы шарттарын анализдеу
схемасы, Басс-Дарки сұрақнамасы, Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы
(К. Роджерс, Р. Даймонд), Ата-ана уайымының шкаласы (И.М. Желдак).
Зерттеу жаңалығы:
- қиын жеткіншектердің мінез-құлықтарын қоршаған ортаға гуманистік-
бағдарлы бейімдеудің мәні анықталынды;
- қиын балалардың қоршаған ортаға бейімдеу критерийлерін айқындалды;
- қиын балаларды бейімдеудің арнайы коррекциялық бағдарламасы ұсынылды.
Зерттеудің теориялық мәні:
-қиын бала мінез-құлқының гуманистік-бағдарлы тұрғыдан бейімдеудің
теориялық-әдіснамалық негіздері жасалды;
-қиын мінез-құлықты жеткіншектерді бейімдеу тұжырымдамасы жасалды;
-негізгі заңдылықтар айқындалып және жеткіншектерді бейімдеудің
гуманистік принциптері жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
-жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын психологиялық-педагогикалық
диагностикалау әдістемесі жасалды;
-жеткіншектерді қоршаған ортаға бейімдеудің ғылыми-негізделген
ұсыныстары жасалды;
- жеткіншек тұлғасының өзіндік дамуын қазіргі ғылыми түсініктермен
сәйкес келтіруге мүмкіндік беретін, қиын бала мінез-құлқын бейімдеудің
тұжырымдамасы жасалды;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Адамды қоғамға, әлеуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен
әлеуметтік тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым–қатынас және мәдени
тәжірибелерде бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып
табылады.
Қиын жеткіншектердің тиімді бейімделудің негізгі критерийлеріне өмір
сапасына қанағаттану сияқты жеке қажеттіліктеріне байлансты субъективті
критерий және өзіндік идентификация, өзіндік балануға арналған рефлексивті
критерийлер жатады.
Жеткіншекке бағытталған коррекциялық жұмыстары, оның өзіндік дамуын
ояту мен қолдау арқылы, ауытқушылық мінез-құлқын қоршаған ортаға бейімдеуге
бағытталған психологиялық шарттардың кешенін жасау есебінен ықпал ету
мүмкіндіктерін береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды,
библиографиялық көрсеткіш және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы. №36 қазақ орта мектебі.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (IX-XII2010ж) қазіргі кездегі жеткіншектер
арасындағы девиантты мінез-құлық мәселесіне байланысты ғылыми-зерттеу
еңбектері талданып, ғылыми-теориялық негізі берілді.
Екінші кезеңде (I-X2011ж) қазіргі кездегі жеткіншектер
арасында девианттылық туралы білім деңгейлері өлшеніп, талдау, салыстыру,
эксперимент жұмыстарын ұйымдастыру, тәжірибелік жұмыстардың жоспарын жасау,
қоғамдағы жат қылықтарға деген көзқарастарын анықтауға бағытталған іс-
әрекеттер атқарылды. Сауалнама, сұхбат, тест жүргізіліп, тиісті мәліметтер
жинастырылды.
Үшінші кезеңде (XII2011-IV2012ж) барлық кезеңдерде
жинақталған зерттеу нәтижелері қорытындыланып, магистірлік диссертацияның
мазмұнына енгізілді және ғылыми-тәжірибелік талдаулар жасалды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы.
1 ҚИЫН БАЛА МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қиын бала ғылыми категория және педагогикалық-психологиялық зерттеу
объектісі ретінде
Қазіргі таңда елімізде практикалық психология ғылымы қарқынды даму
үстінде. Психологтардың ең маңызды жұмыстарының бірі-тәртібі нашар қиын
балаларды анықтау, қиындықтың себебін білу және олармен түзету жұмыстарын
жүргізу, оны болдырмаудың жолдары мен бейімдеу жұмыстары болып табылады.
Қиын бала, қиын оқушы деген атаулар қазіргі кезде өте жиі кездесуде
және олармен жүргізілетін жұмыстар күрделене түсуде.
Қиын бала ұғымы бүгінгі таңда тек ата-ана мен ұстаздар қауымын ғана
емес, сонымен қатар, социолог, психолог, юрист, дәрігер мамандарының
назарын аударып, бүкіл қоғамды алаңдатып отырған әлеуметтік мәселе.
Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға тап болады.
Оның осы ортада өзін нық сезінуі мен үйлесімді дамуы үшін көптеген
факторлар қажет. Қазіргі көп мәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші
жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына ауқымды әсерін
тигізеді.
Қиын бала күнделікті педагогикалық, психологиялық әсерге көне
бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-
жігерін, күшін, педагогикалық еңбегін қажет ететін оқушы.
Психологияда қиын балалар туралы бірдей, біркелкі түсінік
қалыптаспаған. Қиын балалардың қатарына әртүрлі себептермен ілініп
жатады, яғни үлгерімі нашар, тәртібі нашар, психикалық ауытқулары бар,
тұрмысы төмен отбасының балалары, т.б. Ондай көптүрлі себептер қиын
балалармен жұмысты одан әрі күрделендіреді.
Қиын бала екенін анықтаудың мынандай белгілері бар:
1. Ол баланың тәрбие жұмысына қарсылық білдіруі, педагогикалық іс-
әрекетті қабыл алмауы.
2. Баланың қиындығын анықтаудың ең маңызды белгілерінің бірі ол – жанұя
мүшелерімен, достарымен, сыныптастарымен қарым-қатынасының мүлдем
өзгеруі. Яғни, тәртібінің нашарлауы, тәртіптіліктің қарапайым
ережелерін орындамауы, мұғалімдермен, оқушылармен үнемі қақтығыстың
болуы, ата-аналарының беделін мойындамауы, тыңдамауы. Мұның бәрі
баланың қоршаған дүниемен арақатынасының бұзылғандығын көрсетеді.
3. Бала психикасының біркелкі дамымауы. Мысалы, баланың физикалық
жағынан күрт дамып, ойлау қабілетінің артта қалуы.
4. Бала бойындағы жағымсыз, керексіз қасиеттердің пайда болуы. Олар:
ешкімді тыңдамау, өтірік айту, өзімшілдік, сенімсіздік, қиқарлық,
сотқарлық, дөрекілік, ұрлық жасау, сабақ үлгерімінің нашарлауы,
сабаққа көп қатыспау, жалқаулық.
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын бейімдеу процесінің
концептуалды моделін жасау девиантты мінез-құлық түсінігінің мәнін
психологиялық-педагогикалық категория ретінде ашу қажеттігін негіздейді.
Девиантты мінез-құлық әлеуметтану, қриминалды, психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Сонымен қатар басқа
бірқатар да ұқсас түсініктер кездеседі: ауытқыған мінез-құлық,
делинквентті мінез-құлық, дезадаптивті, импульсивті, тұрақсыз, аномальді,
аморальді, асоциалды, мәселелеі, аффективті, психопатиялы және т.б.
Аталған ғылымдар мамандары өз зерттеулерінде өз пәнінің түсініктер
аппараттарын ұстанбай, девиантты мінез-құлық сипа оны көбейіп келе жатқан
жаңа дифиницилер сипаты белгілеріне қатыстыра отырып, осы түсініктер
белгілерін белсенді түрде арттыруда. Бір құбылысты анықтау үшін осындай
көптеген синонимдерді қолдану девиантты мінез-құлық түсінігін түсініксіз
етуі заңдылықты және зерттеуде осы тұрақты дефиницияның нақтылануын талап
етеді.
Соңғы уақытта ауытқыған мінез-құлық түсінігі кеңінен тарады (В.А.
Попов, С.И. Плаксий, В.Н. Кудрявцев, Я.И. Гилинский, Н.Н. Рыжкин және т.б).
Ауытқыған мінез-құлық философиялық, әлеуметтану және педагогикалық
әдебиеттерде әлеуметтік қабылданған нормалармен сәйкес келмейтін индивидтер
іс-әрекеттерін сипаттауда кеңінен қолданылады. Бұл тәсіл осы дефиницияға
делинквенттілік, қиын тәрбиелену, педагогикалық назардан тыс қалған,
асоциалдылық, дезадаптивтілік құбылыстарды енгізуге мүмкіндік береді [2-5].
Бізді басым деңгейде ауытқыған мінез-құлық анықтамасының
педагогикалық-психологиялық тәсілдері анализі қазықтырады. Сонымен, А.С.
Бедкин оқушылардың ауытқыған мінез-құлқы деп мектеп ережесі мен
нормаларынан ауытқыған оқушыларды айтады. И.В. Акинфиев пайымдауынша, мінез-
құлықтағы ауықыған мінез-құлық бала тәрбиесінде негізделген даму жағдайы,
олардың жекелігі мен психологиялық ерекшеліктеріне толығымен немесе қанайда
бір деңгейде қарама-қайшы келетін әрекет түрінде болады [6].
В.М.Обухов зерттеулерінде өнегелі дамудағы ауытқу анықтамасын автор
тұлғаның жағымсыз қалыптасуының бастапқы деңгейі деп түсіндіреді [7].
Психологиялық-педагогикалық білімдер тұрғысынан ауытқыған мінез-құлық
түсінігіне нақтырақ түсінікті З.А. Раевская берді, ол девиантты мінез-
құлықты мектептік және өнегелі нормаларған сәйкес келмейтін деп анықтады.
Зерттеушінің пайымдауынша, мұндай трактовкадағы девиантты мінез-құлық
криминогендіден, аномальдіге қарағанда, құқық нормаларын бұзуды
қарастырмайды, ол тек психикалық сау балаларға ғана тән болуымен
ерекшеленеді: жағымды қызығушылықтар мен ұмтылыстардың жоқтығы, жоғары
қажеттіліктер, бірбеткейлік, тәртіпсіздік, қоғам қарсылығы, қақтығысшылдық,
ашушаңдық.
Педагогикалық практика мен тәжірибеде осы құбылыстың мәнін бейнелейтін,
ауытқыған мінез-құлыққа ең адеквадты дефиниция беру ұмтылысы қиын, қиын
тәрбиеленетін, педагогикалық назардан тыс қалған түсініктер
дифференциациясына әкеліп соқты.
Көптеген зерттеушілер қиын тәрбиеленетінді педагогикалық назардан тыс
қалу салдарынан дамитыны заңдылық деп пайымдаулары негізсіз емес (И.А.
Невский, Г.П. Медведев, Э.Г. Костяшкин, В.А. Крутецкий және т.б). В.А.
Крутецкий көрсеткендей, қиын балалар әрқашанда педагогикалық назардан тыс
қалғандар, олардың қандай да бір қарым-қатынасында үзіліс, педагогикалық
қателік болған,... оларға өз уақытында көңіл бөлініп, түзету жұмыстары
жүргізілмеген [8-10].
Қиын және педагогикалық назардан тыс қалған түсініктерін
теңестіруге Л.М. Зюбин қарсылық білдірді. Оның пайымдауыша, оқушылармен
тәрбие жұмысы барысында қиындықтар әртүрлі себептер бойынша пайда болады:
психикалық бұзылыстар, ақыл-ой дамуындағы уақытша тежеулер, психикалық
жүйке процесстерінің жылдам шаршауы және т.б [11].
Қиын тәрбиеленуді негіздейтін көптеген факторлардың болуы, әлеуметтік-
педагогикалық назардан тыс қалу сөз тіркестерін қолдануды қажет етеді
[12].
Ұсынылған дифиницияларды талдау, әрбір нақты жағдайда белгілі бір
танымдық құндылыққа ие деп тұжырымдауға мүмкіндік береді, бірақ белгілі бір
қарым-қатынас деңгейіне ұмтыла отырып, сол ғылыми теория шеңберінде жүзеге
асыруы қажетті қандай да бір ролді орындамастан, өзінің шектеулілігін
байқайды.
Ұсынылған түсініктердің басым көпшілігі нақты зерттеу мәселесінің
немесе ғылыми пән ерекшелігінің мақсаттары, міндеттеріне тікелей байланысты
дараланады. Осыдан ауытқушы мінез-құлықтың психологиялық- педагогикалық
аспектілері жиі жағдайларда әлеуметтік, криминологиялық аспектілермен
алмастырылады.
Келіспеушіліктерге қарамастан, көптеген ғалымдар нормадан ауытқыған
түрлі мінез-құлық заңдылықтары мен олардың маңыздылығын кешенді зерттеу
қажеттігін қолдайды (Б.Н. Алмазов, С.А. Беличева, Т.Д. Молодцова, В.А.
Попов) [13-15].
Көбінесе біздің девиантты мінез-құлық терминін таңдауымыз қоғамдық
дамуыдың қазіргі жағымсыз тенденцияларымен бағдарланады. Қоғамда
жеткіншектер санасының қарқынды примитивизациясы орын алған. Жеткіншектік
жасерекшелігіне байланысты делинквентті ретінде қарастрылуы мүмкін ауытқушы
мінез-құлық құбылыстарының өшпенділік, дөрекелік, ашушаңдық формалары
көрініс табуда. Девиантты сипаттағы асоциалды істер жасаған 13 жастағы
жеткіншектерге кәмелеттік жасқа толмағандар инспекциясына есепке алу,
қолайсыз балалар мен жеткіншектер үшін арнайы мектеп- интернаттарына бөлу
сияқты күштеу іс-шаралары жүргізіледі.
Осылайша, сырт көріністері бойынша жеткіншектердің (жеткіншектік
маскүнемдік, қаңғыбастық, жезөкшелік және т.б) әрекеттері делинквентті
деңгейге жақындайды, бірақ қылмыстық заң назарына да түспейді. Девиантты
мінез-құлық (латын тілінен deviantio- ауытқу)- көрінісінің шеткі
формаларында құқықтық жазалану сипатында болатын, қабылданған нормаларға
қарама-қайшы мінез-құлық.
Жеткіншектер девиантты мінез-құлық мәнін түсіну оны негіздейтін
барлық факторлар жиынтығы рөлдерін сезінусіз мүмкін емес. Зерттеушінің
жеткіншектер девиантты мінез-құлқы процесінің әлеуметтік, биологиялық және
психологиялық факторларына дәстүрлі түрде көңіл бөлу факты орынды.
А.Ақажанованың пікірінше, девиантты мінез-құлық формаларының көптігі
оларды тудыратын факторлардың кең спекторын қарастырады. Фактор ретінде
белгілі бір жағдайларда қандай да бір құбылыстар өтуінің себебі болатын
қозғаушы күшті айтамыз [16].
Кез-келген тәрбие құбылысы өз дамуында сыртқы (әлеуметтік-
педагогикалық) және ішкі (психологиялық) факторлармен негізделген. Түрлі
парадигмалық тәсілдер зерттеулерде әр топтың біріншілігі мен екіншілігін
көосетсе де, бұл факторлардың барлығы диалектикалық бірлікте. Осыған
байланысты әр топ факторларын талдау қажет.
Ертеден философиялық зерттеулерде тұлғаның өнегелілігі мен оның мінез-
құлқына дамуы процесіне ықпал ететін әлеуметтік және биологиялық факторлар
қарастырылады.
Тұлға дамуында әлеуметтік және биологиялық факторлардың әлеуметтік
және биологиялық факторларлың гносеологиялық алғышарттарын айқындау XVIII
ғасыр француз философтары К. Гельвеций мен Д. Дидро еңбектерінде орын алған
[17-19].
Қарама-қарсы көзқарас ретінде К. Гельвецияны сынға алған Д. Дидро
көзқарастары келтіріледі: Мен ата-аналар үшін осыдан артық теорияны
білмеймін. Бұл оның басымдылығы. Сол сияқты барлығына бірдей сәйкес деп
есептелетін теорияны да білмеймін [19].
Д. Дидроның К. Гельвеция идеяларын абсолютизациялауы, оларды және
олардың идеяларын жақтаушыларды дәстүрлі түрде тұлға мен оның мінез-құлқы
даму процесінің өмірлік факторлары тәсілдерінде социологизаторлық (К.
Гельвеции) және биологизаторлық (Д. Дидро) бағыттар өкілдері деп есептеуге
әкеліп соқты.
Адам туралы қазіргі ғылымдарда тұлға дамуының қандай да бір
факторларының басым күші бірқалыпты тұрақталмайды деп трактатталуда.
ХХ ғасырдың басында кейін ортасында әйгілі болған биоәлеуметтік
концепциялар түрлі биологиялық факторларға шешкші роль береді: дене
құрылымы (У. Шелдон), физикалық ерекшеліктер (Ч. Ломброзо), индивидтің
қандай да бір мінез-құлыққа жақындылығының генетикалық бейімділігін
өарастырады (Жуковская В.И. және т.б) [20].
Биологиязаторлық тәсілде қылмыстық мінез-құлық табиғатын түсіндірудің
ғылыми ұмтылыстары итальяндық зерттеуші Ч. Ломброзоға тиесілі. Оның
антропологиялық теориясына сәйкес, қылмыскерлердің төрт типі бар: а) туа
біткен қылмыскерлер; ә) құмарлық бойынша қылмыскерлер; б) кездейсоқ
қылмыскерлер; в) жанауруына шалдыққандар. Осыдан, белгілі бір соматикалық
ерекшеліктерімен (бас сүйегінің құрылысы, бет-әлпеті) сипатталатын туа
біткен қылмыскерлерді уақытында танып және оларды қоғамнан біржолата
шектеуге болады.
Айта кететін жағдай, генетика (Э. Уилсон), хирургия (С. Джефери)
жетістіктеріне сүйенетін, қазіргі биологизаторлы криминалды
теорияларқылмыскердің туабіткендігі туралы түсініктен алшақтап кеткен.
Олардың тұжырымдарына негізделген биопсихикалық, психотерапевтік және
медициналық әдістер ерекше назарға тұрарлық және де бүгінгі таңда қолайсыз
балалармен тәрбие жұмысында қолданылуда. Сонымен қатар, клиникалық тәсіл
шектеулі мүмкіндіктерге ие және әлеуметтік-педагогикалық ауқымды
жұмыстардан тыс, мұндай балаларды қолдаусыз жеткіншектер девиантты мінез-
құлықтарының бейімдеуда айтарлықтай нәтиже бермеуі мүмкін.
Биологизаторлық бағытпен қатар криминологияда қылмыстың себептерін
түсіндіретін социологизаторлық тәсіл қарқынды дамыды (Ж. Кетлер, Д. Дьюи,
Э. Дюркгейм, Г. Тард және т.б) [21;22].
Ж. Кетле, Э. Дюркгеймнің белгілі бір тарихи кезең уақытында жүргізген
түрлі аномалді көріністердің масштабты статистикалық талдауы соғыс,
экономикалық дағдарыстар мен әлеуметтік серпілістер уақытында адамдар
арасында аномалді мінез-құлықтың қарқынды көбеюін көрсетеді, бұл жағдай
осындай құбылыстардың түпкі тамысыр қылмыскердің туаберілген
ерекшеліктері екендігін жоққа шығара, оның себебі ретінде әлеуметтік
негіздерді көрсетеді (Кривцова С.В.) [23].
Қылмыстың шетелік әлеуметтік-психологиялық теориялары де ерекше
назарға ие. Осы қатынаста біз үшін батыста, қылмыстың себебі ретінде 200-ге
тарта факторларды қарастыратын (М. и Э. Глюк), көп факторлар теориясы кең
тараған. Сонымен қатар, осыншама көптеген факторлардың бір реттік
есептелуі қылмыстық мінез-құлықтың айқын бейнесін көрсетпейді.
Біз үшін әлеуметтік ерекшелеу, тәртіп бұзушы алдын-ала ерекшелеу
осындай балалардың делинквентті және девиантты мінез-құлықты игеру
процесіне ықпал етеді деп есептейтін американдық әлеуметтік психологтар
зерттеулері де ерекше қызықтырады.
Мойындау қажет, отандық ғылымда 70-80 жылдардың басында
жеткіншектердің девиантты мінез-құлқының детерминация процесін негіздейтін,
жүйелі тәсіл орын алған (М.А. Алемаскин, Г.Г. Бочкарева, Л.М. Зюбин, И.А.
Невский, Д.И.Фельдштейн және т.б). Сонымен қатар, кезең тұрағы деп
аталатын жалпы методологиялық және саяси-әлеуметтік парадигмамен қойылатын
елеулі шектеулер осы реттегі зерттеулерді күрделендірді. Осылайша, 50-ші
жылдардағы генетика құлдырауы, ауытқыған мінез-құлық биопсихологиялық
детерминанттарын биологизаторлық деп бағалаған [8;12;24].
Мінез-құлықтың қандай да бір құқыққа қарсы формаларына жетелейтін,
әлеуметтік факторларды зерттеу жолында елеулі қиындықтар пайда болды,
өйткен бар әлеуметтік құрылымның нақтылығы еріксіз күмәнге қойылды.
Айтылғандарды қорытындылай келе, жеткіншектер девиантты мінез-құлықтың
бейімдеуда сыртқы және ішкі факторлар ықпалының метологиялыұ негізі
көптеген себептермен толық зерттелменген. Біріншіден, девиантты мінез-
құлықтың көптүрлілігі оны детерминациялайтын кешенді факторларының
әртүрлілігін білдіреді. Екіншіден, қандай да бір факторлардың девиантты
мінез-құлық формаларына ықпалының қарқындылығы белгісіз. Үшіншіден, бұл
факторлардың рөлі мен ықпалын тұрақты деп мойындауға болмайды. Берілген
уақытта қандай да бір мінез-құлық формалары қалыптасуына ықпал ету
факторлары қоғамдық дамудың басқа кезеңінде нейтралды болуы мүмкін.
Фактор түсінігі деп жазады В.Н. Кудрявцев, қандай да бір процестің
жүруіне белгілі бір мәнде сйкес құбылысты білдіреді, бірақ фактор ықпалына
қарағанда мәні қандай екендігін аталған түсінік түсіндіре алмайды [5].
Сондықтан да, өзара әрекеттесуші және өзара детерментті факторларды
зерттеуге бағытталған тек жүйелі зерттеулер ғана жеткіншектер девиантты
мінез-құлқының бейімдеудың психологиялық қамтамасыз етілуінінің шынайы
процесіне объективті сипаттама береді.
Тұлға дамуы мен тәрбиелеуде психологиялық фактор рөлін айқындауда
жүйелі тәсіл екі негізге басты тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді: а)
сыртқы факторлар (әлеуметтік) сыртқы (психологиялық) арқылы әрекет етеді
және осылайша өздерін анықтайды; ә) ішкі (психологиялық факторлар)
сыртқылар арқылы белсенді әрекет ете отырып өзін өзгертеді.
Мұндай өзара детерминация ғалымдар мен педагогтарды жеткіншектер
девиантты мінез-құлықтарын бейімдеу процесін детерминациялайтын әлеуметтік,
биологиялық және психологиялық факторлар жиынтығын зерттеу мен айқындауға,
сонымен қатар осындай мінез-құлыққа шешуші әсер ететін олардың кешенін
көрсетуге бағытталған. бағытталған.
Сыртқы және ішкі факторлардың өзара байланысы тұлғаның әлеуметтенуі
барысында жүзеге асады. Соңғы жылдары жиі қолданылатын әлеуметтену
термині үлкен мәндік жүктемеге ие және түрлі авторлармен түрліше
трактатталады. Біздің көзқарасымыз бойынша, күрделі құбылыстың толық мәні
В.И.Андреевтің анықтамасында сипатталған: Әлеуметтену- бір жағынан,
индивидтің әлеуметтік ортаға ену арқылы әлеуметтік тәжірибені игеру,
екіншіден, белсенді әрекет, әлеуметтік ортаға белсенді ену есебінен
әлеуметтік байланыстар жүйесіне енуден тұратын екіжақты процесс [26].
Л.С. Выготский жазғандай, тұлға әлеуметтенуіне орай, адамзат
мәдениетіне енеді.Тұлға мен қоғам өзара әрекеттестігі күрделілігін көрсете
отырып, Л.С. Выготский ғылымға дамудың әлеуметтік ситуациясы терминін
енгізді. Берілген түсінік толыққанды дамуына негіз болатын, тұлғаның сыртқы
және ішкі даму процестерінің өзіндің үйлесімін қарастырады. Сонымен, егер
қиын оөылатын жеткіншекке ешқандай дайындықсыз санасына жоғары математика
туралы дәріс бере бастаса, мұндай сыртқы жағдайлар ешқандай жақсылыққа
әкеліп соқпайтыны белгілі, яғни тұлға дамуы дұрыс жолмен жүрмейді. Басқа
сөзбен айтқанда, әлеуметтену процесінде жеткіншек оның ертеде игерген
тәжірибелері мен қажеттіліктерімен белгілі бір сәйкестікте болатын ғана
стереотиптерді, нормалар мен құндылықты бағдарды игереді [27;28]. Жеткіншек
тұлғасы қоршаған ортамен оны қоршағандарды таңдамалы түрде меңгере отырып
өзара белсенді әрекеттеседі. Сондықтан жеткіншек тұлғасының әлеуметтену
процесіне ықпал ететін әлеуметтік-экономикалық және медико-биологиялық
факторлардың қамтылуы, педагогикалық борыш пен құзырлықты жеткілікті
тартпайды. Бірақ бұл факторларды да жеткілікті деңгейде бағаламауға
болмайды, немесе еліміздегі күрделі әлеуметтік- экономикалық жағдай қазіргі
дамуында жеткіншектерге стихиялы қауіпсіз факторлар ықпалының қарқынды
болуына әкеліп соқты. Макроорта арасындағы факторлар олар кедейлік,
жоқшылық, жұмыссыздық, локальді әскери қақтығыстар, миграция, қылмыс және
т.б. Мезаортаның жағымсыз факторларына ең алдымен аудан, қаладағы өмір сүру
күрделілігін, экологиялық жағдай, тұрмыстық жағдайлар мен жергілікті
халықтың мәдениет деңгейінің төмендігі жатады. Үлкен қалаларда қылмыс
деңгейі өте жоғары удандар бар екені белгілі деп көресетеді М.Раттер. Ары
қарай: Әлеуметтік деңгейі төмен аудандар балалары арасында қылмыс деңгейі
жоғары [30].
Микроортаның жағымсыз факторлары арасында екі маңызды тәрбие
институттары бар- жеткіншектер дезадаптациясы, түрлі девиантты мінез-құлық
көріністері негізі болатын мектеп пен жанұя. И.Д. Фрумин көрсеткендей,
мектеп-маңызды әлеуметтік символ әлеуметтенудің күрделі қызметін орындай
алмай отыр. Мектеп пен бала бір бірлеріне агрессивті. Жеке педагогтардың
құзыретсіздігі, епсіздігі, жеткіншек тұлғасын, оның табиғи белсенділігін,
экзистенциалды қабілетін мойындамау қатерлі топ балаларымен өзара қарым-
қатынасында мәндік және эмоционалды қайшылықтарға әкеліп соғады. Б. Н.
Алмазов былай дейді, педагогтар оқушыдан қандай да бір идеалды бейне
жасайды, бірақ жиі жағдайларда сәтсіз өтеді. Көпшілігі үшін тек девиантты
мінез-ққлық (қаңғыбастық, ұрлық, төбелес, бұзақылық, жезөкшелік,
нашақорлық, таксикомания) арқылы жүзеге асыруға мүмкін болатын, мектеп
жағдайында жеткіншек тұлғасының невилировкасы оның базалық қажеттіліктері
даму процесін жабады [14].
Бірақ жеткіншектер ортасында девиантты мінез-құлқының ең кең тараған
формасы қолайсыз отбасылар болып табылады. Отбасы бейнесін қабылдау
бейнесіне байланысты жеткіншекпен жүргізілген сауалнама, тіпті қарама-қайшы
нәтижелер берді. Егер қолайлы жеткіншектер олардың мінез-құлықтарына әсер
етуші факторлар ретінде келесілерді ерекшелесе: ата-анасының жоғары білім
деңгейі, ата-аналарының кәсіби статусы, отбасындағы өнегелі хал-ахуал; онда
девиантты мінез- құлықты балалар өз назарларын отбасының жағымсыз
факторларына бұрады: отбасындағы қақтығысты қатынас, жұмыссыз ата-аналар,
отбасындағы маскүнемдік және т.б.
Кесте 1. Отбасы факторының жеткіншектер іс-әрекеті
мен мінез-құлықтарына ықпалы
№ Отбасылық факторлар Ықпал деңгейі %
Қолайлы Девиантты
жеткіншектер мінез-құлықты
жеткіншектер
жеткіншектер
1 Ата-аналарының жоғары білім 68,2 17,2
деңгейі
2 Ата-аналарының жоғары кәсіби69,5 8,2
деңгейі
3 Отбасының жоғары өмір 54,5 19,5
деңгейі
4 Отбасының қолайлы материалды51,2 20,5
жағдайы
5 Ата-аналардың өзара 47,5 6,8
қарым-қатынасындағы
сыйластық.
Сыйластық
6 Ата-ана мен бала арасындағы 79,1 3,5
сыйлы қарым-қатынас
Уважительное отноше-
7 Отбасындағы өзара құрмет пен61,2 3,4
қолдау
8 Отбасындағы қақтығысты 18,2 96,1
қарым-қатынас
9 Отбасындағы маскүнемдік 8,1 58,5
10 Жұмыссыз ата-аналар 6,2 54,5
(немесе олардың біреуі)
Егер әлеуметтену түсінігінде тәжірибені игеру және оны қайта
жаңғырту талассыз болса, онда әлеуметтік бейімделуді анықтауда
келіспеушіліктер өте көп. Әлеуметтік бейімделу түрлі әлеуметтік рөлдерді
орындауға дайындық ретінде түсініле бастады. В.Н. Алмазов бейімделуді
оқушылардың тәрбие жағдайын қабылдауға ішкі дайындық ретінде қарастырады
[13].
Бейімделу, әлеуметтік бейімделу, бейімділік түрлі анықтамаларын
қоса отрып (В.А. Петровский), әлеуметтену түсінігінде тәжірибені
меігеру мен қайта жаңғырту болатыны сөзсіз болса, онда әлеуметтік
бейімделу- нәтижесі орта мен өз қажеттіліктерімен үйлесу болып табылатын,
тұлғаның белсенді бейімделу процесі. Сонымен қатар, мұндай үйлесімділік
шешуші сипатта болатын, сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтарды да
шеткермейді, керісінше ұсынады және тұлға дамуының қозғаушы күші болып
табылады. Және керісінше, шешілмейтін қарама-қайшылықтар тұлғаны бұзады,
оған зиян келтіреді, ішкі тұтастығын бұзып, нәтижесінде дезадаптацияға
әкеліп соғады [31-33].
Жеткіншектер дезадаптациясы процесіне жүргізілген соңғы уақыттағы
зерттеулер (Веттенберг Е.В., Цукерман Г.А. и др.), осы феноменнің ары
қарайғы дифференциациясы тенденциясымен байланысты, ол осы феномені мен
жеткіншектер девиантты мінез-құлық мәндеріне терең үңілуге мүмкіндік береді
[34-36].
Гуманистік бағыттылықтың дүниетанымдық ұстанымына сәйкес, адамның
бастапқы мәні позитивті және сәйкесті болып мойындалады(К. Роджерс).
Бұл мән потенциалды берілген және сыртқы орта жағдайларының фасилитациясы
барысында толыққанды дамуға бейімді. Осы жағдайда жеткіншектр айналасындағы
макпо-, мезо- және микросоциум мәні, педагогтың кәсіби іс-әрекеті тұлғалық
және балаға оның еркіндігіне, өмірлік жолын таңдау еркін ұсына отырып,
өзіндік дамуына жетелеу. Осылайша, субъектінің тұлғалық даму
қызығушылықтары басым бағдар болып табылады. Сонымен қатар, тәрбиенің
дәстүрлі отандық жүйесі (қазіргі уақытта стратегиясы мен тактикасы
өзгеріссіз сақталған) гуманистіге қарағанда, социодинамикалық тәсілге
қатысты бола отырып, зерттелетін процесс гуманизациясы мәселесіне ерекше
актуалдылық пен мәнділік береді.
Педагогтардың жеткіншек дамуының бастамасы ретінде өзіндік
детерминация мен өзіндік даму бастауы жеткіншектер девиантты мінез-құлқының
бейімдеу процесі гуманизациясының жаңа мүмкіндіктерін ашады. Бірақ
девиантты мінез-құлықты балалар мақсатты түрде өзін дамыту қадамдарын төмен
тиімділікпен орындайды, өйткені кең тараған ата-аналық махаббаттың
жеткіліксіздігі, күшпен тәрбиелеу, авторитарлы мектеп жеткіншектің өзіндік
таным, өзіндік тұжырым процесстерін шектеді [37].
Ата-аналар мен педагогтар арасында психологиялық сауаттылықтың жоқтығы
мен өзіндік жетілу мен өзіндік сезімде балаға педагогикалық көмектің
жұмсақтығы оларда осы процесстердің деформациясы мен жойылуын негіздейді.
Девиантты мінез-құлықты жеткіншектердің өзіндік дамудың ішкі
механизмдерін жіберу байқалатындай кешігумен жүзеге асады. Мұндай
балалардың өзіндік реттелу процесі арнайы бағдарлы тәрбиеге бой берместен,
әрқашанда дағдарысты, қарама-қайшы, түрлі векторлы болып өтеді: мақсат
дағдарысы, құрал дағдарысы, оның субъективті тәжірибесінің құндылықты
дағдарысы және т.б. Сонымен қатар, мұндай жеткіншектердің девиантты мінез-
құлқының бейімдеу процесі өзіндік көрегендікті жүзеге асыра отырып,
қалыптасқан тұлғалық коллизиялар арқылы жеткіншекке оның драмалық күйіне,
шынайы адами мүмкіндіктер шеңберін кеңейте отырып көмектесу керек. Дәл
осыдан педагогтар мен ата-аналар девиантты мінез-құлықтың бейімдеуда
гуманистік дәстүр негізі болып табылатын, әр балаға жеке тәсіл жасау керек.
Адамның табиғи белсенділігін, өзіндік анықталу мен өзіндік дамуда
экзистенциалды таңдауға оның құқықтарын мойындау жеткіншектер девиантты
мінез-құлқын негіздейтін жаңа іші механизмдер іздестіру қажеттігі туралы
тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Біздің көзқарасымыз бойынша, берілген
мәселені белгілеудің сәтті ұмтылысы Т.Д. Молодцоваға тиесілі [15].
Зерттеушімен ерекшеленген пускті психологиялық механизмдер (тепе-теңсіздік
аффектісі, когнитивті диссонанс, фрустрация, психологиялық
кедергілер және т.б) жеткіншектердің дезадаптациясы мен девиантты мінез-
құлық жоғарыда айтылғандардың тек объективті белгілерін ғана зерттеп қою
мүмкіндігін бермейді, сонымен қатар осы құбылыстың терең, әлсіз
қарастырылған жақтарына да қатысты болады. Сонымен қатар, жоғарыда
айтлғандарды пусклі психологиялық механизмдерді жеткіншектердің девиантты
мінез-құлықтарының нақты фактілерімен қатыстыру көптеген себептермен мүмкін
емес. Біріншіден, жеткіншекте девиантты мінез-құлықтың бір формасы кез-
келген пускілі психологиялық механизммен тудырылуы мүмкін. Қаңғыбастық
сияқты девиантты мінез-құлық фактісі қарапайым қатынас жеткіліксіз болатын
пускілі механизмдер дестесімен тудырылуы мүмкін. Екіншіден, жоғарыда
аталған пускілі механизмдер көбінесе сыртқы ортадан болатын, жеткіншек
табиғатынан шығатын факторлардың өзара әрекеттестігі салдары болып
табылады.
Л.И. Новикованың зерттеуінде девиантты мінез-құлық қалыптасуы
процесіне ықпал ететін, тұлға дамуы мен факторлары мәселесіне жүргізілген
философиялық және психологиялық талдау жеткіншектер девиантты мінез-құлқы
детерминациясының бастауы болып табылатын осындай ішкі батырмалы
механизмдердің бірқатарын ерекшелеуге мүмкіндік беретінін айтты. Оларға
мыналар жатады [38-40]:
Жеткіншек базалық қажеттіліктерінің төмен даму деңгейі;
субъективті тәжірибе бұзылысы;
жеткіншек шығармашылық белсенділігінің төмендігі;
еркін таңдау мінез-құлқының жоқтығы;
жеткіншектің өзіндік ерекшелігін жоғалтуы;
өмірдің мәні туралы қате түсініктер және т.б.
Жеткіншектер девиантты мінез-құлқының бейімдеуда гуманистік бастаманы
күшейту балалардың ауытқыған мінез-құлықтарында болып жатқан өзгерістерді
зерттеуқажеттігін шарттайды. Мінез-құлық бала тұлғасының психикалық
құрылымындар мен осы өзгерістер тудырған себептік ықпалдар арасындағы
байланысты бейнелейді. Мұны жасау жеткіншектердің девиантты мінез-құлық
мәселесін жүйелі тәсіл тұрғысынан талдау ғана мүмкін болады.
Соңғы уақытқа дейін ауытқыған мінез-құлық мәнін танудың ғылыми
ізденістерін күрделі бүтіннің қарапайым бөлімдерге мүшелену мен талдаудан
тұрған. Ғылыми танымның басқа типтері мен формаларынан жүйелі тәсіл
ерекшелігі, ең алдымен зерттеудің бірбағытты, аналитикалық, тікелей-себепті
әдістері мен бағттарынан бас тартумен байланысты. Жүйелі тәсілде өзара
әрекеттесуші элементтер кешені ретінде объектіге тұтастай және ннтегративті
мән беру кең тараған. Девиантты мінез-құлық мәнін ашуда жүйелі тәсіл рөлін
көрсете отырып, негізі ретінде келесі философиялық жағдайларды алдық:
• тұтастық бөлшектерден тұрады, бірақ мінез-құлық пен қасиеттер
тұтастығы осы бөлшектердің өзара әрекеттестігімен анықталады;
• тұтастық элементтері өзара әрекеттестіктері осы тутустықты сипаттайтын
және элементтерде болмайтын қасиеттер тудырады;
• бөлшектер қосындысына қарағанда, тұтас қандай да бір сапалы нәрсе;
• кез-келген тұтастық ортамен ерекше бірлікті құрайды;
• кез-келген жүйе жоғары реттегі жүйе элементі түрінде болады;
• кез-келген жүйе элементтері өз алдына төменгі реттігі жүйе ретінде
болады;
Педагогикамен аралас ғылымдардың қазіргі жетістіктері (психология,
психофизиология, синергетика және т.б) жеткіншектердің девиантты мінез-
құлқы феномені мәнін тануда жүйелі тәсіл туралы түсінікті терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Академик П.К. Анохин пайымдауынша жүйе деп, өзараәрекеттестігі мен
өзара түсінігі компоненттері пайдалы нәтиже алуға шоғырланатын сипатқа ие
болатын, таңдамалы ендірілген кмпоненттер жиынтығын атауға болады.
Жүйе анықтамасын негізге ала отырып, біздің көзқарасмызша
жеткіншектер девиантты мінез-құлқының ішкі механизмдерін зерттеуде
принципті мәнге ие, осы анықтама үшін бірнеше тән сәттерді қарастырайық
Біріншіден, жүйе ретінде өзара әрекеттесуші компоненттер жиынтығы емес, тек
таңдаулы енгізілгендер ғана аталады. Бұл мінез-құлық актісі жасалғанда
зерттеу объекктіміздің барлық компоненттері жүйе элементтері бола
алмайтынын, тек арнайы түрде таңдалғандары ғана бола алатынын білдіреді.
Соңғысы осындай таңдамалылықтың қандай да бір себеп, ішкі механизм бар
екендігі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
П.К. Анохин тұжырымдарына сәйкес, мінез-құлықтық акт әрқашанда алдын-
ала шешу- афферентті синтезбен болады. Осы кезеңде адам психикасында бір
мезгілде төрт негізгі компоненттердің бірмезгілдегі өзара
әрекеттестіктеріне өңдеу жүреді: берлген мотивациядағы басымдылық, жағдайлы
афферентация, осы сәтке сәйкестік, пускілі афферентация мен есте сақтау
[41;42].
Осы жерде бастысын ерекшелейік: есте сақтау мәліметтері берілген
ситуация қажеттілігімен салыстырылады. Қажеттіілік осы мәселені жүзеге
асыру әдістері мен құралдар таңдауын алдын-ала анықтайды. Тек солар ғана
осы мәселенің шешімі болады; қалғандарының барлығы ұмытылады. Берілген ойды
жеткіншектің мінез-құлықтық актісіне экстраполяциялай отырып, өткен
тәжірибе сол сәтте қалыптасқан ситуациямен салыстырылып және осы
қажеттіліктер жүзеге асуының жолдары мен құралдарын алдын-ала анықтайтын
қажеттілік мотивациясы жасалатыны туралы аналогия жүргізу қажет.
Психофизиологиялық деңгейде жүргізілген мінез-құлықтық акт жүйелі
талдауы жеткіншектер девиантты мінез-құлқының ішкі психологиялық
механизмдері мен детерминантын ашумен байланысты барлық міселелерді
қамтымайды. Сонымен қатар, ұсынылған мінез-құлықтық актіні талдаудың жүйелі
сипаты алынған нәтижелерді теорияда және күрделі балалық шақ мәселесін
шешуге бағытталған шынайы педагогикалық тәжірибеде қолдану үшін қосымша
мүмкіндіктер ашады (Аринина О.Н.) [43].
Мінез-құлықтық актінің қозғаушы күші қандай да бір іс жасау алдында
жеткіншектің өзі сезінетін қандай да бір базалық қажеттілік түрінде
болатын, доминанталы мотивация болып табылады. Берілген сәтте дәл осы
доминанталы мотивация немесе қажеттілік мінез-құлықтық актінің барлық
келесі кезеңдерінің ішкі пайда болу механизмі болады.
Жеткіншектің өзі сезінетін қажеттілік шешім қабылдауға қатысатын,
ақпаратқа ие болмайды. Ол іс-әрекеттік актіге қандай да бір қозғалыс
тудыратын әрекетпен салыстырылуы мүмкін: бұл әрекет болмаса- қозғалыс жоқ;
қажеттілік болмаса- алдын-ала шешу мәні де кезеңі де жоқ. Осылайша, базисті
қажеттілік негізінде туындайтын доминанталы мотивация, мінез-құлықтық
актінің барлық кейінгі процесстерін қоздырушы себебі болады.
Пайда болған қажеттіліктерді жүзеге асыру процесі есте сақтауға,
жеткіншектің субъективті тәжірибесіне назар аударуды негіздейді. Бірақ
субъективті тәжірибенің барлығы берілген ситуацияда, берілген мәселені
жүзеге асыруда қолданыла бермейді. Субъективті тәжірибеде берілген нақты
жағдайға тиесілісі ғана қолданылады. Басқа сөзбен айтқанда, субъективті
тәжірибе берілгендері берілген ситуация қажеттіліктерімен салыстырылады.
Е.В.Бондаревская қажеттілік ықпалдың субъективті тәжірибесіне қатысты
сырттай ретінде осы тәжірибеден тек берілген қажеттіліктер әдістері мен
тәсілдерінің нақты жолдары туралы нақты мәліметтерді іріктеді. Сонымен,
адами қажет қажет ететін байланыстар девиантты мінез-құлықты жеткіншектер
үшін асоциалды бағытталған топқа енудің қозғаушы күші болады, өйткені
жеткіншектің субъективті тәжірибесі мұндай қажеттілікті салауатты қоғамда
(сынып, спорт секциясы) жүзеге асыру арқашанда мүмкін бола бермейтінін
көрсетеді [44-46].
Жеткіншектің қандай да бір мнез-құлықтық актісін жүзеге асырубойынша
шешім қабылдауда берілген акт болуы мүмкін сыртқы жағдайлар жиынтығы да
соңғы роль атқармайды. Жеткіншек тәжірибесінен алынған бастапқы
қажеттіліктерді қанағаттандыру жолдары мен әдістеріне қарағанда, болашақ
шешім қабылдауда аталған жағдайлар да аз роль атқармайды. Басқа сөзбен,
қажеттіліктерді жүзеге асырумен қатар, субъективті тәжірибеде осы әдістер
шынайы жүзеге асырыла алатын, жағдайлар туралы да ақпараттар сақталуы
керек.
Мұндай контекстіде мінез-құлықтық актінің алдын-ала шешілу кезеңін
қарастыра отырып, екі тұжырымға келуге болады. Біріншіден, мінез- құлықтық
актіге таңдамалы енген компоненттер таңдауы алдын-ала шешілу кезеңінде
болады. Екіншіден, мінез-құлықтық актіні алдын-ала шешілу кезеңінде екі
негізгі бастаманы, екі детерминантты орнатуға болады: мотивацияның
доминанталы қасиеті ретінде болатын қажеттілік және осы мотивацияға
қатысты, есте жинақталған субъективті тәжірибе. Осылайша, алдын-ала
шешілу кезеңінде қандай құралдар арқылы, қандай жағдайларда берілген
қажеттілікті қанағаттандыруға болатыны белгілі болады [47].
Мінез-құлықтық актіні алдын-ала шешу кезеңін анықтайтын, аталған
өзара әрекеттесуші компоненттер жиынтығы, нақты және белгілі бірнәрсе үшін
өзара әрекеттесуші компоненттер симбиозы сияқты. Арнайы және мақсатқа
бағытталған компоненттер еркіндігі деңгейін шектеу жағдайында ғана, өзара
әрекеттесу процесі өзара әрекет болып табылады. Мұндай шектеу нақты
салдарға әкеліп соғуы қажетті, нақты өмірлік мәнге ие. Басқа сөзбен
айтқанда, өмірлік мән радикалды түрде оған қатысушы компоненттердің
еркіндік деңгейін шектейтін, мінез-құлықтық актінің жүйе құраушы факторы
болып табылады. Сонымен қатар, жеткіншек мінез-құлықтық актісіндегі өмірлік
мән мақсат, құрал және нәтиже ретінде болады. Жеткіншек үшін мінез-құлықтық
актісіндегі өмірлік мәннің жүзеге асуы бастапқы қажеттілік нәтижесінің
сәйкестігі болғанда келеді.
Б.С.Братусь двиантты мінез-құлықты жеткіншектерде барлық нәтиже
қанағаттандырылған бастапқы қажеттілік бола бермейтінін атап, былайша пайда
болады деп тұжырымдады [48-50]:
• жеткіншектің әлсіз субъективті тәжірибесі бастапқы қажеттіліктерді
жүзеге асыру құралдары мен жолдарын адеквадты таңдау мүмкіндігін
бермейді;
• мінез-құлықтық актіде өмірлік мәнді жүзеге асыруда, табылады;
• жеткіншек субъективті тәжірибесінің әлсіздігі мен қарама-қайшылықтар,
жеткілікті нақты тұжырымдалуы ме сезілмеуі мүмкін;
Соңғы нәтижесінде, алдын-ала шешілу мен орындау процесстері қалыпты
өтіп және жеткіншек күткен нәтиже алынғанына қарамастан, нақты істен шынайы
қанағаттану болған жоқ, немесе шешімнің өзі бастапқы қажеттілікке қатысты
шешім қате болған.
Жоғарыда қарастырылған субъективті факторлар қарапайым конгломерат қана
емес, тұлға қатынастары арқылы жүзеге асатын, өзара әрекеттесуші
компоненттердің белгілі бір жүйесі. Б.Ф. Ломов ерекшелегендей, субъективті
қатынастар- тұлға субъективті әлемінің негізі ретінде болады [51]. Өзінің
барлық ойлары мен сезімдерінде адам объективті болмысқа деген қатынасын
білдіреді. Қатынастар бір-бірлерінен шектеулі болмайды, тығыз өзара
байланыс пен өзара әрекеттестікте болады. Личностно-развивающее
взаимодействие кітабының авторлары П.Флоренскиге сүйене отырып, тұлғаның
дамуы төрт субъектіліктен тұратын, тұтастық қалыптасуының ерекше формасы:
әлемге витальді қатынас субъектісі, заттық қатынас субъектісі, қатынас
субъектісі, өзіндік сана субъектісі- деп жазады. Берілген теория симпто-
комплекс идеясына сәйкес. Тұлғаның психикалық қасиеттерінің шексіз түрлері
арасынан, тұлғаның бір немесе бірнеше өзара байланысқан қатынастарымен
негізделген қасиеттер топтарын ерекшелеуге болады (Степанов С.Ю.) [52;53].
Осылайша, тұлға құрылымындағы белгілі бір қатынастар тұтастығына
қарамастан, олар өз алдына жеке кешендерге біріктіріледі. Жеткіншектерде
девиантты мінез-құлық формаларының ішкі алғышарттары пайда болуын талдау
нәтижесі бойынша, шартты түрде мұндай мінез-құлық көрініс табатын, келесі
симптокомплекстерді ерекшелеуге болады: өзіне қатынасы симптокомплексі
(Мен- концепциясы); формальді емес топтпрдпғы достарына қатынасы, ата-
аналарына қатынасы, мектеп пен оқу іс-әрекетіне қатынасы, мәдениетке
қатынасы, девиантты мінез-құлықтың шеткі формаларына қатынасы, тұтас әлемге
қатынасы (құндылық бағдары, өмірлік мәні және т.б) (К.Роджерс) [54].
Бұл симптокомплекстердің әрқайыссында өзгерістер болуы мүмкін. Кейде
олар глобалды және сонда девиантты мінез-құлық формасы арқылы көрінетін,
жеткіншек тұлғасының терең және тұрақты дезадаптациясы туралы сөз
қозғалады.
Бір мезгілде бірнеше симптокомплекстерде болатын бұзылыстар, кейде бір-
бірлерін детерминациялайды. Сонымен, жеткіншекте құрбыларына, ата-аналарына
қарым-қатынасының бұзылуы, девиантты мінез-құлық формасы көрінісінің ішкі
механизмдері бола алатын, өзіне қарым-қатынасының өзгеруіне, психологиялық
деңгейдегі (өзіндік ерекшелікті жоғалту, ыңғайсыздық комплексі, тепе-
теңсіздік аффектісі және т.б) өзгерістерге әкеліп соғады.
Кесте 2. Девиантты мінез-құлықта байқалатын,
жеткіншектер қатынасының бұзылысы
Қатынастар симптокомплексі Жеткіншектер девиантты
мінез-құлықтарының негізгі көріністері
Мектепке және оқу іс-әрекетіне Мектептен кету, қаңғыбастық,
қатынасы. Өзіне қатынасы жеткіншектік маскүнемдік,
агрессивтілік, күмәнді топтарда уақыт
өткізу.
Формальді емес топтағы Интимді қатынаста бетімен кету,
құрбыларымен қатынасы Өзіне қоздырушы заттарды қолдану, ұрлық,
қатынасы. ересектерге қатысты ашушаңдық
Отбасына қатынасы Әрекетсіздік, агрессивтілік, ұрлық,
Өзіне қатынасы қоздырушы заттарды қолдану,
қаңғыбастық
Мектепке қатынасы, отбасына Ересектер криминогенді
қатынасы, өзіне қатынасы компанияларына қатысу, тәрбиелеуші
ересек адамдарға дөрекілік көрсету,
еркіндік, жезөкшелік, нашақорлық.
Әлемге қатынасы, өзіне қатынасы.Әрекетсіздік, цинизм, кішілерге
қатысты агрессивтілік,
Қаңғыбастық, тонау, таксикомания,
жеткіншектік маскүнемдік.
Айтылғандардың көзжеткізерлік дәлелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Кафедра: Теориялық және қолданбалы психология
ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АНЫҚТАУ
Магистрант: Ашанова Ә.
Мамандық: Педагогика және психология
Ғылыми жетекші: Бөлеев Т.Қ.
Тараз - 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...3
1 ҚИЫН БАЛА МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала ғылыми категория және психологиялық-педагогикалық зерттеу
объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Жеткіншектер психологиясы және олардың мінез-құлқындағы қарама-
қайшылықтардың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...24
1.3 Қиын жеткіншектердің қоршаған ортаға бейімделу процесінің
психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
2 ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУ ЕРЕКШЕЛІГІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ
ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қиын балалардың ауытқушылық мінез-құлқының психологиялық-педагогикалық
диагностикасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 50
2.2 Коррекциялық жұмыстар арқылы қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделу
тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
2.3 Дамытушы жұмысқа дейінгі және одан кейінгі экспериментті статистикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .88
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...100
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 102
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...110
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің нарықтық қатынастар кезеңінде
болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде
дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына әсіресе жаңа жас ұрпақтың
сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.
Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға кереғар, келеңсіз
құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті, заман
талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуға, ұстаздардың сонымен қатар ата-
аналардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Бұл міндетке халқымыздың ғасырлар бойғы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие
дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір қасиеттері тағылымды,
рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы үшін қызмет
етуге дайын азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады.
Бұл мәселеге байланысты ел басымыз Н. Назарбаев: “Жаңа жағдайға сай
біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам
тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және
дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік
адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады” деп атап
көрсетті [1, б.4].
Осыған байланысты бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие
ісінің мазмұны Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология,
педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып
жетілдірудің қажеттігі туындауда. Бұл бір жағынан, екінші жағынан, бүгінгі
өскелең ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтардың өнегелік нұсқаларын бір-
біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын,
құрылысын және нысандарын одан ары жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр.
Үшіншіден әрбір қоғамда болып тұратын формациялық өзгерістер өскелең ұрпақ
тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік әдістемелік
технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды талап етеді. Қазіргі кезде
елдегі әлеуметтік қайшылықтардың асқынуы кәмелетке толмаған жеткіншектердің
арасында қылмыстық істер жасауына жағдай туғызуда. Дөрекілік күйдегі
бейресми жастар құрамдары саны өсуде, олардың өзгермелі теріс пиғылдары
сана-сезімдері қаталдыққа, озбырлыққа, өтірікшілдікке, жеке басын ойлау
бағдарламаларын мінездейді.
Мектептер мен отбасы жағдайларында кейбір жеткіншектердің талап-
тілектерімен келіспеу, ой-пікірлерімен санаспау, жеке-дара ерекшеліктері
мен бейім қабілеттерін ескермеулеріне бұлар тарапынан қарсылық туғызса,
оларға ұсынылған идеялар мен мұраттардың күйреуі, табиғи түрде шиеленіске
апарады.
Рухани жағынан кейбір жеткіншектердің азуы және соның нәтижесінде
өзімшілдік қатынасқа мойын бұрып, оларды енжарлыққа, өзіне және басқаға
немқұрайлықпен қарауға, арақ-шарап, темекі, наша тарту және уытты сұйық
заттарды иіскеу, қылмыстық істер жасауға дағдылана бастайды.
Екіншіден, жеткіншектерге тән қасиет - өзіндік тәуелсіздік, дербестік,
басқаға бағынышты болмау. Сол себептен, өзінің күш-қуатын, жеке басының мән-
мағынасын түсінуге ұмтылыс жасайды. Оны ұғынуға мүмкіндіктерді мектептегі
оқу-тәрбие мен еңбек процесіне қатыстарынан байқалады. Себебі, девиантты
мінез-құлықты балалар типтік ерекшеліктеріне байланысты тіршілік
қиыншылықтарына кезігіп, оны жеңіп шығуға ішкі жай–күйі жол таба алмай
әлеуметтік–педагогикалық тұрғыдан қорғалынбайды.Содан девиантты мінез-
құлықты бала ешкімге керегім жоқ деген сезімге беріліп кінәны үлкендерге
теліп айналасымен жан-жалдасуға, ұрыс–төбелеске бейімделеді. Қажеттіліктің
орнын толықтырудың жолы – бос уақытын мақсатсыз пайдалану, мектеп тәртібін
ұстамау, заң нормаларын бұзу, қылмыстық істер жасау.
Зерттеу жұмысымыздың өзектілік құндылығы, девиантты мінез–құлықты
балаларға психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ішкі жан дүниесін
түсіну, ынта–ықыласына, жалпы жеке ерекшеліктеріне орай өмірде өз орнын
табуға көмектесу.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда. Қиын бала психологиясымен айналысқан
шетел ғалымдардан М.Вебер, В.Вичер, Н.Гибш, Р.Мертон, Р.Миллз, Дж. және
А.Стимсон, ресейлік зерттеушілерден М.А. Алемаскин, А.С. Белкин, Л.М.
Зюбин, Д.В. Колесов, Г.П. Медведев, М.Ф. Мягков, Д.И. Фельдштейн, Г.А.
Власова, В.Я. Гиндикин, О.В. Кербиков, В.В. Ковалев, М.З. Певзнер, Г.Е.
Сухарев, М.М. Бабаев, К.Е. Легошев, Г.М. Миньковский жатқызуға болады.
Балалар мен жеткіншектердің девиантты мінез-құлық мәселесімен бірқатар
қазақстандық зерттеушілер де айналысты (В.Г.Баженова, Р.А.Дебагян,
А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Керимов, В.П.Кривошеев,
Л.В.Лысенко, И.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов, В.П.Шевченко,
Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов, А.Т.Ақажанова, Т.Қ.Бөлеев).
Қиын балаларды түрлі сипатта зерттеген ғалымдардың зерттеулері аса
құнды. Жезөкшелік (Я.И. Гелинский, С.И. Голод, А.А. Габианн т.б.);
алкоголизм (В.М. Бехтерев, Н.И. Григорьев, Ф.А. Шереги т.б.);
жеткіншектердегі токсикомания (В.С. Битенский, А.Е. Личко,
Б.Г. Херсонский); өзін-өзі өлтіру (Я.И. Гилинский, Л.Г. Смольский,
В.С. Овчинский т.б.); криминалогия (Н.В. Кудрявцев, В.М.
Коган, А.М. Яковлев т.б.) мәселелерін және оларды
әлеуметтендіру жолдарын жан-жақты зерттеп, сипаттаған.
Девиантты мінез–құлықтың жан–жақты қарастырылғанына қарамастан, бұл
мәселе төңірегінде қазіргі кездегі девиантты мінез-құлықты жеткіншектерді
бейімдеу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері белгілеп көрсетілмеген.
Қазіргі уақытта психологиялық теория мен практикада жеткіншектер
девиантты мінез-құлықтарының бейімдеу процесінің гуманизациялануының
қажетті алғы шарттары қалыптасты. Жеткіншектердің девиантты мінез-
құлықтарын бейімдеуде теориялық зерттеулер тиімділіктерін арттыруға
бірқатар жағдайлар негіз болды: отандық психологиялық-педагогикалық
ғылымның әлемдік педагогикалық мәдениетке интеграциялануы; әлемдік
қауымдастықпен әлеуметтік байланыстардың кеңеюі, психология ғылымына
прогрессивті батыс концепцияларының енуі; ұрпақтың рухани өркендеуі мен
жандануына қызығушылықтың күшеюі; біріктіруші бастамасы адам болып
табылатын аксеология, герменевтика, психология, синергетика, философия,
медицина, құқықтанудан білімдерді синтездеуге негіз болатын ғылымдар мен
оның салаларының дамуы.
Қазіргі мектепте кең әрі әртүрлі ұсынылған жеткіншектер девиантты
мінез-құлқын бейімдеудің гуманизациялану процесінің эмпирикалық тәжірибесі
оны зерттеу, көпшілік тәжірибеде шығармашыл жүзеге асыру жолын ашады.
Сонымен қатар, жеткіншектердің девиантты мінез-құлқының бейімдеуде тұтас
гуманистік-бағдарлы жүйенің жоқтығы зерттелетін процесті тұтастай ету
тиімділігін арттыруға негіз болмайды.
Демек, бұл мәселенің шешімін табу, психологиялық мүмкіндіктерін
белгілеп беру тақырыбымыздың көкейкестілігін дәлелдейді. Сол себепті
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделуін
психологиялық тұрғыдан анықтау деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты - Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделу
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны - Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделуінің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні – Қиын балалардың қоғамдық ортаға бейімделу процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жеткіншек тұлғасына гуманистік
бағдарланған коррекциялық жұмыстар арқылы әсер ететін болсақ, онда ауытқушы
мінез-құлықты қоршаған орта жағдайына бейімдеуге болады, өйткені бұл оның
қарқынды түрде өзін-өзі дамытуына, өзін-өзі жүзеге асыруға ынталандыруына,
өзара әрекеттің міндеттерін тиімді шеше алуына, өзінің мәртебесі мен ар-
намысын көрсете білуіне қол жеткізеді.
Зерттеу міндеттері:
- қазіргі кездегі қиын балалар және олардың бейімделу ерекшелігі туралы
зерттелген ғылыми еңбектерді талдау және жүйелеу;
- қиын балалардың мінез-құлықтарын қоршаған ортаға гуманистік-бағдарлы
бейімдеудің мәнін анықтау;
- қиын балалардың қоршаған ортаға бейімдеу критерийлерін айқындау;
- қиын балаларды бейімдеу әдістемесін эксперименттік сынақтан өткізу.
Зерттеудің теориялык-әдіснамалық негізі: Гуманизмнің қазіргі
тұжырымдамалары (И.А.Бердяев, В.С.Библер, Л.П.Буева, Л.А.Кочан, А.Маслоу,
К.Роджерс, В.С.Соловьёв және т.б.); адамның тұлға, индивид және іс-әрект
субъектісі ретіндегі іргелі жағдайлар (Б.Г.Ананьев, К.А.Абульханова-
Славская, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец,
В.Н.Мясищев, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн); тұлғаның
бағыттылығы туралы гуманистік идеялар Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович,
А.Н.Леонтьев, А.Г.Маслоу, С.Л.Рубинштейн); қиын бала және олардың бейімделу
ерекшеліктері (М.И.Бобнева, С.А.Даштамиров, А.А.Ивин, Е.М.Пеньков,
В.Д.Плахов, В.Н.Кудрявцев т.б.)
Зерттеу әдістері: Оқытушыларға арналған А. Бандура мен Р.
Уолтерстің девиантты мінез-құлықтың пайда болу алғы шарттарын анализдеу
схемасы, Басс-Дарки сұрақнамасы, Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы
(К. Роджерс, Р. Даймонд), Ата-ана уайымының шкаласы (И.М. Желдак).
Зерттеу жаңалығы:
- қиын жеткіншектердің мінез-құлықтарын қоршаған ортаға гуманистік-
бағдарлы бейімдеудің мәні анықталынды;
- қиын балалардың қоршаған ортаға бейімдеу критерийлерін айқындалды;
- қиын балаларды бейімдеудің арнайы коррекциялық бағдарламасы ұсынылды.
Зерттеудің теориялық мәні:
-қиын бала мінез-құлқының гуманистік-бағдарлы тұрғыдан бейімдеудің
теориялық-әдіснамалық негіздері жасалды;
-қиын мінез-құлықты жеткіншектерді бейімдеу тұжырымдамасы жасалды;
-негізгі заңдылықтар айқындалып және жеткіншектерді бейімдеудің
гуманистік принциптері жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
-жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын психологиялық-педагогикалық
диагностикалау әдістемесі жасалды;
-жеткіншектерді қоршаған ортаға бейімдеудің ғылыми-негізделген
ұсыныстары жасалды;
- жеткіншек тұлғасының өзіндік дамуын қазіргі ғылыми түсініктермен
сәйкес келтіруге мүмкіндік беретін, қиын бала мінез-құлқын бейімдеудің
тұжырымдамасы жасалды;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Адамды қоғамға, әлеуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен
әлеуметтік тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым–қатынас және мәдени
тәжірибелерде бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып
табылады.
Қиын жеткіншектердің тиімді бейімделудің негізгі критерийлеріне өмір
сапасына қанағаттану сияқты жеке қажеттіліктеріне байлансты субъективті
критерий және өзіндік идентификация, өзіндік балануға арналған рефлексивті
критерийлер жатады.
Жеткіншекке бағытталған коррекциялық жұмыстары, оның өзіндік дамуын
ояту мен қолдау арқылы, ауытқушылық мінез-құлқын қоршаған ортаға бейімдеуге
бағытталған психологиялық шарттардың кешенін жасау есебінен ықпал ету
мүмкіндіктерін береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды,
библиографиялық көрсеткіш және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы. №36 қазақ орта мектебі.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (IX-XII2010ж) қазіргі кездегі жеткіншектер
арасындағы девиантты мінез-құлық мәселесіне байланысты ғылыми-зерттеу
еңбектері талданып, ғылыми-теориялық негізі берілді.
Екінші кезеңде (I-X2011ж) қазіргі кездегі жеткіншектер
арасында девианттылық туралы білім деңгейлері өлшеніп, талдау, салыстыру,
эксперимент жұмыстарын ұйымдастыру, тәжірибелік жұмыстардың жоспарын жасау,
қоғамдағы жат қылықтарға деген көзқарастарын анықтауға бағытталған іс-
әрекеттер атқарылды. Сауалнама, сұхбат, тест жүргізіліп, тиісті мәліметтер
жинастырылды.
Үшінші кезеңде (XII2011-IV2012ж) барлық кезеңдерде
жинақталған зерттеу нәтижелері қорытындыланып, магистірлік диссертацияның
мазмұнына енгізілді және ғылыми-тәжірибелік талдаулар жасалды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы.
1 ҚИЫН БАЛА МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қиын бала ғылыми категория және педагогикалық-психологиялық зерттеу
объектісі ретінде
Қазіргі таңда елімізде практикалық психология ғылымы қарқынды даму
үстінде. Психологтардың ең маңызды жұмыстарының бірі-тәртібі нашар қиын
балаларды анықтау, қиындықтың себебін білу және олармен түзету жұмыстарын
жүргізу, оны болдырмаудың жолдары мен бейімдеу жұмыстары болып табылады.
Қиын бала, қиын оқушы деген атаулар қазіргі кезде өте жиі кездесуде
және олармен жүргізілетін жұмыстар күрделене түсуде.
Қиын бала ұғымы бүгінгі таңда тек ата-ана мен ұстаздар қауымын ғана
емес, сонымен қатар, социолог, психолог, юрист, дәрігер мамандарының
назарын аударып, бүкіл қоғамды алаңдатып отырған әлеуметтік мәселе.
Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға тап болады.
Оның осы ортада өзін нық сезінуі мен үйлесімді дамуы үшін көптеген
факторлар қажет. Қазіргі көп мәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші
жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына ауқымды әсерін
тигізеді.
Қиын бала күнделікті педагогикалық, психологиялық әсерге көне
бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп қарауды, мұғалімнің ерік-
жігерін, күшін, педагогикалық еңбегін қажет ететін оқушы.
Психологияда қиын балалар туралы бірдей, біркелкі түсінік
қалыптаспаған. Қиын балалардың қатарына әртүрлі себептермен ілініп
жатады, яғни үлгерімі нашар, тәртібі нашар, психикалық ауытқулары бар,
тұрмысы төмен отбасының балалары, т.б. Ондай көптүрлі себептер қиын
балалармен жұмысты одан әрі күрделендіреді.
Қиын бала екенін анықтаудың мынандай белгілері бар:
1. Ол баланың тәрбие жұмысына қарсылық білдіруі, педагогикалық іс-
әрекетті қабыл алмауы.
2. Баланың қиындығын анықтаудың ең маңызды белгілерінің бірі ол – жанұя
мүшелерімен, достарымен, сыныптастарымен қарым-қатынасының мүлдем
өзгеруі. Яғни, тәртібінің нашарлауы, тәртіптіліктің қарапайым
ережелерін орындамауы, мұғалімдермен, оқушылармен үнемі қақтығыстың
болуы, ата-аналарының беделін мойындамауы, тыңдамауы. Мұның бәрі
баланың қоршаған дүниемен арақатынасының бұзылғандығын көрсетеді.
3. Бала психикасының біркелкі дамымауы. Мысалы, баланың физикалық
жағынан күрт дамып, ойлау қабілетінің артта қалуы.
4. Бала бойындағы жағымсыз, керексіз қасиеттердің пайда болуы. Олар:
ешкімді тыңдамау, өтірік айту, өзімшілдік, сенімсіздік, қиқарлық,
сотқарлық, дөрекілік, ұрлық жасау, сабақ үлгерімінің нашарлауы,
сабаққа көп қатыспау, жалқаулық.
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын бейімдеу процесінің
концептуалды моделін жасау девиантты мінез-құлық түсінігінің мәнін
психологиялық-педагогикалық категория ретінде ашу қажеттігін негіздейді.
Девиантты мінез-құлық әлеуметтану, қриминалды, психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Сонымен қатар басқа
бірқатар да ұқсас түсініктер кездеседі: ауытқыған мінез-құлық,
делинквентті мінез-құлық, дезадаптивті, импульсивті, тұрақсыз, аномальді,
аморальді, асоциалды, мәселелеі, аффективті, психопатиялы және т.б.
Аталған ғылымдар мамандары өз зерттеулерінде өз пәнінің түсініктер
аппараттарын ұстанбай, девиантты мінез-құлық сипа оны көбейіп келе жатқан
жаңа дифиницилер сипаты белгілеріне қатыстыра отырып, осы түсініктер
белгілерін белсенді түрде арттыруда. Бір құбылысты анықтау үшін осындай
көптеген синонимдерді қолдану девиантты мінез-құлық түсінігін түсініксіз
етуі заңдылықты және зерттеуде осы тұрақты дефиницияның нақтылануын талап
етеді.
Соңғы уақытта ауытқыған мінез-құлық түсінігі кеңінен тарады (В.А.
Попов, С.И. Плаксий, В.Н. Кудрявцев, Я.И. Гилинский, Н.Н. Рыжкин және т.б).
Ауытқыған мінез-құлық философиялық, әлеуметтану және педагогикалық
әдебиеттерде әлеуметтік қабылданған нормалармен сәйкес келмейтін индивидтер
іс-әрекеттерін сипаттауда кеңінен қолданылады. Бұл тәсіл осы дефиницияға
делинквенттілік, қиын тәрбиелену, педагогикалық назардан тыс қалған,
асоциалдылық, дезадаптивтілік құбылыстарды енгізуге мүмкіндік береді [2-5].
Бізді басым деңгейде ауытқыған мінез-құлық анықтамасының
педагогикалық-психологиялық тәсілдері анализі қазықтырады. Сонымен, А.С.
Бедкин оқушылардың ауытқыған мінез-құлқы деп мектеп ережесі мен
нормаларынан ауытқыған оқушыларды айтады. И.В. Акинфиев пайымдауынша, мінез-
құлықтағы ауықыған мінез-құлық бала тәрбиесінде негізделген даму жағдайы,
олардың жекелігі мен психологиялық ерекшеліктеріне толығымен немесе қанайда
бір деңгейде қарама-қайшы келетін әрекет түрінде болады [6].
В.М.Обухов зерттеулерінде өнегелі дамудағы ауытқу анықтамасын автор
тұлғаның жағымсыз қалыптасуының бастапқы деңгейі деп түсіндіреді [7].
Психологиялық-педагогикалық білімдер тұрғысынан ауытқыған мінез-құлық
түсінігіне нақтырақ түсінікті З.А. Раевская берді, ол девиантты мінез-
құлықты мектептік және өнегелі нормаларған сәйкес келмейтін деп анықтады.
Зерттеушінің пайымдауынша, мұндай трактовкадағы девиантты мінез-құлық
криминогендіден, аномальдіге қарағанда, құқық нормаларын бұзуды
қарастырмайды, ол тек психикалық сау балаларға ғана тән болуымен
ерекшеленеді: жағымды қызығушылықтар мен ұмтылыстардың жоқтығы, жоғары
қажеттіліктер, бірбеткейлік, тәртіпсіздік, қоғам қарсылығы, қақтығысшылдық,
ашушаңдық.
Педагогикалық практика мен тәжірибеде осы құбылыстың мәнін бейнелейтін,
ауытқыған мінез-құлыққа ең адеквадты дефиниция беру ұмтылысы қиын, қиын
тәрбиеленетін, педагогикалық назардан тыс қалған түсініктер
дифференциациясына әкеліп соқты.
Көптеген зерттеушілер қиын тәрбиеленетінді педагогикалық назардан тыс
қалу салдарынан дамитыны заңдылық деп пайымдаулары негізсіз емес (И.А.
Невский, Г.П. Медведев, Э.Г. Костяшкин, В.А. Крутецкий және т.б). В.А.
Крутецкий көрсеткендей, қиын балалар әрқашанда педагогикалық назардан тыс
қалғандар, олардың қандай да бір қарым-қатынасында үзіліс, педагогикалық
қателік болған,... оларға өз уақытында көңіл бөлініп, түзету жұмыстары
жүргізілмеген [8-10].
Қиын және педагогикалық назардан тыс қалған түсініктерін
теңестіруге Л.М. Зюбин қарсылық білдірді. Оның пайымдауыша, оқушылармен
тәрбие жұмысы барысында қиындықтар әртүрлі себептер бойынша пайда болады:
психикалық бұзылыстар, ақыл-ой дамуындағы уақытша тежеулер, психикалық
жүйке процесстерінің жылдам шаршауы және т.б [11].
Қиын тәрбиеленуді негіздейтін көптеген факторлардың болуы, әлеуметтік-
педагогикалық назардан тыс қалу сөз тіркестерін қолдануды қажет етеді
[12].
Ұсынылған дифиницияларды талдау, әрбір нақты жағдайда белгілі бір
танымдық құндылыққа ие деп тұжырымдауға мүмкіндік береді, бірақ белгілі бір
қарым-қатынас деңгейіне ұмтыла отырып, сол ғылыми теория шеңберінде жүзеге
асыруы қажетті қандай да бір ролді орындамастан, өзінің шектеулілігін
байқайды.
Ұсынылған түсініктердің басым көпшілігі нақты зерттеу мәселесінің
немесе ғылыми пән ерекшелігінің мақсаттары, міндеттеріне тікелей байланысты
дараланады. Осыдан ауытқушы мінез-құлықтың психологиялық- педагогикалық
аспектілері жиі жағдайларда әлеуметтік, криминологиялық аспектілермен
алмастырылады.
Келіспеушіліктерге қарамастан, көптеген ғалымдар нормадан ауытқыған
түрлі мінез-құлық заңдылықтары мен олардың маңыздылығын кешенді зерттеу
қажеттігін қолдайды (Б.Н. Алмазов, С.А. Беличева, Т.Д. Молодцова, В.А.
Попов) [13-15].
Көбінесе біздің девиантты мінез-құлық терминін таңдауымыз қоғамдық
дамуыдың қазіргі жағымсыз тенденцияларымен бағдарланады. Қоғамда
жеткіншектер санасының қарқынды примитивизациясы орын алған. Жеткіншектік
жасерекшелігіне байланысты делинквентті ретінде қарастрылуы мүмкін ауытқушы
мінез-құлық құбылыстарының өшпенділік, дөрекелік, ашушаңдық формалары
көрініс табуда. Девиантты сипаттағы асоциалды істер жасаған 13 жастағы
жеткіншектерге кәмелеттік жасқа толмағандар инспекциясына есепке алу,
қолайсыз балалар мен жеткіншектер үшін арнайы мектеп- интернаттарына бөлу
сияқты күштеу іс-шаралары жүргізіледі.
Осылайша, сырт көріністері бойынша жеткіншектердің (жеткіншектік
маскүнемдік, қаңғыбастық, жезөкшелік және т.б) әрекеттері делинквентті
деңгейге жақындайды, бірақ қылмыстық заң назарына да түспейді. Девиантты
мінез-құлық (латын тілінен deviantio- ауытқу)- көрінісінің шеткі
формаларында құқықтық жазалану сипатында болатын, қабылданған нормаларға
қарама-қайшы мінез-құлық.
Жеткіншектер девиантты мінез-құлық мәнін түсіну оны негіздейтін
барлық факторлар жиынтығы рөлдерін сезінусіз мүмкін емес. Зерттеушінің
жеткіншектер девиантты мінез-құлқы процесінің әлеуметтік, биологиялық және
психологиялық факторларына дәстүрлі түрде көңіл бөлу факты орынды.
А.Ақажанованың пікірінше, девиантты мінез-құлық формаларының көптігі
оларды тудыратын факторлардың кең спекторын қарастырады. Фактор ретінде
белгілі бір жағдайларда қандай да бір құбылыстар өтуінің себебі болатын
қозғаушы күшті айтамыз [16].
Кез-келген тәрбие құбылысы өз дамуында сыртқы (әлеуметтік-
педагогикалық) және ішкі (психологиялық) факторлармен негізделген. Түрлі
парадигмалық тәсілдер зерттеулерде әр топтың біріншілігі мен екіншілігін
көосетсе де, бұл факторлардың барлығы диалектикалық бірлікте. Осыған
байланысты әр топ факторларын талдау қажет.
Ертеден философиялық зерттеулерде тұлғаның өнегелілігі мен оның мінез-
құлқына дамуы процесіне ықпал ететін әлеуметтік және биологиялық факторлар
қарастырылады.
Тұлға дамуында әлеуметтік және биологиялық факторлардың әлеуметтік
және биологиялық факторларлың гносеологиялық алғышарттарын айқындау XVIII
ғасыр француз философтары К. Гельвеций мен Д. Дидро еңбектерінде орын алған
[17-19].
Қарама-қарсы көзқарас ретінде К. Гельвецияны сынға алған Д. Дидро
көзқарастары келтіріледі: Мен ата-аналар үшін осыдан артық теорияны
білмеймін. Бұл оның басымдылығы. Сол сияқты барлығына бірдей сәйкес деп
есептелетін теорияны да білмеймін [19].
Д. Дидроның К. Гельвеция идеяларын абсолютизациялауы, оларды және
олардың идеяларын жақтаушыларды дәстүрлі түрде тұлға мен оның мінез-құлқы
даму процесінің өмірлік факторлары тәсілдерінде социологизаторлық (К.
Гельвеции) және биологизаторлық (Д. Дидро) бағыттар өкілдері деп есептеуге
әкеліп соқты.
Адам туралы қазіргі ғылымдарда тұлға дамуының қандай да бір
факторларының басым күші бірқалыпты тұрақталмайды деп трактатталуда.
ХХ ғасырдың басында кейін ортасында әйгілі болған биоәлеуметтік
концепциялар түрлі биологиялық факторларға шешкші роль береді: дене
құрылымы (У. Шелдон), физикалық ерекшеліктер (Ч. Ломброзо), индивидтің
қандай да бір мінез-құлыққа жақындылығының генетикалық бейімділігін
өарастырады (Жуковская В.И. және т.б) [20].
Биологиязаторлық тәсілде қылмыстық мінез-құлық табиғатын түсіндірудің
ғылыми ұмтылыстары итальяндық зерттеуші Ч. Ломброзоға тиесілі. Оның
антропологиялық теориясына сәйкес, қылмыскерлердің төрт типі бар: а) туа
біткен қылмыскерлер; ә) құмарлық бойынша қылмыскерлер; б) кездейсоқ
қылмыскерлер; в) жанауруына шалдыққандар. Осыдан, белгілі бір соматикалық
ерекшеліктерімен (бас сүйегінің құрылысы, бет-әлпеті) сипатталатын туа
біткен қылмыскерлерді уақытында танып және оларды қоғамнан біржолата
шектеуге болады.
Айта кететін жағдай, генетика (Э. Уилсон), хирургия (С. Джефери)
жетістіктеріне сүйенетін, қазіргі биологизаторлы криминалды
теорияларқылмыскердің туабіткендігі туралы түсініктен алшақтап кеткен.
Олардың тұжырымдарына негізделген биопсихикалық, психотерапевтік және
медициналық әдістер ерекше назарға тұрарлық және де бүгінгі таңда қолайсыз
балалармен тәрбие жұмысында қолданылуда. Сонымен қатар, клиникалық тәсіл
шектеулі мүмкіндіктерге ие және әлеуметтік-педагогикалық ауқымды
жұмыстардан тыс, мұндай балаларды қолдаусыз жеткіншектер девиантты мінез-
құлықтарының бейімдеуда айтарлықтай нәтиже бермеуі мүмкін.
Биологизаторлық бағытпен қатар криминологияда қылмыстың себептерін
түсіндіретін социологизаторлық тәсіл қарқынды дамыды (Ж. Кетлер, Д. Дьюи,
Э. Дюркгейм, Г. Тард және т.б) [21;22].
Ж. Кетле, Э. Дюркгеймнің белгілі бір тарихи кезең уақытында жүргізген
түрлі аномалді көріністердің масштабты статистикалық талдауы соғыс,
экономикалық дағдарыстар мен әлеуметтік серпілістер уақытында адамдар
арасында аномалді мінез-құлықтың қарқынды көбеюін көрсетеді, бұл жағдай
осындай құбылыстардың түпкі тамысыр қылмыскердің туаберілген
ерекшеліктері екендігін жоққа шығара, оның себебі ретінде әлеуметтік
негіздерді көрсетеді (Кривцова С.В.) [23].
Қылмыстың шетелік әлеуметтік-психологиялық теориялары де ерекше
назарға ие. Осы қатынаста біз үшін батыста, қылмыстың себебі ретінде 200-ге
тарта факторларды қарастыратын (М. и Э. Глюк), көп факторлар теориясы кең
тараған. Сонымен қатар, осыншама көптеген факторлардың бір реттік
есептелуі қылмыстық мінез-құлықтың айқын бейнесін көрсетпейді.
Біз үшін әлеуметтік ерекшелеу, тәртіп бұзушы алдын-ала ерекшелеу
осындай балалардың делинквентті және девиантты мінез-құлықты игеру
процесіне ықпал етеді деп есептейтін американдық әлеуметтік психологтар
зерттеулері де ерекше қызықтырады.
Мойындау қажет, отандық ғылымда 70-80 жылдардың басында
жеткіншектердің девиантты мінез-құлқының детерминация процесін негіздейтін,
жүйелі тәсіл орын алған (М.А. Алемаскин, Г.Г. Бочкарева, Л.М. Зюбин, И.А.
Невский, Д.И.Фельдштейн және т.б). Сонымен қатар, кезең тұрағы деп
аталатын жалпы методологиялық және саяси-әлеуметтік парадигмамен қойылатын
елеулі шектеулер осы реттегі зерттеулерді күрделендірді. Осылайша, 50-ші
жылдардағы генетика құлдырауы, ауытқыған мінез-құлық биопсихологиялық
детерминанттарын биологизаторлық деп бағалаған [8;12;24].
Мінез-құлықтың қандай да бір құқыққа қарсы формаларына жетелейтін,
әлеуметтік факторларды зерттеу жолында елеулі қиындықтар пайда болды,
өйткен бар әлеуметтік құрылымның нақтылығы еріксіз күмәнге қойылды.
Айтылғандарды қорытындылай келе, жеткіншектер девиантты мінез-құлықтың
бейімдеуда сыртқы және ішкі факторлар ықпалының метологиялыұ негізі
көптеген себептермен толық зерттелменген. Біріншіден, девиантты мінез-
құлықтың көптүрлілігі оны детерминациялайтын кешенді факторларының
әртүрлілігін білдіреді. Екіншіден, қандай да бір факторлардың девиантты
мінез-құлық формаларына ықпалының қарқындылығы белгісіз. Үшіншіден, бұл
факторлардың рөлі мен ықпалын тұрақты деп мойындауға болмайды. Берілген
уақытта қандай да бір мінез-құлық формалары қалыптасуына ықпал ету
факторлары қоғамдық дамудың басқа кезеңінде нейтралды болуы мүмкін.
Фактор түсінігі деп жазады В.Н. Кудрявцев, қандай да бір процестің
жүруіне белгілі бір мәнде сйкес құбылысты білдіреді, бірақ фактор ықпалына
қарағанда мәні қандай екендігін аталған түсінік түсіндіре алмайды [5].
Сондықтан да, өзара әрекеттесуші және өзара детерментті факторларды
зерттеуге бағытталған тек жүйелі зерттеулер ғана жеткіншектер девиантты
мінез-құлқының бейімдеудың психологиялық қамтамасыз етілуінінің шынайы
процесіне объективті сипаттама береді.
Тұлға дамуы мен тәрбиелеуде психологиялық фактор рөлін айқындауда
жүйелі тәсіл екі негізге басты тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді: а)
сыртқы факторлар (әлеуметтік) сыртқы (психологиялық) арқылы әрекет етеді
және осылайша өздерін анықтайды; ә) ішкі (психологиялық факторлар)
сыртқылар арқылы белсенді әрекет ете отырып өзін өзгертеді.
Мұндай өзара детерминация ғалымдар мен педагогтарды жеткіншектер
девиантты мінез-құлықтарын бейімдеу процесін детерминациялайтын әлеуметтік,
биологиялық және психологиялық факторлар жиынтығын зерттеу мен айқындауға,
сонымен қатар осындай мінез-құлыққа шешуші әсер ететін олардың кешенін
көрсетуге бағытталған. бағытталған.
Сыртқы және ішкі факторлардың өзара байланысы тұлғаның әлеуметтенуі
барысында жүзеге асады. Соңғы жылдары жиі қолданылатын әлеуметтену
термині үлкен мәндік жүктемеге ие және түрлі авторлармен түрліше
трактатталады. Біздің көзқарасымыз бойынша, күрделі құбылыстың толық мәні
В.И.Андреевтің анықтамасында сипатталған: Әлеуметтену- бір жағынан,
индивидтің әлеуметтік ортаға ену арқылы әлеуметтік тәжірибені игеру,
екіншіден, белсенді әрекет, әлеуметтік ортаға белсенді ену есебінен
әлеуметтік байланыстар жүйесіне енуден тұратын екіжақты процесс [26].
Л.С. Выготский жазғандай, тұлға әлеуметтенуіне орай, адамзат
мәдениетіне енеді.Тұлға мен қоғам өзара әрекеттестігі күрделілігін көрсете
отырып, Л.С. Выготский ғылымға дамудың әлеуметтік ситуациясы терминін
енгізді. Берілген түсінік толыққанды дамуына негіз болатын, тұлғаның сыртқы
және ішкі даму процестерінің өзіндің үйлесімін қарастырады. Сонымен, егер
қиын оөылатын жеткіншекке ешқандай дайындықсыз санасына жоғары математика
туралы дәріс бере бастаса, мұндай сыртқы жағдайлар ешқандай жақсылыққа
әкеліп соқпайтыны белгілі, яғни тұлға дамуы дұрыс жолмен жүрмейді. Басқа
сөзбен айтқанда, әлеуметтену процесінде жеткіншек оның ертеде игерген
тәжірибелері мен қажеттіліктерімен белгілі бір сәйкестікте болатын ғана
стереотиптерді, нормалар мен құндылықты бағдарды игереді [27;28]. Жеткіншек
тұлғасы қоршаған ортамен оны қоршағандарды таңдамалы түрде меңгере отырып
өзара белсенді әрекеттеседі. Сондықтан жеткіншек тұлғасының әлеуметтену
процесіне ықпал ететін әлеуметтік-экономикалық және медико-биологиялық
факторлардың қамтылуы, педагогикалық борыш пен құзырлықты жеткілікті
тартпайды. Бірақ бұл факторларды да жеткілікті деңгейде бағаламауға
болмайды, немесе еліміздегі күрделі әлеуметтік- экономикалық жағдай қазіргі
дамуында жеткіншектерге стихиялы қауіпсіз факторлар ықпалының қарқынды
болуына әкеліп соқты. Макроорта арасындағы факторлар олар кедейлік,
жоқшылық, жұмыссыздық, локальді әскери қақтығыстар, миграция, қылмыс және
т.б. Мезаортаның жағымсыз факторларына ең алдымен аудан, қаладағы өмір сүру
күрделілігін, экологиялық жағдай, тұрмыстық жағдайлар мен жергілікті
халықтың мәдениет деңгейінің төмендігі жатады. Үлкен қалаларда қылмыс
деңгейі өте жоғары удандар бар екені белгілі деп көресетеді М.Раттер. Ары
қарай: Әлеуметтік деңгейі төмен аудандар балалары арасында қылмыс деңгейі
жоғары [30].
Микроортаның жағымсыз факторлары арасында екі маңызды тәрбие
институттары бар- жеткіншектер дезадаптациясы, түрлі девиантты мінез-құлық
көріністері негізі болатын мектеп пен жанұя. И.Д. Фрумин көрсеткендей,
мектеп-маңызды әлеуметтік символ әлеуметтенудің күрделі қызметін орындай
алмай отыр. Мектеп пен бала бір бірлеріне агрессивті. Жеке педагогтардың
құзыретсіздігі, епсіздігі, жеткіншек тұлғасын, оның табиғи белсенділігін,
экзистенциалды қабілетін мойындамау қатерлі топ балаларымен өзара қарым-
қатынасында мәндік және эмоционалды қайшылықтарға әкеліп соғады. Б. Н.
Алмазов былай дейді, педагогтар оқушыдан қандай да бір идеалды бейне
жасайды, бірақ жиі жағдайларда сәтсіз өтеді. Көпшілігі үшін тек девиантты
мінез-ққлық (қаңғыбастық, ұрлық, төбелес, бұзақылық, жезөкшелік,
нашақорлық, таксикомания) арқылы жүзеге асыруға мүмкін болатын, мектеп
жағдайында жеткіншек тұлғасының невилировкасы оның базалық қажеттіліктері
даму процесін жабады [14].
Бірақ жеткіншектер ортасында девиантты мінез-құлқының ең кең тараған
формасы қолайсыз отбасылар болып табылады. Отбасы бейнесін қабылдау
бейнесіне байланысты жеткіншекпен жүргізілген сауалнама, тіпті қарама-қайшы
нәтижелер берді. Егер қолайлы жеткіншектер олардың мінез-құлықтарына әсер
етуші факторлар ретінде келесілерді ерекшелесе: ата-анасының жоғары білім
деңгейі, ата-аналарының кәсіби статусы, отбасындағы өнегелі хал-ахуал; онда
девиантты мінез- құлықты балалар өз назарларын отбасының жағымсыз
факторларына бұрады: отбасындағы қақтығысты қатынас, жұмыссыз ата-аналар,
отбасындағы маскүнемдік және т.б.
Кесте 1. Отбасы факторының жеткіншектер іс-әрекеті
мен мінез-құлықтарына ықпалы
№ Отбасылық факторлар Ықпал деңгейі %
Қолайлы Девиантты
жеткіншектер мінез-құлықты
жеткіншектер
жеткіншектер
1 Ата-аналарының жоғары білім 68,2 17,2
деңгейі
2 Ата-аналарының жоғары кәсіби69,5 8,2
деңгейі
3 Отбасының жоғары өмір 54,5 19,5
деңгейі
4 Отбасының қолайлы материалды51,2 20,5
жағдайы
5 Ата-аналардың өзара 47,5 6,8
қарым-қатынасындағы
сыйластық.
Сыйластық
6 Ата-ана мен бала арасындағы 79,1 3,5
сыйлы қарым-қатынас
Уважительное отноше-
7 Отбасындағы өзара құрмет пен61,2 3,4
қолдау
8 Отбасындағы қақтығысты 18,2 96,1
қарым-қатынас
9 Отбасындағы маскүнемдік 8,1 58,5
10 Жұмыссыз ата-аналар 6,2 54,5
(немесе олардың біреуі)
Егер әлеуметтену түсінігінде тәжірибені игеру және оны қайта
жаңғырту талассыз болса, онда әлеуметтік бейімделуді анықтауда
келіспеушіліктер өте көп. Әлеуметтік бейімделу түрлі әлеуметтік рөлдерді
орындауға дайындық ретінде түсініле бастады. В.Н. Алмазов бейімделуді
оқушылардың тәрбие жағдайын қабылдауға ішкі дайындық ретінде қарастырады
[13].
Бейімделу, әлеуметтік бейімделу, бейімділік түрлі анықтамаларын
қоса отрып (В.А. Петровский), әлеуметтену түсінігінде тәжірибені
меігеру мен қайта жаңғырту болатыны сөзсіз болса, онда әлеуметтік
бейімделу- нәтижесі орта мен өз қажеттіліктерімен үйлесу болып табылатын,
тұлғаның белсенді бейімделу процесі. Сонымен қатар, мұндай үйлесімділік
шешуші сипатта болатын, сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтарды да
шеткермейді, керісінше ұсынады және тұлға дамуының қозғаушы күші болып
табылады. Және керісінше, шешілмейтін қарама-қайшылықтар тұлғаны бұзады,
оған зиян келтіреді, ішкі тұтастығын бұзып, нәтижесінде дезадаптацияға
әкеліп соғады [31-33].
Жеткіншектер дезадаптациясы процесіне жүргізілген соңғы уақыттағы
зерттеулер (Веттенберг Е.В., Цукерман Г.А. и др.), осы феноменнің ары
қарайғы дифференциациясы тенденциясымен байланысты, ол осы феномені мен
жеткіншектер девиантты мінез-құлық мәндеріне терең үңілуге мүмкіндік береді
[34-36].
Гуманистік бағыттылықтың дүниетанымдық ұстанымына сәйкес, адамның
бастапқы мәні позитивті және сәйкесті болып мойындалады(К. Роджерс).
Бұл мән потенциалды берілген және сыртқы орта жағдайларының фасилитациясы
барысында толыққанды дамуға бейімді. Осы жағдайда жеткіншектр айналасындағы
макпо-, мезо- және микросоциум мәні, педагогтың кәсіби іс-әрекеті тұлғалық
және балаға оның еркіндігіне, өмірлік жолын таңдау еркін ұсына отырып,
өзіндік дамуына жетелеу. Осылайша, субъектінің тұлғалық даму
қызығушылықтары басым бағдар болып табылады. Сонымен қатар, тәрбиенің
дәстүрлі отандық жүйесі (қазіргі уақытта стратегиясы мен тактикасы
өзгеріссіз сақталған) гуманистіге қарағанда, социодинамикалық тәсілге
қатысты бола отырып, зерттелетін процесс гуманизациясы мәселесіне ерекше
актуалдылық пен мәнділік береді.
Педагогтардың жеткіншек дамуының бастамасы ретінде өзіндік
детерминация мен өзіндік даму бастауы жеткіншектер девиантты мінез-құлқының
бейімдеу процесі гуманизациясының жаңа мүмкіндіктерін ашады. Бірақ
девиантты мінез-құлықты балалар мақсатты түрде өзін дамыту қадамдарын төмен
тиімділікпен орындайды, өйткені кең тараған ата-аналық махаббаттың
жеткіліксіздігі, күшпен тәрбиелеу, авторитарлы мектеп жеткіншектің өзіндік
таным, өзіндік тұжырым процесстерін шектеді [37].
Ата-аналар мен педагогтар арасында психологиялық сауаттылықтың жоқтығы
мен өзіндік жетілу мен өзіндік сезімде балаға педагогикалық көмектің
жұмсақтығы оларда осы процесстердің деформациясы мен жойылуын негіздейді.
Девиантты мінез-құлықты жеткіншектердің өзіндік дамудың ішкі
механизмдерін жіберу байқалатындай кешігумен жүзеге асады. Мұндай
балалардың өзіндік реттелу процесі арнайы бағдарлы тәрбиеге бой берместен,
әрқашанда дағдарысты, қарама-қайшы, түрлі векторлы болып өтеді: мақсат
дағдарысы, құрал дағдарысы, оның субъективті тәжірибесінің құндылықты
дағдарысы және т.б. Сонымен қатар, мұндай жеткіншектердің девиантты мінез-
құлқының бейімдеу процесі өзіндік көрегендікті жүзеге асыра отырып,
қалыптасқан тұлғалық коллизиялар арқылы жеткіншекке оның драмалық күйіне,
шынайы адами мүмкіндіктер шеңберін кеңейте отырып көмектесу керек. Дәл
осыдан педагогтар мен ата-аналар девиантты мінез-құлықтың бейімдеуда
гуманистік дәстүр негізі болып табылатын, әр балаға жеке тәсіл жасау керек.
Адамның табиғи белсенділігін, өзіндік анықталу мен өзіндік дамуда
экзистенциалды таңдауға оның құқықтарын мойындау жеткіншектер девиантты
мінез-құлқын негіздейтін жаңа іші механизмдер іздестіру қажеттігі туралы
тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Біздің көзқарасымыз бойынша, берілген
мәселені белгілеудің сәтті ұмтылысы Т.Д. Молодцоваға тиесілі [15].
Зерттеушімен ерекшеленген пускті психологиялық механизмдер (тепе-теңсіздік
аффектісі, когнитивті диссонанс, фрустрация, психологиялық
кедергілер және т.б) жеткіншектердің дезадаптациясы мен девиантты мінез-
құлық жоғарыда айтылғандардың тек объективті белгілерін ғана зерттеп қою
мүмкіндігін бермейді, сонымен қатар осы құбылыстың терең, әлсіз
қарастырылған жақтарына да қатысты болады. Сонымен қатар, жоғарыда
айтлғандарды пусклі психологиялық механизмдерді жеткіншектердің девиантты
мінез-құлықтарының нақты фактілерімен қатыстыру көптеген себептермен мүмкін
емес. Біріншіден, жеткіншекте девиантты мінез-құлықтың бір формасы кез-
келген пускілі психологиялық механизммен тудырылуы мүмкін. Қаңғыбастық
сияқты девиантты мінез-құлық фактісі қарапайым қатынас жеткіліксіз болатын
пускілі механизмдер дестесімен тудырылуы мүмкін. Екіншіден, жоғарыда
аталған пускілі механизмдер көбінесе сыртқы ортадан болатын, жеткіншек
табиғатынан шығатын факторлардың өзара әрекеттестігі салдары болып
табылады.
Л.И. Новикованың зерттеуінде девиантты мінез-құлық қалыптасуы
процесіне ықпал ететін, тұлға дамуы мен факторлары мәселесіне жүргізілген
философиялық және психологиялық талдау жеткіншектер девиантты мінез-құлқы
детерминациясының бастауы болып табылатын осындай ішкі батырмалы
механизмдердің бірқатарын ерекшелеуге мүмкіндік беретінін айтты. Оларға
мыналар жатады [38-40]:
Жеткіншек базалық қажеттіліктерінің төмен даму деңгейі;
субъективті тәжірибе бұзылысы;
жеткіншек шығармашылық белсенділігінің төмендігі;
еркін таңдау мінез-құлқының жоқтығы;
жеткіншектің өзіндік ерекшелігін жоғалтуы;
өмірдің мәні туралы қате түсініктер және т.б.
Жеткіншектер девиантты мінез-құлқының бейімдеуда гуманистік бастаманы
күшейту балалардың ауытқыған мінез-құлықтарында болып жатқан өзгерістерді
зерттеуқажеттігін шарттайды. Мінез-құлық бала тұлғасының психикалық
құрылымындар мен осы өзгерістер тудырған себептік ықпалдар арасындағы
байланысты бейнелейді. Мұны жасау жеткіншектердің девиантты мінез-құлық
мәселесін жүйелі тәсіл тұрғысынан талдау ғана мүмкін болады.
Соңғы уақытқа дейін ауытқыған мінез-құлық мәнін танудың ғылыми
ізденістерін күрделі бүтіннің қарапайым бөлімдерге мүшелену мен талдаудан
тұрған. Ғылыми танымның басқа типтері мен формаларынан жүйелі тәсіл
ерекшелігі, ең алдымен зерттеудің бірбағытты, аналитикалық, тікелей-себепті
әдістері мен бағттарынан бас тартумен байланысты. Жүйелі тәсілде өзара
әрекеттесуші элементтер кешені ретінде объектіге тұтастай және ннтегративті
мән беру кең тараған. Девиантты мінез-құлық мәнін ашуда жүйелі тәсіл рөлін
көрсете отырып, негізі ретінде келесі философиялық жағдайларды алдық:
• тұтастық бөлшектерден тұрады, бірақ мінез-құлық пен қасиеттер
тұтастығы осы бөлшектердің өзара әрекеттестігімен анықталады;
• тұтастық элементтері өзара әрекеттестіктері осы тутустықты сипаттайтын
және элементтерде болмайтын қасиеттер тудырады;
• бөлшектер қосындысына қарағанда, тұтас қандай да бір сапалы нәрсе;
• кез-келген тұтастық ортамен ерекше бірлікті құрайды;
• кез-келген жүйе жоғары реттегі жүйе элементі түрінде болады;
• кез-келген жүйе элементтері өз алдына төменгі реттігі жүйе ретінде
болады;
Педагогикамен аралас ғылымдардың қазіргі жетістіктері (психология,
психофизиология, синергетика және т.б) жеткіншектердің девиантты мінез-
құлқы феномені мәнін тануда жүйелі тәсіл туралы түсінікті терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Академик П.К. Анохин пайымдауынша жүйе деп, өзараәрекеттестігі мен
өзара түсінігі компоненттері пайдалы нәтиже алуға шоғырланатын сипатқа ие
болатын, таңдамалы ендірілген кмпоненттер жиынтығын атауға болады.
Жүйе анықтамасын негізге ала отырып, біздің көзқарасмызша
жеткіншектер девиантты мінез-құлқының ішкі механизмдерін зерттеуде
принципті мәнге ие, осы анықтама үшін бірнеше тән сәттерді қарастырайық
Біріншіден, жүйе ретінде өзара әрекеттесуші компоненттер жиынтығы емес, тек
таңдаулы енгізілгендер ғана аталады. Бұл мінез-құлық актісі жасалғанда
зерттеу объекктіміздің барлық компоненттері жүйе элементтері бола
алмайтынын, тек арнайы түрде таңдалғандары ғана бола алатынын білдіреді.
Соңғысы осындай таңдамалылықтың қандай да бір себеп, ішкі механизм бар
екендігі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
П.К. Анохин тұжырымдарына сәйкес, мінез-құлықтық акт әрқашанда алдын-
ала шешу- афферентті синтезбен болады. Осы кезеңде адам психикасында бір
мезгілде төрт негізгі компоненттердің бірмезгілдегі өзара
әрекеттестіктеріне өңдеу жүреді: берлген мотивациядағы басымдылық, жағдайлы
афферентация, осы сәтке сәйкестік, пускілі афферентация мен есте сақтау
[41;42].
Осы жерде бастысын ерекшелейік: есте сақтау мәліметтері берілген
ситуация қажеттілігімен салыстырылады. Қажеттіілік осы мәселені жүзеге
асыру әдістері мен құралдар таңдауын алдын-ала анықтайды. Тек солар ғана
осы мәселенің шешімі болады; қалғандарының барлығы ұмытылады. Берілген ойды
жеткіншектің мінез-құлықтық актісіне экстраполяциялай отырып, өткен
тәжірибе сол сәтте қалыптасқан ситуациямен салыстырылып және осы
қажеттіліктер жүзеге асуының жолдары мен құралдарын алдын-ала анықтайтын
қажеттілік мотивациясы жасалатыны туралы аналогия жүргізу қажет.
Психофизиологиялық деңгейде жүргізілген мінез-құлықтық акт жүйелі
талдауы жеткіншектер девиантты мінез-құлқының ішкі психологиялық
механизмдері мен детерминантын ашумен байланысты барлық міселелерді
қамтымайды. Сонымен қатар, ұсынылған мінез-құлықтық актіні талдаудың жүйелі
сипаты алынған нәтижелерді теорияда және күрделі балалық шақ мәселесін
шешуге бағытталған шынайы педагогикалық тәжірибеде қолдану үшін қосымша
мүмкіндіктер ашады (Аринина О.Н.) [43].
Мінез-құлықтық актінің қозғаушы күші қандай да бір іс жасау алдында
жеткіншектің өзі сезінетін қандай да бір базалық қажеттілік түрінде
болатын, доминанталы мотивация болып табылады. Берілген сәтте дәл осы
доминанталы мотивация немесе қажеттілік мінез-құлықтық актінің барлық
келесі кезеңдерінің ішкі пайда болу механизмі болады.
Жеткіншектің өзі сезінетін қажеттілік шешім қабылдауға қатысатын,
ақпаратқа ие болмайды. Ол іс-әрекеттік актіге қандай да бір қозғалыс
тудыратын әрекетпен салыстырылуы мүмкін: бұл әрекет болмаса- қозғалыс жоқ;
қажеттілік болмаса- алдын-ала шешу мәні де кезеңі де жоқ. Осылайша, базисті
қажеттілік негізінде туындайтын доминанталы мотивация, мінез-құлықтық
актінің барлық кейінгі процесстерін қоздырушы себебі болады.
Пайда болған қажеттіліктерді жүзеге асыру процесі есте сақтауға,
жеткіншектің субъективті тәжірибесіне назар аударуды негіздейді. Бірақ
субъективті тәжірибенің барлығы берілген ситуацияда, берілген мәселені
жүзеге асыруда қолданыла бермейді. Субъективті тәжірибеде берілген нақты
жағдайға тиесілісі ғана қолданылады. Басқа сөзбен айтқанда, субъективті
тәжірибе берілгендері берілген ситуация қажеттіліктерімен салыстырылады.
Е.В.Бондаревская қажеттілік ықпалдың субъективті тәжірибесіне қатысты
сырттай ретінде осы тәжірибеден тек берілген қажеттіліктер әдістері мен
тәсілдерінің нақты жолдары туралы нақты мәліметтерді іріктеді. Сонымен,
адами қажет қажет ететін байланыстар девиантты мінез-құлықты жеткіншектер
үшін асоциалды бағытталған топқа енудің қозғаушы күші болады, өйткені
жеткіншектің субъективті тәжірибесі мұндай қажеттілікті салауатты қоғамда
(сынып, спорт секциясы) жүзеге асыру арқашанда мүмкін бола бермейтінін
көрсетеді [44-46].
Жеткіншектің қандай да бір мнез-құлықтық актісін жүзеге асырубойынша
шешім қабылдауда берілген акт болуы мүмкін сыртқы жағдайлар жиынтығы да
соңғы роль атқармайды. Жеткіншек тәжірибесінен алынған бастапқы
қажеттіліктерді қанағаттандыру жолдары мен әдістеріне қарағанда, болашақ
шешім қабылдауда аталған жағдайлар да аз роль атқармайды. Басқа сөзбен,
қажеттіліктерді жүзеге асырумен қатар, субъективті тәжірибеде осы әдістер
шынайы жүзеге асырыла алатын, жағдайлар туралы да ақпараттар сақталуы
керек.
Мұндай контекстіде мінез-құлықтық актінің алдын-ала шешілу кезеңін
қарастыра отырып, екі тұжырымға келуге болады. Біріншіден, мінез- құлықтық
актіге таңдамалы енген компоненттер таңдауы алдын-ала шешілу кезеңінде
болады. Екіншіден, мінез-құлықтық актіні алдын-ала шешілу кезеңінде екі
негізгі бастаманы, екі детерминантты орнатуға болады: мотивацияның
доминанталы қасиеті ретінде болатын қажеттілік және осы мотивацияға
қатысты, есте жинақталған субъективті тәжірибе. Осылайша, алдын-ала
шешілу кезеңінде қандай құралдар арқылы, қандай жағдайларда берілген
қажеттілікті қанағаттандыруға болатыны белгілі болады [47].
Мінез-құлықтық актіні алдын-ала шешу кезеңін анықтайтын, аталған
өзара әрекеттесуші компоненттер жиынтығы, нақты және белгілі бірнәрсе үшін
өзара әрекеттесуші компоненттер симбиозы сияқты. Арнайы және мақсатқа
бағытталған компоненттер еркіндігі деңгейін шектеу жағдайында ғана, өзара
әрекеттесу процесі өзара әрекет болып табылады. Мұндай шектеу нақты
салдарға әкеліп соғуы қажетті, нақты өмірлік мәнге ие. Басқа сөзбен
айтқанда, өмірлік мән радикалды түрде оған қатысушы компоненттердің
еркіндік деңгейін шектейтін, мінез-құлықтық актінің жүйе құраушы факторы
болып табылады. Сонымен қатар, жеткіншек мінез-құлықтық актісіндегі өмірлік
мән мақсат, құрал және нәтиже ретінде болады. Жеткіншек үшін мінез-құлықтық
актісіндегі өмірлік мәннің жүзеге асуы бастапқы қажеттілік нәтижесінің
сәйкестігі болғанда келеді.
Б.С.Братусь двиантты мінез-құлықты жеткіншектерде барлық нәтиже
қанағаттандырылған бастапқы қажеттілік бола бермейтінін атап, былайша пайда
болады деп тұжырымдады [48-50]:
• жеткіншектің әлсіз субъективті тәжірибесі бастапқы қажеттіліктерді
жүзеге асыру құралдары мен жолдарын адеквадты таңдау мүмкіндігін
бермейді;
• мінез-құлықтық актіде өмірлік мәнді жүзеге асыруда, табылады;
• жеткіншек субъективті тәжірибесінің әлсіздігі мен қарама-қайшылықтар,
жеткілікті нақты тұжырымдалуы ме сезілмеуі мүмкін;
Соңғы нәтижесінде, алдын-ала шешілу мен орындау процесстері қалыпты
өтіп және жеткіншек күткен нәтиже алынғанына қарамастан, нақты істен шынайы
қанағаттану болған жоқ, немесе шешімнің өзі бастапқы қажеттілікке қатысты
шешім қате болған.
Жоғарыда қарастырылған субъективті факторлар қарапайым конгломерат қана
емес, тұлға қатынастары арқылы жүзеге асатын, өзара әрекеттесуші
компоненттердің белгілі бір жүйесі. Б.Ф. Ломов ерекшелегендей, субъективті
қатынастар- тұлға субъективті әлемінің негізі ретінде болады [51]. Өзінің
барлық ойлары мен сезімдерінде адам объективті болмысқа деген қатынасын
білдіреді. Қатынастар бір-бірлерінен шектеулі болмайды, тығыз өзара
байланыс пен өзара әрекеттестікте болады. Личностно-развивающее
взаимодействие кітабының авторлары П.Флоренскиге сүйене отырып, тұлғаның
дамуы төрт субъектіліктен тұратын, тұтастық қалыптасуының ерекше формасы:
әлемге витальді қатынас субъектісі, заттық қатынас субъектісі, қатынас
субъектісі, өзіндік сана субъектісі- деп жазады. Берілген теория симпто-
комплекс идеясына сәйкес. Тұлғаның психикалық қасиеттерінің шексіз түрлері
арасынан, тұлғаның бір немесе бірнеше өзара байланысқан қатынастарымен
негізделген қасиеттер топтарын ерекшелеуге болады (Степанов С.Ю.) [52;53].
Осылайша, тұлға құрылымындағы белгілі бір қатынастар тұтастығына
қарамастан, олар өз алдына жеке кешендерге біріктіріледі. Жеткіншектерде
девиантты мінез-құлық формаларының ішкі алғышарттары пайда болуын талдау
нәтижесі бойынша, шартты түрде мұндай мінез-құлық көрініс табатын, келесі
симптокомплекстерді ерекшелеуге болады: өзіне қатынасы симптокомплексі
(Мен- концепциясы); формальді емес топтпрдпғы достарына қатынасы, ата-
аналарына қатынасы, мектеп пен оқу іс-әрекетіне қатынасы, мәдениетке
қатынасы, девиантты мінез-құлықтың шеткі формаларына қатынасы, тұтас әлемге
қатынасы (құндылық бағдары, өмірлік мәні және т.б) (К.Роджерс) [54].
Бұл симптокомплекстердің әрқайыссында өзгерістер болуы мүмкін. Кейде
олар глобалды және сонда девиантты мінез-құлық формасы арқылы көрінетін,
жеткіншек тұлғасының терең және тұрақты дезадаптациясы туралы сөз
қозғалады.
Бір мезгілде бірнеше симптокомплекстерде болатын бұзылыстар, кейде бір-
бірлерін детерминациялайды. Сонымен, жеткіншекте құрбыларына, ата-аналарына
қарым-қатынасының бұзылуы, девиантты мінез-құлық формасы көрінісінің ішкі
механизмдері бола алатын, өзіне қарым-қатынасының өзгеруіне, психологиялық
деңгейдегі (өзіндік ерекшелікті жоғалту, ыңғайсыздық комплексі, тепе-
теңсіздік аффектісі және т.б) өзгерістерге әкеліп соғады.
Кесте 2. Девиантты мінез-құлықта байқалатын,
жеткіншектер қатынасының бұзылысы
Қатынастар симптокомплексі Жеткіншектер девиантты
мінез-құлықтарының негізгі көріністері
Мектепке және оқу іс-әрекетіне Мектептен кету, қаңғыбастық,
қатынасы. Өзіне қатынасы жеткіншектік маскүнемдік,
агрессивтілік, күмәнді топтарда уақыт
өткізу.
Формальді емес топтағы Интимді қатынаста бетімен кету,
құрбыларымен қатынасы Өзіне қоздырушы заттарды қолдану, ұрлық,
қатынасы. ересектерге қатысты ашушаңдық
Отбасына қатынасы Әрекетсіздік, агрессивтілік, ұрлық,
Өзіне қатынасы қоздырушы заттарды қолдану,
қаңғыбастық
Мектепке қатынасы, отбасына Ересектер криминогенді
қатынасы, өзіне қатынасы компанияларына қатысу, тәрбиелеуші
ересек адамдарға дөрекілік көрсету,
еркіндік, жезөкшелік, нашақорлық.
Әлемге қатынасы, өзіне қатынасы.Әрекетсіздік, цинизм, кішілерге
қатысты агрессивтілік,
Қаңғыбастық, тонау, таксикомания,
жеткіншектік маскүнемдік.
Айтылғандардың көзжеткізерлік дәлелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz