Қиял дамуының психологиялық-педагогикалық негіздері туралы
Мазмұны
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ҚИЯЛ ДАМУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 8
1.1 Қиял туралы жалпы түсінік және оның физиологиялық
негізі 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Жеке тұлғаның дамуында қиялдың алатын орны мен
шығармашыл қиял әдістері 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.3 Мектепке дейінгі шақтағы қиял елестерінің даму
Ерекшеліктері 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚИЯЛЫН ДАМЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
2.1 Мектепке дейінгі шақтағы бала қиялын
дамыту жолдары 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2.2 Баланың қиялын, ақыл-ойының дамуына арналған тренинг ойындар
әдістемесі 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
... ... ... ... ... ... ... .
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17
қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында 1996 ж.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандарты. - Астана, 2006.
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған кездерде
оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Жаңғыртушы қиял - бұл түрлі қиялдың жемісі, кәдімгі берне, берне қашан
да болса, алғашқы әсерден бәсең (солғын) болады. Ешуақытта күш әуелгіге
жетпейді. Берне дегеніміз — солғындаған әсерге. Берне әсер жақындағанмен,
дәл өзі болмайды.
Жасаушы қиялдың тетігі - бұл қиялдың қызмет жолында мынадай
өзгерістері болады: Мәселен, үй жерде болмақ қой, жер деген бернені алып
тастап, оның орнына суды орнатамыз. Кеме жүретін суды алып тастап, судың
орнына әуені қоямыз. Біз дәуді, періні, жез тырнақты, ергежейліні
қиялдаймыз. Сол тәрізді нәрсенің салмағын шығарып тастап, қаңбақтай деп
қиялдауымызға мүмкін.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде,
бір болашақ атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014
жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында:
Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол
– Мәңгілік Қазақстан жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің
кемел келбеті. ... Қазақстан - 2050 стратегиясы – барлық саланы қамтитын
және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол – елдігіміз бен
бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп шыңдалатын
үлкен емтихан. Стратегияны мүлтіксіз орындап, емтиханнан мүдірмей өту –
ортақ парыз, абыройлы міндет.
Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі
бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды
жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы
балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан
оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар
ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді
Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп
түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту
нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең
талдау машығын игеру болуға тиіс,- деп атап көрсетті [1].
Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен компьютерлік технология
қуатты дамып отырған кезде, қоғам талабына сай білім берудің озық
технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік білім берудің
озық үлгісін қолдана отырып, білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби
бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша шеберханаларын
қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең
негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет
бұрған жағдайда, демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы
жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау
қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру
қажетті туындап отыр. Еліміздің болашағы жас ұрпақтың білімділігі мен
сауаттылығына байланысты екендігін баса айта отырып, олардың оқу-білім
алуына мемлекет, қоғам тарапынан ерекше көңіл бөлініп, оларға жан-жақты
жағдай жасау мемлекет алдындағы негізгі міндет пен өзекті мәселе болып қала
беретіндігі түсінікті.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары анықталып
жатқанымен, мектепке келген оқушылардың оқу жағдайына даярлығын, соған
сәйкес мектепке дейінгі оқу мен тәрбиені меңгеруге оның әсеріне терең үңіле
бермейміз.
Адамның білімі мол болса, оның ақыл-ойы мен қиялы жемісті де бай
болып келетініне баланың көзін жеткізу — ата-ана мен тәрбиеші ұстаздардың
міндеті. Мектептегі, үйдегі керкемдік эстетикалық тәрбие қиялдың дамуына
үлкен әсер етеді. Мысалы, музыка түрлі өнер салаларына дағдылану — олардың
керкемдігін сезіне алу балада қиялдың шарықтауына қажетті шарттардың бірі.
Зерттеу жұмысымызда психологияның жалпы ғылыми-теориялық негізін
жасауға негіз болған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері. Олар:
жалпы педагогикалық-психологиялық мәселелер бойынша Роббер М.А.[2], Квимен
В.[3], Добсон Дж[4], Кле М.[5], Бютнер К.[6], Зайченко В.П.[7], Петровский
А.В.[8], Немов Р.С.[9] және т.б.
Балалар психологиясын зерттеп, психология ғылымының дамуына үлес
қосқан ғалымдарымыз: Выготский Л.С.[10], Мухина В.С.[11], Ядешко В.И.[12]
және т.б.
Жалпы психология және балалар психологиясы мен педагогикасын зерттеуде
өз еңбектерімен ғылымның дамуына көп үлес қосқан қоғам қайраткерлері мен
ағартушы-педагогтар, психологтар: А.Байтұрсынов [13], М.Жұмабаев [14],
Т.Тәжібаев [15], Қ.Жарықбаев [16], А.Алдамұратов [17], М.Мұқанов [18],
Ә.Меңжанова [19], Б.Баймұратова [20], Құлжанова Н [21] және т.б.
Зерттеудің маңыздылығы мектепке дейінгі жастағы балалардың қиялын
дамытуды тәрбие арқылы, ойын барысында, отбасы жағдайына, балабақшада іске
асырудың бағыттары мен жолдарын жаңаша жетілдіру болып отыр. Іс-әрекеттің
жаңа түрінде, қарым-қатынастың басқаша сипатында, дүниені танып-білуде,
көзқарастарды қалыптастыруда қиялдың орны ерекше. Осындай мәселелерді дұрыс
та, оңтайлы ұйымдастыру мақсатында балалардың қиялын дамыту қазіргі таңдағы
терең зерттеуді қажет ететін мәселелердің біріне айналып отыр. Сондықтан да
біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Мектепке дейінгі кезеңде балалардың
қиялын дамытудың психологиялық-педагогикалық жолдары деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамыту.
Зерттеудің міндеттері:
- Қиял туралы зерттеулерге ғылыми-теориялық талдау жасау;
- Жеке тұлғаның дамуында қиялдың алатын орны мен шығармашыл қиял
әдістерін анықтау;
- Мектепке дейінгі шақтағы қиял елестерінің даму ерекшеліктеріне
талдау;
- Мектепке дейінгі шақтағы бала қиялының дамуы ерекшеліктерін анықтау;
- Баланың қиялын дамытуға және жалпы ақыл-ойының дамуына арналған
әдістемелерді жетілдіру.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі шақтағы бала қиялы.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
балалардың қиялының дамуын бақылау әдістері, социометрия, әңгіме әдістері,
дамыту және тренинг ойындар әдістемелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологгар, педагогтар,
әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша жарық көрген
еңбектер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы , ҚР Білім және
ғылым министрлігінің нормативтік құжаттар, тәрбиешілердің озық
тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
зерттеу әдістері мен міндеттері нақтыланады.
Қиял дамуының психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірінші
бөлімде қиял туралы жалпы түсінік және оның физиологиялық негізі, жеке
тұлғаның дамуында қиялдың алатын орны мен шығармашыл қиял әдістері мен
балалық шақтағы қиял елестерінің даму ерекшеліктері жайлы баяндалады.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың қиялын дамытудың әдістемесі
атты екінші бөлімде мектепке дейінгі шақтағы бала қиялының даму
ерекшеліктері, баланың қиялын дамытуға және жалпы ақыл-ойының дамуына
арналған тренинг ойындар әдістемелері беріледі.
Қорытынды бөлімде зерттелген жұмыстар бойынша жалпы қорытындылар және
болашақта жасалынатын жұмыстарға ұсыныстар мен кеңестер ұсынылады.
1 Қиял дамуының психологиялық-педагогикалық негіздері
1.1 Қиял туралы жалпы түсінік және оның физиологиялық негізі
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды
ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған,
мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп,
білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі
мүмкін. Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты
болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін
түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі
сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы
сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай
келмейтін, практи-калық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не
фантазия деп атай саламыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-
әрекеттің негізі ретінде көркем-өнер, ғылыми және техникалық ой
туындыларына арқау болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл
тұрғыдан табиғаттың бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет
әлемінің бәрі дерлік қиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың
жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп,
орнықты шындыққа айналудан алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен
қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял
қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік
ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял
бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы - олардың нақты
болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бей-нелері - өткен
тәжірибенің қайта жаңғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен
тәжірибе нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял
процесінде қай бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял
әрқандай шығармашылық ұмтылыстың міндетті шартын құрайды [21, 95].
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бас-тамай тұрып-ақ,
болашақ еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. "Еңбек процесінің
аяғында алынатын нәтиже осы процесс бастауында адам ойымен идеалды түрде
жасалады". Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің
жануарлар тума қылығынан түпкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-
әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген
құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз
жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап
қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орынсыз қимыл -
әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар
көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы
қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға
қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі өмірден арқан бойы
алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен
ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді. Ойлау сияқты қиял да
проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық сананың даму
деңгейіне сай туындайды. Мысалы, егер ежелгі дүние адамдары арасында
жаратылыстың пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса,
бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері
қолданылады.
Бірақ, қиял дүниені жалпылай және жанама танытатын, ұғымдық мазмұнды
негіз еткен ойлаудан ерекшеленеді, себебі ол жарқын елестер түрінде
көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты, дәл
бейнелерде көбіне заттық болмыстан алшақ теориялық ойлар ашылып отырады.
Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға
дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруге тырысады. Мұның
дәлелі - тымсал, ертегі, мақал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер туындысында
біз көрнекі бейнемен ашылатын негізгі ой, идеяны іздестіретініміз табиғи
нәрсе [22, 91].
Қиялға тән және бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі
дәл талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжіген жағдайларды болжастыруда
қолданылуы. Мұндай да белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін
ойлауды қолдану қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар"
формасы ретінде қызмет атқарады.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К.Д.Ушинский:
"Мықты, кемелденген қиял - ақылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды өрнектеуге
шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз
күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементтерінің
қосындысынан жасалады. Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен
бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз
ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғұрлым мол, өмір тәжірибесі
ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып әрі қызық
бейнелер жасауға бейім келеді.
Л.С.Рубинштейннің пікіріне зер салсақ, шығармашылық қиялдың қуаты мен
деңгейі келесі екі белгімен анықталады: 1) қиял туындысы мәндік және
мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған
деректерден жаңалығы және қайталанбастығымен ерекшеленуі тиіс. Осы екі
талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ практикалық жағынан
пайдасыз.
Қиял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға
не суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана
шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам
(гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген
қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу
процесінің өзі қиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия
және басқа пәндер тек қиял қанатында ғана игеріледі [23, 115].
Қазақстанда психология ғылымының дамуына алғаш болып үлес қосқан және
қазақ тіліндегі алғашқы психологиялық оқулық жазған ғалым Ж.Аймауытов
болатын. Адамның психологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерделей келе ол
психология ғылымындағы қиялдың маңызына ерекше тоқталады.
Ж.Аймауытовтың пікірінше қиялдың зерттелуіне тоқталатын болсақ:
Қ и я л д ы ң т ү р л е р і. Санамызда болатын қиялды екі түрге
айыруға болады; Жаңғыртушы, жасаушы. қиял деп. Өтікен уақытта алған бір
әсерді сол ңалпында жадымызда қайта тірілтсек, ондай қиялды жаңғыртушы дей-
міз. Мәоелен, Алтайдаің ақ биігін бір көріп, талай күндер өткен соң, есіме
қайта түсіремін. Бірақ мен бұрын түйсіктемеғен нәрсені де қайта жаңғыртуыма
болады. Мен қиялымда Алтын тауды туғызуым мүмкін. Алтынды көрдім, тауды
көрдім, бірақ алтыннан жасалған тауды көргенім жоқ. Міне, сондай алтын
тауды қиял етуді жасаушы қиял деуге болады. Айырма сол: бірінде нәрсені
түйсіктеген қалпында аудырмай жаңғыртамыз, екіншіде нәрселерді
аударыстырып, шабыстырып, тірілтеміз. Жасаушы қиялдың бір белгісі — бір
жаңалық болады.
Ж а ң ғ ы р т у ш ы қ и я л. Бұл түрлі қиялдың жемісі, кәдімгі
берне, берне қашан да болса, алғашқы әсерден бәсең (солғын) болады.
Ешуақытта күш әуелгіге жетпейді. Берне дегеніміз — солғындаған әсерге.
Берне әсер жақындағанмен, дәл өзі болмайды.
Ж а с а у ш ы қ и я л д ы ң т е т і г і. Бұл қиялдың қызмет жолында
мынадай өзгерістері болады:
Берілген берненің бөлек-салағын алып, шығарып тастауымызға мүмкін.
Мәселен, үй жерде болмақ қой, жер деген бернені алып тастап, оның орнына
суды орнатамыз. Кеме жүретін суды алып тастап, судың орнына әуені қоямыз.
Біз дәуді, періні, жез тырнақты, ергежейліні қиялдаймыз. Сол тәрізді
нәрсенің салмағын шығарып тастап, қаңбақтай деп қиялдауымызға мүмкін.
Сол сықылды, нәрсеге өзінде жоқ сипатты теліп қоямыз. Қиялымызбен адам
кеуделі, арыстан бөкселі жануар жасаймыз. Екі басты самұрық, екі басты
айдаһар жасаймыз, әйтпесе адамға қанат бітіреміз.
Және ойдағы нәрселерді құрастырамыз. Әрі адам, әрі кісі жаңдықтар
туғызамыз. Сөйлеуші жануар, алтын балық, алтын алма, сүт өзен, куәсар көл,
аққу — пері қызы, жалғыз көзді жалмауыз, жалғыз аяқ сұмырай, тажал
жасаймыз. Мұндай құрастыру көбінесе ертегіде, дін кітаптарында ұшырайды.
Сонымен қиялдың қызметі не оңашаландыру, не үйлестіру, не құрастыру,
қисындыру жолымен жүреді.
Жасаушы қиял ақындардың, суретшілердің, ғалымдардың еншісі деп
қарапайым жұрт жориды. Ол дұрыс емес. Жай адамдарда да жасаушы қиял азды-
көпті болмай тұрмайды.
Жасаушы қиял әртүрлі нәрседе адамға құрал болады. Оның пайдасы білім
жүзінде де бар, техника, табыс жүзінде де бар, өнер жүзінде де бар.
Жасалатын деректі (затты) табиғат өмір өзі береді; адам тек сыртқы
қалпын, тұлғасын жасайды. Дерек жоқ болса, адам жоқтан бар ғып ешнәрсені
жасамақ емес. Қандай данышпан адам болсын, мәселен, түстің, дыбыстың жаңа
әсерін ойдан шығару мүмкін емес.
Білім жүзіндегі ж а с а у. Жас бала жаңа нәрсемен танысқысы келсе, ол
қиялын жегеді.
Жас балаға шөлдің не екенін ұқтырмақ болсаңыз, балаға мынау ретті
сөз айтар едіңіз. Мидай жазың кең далаға құм төселсе, шөп, ағаш сықылды
өсімдік, не бір ұрттам су болмаса, міне сондай даланы шөл деп атайды дер
едіңіз. Бала жазық жерді бұрын біледі. Шөбі жоң тақыр жерді де көрген,
құмды тағы көрген. Балаға осылардың басын құрастыру керек, сөйтіп, қиялымен
шөлдің бернесін жасау керек. Бала соғыс туралы, саясат уақиғасы туралы
әңгіме естісе де осы ретпен қиялын жұмсап, өзі құрастырып алады; қашан да
жаңа нәрсені ұғарда ескілерді құрап үйлестіріп барып жадына тоқиды. Қиялдың
қызметі білім жүзінде де тап осындай. Атақты ғалым Ньютон туралы хикая бар:
ағаштың басынан домалап түскен алманы көріп, Ньютон ай мен күн жер сықылды,
әлемнің мүшелері дөңгелейтінін ойлап тапқан дейді [24, 46].
Т е х н и к е ж ү з і н д е. Кәдімгі қарапайым насосқа ұйқастырып әуе
машинасын жасаған. Айырма сол, су насостың сорып шығаратыны — су, әуе
машинасінікі — әуе. Су машинасын жасарда Джемс Уатт қайнаған суы бар
шәйнектің қақпағын бу көтеріп селкілдеткенін көрген екен, содан барып будың
қуатымен жүретін машина жасау ойына келген екен деген сөз бар. Осы күнгі
аса зор бу маншналарды не десеңіз, бу тұратын ыдысты зорайтқан; будың
қозғайтын нәрселерін зорайтқан, сонымен барып адам таңқалғандай күш, ми
жетпестей тетік болып отыр. Әйтпесе олардың түп атасы — қайнаған құман [25,
78].
К ө р к е м д і к қ и я л ы. Әлгі айтылғандардан өнер жүзіндегі
берненің айырмасы — бұл берненің мақсаты: белгілі сезімді ояту, жанды
түшіркендіру. Ендеше суретші өзгелерге әсер беру, көңілге жағымды болу
жағын ескеріп, бернелерді құрау керек. Берне әсердің дәл өзіндей болмайды
деп жоғарыда айтқамыз; олай болса суретшінің бернесі де нағыз өмірге дәл
келмейді. Шекспирдің Гамлеті, Пушкиннің Онегині, Марабайдың
Қобыландысы, Мағжанның Баяны, Рафаэлдің Мадоннасы анық өмірде тап
сондай болған адамдар емес, тек суретшілер қиялымен әр адамда болатын
сипаттарды қосып бір адамның басына сиғызып, сондай кейіпкер қылып жасаған.
Не үшін? Белгілі сезім туғызу үшін [26, 111].
Жасанды қиялдың өмірде керек емес жері, керек емес кісісі жоқ. Майдан
жерінде ұшырайтын аумалы-төкпелі қалдарды қиял ету әскер басыға керек.
Болашақ ерсілі-қарсылы айтысты күні бұрын болжап, алдын-ала қарсы дәлел
даярлап, көпті аузыңа қарату шешенге де керек. Жасаған машинаның ісі
қайткенде, қалай болып шығатынын білу инженерге де керек. Қай кезде қандай
шара тауып, шәкірттерін сабаққа ынталандыра білу оқытушыға да керек. Ақыр
аяғы пеш салушыға да, етікшіге де қиял керек.
Қ и я л д ы ң к ү ш і. Қиялдың айқын түрі балаларда, мәдениетсіз,
қарапайым адамда болады. Жас баланың қолына қамшы алып, таяқты ат қып мініп
айдап, ұрсып жүргенін көреміз. Таяқты көргенде бала қиялындағы бернемен
қолданады. Баланың қиялы жасаған берне өмірдегі нәрселерге маңайласпайды,
сондықтан жалпы жұрт баланың қиялын күшті болады деп санайды. Мәселен, бала
балықтармен бірге жүрер ме еді. Айға барар ма еді деп тілек етеді. Тағы
кісі күннің көзін қозғалып, не ұшып жүретін жануар деп бернелейді; күннің
күркірегенін бір тірі нәрсе істеп тұр деп ойлайды. Сондықтан жұрттың көбі
баламен ағымның қиялы жай, я мәдениетті кісілердікінен жоғарырақ,
артыгырақ, жақсырақ деп біледі. Ондай ұғымды дұрыс емес деп табу керек.
Өмірге жанаспайтын бернені құрастыруға жәй кісіден де бала мен тағы адам
орайлы: оларға оңайырақ деуге болады. Олай екені рас. Себебі, балалар
наэғыз өмірмен, табиғатпен таныс болмағандықтан, не болса соның басын қоса
беруге ешбір бөгет жоқ. Олар қиялымен жасаған нәрсе өмірге жанаспайтынын
ұқпайды. Ал үлкен кісі ондай сандырама қиялдан, бәрін біліп отырған соң
сақтанады.
М.Жұмабаевтың балалар психологиясына қосқан үлесі мол еңбектерінің
бірі Педагогика атты туындысы. Онда М.Жұмабаев қиял туралы және
балалардың қиялын дамыту туралы келелі ойлар айтқан. Онда:
Хиял ұғымы. Жанның өзінде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер
жасай алуы хиял деп аталады. Мысалы, қанатты ат, яғни тұлпар болады деп
хиял қылу, жеті басты адам, яғни жалмауыз болады деп хиял қылу сықылды.
Бірақ адам, жанында тіпті болмаған суреттеулерден сурет жасай алмайды.
Мысалы, тума соқыр — заттардың түстері туралы хиял жүргізіп, түстерді ешбір
уақыт біле алмақ емес.
Еріксіз һәм ерікті хиял. Егер жанымыздағы суреттеулерді біз билемей,
суреттеулер бізді билеп алып кетсе, яғни жанымыздағы суреттеулерден жаңа
бір сурет жасаймыз деп өзіміз қайрат жүмсамай, бар суреттеулерден жаңа
суреттеулер өздері жасала берсе, міне, жанның осы ісі, яғни бұрынғы
суреттеулерден жаңа суреттеудің өз еркімен жасалуы еріксіз хиял, бос хиял,
яки мишта (мечта) деп аталады. Ояу отырьш, берекесіз бос хиялға батып
отыру, яки үйықтап жатқанда түс көру сықылды. Ал енді, жанымызда бар
суреттеулерден жаңа суреттеуді қайрат жұмсап, өзіміз тілеп жасау ерікті
хиял, берекелі хиял, яки фантазия деп аталады. Мысал үшін Міржақып
Дулатовтың Бақытсыз Жамалын алайық. Дәл романда суреттелгендей Жамал
деген қыз қазақта болған емес шығар. Бірақ Нұрила, Сағила, Аққыз, Ақбала...
деген қазақтың қыздары бар — осы сүйгенімен қосыла алмай, қосылса, бақытты
өмір сүре алмай, сардаланы көз жасымен ; көл қылатын қазақтың сорлы
қыздарын оймен бірге жинасаң, солардың бәршен сор-лы, бәрінен бақытсыз
Сәрсембайдың Жамалы келіп шығады. Міне, Міржақып, жанында бұрыннан бар
суреттеулерден, яғни Нұрилә, Сағила, Аққыз, Ақбала... суреттеулерін, жаңа
суреттеуді, яғни бақытсыз Жамал суретін, қайрат жұмсап, өзі тілеп жасап
отыр [27, 36].
Фантазия төмендегі жолдармен жасалады. 1) Заттардың өздерін, яки
олардың бір мүшелерін зорайту, яки кішірейтумен. Мысалы, біз бойы бір тұтам
ергежейлі деген адам болады екен деп, төбесі көкке тиіп жүретін алып болады
екен, жалғыз көзді яки жеті басты жалмауыз болады екен, деп хиял қыламыз.
2) Әр заттың түрлі мүшелерін алып қосумен, мысалы адам басты, ат кеуделі
жылан құирықты бір жануар болады-мыс деп хиял қылу сықылды. 3) Реті
келгенде өздері де жиыла алатын көріністерді бір суретке жиюмен,
түрлі адам мінездерін бір адамға жиюмен. Мысалы, Міржақып Нұрилә, Сағила,
Аққыз Ақбалалардың мінезін һәм олардың тұрмыстарын да болған көріністерді,
уақиғаларды Жамалға жинап отыр. Міржақып қолдан жасамай-ақ сондай мінезді,
сондай тұрмысты Жамал деген қыздың жанында болуы да мүмкін.
Адам өмірі ұшін фантазияның керектігі.
Фантазия өмірдің гүлді, көрікті болуының түпкі діңгегі. Фантазиясыз
адам тұсаулы есек. Фантазия ақылды кеңейтеді, фантазиясыз жаңадан бір
нәрсені ойлап табуға мүмкін емес. Фантазия қүлықты түзейді. Біз құлықсыз
адамның орнына өзімізді қойып, құлықсыздықтан жиренеміз. Фантазия әдемілік
сезімін тереңдетеді — біз неше түрлі әдеміліктерден фантазия арқылы ғана
ләззат аламыз. Фантазиясыз адам емірі өңсіз, түссіз бір нәрееге айналады,
мақау өмірге үн беретін, сақау өмірге тіл беретін, жоқты бар қылатын, барды
гүлді, көрікті қылатын, арсыға аяқ басқызып, тәңірімен тілдестіретін сол
фантазия. Осы фантазияны қазақтың терең сыршыл ақыны Шаһнгерей Бөкеев
мынадай деп суреттейді:
Таудағы тас ұядан
Лашындай сарыфқан қиядан,
Шалқып сөзім шығады,
Ойласам пікір-хиялдан,
Аспандап хиял кетеді,
Шыққан оқтай жаядан.
Жасындай барып жалт етіп,
Көк қақпасын ашады.
Жарығына алданып,
Дидарға қадам басады... [14, 91]
Баланың хиялын — фантазиясын тәрбие қылу жолдары. Біз жоғарыда хиял
деген жандағы бір суреттелулерден жаңа суреттеу жасау дедік. Бұдан көрінеді
— хиял терең һәм бай болу үшін жанда суреттеулер көп болу керек екен. Адам
неғүрлым білімді, тәжірибелі болса, хиялы да сонша бай болмақ. Міне, осы
себептерден баланың хиялы терең, бай болсын десек, оның білімі де болуына
иждиһат қылу керек. Бала тұрмыспен көзбе-көз таныссын, оның есінде, жанында
көп білім болсын, жан-жануардың тұрмысын бақыласын, жаратылыстың тұрмысымен
таныс болсын. Міне, сонда баланың хиялы өткір һәм бай болмақ.
Хиялды өркендетудің екінші жолы; баланы хиялды аса керек қылатын
ғылымдармен таныс қылу: әдебиет, тарих, жағрапия, жаратылыс сықылды.
Сөз арасында арнап қазақ баласының хиялы туралы бір-екі сөз айтып
өтейік. Жаратылыстың құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош
иісті жасыл кілем ұстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен
бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып
өсетін қазақ баласының хиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті. Бірақ
қазақ халқы тәрбие көрген жоқ, әлі тағы, әлі бала, біз, жылдар, күндер
өткен соң, қазақ хиялы тәрбие алып, тереңдеп, адамзат дүниесінің көгінде
бір жарық жұлдыз болар деп, иманымыз кәміл.
Тағы бір сөз. Орыс учительдерінің аузында, және солардан сабақ алған
қазақ оқығандарының аузында бір сөз бар — қазақ баласы әдебиет, тарих
сықылды ғылымдарға зерек болмайды. Бәлкім, математика, есеп пәніне зерек
болады, — дегенмен бұл пікірді хата ма деп ойлаймыз. Менің ойымша, қазақ
баласы, математикаға емес, әдебиет, тарих, жағрапия, жаратылыс сықылды
ғылымдарға зерек болуға тиісті, дәлелім — қазақ баласының жаратылысы осыны
тілейді. Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы — қазақ
баласы да хиял құмар болуға тиісті. Яғни ол әдебиет, тарих сықылды хиялды
кеп керек қылатын ғылымдарға ұмтылуға тиісті. Ал енді, орыс школасында
оқыған қазақ баласының математикашыл болуы: әдебиет, тарих сықылды
ғылымдарды сөйлеуге, жазуға орыстың тілін білмеген соң, қазақ баласы тіл
керек қалмайтын математиканы, есепті айналдырмағанда қайтсін [29, 63].
Баланың фантазиясы һәм оның өркендеуі. Балада хиял ерте оянады. Бірақ
оның жанында суреттеулер аз болғандықтан, хиялы да бай емес. Әйткенменде,
бала әсерленімпаз болғандықтан оның аз, тайыз хиялы ашық, жанды болады.
Бала түсін өңім деп біледі. Балаға дүниедегі бар заттың бәрі жанды сықылды
көрінеді. Баланың түсінуінше, дүниеде мүмкін емес нәрсе жоқ, бәрі мүмкін;
бәрі болатындай. Бала ертегінің бәрі шын деп ұғады. Жоғарғы еріні қыбырлап,
төменгі еріні жыбырлап Қобыландының Тайбурылы сөйлейді десең, көк ешкінің
құйыршығы жұлынып қалған соң, бір құйыршық бала болыпты десең, қотыр аты
құрық салғанда құнан болыпты, жүгендегенде дөнен болыпты, ерттегенде бесті
болыпты десең, бала осылардың бәрін шын көреді.
Ертегі. Жан тұрмысы өркендеу үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы
түзеліп, тілі баю үшін жас балаға ертегі тым қымбат нәрсе. Бала ертегіні
жан-тәнімен тыңдайды. Ертегіге шын көңілмен нанады. Бала құрғақ ақылды
ұқпайды, жандандырып, суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, балаға өтірік
айтпа деген құрғақ сөзің желге айтқанмен бірдей. Егер сен балаға өтірікші
туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде өтірікшінің өтірігінен қор болғанын,
зиян көргенін суреттеп алып келсең, міне бала өтірік айтпау керек екендігін
сонда ұғады. Қысқасы, балаға ертегі тым қымбат нәрсе. Бірақ ертегінің
ертегісі бар. Кейбір ертегілер баланы бұзудан басқаға жарамайды. Мысалы,
дию, пері, жалмауыз кемпір, аруақ көрден кебінін жалмап шыға-тын әрбір жын-
шайтан сықылды ертегілерді айту балаға тіпті дұрыс емес. Мұндай ертегілер
баланы бұзады, қорқақ, жасық қылады. Қазақтың баланы бөки келеді, қызыл
көз келеді, — деп қорқытулары да тым-ақ жарамайтын іс [30, 75].
Бала ойыны. Баланың қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады. Ойын балаға
кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда бала жанындағы әсерлермен пайдаланады.
Айналасындағы тұрмыстан нені көрсе, соны істейді. Мысалы, қазақ баласы
біреуі ат болып қашса, біреуі құрық салады; шырпыларды тізіп-тізіп көш
жасайды; балшықтан мал жасайды; қуыршақтан қыз жасап таныстырады, күйеу
келтіреді, құда түсіреді.
Жалқы және жалпы ойын. Тіпті жас бала жалқы ойынды, жалғыз ойнауды
жақсы көреді. Әлі тілі еркін жетілмегендіктен ол басқа балалармен қатынаса
алмайды. Ал енді, ескен сайын жалпы ойынды, бірігіп ойнауды жақсы көре
бастайды. Жалғыз ойнаса, іші пысады. Жалпы ойын баланың тілінің өркендеуіне
көп пайда тигізіп, ойнағанда тоқтаусыз қозғалып, күліп, былдырлап, сөйлей
береді. Жалпы ойынмен жалпы тұрмысқа, яғни басқа адамдармен бірігіп тұруға
үйренеді, өзінің сөзін, тілін біреуге тыңдатып, басқаның тілегін,
сөзін өзі тыңдап, қысқасы, біріккен тұрмыстың бірінші шарты — жалпы
заңдарды орындап, атқарып үйренеді. Ал енді, жалқы ойын, яғни жалғыз ойнау
баланың алаңғасар, еліктегіш болмай, өз ісіне ынталы, тиянақты болуына
пайдалы. Бірақ осы екі түрлі ойынның екеуінің де кемдік жағы бар. Ылғи
жалғыз ойнап үйренген бала тағы, менменшіл болып, көппен бірге ойнап
үйренбеген бала алаңғасар, тиянақсыз, еліктегіш болып шуғуға мүмкін. Абзалы
— осының екеуін кезекпен ауыстырып отыру [31, 95].
Осы екі түрдің қай түрімен болса да ойнап отырған баланың ойынын
бақылауға тәрбиеші міндетті. Бірақ бақылаймын деп бүлдіріп алма. Бүлдіріп
алу былай болады: Былай ойна!— деп бұйырсаң, баланың ойыннан ын-тасын
суытып аласың. Баланың ойынына үлкен адам кіріссе, балаға ойынның қызығы
бітеді. Ойын — баланың өз ісі. Баланың ойынына кірісуші болма. Баланы бір
нәрсені бүлдірмес үшін тек шеттен бақыла. Есте болу керек, бақылау деген
сөз — қарауылда тұрған солдаттай қабағыңды түйіп қақиып тұр деген сөз емес,
олай тұрсаң, бала ойнай алмайды. Егер баланың ойынына қатысқың келсе, езің
бала болып қатыс. Яғни ойындарына бөгет, оралғы болма. Балалар сенің ересек
адам еке-ніңді сезбейтін дәрежеде болсын.
Ойыншықтар. Ойыншық деген сөз баланың, жанындағы суреттеулердің
белгісі деген сөз. Балаға ұйпалауына көнетін, не қылса, соған жарайтын
жабайы ойыншық ұнайды. Әшекейлі ойыншық баланың ішін пыстырады. Балаға
нағыз қолайлы ойыншық бір үйім құм деген бір педагогтың сезі дұрыс сөз.
Базардан алып келген ойыншығыңнан бірде құрық болатын, бірде ат болатын,
бір шыбық балаға көп артық. Әшекейлі бір жат ойыншықпен бала сүйіп
ойнамайды. Алады да сындырып тастайды. Және балаға көп ойыншық беру
жарамайды. Олай болғанда, бала абай болмайды [32, 89].
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда психология ғылымының дамуына үлес
қосқан ғалымдарымыздың бірі – Төлеген Тәжібаев.
Т.Тәжібаевтің психологиялық еңбектерінде қиял туралы төмендегідей
мағлұматтар беріледі:
Қиял деп бұрынғы қабылдаған елес бейнелерін өзгертіп бір-біріне қосып,
өңдеп, қайтадан бейнелеуді айтады. Қиял объективтік дүниені жүйкеде
сәулелендірудің айрықша бір түрі. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың,
сезімдерге келтіретін тікелей әсері арқылы пайда болатын қабылдаулар,
олардан пайда болатын елестеулер бір қалыпта тұрмайды, ақыл-ой елегінен
өтіп, өзгеріп, бір-біріне қосылудың нәтижесінде бейнелеудің тағы бірі —
қиял пайда болып отырады. Қабылдау арқылы пайда болған елестеулер, кейін
ақыл-ойдың таразынан өтеді. Адам ол елестеулерді өзгертеді, бірімен-біріне
қосады, ақыл осының нәтижесінен жаңа елестеулер пайда болдырады.
Өткен тәжірибедегі кейбір оқиғаларды, құбылыстарды еске түсірерде
олардың кейбір жақтарын, сипаттарын адам ұмытып қалуы да мүмкін. Сондықтан
кейін еске түсіргенде ол құбылыстарды, уақиғаларды толықтырып, көрнекті
етіп, ұмытып қалған жерлерін адам жаңалап, өзгертіп отырады. Мысалы, біз еш
уақытта Мұзды Мұхитты көргеніміз жоқ, бірақ оқыған кітаптардан, не біреуден
естігеніміз, суреттерін кергеніміз арқылы оның қандай болатынын елестетіп
отырамыз.
Адам әрекетінің қай түрі болмасын оған ойлаумен қатар қиял керек. Кісі
әрекетке кіріспестен бұрын өз еңбегінін, нәтижесінің қандай болатындығын
көз алдына елестетіп отырады. Бұл жөнінде К.Маркс: Нашар сәулетшіні
еңбекқор арамен салыстыра келіп, сәулетші нашар болса да, оның арадан
ілгері тұратындығын, егер ара омарта салғанда оның қандай болатынын ерте
бастан көз алдына, елестете алмай, тек соқыр сезімдері арқылы әрекет
етсе, қандай нашар сәулетші болғанымен ерте бастан салатын үйі мен
сарайларыныд қандай болатынын көз алдына елестете алады, — дейді. К.Маркс
бұл жерде қиялдың адам өміріндегі маңызы туралы айтып отыр [33, 85].
Қиял айналасындағы тіршіліктің әсер етуінен, оны өзгертудің жаңалаудың
керектігінен пайда болады. Сондықтан да әр кез сол адамның емір сүретін,
тіршілік ететін қоғамның, шаруашылықтың, экономиканың даму дәрежесімен
байланысты. Экономикасы қалыңқы мемлекеттің адамдарының да онша дамымаған
ел болуы мүмкін. Қаншама қоғамның экономикасы, мәдениеті, техникасы алға
кетіп дамыған болса, онда сол қоғамда өмір сүруші адамдардың да қиялдары
ілгері кетіп, жоғары деңгейден көрінеді. Мысалы, ұшақ жоқ кезде, аз
уақыттың ішінде алыс жерге тез жетудің керек екендігін сезгенімен, бірақ ол
жерге қалай тез жетудің ыңғайын білмей ертедегі адамдар кілемнің,
дастарқанның ұшатындығын қиялдаған. Кейін адамдардың осы арманы шындыққа
айналғаны белгілі. Әрбір қиял жемісті болу үшін, айналасындағы дүниені
сәулелендірумен бірге сол бейиені өзгертіп, құбылтып қайта жасап отыруы
мүмкін. Егер адамның ойы ақиқат дүниемен ешбір байланыссыз болса, оны қайта
құруға әрекет етпесе, ондай қиял, ешбір керексіз құрғақ қиял болып
табылады.
Адам өзінін, ойымен, қиялының дұрыс, реалдық екенін білу үшін оны
өзінің күнделікті тұрмысында, тәжірибесінде тексеріп, біліп отыруы тиіс.
Әрбір қиял түрлі жолдардан өтіп, бұрын қабылдауда болмаған көрнекті
бейнелерді жасап отыруы керек. Бұлар бұрынғы қабылдаған бейнелердей
болмайды, олардан айрықша қосымша сипаттары, белгілері болады. Қиял арқылы
жасалатын образдар кейбір уақытта өзінің көрнектілігі, ашықтығы, анықтылығы
жағынан біздіқ қабылдау арқылы алатын бейнелерге ұқсас болып отырады.
Қиялдың басты екі функциясын атап етуге болады. Бірі — оның әрбір
шығармашылық іске керектігі, екіншісі — оның адам мұқтаждықтарымен,
сезімдерімен және барлық рухани әрекеттермен байланысты туып отыруы. Қиял
адмның кез келген әрекетінде орын алады деп жоғарыда айттық. Ой бар жерде
қиял бар, қиял-сыз ой да болмайды. Ең жай жалпылауда, ең жауапты идеяда
қиялдың түйіршігі бар. Мысалы, стол деген сөзді алсақ, ол жалпы мен
дерексіз сөз. Стол ұғымын нақты қабылдауға киын, өйткені оны қолмен
ұстап, құлақпен естіп, сезуге болмайды. Өйткені жалпы стол — жоқ, тек
жеке стол ғана болады. Жеке столға негіздеп жалпы стол деген ұғымды
тудырған кезде, онда қиялдың түйірлерінің бар екендігі сөзсіз. Егер адам
келешекте не істейтінін, кім болғысы келетінін киялдаса, онық басында қиял
бейнелері туындайды.
Қиялдың әдебиетте, ғылымда, өнерде, техникада алатын орны ерекше
екендігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Егер ерте бастан адам не істейтінін
ой, қиял арқылы ойламаса, келешекті болжамаса, онда адамнын, ешбір
әрекеттері әдебиетте болсын, ғылымда болсын бір орында тұрып, алға қарай
жылжымас еді.
Қиялды іс-әрекетіне қарай екі түрге бөлуге болады. Бірі — өткенді еске
түсіретін қиял, екіншісі — қайта жасау қиялы.
Адам еткенді еске түсіргенде бұрынғы қабылдаған заттарды, болмыстарды
сол күйінше, бір-бірінсіз еске түсіруі өте қиын. Түрлі себептермеи көбінесе
бұрынғы қабылданған нәрселердің кей жақтары ұмытылады. Бірақ кейіннен
оларды қосып толықтырып отыратын болады. Суреттеп жазғанда, не сызғанда,
адамның соларды қайтадан өңдеп, жаңартып бейнелеуіп қайта жасау қиялы
дейді.
Қиялды пайда болу сипаттарыиа қарай белсенді, енжар қиял деп екіге
белуге болады. Егер алдымызға ешбір мақсат қоймай, жай нәрсені ойлап,
кездейсоқ қиял бейнелерін тудыратын болсақ — бұл қиял енжар қиял болады.
Мұнын, іс-әрекетке тигізер ешқандай ықпалы болмайды. Егер әдейілеп
еркімізді, жігерімізді жұмсап алдымызға мақсат қойып қиялданатын болсақ,
мұндай қиял белсенді қиял болады. Мұның негізгі бір түрі шығармашылық қиял.
Оның басты бөліктері өнер саласында ғылым мен техникада жан-жақты өріс алып
отырады.
Қиялдын, ерекше бір түрі — арман. Бұл келешекте адамның кезқарасынша
жүзеге асуы, орындалуы мүмкін, тікелей іс-әрекет пен байланыспаған жай
тілек, қалау ғана. Адам армандағанда алдына бір мақсат қойып, тілегіме
жетсем екен деп ойлайды, оған тілегі орындалатындай іске асатын болып
көрінеді. Арман кісіні іске жұмылдыратын түрткі деуге болады. Өйткені
шындықпен орайлас арман адамның алдына мақсат қойып, оған күш-қуат беріп,
оны белсенді түрде әрекет етуге итермелеп отырады. Бірақ арманды іс жүзіне
асыру үшін ол кісіде күшті ерік-жігер болуы керек, мұнсыз баста пайда
болған арманды іс жүзіне асыру қиын.
Адам қиялы ерік-жігермен, нақты шындықпен байланыспаса, өз мұқтажы мен
тілегін ой арқылы ғана қиялдайтын болады. Әрине, мұндай ой адамға қиял
бітірмейді, қайта оны басып-жаншып отырады, мақсатына демеу бола алмайды,
ейткені ол ешқашан жүзеге аспайды. Құрғақ қиялға, мұңға шомған адам салдыр-
салақ, жалқау еріншек, болбыр болып келеді. Мұндай қиял еңбекті сүймейтін,
одан қашқақтайтын адамдарда жиі кездеседі.
Адамның қиялы тәнінде болатын кейбір органикалық ағымдарға әсер етіп,
өз қиялымен байланысып отыруы мүмкін. Қиял арқылы бұрынғы елестерді бір-
біріне қосып, құрастырып, жаңа елестеулер жасау жолының бірнеше әдіс-
тәсілдері бар.
Адам жаңа бір бейнені жасау үшін, басында бұрын болған елестеулерді
бірінен-бірін ажыратып, бөлшектеп керектісін алып, керексізін тастап, не
болмаса оларды бір-біріне қосып, құрастырып отырады. Адам бірнеше бейнені
не болмаса олардың белшектерін бір-біріне қосып, оларды құрастырып жаңа
елестеулер жа-саса, мұны қиялдың агглютинациясы (желімдер деген мағынада)
дейді. Мысалы, су перісінің бейнесін жасаған уақытта, оның кеудесін адам
тәрізді, қалған бөлігін балықтың құйрығы етіп суреттейді. Қиял бейнелерін
жасауда жалпылау әдісі де жиі қолданылады [34, 97].
Жалпылаудың бірнеше түрлері болуы мүмкін. Мысалы, адам бойында бар
елестеулерді түрлі желілерге, схемаларға салып түрлендіруге болады. Қиялда
объектердің кейбір жақтарын, кейбір бөлімдерін арнайы күшейтіп,
әсерлендіріп, айшықтап көрсетіп, оларға көңіл бөліп отырады. Мысалы, жазушы
өзінің шығармасындағы кейіпкерді жағымсыз етіп көрсететін болса, оған
жағымсыз қылықтарды кебірек тағады. Мұндай тәсілді акцентировка дейді.
Қиялдың байлығы адамның ой-өрісінің білімнің молдығымен байланысты. Егер
адам кеп нәрседен хабардар болса, басында қиял бейнелерін жасауға қажетті
материалдар мол болса, сонда ғана оның қиялы толық, бай, әсерлі болып
келеді. Адамның қиялы бірдей болып келмейді. Өйткені қиял туғызатын
бейнелердің көрнекі не көмескілігіне, тәжірибе деңгейіне қарай, әр түрлі
әдіс-тәсілдің ара салмағына қарай ол түрліше болып отыруы мүмкін.
Қиялды зерттеудің әдістері туралы психологиялық оқулықта көрсетілген,
бірақ оқулықта керсетілмеген, кейбір кезде кездесетін өте қате әдістер
туралы біраз айтып кеткен жөн. Окулықта көрсетілген әдістерден басқа кейбір
психологиялық, педагогикалық шығармаларда мына төмендегі әдістердің ұшырауы
мүмкін. Қиял бейнелерін жасалу жолын анықтауда қағаздағы сияның дағын
зерттеудің маңызы зор. Мәселен, қағаздың ортасына сия тамызып, сол жерін
екіге бүктеп, мұның нәтижесінде пайда болған дақты балаға керсетіп Мынау
қандай затқа ұқсайды? десе, оған кайтарған жауап бала қиялының қандай
дәрежеде дамып қалыптасқанын аңғартады.
Қиялды зерттеу әдісінде балаға ксйбір заттардың суреті пунктир
сызығымен көрсетілсді де, Мынау сурет неге ұқсайды? деп сұралады. Мұнда да
олардың жауабына қиялдың даму деңгейі оларда қандай екенін байқаймыз.
Бөлшектер арқылы геометриялық фигураларды бөліп, балаға осы
бөлшектерден түрлі фигуралар құрастыр деп тапсырма. береміз. Баланың
фигураларды құрастыруына қарап, оның қиялы қандай екендігін аңғаруға
болады. Бірнеше сөзден сейлем құрастыру әдісінде балаға 3—4 сөз беріп,
осылардан мағыналы сөйлем құрастыр дейді. Баланың сөйлем құрастыруына қарай
олардың қиял ерекшелігін ажыратуға болады. Мәселен, зерттеуші —бала,
ойын, ақша деген үш сөзді береді де, осы үш сөзден сөйлем құрастыр
дейді [35, 118].
Қиял бейнелерінің пайда болуы елестеудің пайда болуымен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ҚИЯЛ ДАМУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 8
1.1 Қиял туралы жалпы түсінік және оның физиологиялық
негізі 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Жеке тұлғаның дамуында қиялдың алатын орны мен
шығармашыл қиял әдістері 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.3 Мектепке дейінгі шақтағы қиял елестерінің даму
Ерекшеліктері 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚИЯЛЫН ДАМЫТУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
2.1 Мектепке дейінгі шақтағы бала қиялын
дамыту жолдары 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2.2 Баланың қиялын, ақыл-ойының дамуына арналған тренинг ойындар
әдістемесі 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
... ... ... ... ... ... ... .
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17
қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында 1996 ж.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандарты. - Астана, 2006.
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған кездерде
оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Жаңғыртушы қиял - бұл түрлі қиялдың жемісі, кәдімгі берне, берне қашан
да болса, алғашқы әсерден бәсең (солғын) болады. Ешуақытта күш әуелгіге
жетпейді. Берне дегеніміз — солғындаған әсерге. Берне әсер жақындағанмен,
дәл өзі болмайды.
Жасаушы қиялдың тетігі - бұл қиялдың қызмет жолында мынадай
өзгерістері болады: Мәселен, үй жерде болмақ қой, жер деген бернені алып
тастап, оның орнына суды орнатамыз. Кеме жүретін суды алып тастап, судың
орнына әуені қоямыз. Біз дәуді, періні, жез тырнақты, ергежейліні
қиялдаймыз. Сол тәрізді нәрсенің салмағын шығарып тастап, қаңбақтай деп
қиялдауымызға мүмкін.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде,
бір болашақ атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014
жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында:
Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол
– Мәңгілік Қазақстан жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің
кемел келбеті. ... Қазақстан - 2050 стратегиясы – барлық саланы қамтитын
және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол – елдігіміз бен
бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп шыңдалатын
үлкен емтихан. Стратегияны мүлтіксіз орындап, емтиханнан мүдірмей өту –
ортақ парыз, абыройлы міндет.
Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі
бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды
жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы
балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан
оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар
ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді
Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп
түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту
нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең
талдау машығын игеру болуға тиіс,- деп атап көрсетті [1].
Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен компьютерлік технология
қуатты дамып отырған кезде, қоғам талабына сай білім берудің озық
технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік білім берудің
озық үлгісін қолдана отырып, білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби
бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша шеберханаларын
қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең
негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет
бұрған жағдайда, демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы
жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау
қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру
қажетті туындап отыр. Еліміздің болашағы жас ұрпақтың білімділігі мен
сауаттылығына байланысты екендігін баса айта отырып, олардың оқу-білім
алуына мемлекет, қоғам тарапынан ерекше көңіл бөлініп, оларға жан-жақты
жағдай жасау мемлекет алдындағы негізгі міндет пен өзекті мәселе болып қала
беретіндігі түсінікті.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары анықталып
жатқанымен, мектепке келген оқушылардың оқу жағдайына даярлығын, соған
сәйкес мектепке дейінгі оқу мен тәрбиені меңгеруге оның әсеріне терең үңіле
бермейміз.
Адамның білімі мол болса, оның ақыл-ойы мен қиялы жемісті де бай
болып келетініне баланың көзін жеткізу — ата-ана мен тәрбиеші ұстаздардың
міндеті. Мектептегі, үйдегі керкемдік эстетикалық тәрбие қиялдың дамуына
үлкен әсер етеді. Мысалы, музыка түрлі өнер салаларына дағдылану — олардың
керкемдігін сезіне алу балада қиялдың шарықтауына қажетті шарттардың бірі.
Зерттеу жұмысымызда психологияның жалпы ғылыми-теориялық негізін
жасауға негіз болған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері. Олар:
жалпы педагогикалық-психологиялық мәселелер бойынша Роббер М.А.[2], Квимен
В.[3], Добсон Дж[4], Кле М.[5], Бютнер К.[6], Зайченко В.П.[7], Петровский
А.В.[8], Немов Р.С.[9] және т.б.
Балалар психологиясын зерттеп, психология ғылымының дамуына үлес
қосқан ғалымдарымыз: Выготский Л.С.[10], Мухина В.С.[11], Ядешко В.И.[12]
және т.б.
Жалпы психология және балалар психологиясы мен педагогикасын зерттеуде
өз еңбектерімен ғылымның дамуына көп үлес қосқан қоғам қайраткерлері мен
ағартушы-педагогтар, психологтар: А.Байтұрсынов [13], М.Жұмабаев [14],
Т.Тәжібаев [15], Қ.Жарықбаев [16], А.Алдамұратов [17], М.Мұқанов [18],
Ә.Меңжанова [19], Б.Баймұратова [20], Құлжанова Н [21] және т.б.
Зерттеудің маңыздылығы мектепке дейінгі жастағы балалардың қиялын
дамытуды тәрбие арқылы, ойын барысында, отбасы жағдайына, балабақшада іске
асырудың бағыттары мен жолдарын жаңаша жетілдіру болып отыр. Іс-әрекеттің
жаңа түрінде, қарым-қатынастың басқаша сипатында, дүниені танып-білуде,
көзқарастарды қалыптастыруда қиялдың орны ерекше. Осындай мәселелерді дұрыс
та, оңтайлы ұйымдастыру мақсатында балалардың қиялын дамыту қазіргі таңдағы
терең зерттеуді қажет ететін мәселелердің біріне айналып отыр. Сондықтан да
біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Мектепке дейінгі кезеңде балалардың
қиялын дамытудың психологиялық-педагогикалық жолдары деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялын дамыту.
Зерттеудің міндеттері:
- Қиял туралы зерттеулерге ғылыми-теориялық талдау жасау;
- Жеке тұлғаның дамуында қиялдың алатын орны мен шығармашыл қиял
әдістерін анықтау;
- Мектепке дейінгі шақтағы қиял елестерінің даму ерекшеліктеріне
талдау;
- Мектепке дейінгі шақтағы бала қиялының дамуы ерекшеліктерін анықтау;
- Баланың қиялын дамытуға және жалпы ақыл-ойының дамуына арналған
әдістемелерді жетілдіру.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі шақтағы бала қиялы.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
балалардың қиялының дамуын бақылау әдістері, социометрия, әңгіме әдістері,
дамыту және тренинг ойындар әдістемелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологгар, педагогтар,
әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша жарық көрген
еңбектер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы , ҚР Білім және
ғылым министрлігінің нормативтік құжаттар, тәрбиешілердің озық
тәжірибелері.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
зерттеу әдістері мен міндеттері нақтыланады.
Қиял дамуының психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірінші
бөлімде қиял туралы жалпы түсінік және оның физиологиялық негізі, жеке
тұлғаның дамуында қиялдың алатын орны мен шығармашыл қиял әдістері мен
балалық шақтағы қиял елестерінің даму ерекшеліктері жайлы баяндалады.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың қиялын дамытудың әдістемесі
атты екінші бөлімде мектепке дейінгі шақтағы бала қиялының даму
ерекшеліктері, баланың қиялын дамытуға және жалпы ақыл-ойының дамуына
арналған тренинг ойындар әдістемелері беріледі.
Қорытынды бөлімде зерттелген жұмыстар бойынша жалпы қорытындылар және
болашақта жасалынатын жұмыстарға ұсыныстар мен кеңестер ұсынылады.
1 Қиял дамуының психологиялық-педагогикалық негіздері
1.1 Қиял туралы жалпы түсінік және оның физиологиялық негізі
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды
ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған,
мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп,
білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі
мүмкін. Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты
болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін
түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі
сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы
сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай
келмейтін, практи-калық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не
фантазия деп атай саламыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-
әрекеттің негізі ретінде көркем-өнер, ғылыми және техникалық ой
туындыларына арқау болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл
тұрғыдан табиғаттың бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет
әлемінің бәрі дерлік қиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың
жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп,
орнықты шындыққа айналудан алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен
қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял
қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік
ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял
бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы - олардың нақты
болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бей-нелері - өткен
тәжірибенің қайта жаңғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен
тәжірибе нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял
процесінде қай бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял
әрқандай шығармашылық ұмтылыстың міндетті шартын құрайды [21, 95].
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бас-тамай тұрып-ақ,
болашақ еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. "Еңбек процесінің
аяғында алынатын нәтиже осы процесс бастауында адам ойымен идеалды түрде
жасалады". Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің
жануарлар тума қылығынан түпкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-
әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген
құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз
жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап
қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орынсыз қимыл -
әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар
көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы
қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға
қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі өмірден арқан бойы
алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен
ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді. Ойлау сияқты қиял да
проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық сананың даму
деңгейіне сай туындайды. Мысалы, егер ежелгі дүние адамдары арасында
жаратылыстың пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса,
бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері
қолданылады.
Бірақ, қиял дүниені жалпылай және жанама танытатын, ұғымдық мазмұнды
негіз еткен ойлаудан ерекшеленеді, себебі ол жарқын елестер түрінде
көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты, дәл
бейнелерде көбіне заттық болмыстан алшақ теориялық ойлар ашылып отырады.
Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға
дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруге тырысады. Мұның
дәлелі - тымсал, ертегі, мақал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер туындысында
біз көрнекі бейнемен ашылатын негізгі ой, идеяны іздестіретініміз табиғи
нәрсе [22, 91].
Қиялға тән және бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі
дәл талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжіген жағдайларды болжастыруда
қолданылуы. Мұндай да белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін
ойлауды қолдану қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар"
формасы ретінде қызмет атқарады.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К.Д.Ушинский:
"Мықты, кемелденген қиял - ақылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды өрнектеуге
шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз
күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементтерінің
қосындысынан жасалады. Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен
бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз
ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғұрлым мол, өмір тәжірибесі
ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып әрі қызық
бейнелер жасауға бейім келеді.
Л.С.Рубинштейннің пікіріне зер салсақ, шығармашылық қиялдың қуаты мен
деңгейі келесі екі белгімен анықталады: 1) қиял туындысы мәндік және
мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған
деректерден жаңалығы және қайталанбастығымен ерекшеленуі тиіс. Осы екі
талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ практикалық жағынан
пайдасыз.
Қиял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға
не суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана
шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам
(гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген
қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу
процесінің өзі қиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия
және басқа пәндер тек қиял қанатында ғана игеріледі [23, 115].
Қазақстанда психология ғылымының дамуына алғаш болып үлес қосқан және
қазақ тіліндегі алғашқы психологиялық оқулық жазған ғалым Ж.Аймауытов
болатын. Адамның психологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерделей келе ол
психология ғылымындағы қиялдың маңызына ерекше тоқталады.
Ж.Аймауытовтың пікірінше қиялдың зерттелуіне тоқталатын болсақ:
Қ и я л д ы ң т ү р л е р і. Санамызда болатын қиялды екі түрге
айыруға болады; Жаңғыртушы, жасаушы. қиял деп. Өтікен уақытта алған бір
әсерді сол ңалпында жадымызда қайта тірілтсек, ондай қиялды жаңғыртушы дей-
міз. Мәоелен, Алтайдаің ақ биігін бір көріп, талай күндер өткен соң, есіме
қайта түсіремін. Бірақ мен бұрын түйсіктемеғен нәрсені де қайта жаңғыртуыма
болады. Мен қиялымда Алтын тауды туғызуым мүмкін. Алтынды көрдім, тауды
көрдім, бірақ алтыннан жасалған тауды көргенім жоқ. Міне, сондай алтын
тауды қиял етуді жасаушы қиял деуге болады. Айырма сол: бірінде нәрсені
түйсіктеген қалпында аудырмай жаңғыртамыз, екіншіде нәрселерді
аударыстырып, шабыстырып, тірілтеміз. Жасаушы қиялдың бір белгісі — бір
жаңалық болады.
Ж а ң ғ ы р т у ш ы қ и я л. Бұл түрлі қиялдың жемісі, кәдімгі
берне, берне қашан да болса, алғашқы әсерден бәсең (солғын) болады.
Ешуақытта күш әуелгіге жетпейді. Берне дегеніміз — солғындаған әсерге.
Берне әсер жақындағанмен, дәл өзі болмайды.
Ж а с а у ш ы қ и я л д ы ң т е т і г і. Бұл қиялдың қызмет жолында
мынадай өзгерістері болады:
Берілген берненің бөлек-салағын алып, шығарып тастауымызға мүмкін.
Мәселен, үй жерде болмақ қой, жер деген бернені алып тастап, оның орнына
суды орнатамыз. Кеме жүретін суды алып тастап, судың орнына әуені қоямыз.
Біз дәуді, періні, жез тырнақты, ергежейліні қиялдаймыз. Сол тәрізді
нәрсенің салмағын шығарып тастап, қаңбақтай деп қиялдауымызға мүмкін.
Сол сықылды, нәрсеге өзінде жоқ сипатты теліп қоямыз. Қиялымызбен адам
кеуделі, арыстан бөкселі жануар жасаймыз. Екі басты самұрық, екі басты
айдаһар жасаймыз, әйтпесе адамға қанат бітіреміз.
Және ойдағы нәрселерді құрастырамыз. Әрі адам, әрі кісі жаңдықтар
туғызамыз. Сөйлеуші жануар, алтын балық, алтын алма, сүт өзен, куәсар көл,
аққу — пері қызы, жалғыз көзді жалмауыз, жалғыз аяқ сұмырай, тажал
жасаймыз. Мұндай құрастыру көбінесе ертегіде, дін кітаптарында ұшырайды.
Сонымен қиялдың қызметі не оңашаландыру, не үйлестіру, не құрастыру,
қисындыру жолымен жүреді.
Жасаушы қиял ақындардың, суретшілердің, ғалымдардың еншісі деп
қарапайым жұрт жориды. Ол дұрыс емес. Жай адамдарда да жасаушы қиял азды-
көпті болмай тұрмайды.
Жасаушы қиял әртүрлі нәрседе адамға құрал болады. Оның пайдасы білім
жүзінде де бар, техника, табыс жүзінде де бар, өнер жүзінде де бар.
Жасалатын деректі (затты) табиғат өмір өзі береді; адам тек сыртқы
қалпын, тұлғасын жасайды. Дерек жоқ болса, адам жоқтан бар ғып ешнәрсені
жасамақ емес. Қандай данышпан адам болсын, мәселен, түстің, дыбыстың жаңа
әсерін ойдан шығару мүмкін емес.
Білім жүзіндегі ж а с а у. Жас бала жаңа нәрсемен танысқысы келсе, ол
қиялын жегеді.
Жас балаға шөлдің не екенін ұқтырмақ болсаңыз, балаға мынау ретті
сөз айтар едіңіз. Мидай жазың кең далаға құм төселсе, шөп, ағаш сықылды
өсімдік, не бір ұрттам су болмаса, міне сондай даланы шөл деп атайды дер
едіңіз. Бала жазық жерді бұрын біледі. Шөбі жоң тақыр жерді де көрген,
құмды тағы көрген. Балаға осылардың басын құрастыру керек, сөйтіп, қиялымен
шөлдің бернесін жасау керек. Бала соғыс туралы, саясат уақиғасы туралы
әңгіме естісе де осы ретпен қиялын жұмсап, өзі құрастырып алады; қашан да
жаңа нәрсені ұғарда ескілерді құрап үйлестіріп барып жадына тоқиды. Қиялдың
қызметі білім жүзінде де тап осындай. Атақты ғалым Ньютон туралы хикая бар:
ағаштың басынан домалап түскен алманы көріп, Ньютон ай мен күн жер сықылды,
әлемнің мүшелері дөңгелейтінін ойлап тапқан дейді [24, 46].
Т е х н и к е ж ү з і н д е. Кәдімгі қарапайым насосқа ұйқастырып әуе
машинасын жасаған. Айырма сол, су насостың сорып шығаратыны — су, әуе
машинасінікі — әуе. Су машинасын жасарда Джемс Уатт қайнаған суы бар
шәйнектің қақпағын бу көтеріп селкілдеткенін көрген екен, содан барып будың
қуатымен жүретін машина жасау ойына келген екен деген сөз бар. Осы күнгі
аса зор бу маншналарды не десеңіз, бу тұратын ыдысты зорайтқан; будың
қозғайтын нәрселерін зорайтқан, сонымен барып адам таңқалғандай күш, ми
жетпестей тетік болып отыр. Әйтпесе олардың түп атасы — қайнаған құман [25,
78].
К ө р к е м д і к қ и я л ы. Әлгі айтылғандардан өнер жүзіндегі
берненің айырмасы — бұл берненің мақсаты: белгілі сезімді ояту, жанды
түшіркендіру. Ендеше суретші өзгелерге әсер беру, көңілге жағымды болу
жағын ескеріп, бернелерді құрау керек. Берне әсердің дәл өзіндей болмайды
деп жоғарыда айтқамыз; олай болса суретшінің бернесі де нағыз өмірге дәл
келмейді. Шекспирдің Гамлеті, Пушкиннің Онегині, Марабайдың
Қобыландысы, Мағжанның Баяны, Рафаэлдің Мадоннасы анық өмірде тап
сондай болған адамдар емес, тек суретшілер қиялымен әр адамда болатын
сипаттарды қосып бір адамның басына сиғызып, сондай кейіпкер қылып жасаған.
Не үшін? Белгілі сезім туғызу үшін [26, 111].
Жасанды қиялдың өмірде керек емес жері, керек емес кісісі жоқ. Майдан
жерінде ұшырайтын аумалы-төкпелі қалдарды қиял ету әскер басыға керек.
Болашақ ерсілі-қарсылы айтысты күні бұрын болжап, алдын-ала қарсы дәлел
даярлап, көпті аузыңа қарату шешенге де керек. Жасаған машинаның ісі
қайткенде, қалай болып шығатынын білу инженерге де керек. Қай кезде қандай
шара тауып, шәкірттерін сабаққа ынталандыра білу оқытушыға да керек. Ақыр
аяғы пеш салушыға да, етікшіге де қиял керек.
Қ и я л д ы ң к ү ш і. Қиялдың айқын түрі балаларда, мәдениетсіз,
қарапайым адамда болады. Жас баланың қолына қамшы алып, таяқты ат қып мініп
айдап, ұрсып жүргенін көреміз. Таяқты көргенде бала қиялындағы бернемен
қолданады. Баланың қиялы жасаған берне өмірдегі нәрселерге маңайласпайды,
сондықтан жалпы жұрт баланың қиялын күшті болады деп санайды. Мәселен, бала
балықтармен бірге жүрер ме еді. Айға барар ма еді деп тілек етеді. Тағы
кісі күннің көзін қозғалып, не ұшып жүретін жануар деп бернелейді; күннің
күркірегенін бір тірі нәрсе істеп тұр деп ойлайды. Сондықтан жұрттың көбі
баламен ағымның қиялы жай, я мәдениетті кісілердікінен жоғарырақ,
артыгырақ, жақсырақ деп біледі. Ондай ұғымды дұрыс емес деп табу керек.
Өмірге жанаспайтын бернені құрастыруға жәй кісіден де бала мен тағы адам
орайлы: оларға оңайырақ деуге болады. Олай екені рас. Себебі, балалар
наэғыз өмірмен, табиғатпен таныс болмағандықтан, не болса соның басын қоса
беруге ешбір бөгет жоқ. Олар қиялымен жасаған нәрсе өмірге жанаспайтынын
ұқпайды. Ал үлкен кісі ондай сандырама қиялдан, бәрін біліп отырған соң
сақтанады.
М.Жұмабаевтың балалар психологиясына қосқан үлесі мол еңбектерінің
бірі Педагогика атты туындысы. Онда М.Жұмабаев қиял туралы және
балалардың қиялын дамыту туралы келелі ойлар айтқан. Онда:
Хиял ұғымы. Жанның өзінде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер
жасай алуы хиял деп аталады. Мысалы, қанатты ат, яғни тұлпар болады деп
хиял қылу, жеті басты адам, яғни жалмауыз болады деп хиял қылу сықылды.
Бірақ адам, жанында тіпті болмаған суреттеулерден сурет жасай алмайды.
Мысалы, тума соқыр — заттардың түстері туралы хиял жүргізіп, түстерді ешбір
уақыт біле алмақ емес.
Еріксіз һәм ерікті хиял. Егер жанымыздағы суреттеулерді біз билемей,
суреттеулер бізді билеп алып кетсе, яғни жанымыздағы суреттеулерден жаңа
бір сурет жасаймыз деп өзіміз қайрат жүмсамай, бар суреттеулерден жаңа
суреттеулер өздері жасала берсе, міне, жанның осы ісі, яғни бұрынғы
суреттеулерден жаңа суреттеудің өз еркімен жасалуы еріксіз хиял, бос хиял,
яки мишта (мечта) деп аталады. Ояу отырьш, берекесіз бос хиялға батып
отыру, яки үйықтап жатқанда түс көру сықылды. Ал енді, жанымызда бар
суреттеулерден жаңа суреттеуді қайрат жұмсап, өзіміз тілеп жасау ерікті
хиял, берекелі хиял, яки фантазия деп аталады. Мысал үшін Міржақып
Дулатовтың Бақытсыз Жамалын алайық. Дәл романда суреттелгендей Жамал
деген қыз қазақта болған емес шығар. Бірақ Нұрила, Сағила, Аққыз, Ақбала...
деген қазақтың қыздары бар — осы сүйгенімен қосыла алмай, қосылса, бақытты
өмір сүре алмай, сардаланы көз жасымен ; көл қылатын қазақтың сорлы
қыздарын оймен бірге жинасаң, солардың бәршен сор-лы, бәрінен бақытсыз
Сәрсембайдың Жамалы келіп шығады. Міне, Міржақып, жанында бұрыннан бар
суреттеулерден, яғни Нұрилә, Сағила, Аққыз, Ақбала... суреттеулерін, жаңа
суреттеуді, яғни бақытсыз Жамал суретін, қайрат жұмсап, өзі тілеп жасап
отыр [27, 36].
Фантазия төмендегі жолдармен жасалады. 1) Заттардың өздерін, яки
олардың бір мүшелерін зорайту, яки кішірейтумен. Мысалы, біз бойы бір тұтам
ергежейлі деген адам болады екен деп, төбесі көкке тиіп жүретін алып болады
екен, жалғыз көзді яки жеті басты жалмауыз болады екен, деп хиял қыламыз.
2) Әр заттың түрлі мүшелерін алып қосумен, мысалы адам басты, ат кеуделі
жылан құирықты бір жануар болады-мыс деп хиял қылу сықылды. 3) Реті
келгенде өздері де жиыла алатын көріністерді бір суретке жиюмен,
түрлі адам мінездерін бір адамға жиюмен. Мысалы, Міржақып Нұрилә, Сағила,
Аққыз Ақбалалардың мінезін һәм олардың тұрмыстарын да болған көріністерді,
уақиғаларды Жамалға жинап отыр. Міржақып қолдан жасамай-ақ сондай мінезді,
сондай тұрмысты Жамал деген қыздың жанында болуы да мүмкін.
Адам өмірі ұшін фантазияның керектігі.
Фантазия өмірдің гүлді, көрікті болуының түпкі діңгегі. Фантазиясыз
адам тұсаулы есек. Фантазия ақылды кеңейтеді, фантазиясыз жаңадан бір
нәрсені ойлап табуға мүмкін емес. Фантазия қүлықты түзейді. Біз құлықсыз
адамның орнына өзімізді қойып, құлықсыздықтан жиренеміз. Фантазия әдемілік
сезімін тереңдетеді — біз неше түрлі әдеміліктерден фантазия арқылы ғана
ләззат аламыз. Фантазиясыз адам емірі өңсіз, түссіз бір нәрееге айналады,
мақау өмірге үн беретін, сақау өмірге тіл беретін, жоқты бар қылатын, барды
гүлді, көрікті қылатын, арсыға аяқ басқызып, тәңірімен тілдестіретін сол
фантазия. Осы фантазияны қазақтың терең сыршыл ақыны Шаһнгерей Бөкеев
мынадай деп суреттейді:
Таудағы тас ұядан
Лашындай сарыфқан қиядан,
Шалқып сөзім шығады,
Ойласам пікір-хиялдан,
Аспандап хиял кетеді,
Шыққан оқтай жаядан.
Жасындай барып жалт етіп,
Көк қақпасын ашады.
Жарығына алданып,
Дидарға қадам басады... [14, 91]
Баланың хиялын — фантазиясын тәрбие қылу жолдары. Біз жоғарыда хиял
деген жандағы бір суреттелулерден жаңа суреттеу жасау дедік. Бұдан көрінеді
— хиял терең һәм бай болу үшін жанда суреттеулер көп болу керек екен. Адам
неғүрлым білімді, тәжірибелі болса, хиялы да сонша бай болмақ. Міне, осы
себептерден баланың хиялы терең, бай болсын десек, оның білімі де болуына
иждиһат қылу керек. Бала тұрмыспен көзбе-көз таныссын, оның есінде, жанында
көп білім болсын, жан-жануардың тұрмысын бақыласын, жаратылыстың тұрмысымен
таныс болсын. Міне, сонда баланың хиялы өткір һәм бай болмақ.
Хиялды өркендетудің екінші жолы; баланы хиялды аса керек қылатын
ғылымдармен таныс қылу: әдебиет, тарих, жағрапия, жаратылыс сықылды.
Сөз арасында арнап қазақ баласының хиялы туралы бір-екі сөз айтып
өтейік. Жаратылыстың құшағында, меруерт себілген көк шатырдың астында, хош
иісті жасыл кілем ұстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен
бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып
өсетін қазақ баласының хиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті. Бірақ
қазақ халқы тәрбие көрген жоқ, әлі тағы, әлі бала, біз, жылдар, күндер
өткен соң, қазақ хиялы тәрбие алып, тереңдеп, адамзат дүниесінің көгінде
бір жарық жұлдыз болар деп, иманымыз кәміл.
Тағы бір сөз. Орыс учительдерінің аузында, және солардан сабақ алған
қазақ оқығандарының аузында бір сөз бар — қазақ баласы әдебиет, тарих
сықылды ғылымдарға зерек болмайды. Бәлкім, математика, есеп пәніне зерек
болады, — дегенмен бұл пікірді хата ма деп ойлаймыз. Менің ойымша, қазақ
баласы, математикаға емес, әдебиет, тарих, жағрапия, жаратылыс сықылды
ғылымдарға зерек болуға тиісті, дәлелім — қазақ баласының жаратылысы осыны
тілейді. Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы — қазақ
баласы да хиял құмар болуға тиісті. Яғни ол әдебиет, тарих сықылды хиялды
кеп керек қылатын ғылымдарға ұмтылуға тиісті. Ал енді, орыс школасында
оқыған қазақ баласының математикашыл болуы: әдебиет, тарих сықылды
ғылымдарды сөйлеуге, жазуға орыстың тілін білмеген соң, қазақ баласы тіл
керек қалмайтын математиканы, есепті айналдырмағанда қайтсін [29, 63].
Баланың фантазиясы һәм оның өркендеуі. Балада хиял ерте оянады. Бірақ
оның жанында суреттеулер аз болғандықтан, хиялы да бай емес. Әйткенменде,
бала әсерленімпаз болғандықтан оның аз, тайыз хиялы ашық, жанды болады.
Бала түсін өңім деп біледі. Балаға дүниедегі бар заттың бәрі жанды сықылды
көрінеді. Баланың түсінуінше, дүниеде мүмкін емес нәрсе жоқ, бәрі мүмкін;
бәрі болатындай. Бала ертегінің бәрі шын деп ұғады. Жоғарғы еріні қыбырлап,
төменгі еріні жыбырлап Қобыландының Тайбурылы сөйлейді десең, көк ешкінің
құйыршығы жұлынып қалған соң, бір құйыршық бала болыпты десең, қотыр аты
құрық салғанда құнан болыпты, жүгендегенде дөнен болыпты, ерттегенде бесті
болыпты десең, бала осылардың бәрін шын көреді.
Ертегі. Жан тұрмысы өркендеу үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы
түзеліп, тілі баю үшін жас балаға ертегі тым қымбат нәрсе. Бала ертегіні
жан-тәнімен тыңдайды. Ертегіге шын көңілмен нанады. Бала құрғақ ақылды
ұқпайды, жандандырып, суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, балаға өтірік
айтпа деген құрғақ сөзің желге айтқанмен бірдей. Егер сен балаға өтірікші
туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде өтірікшінің өтірігінен қор болғанын,
зиян көргенін суреттеп алып келсең, міне бала өтірік айтпау керек екендігін
сонда ұғады. Қысқасы, балаға ертегі тым қымбат нәрсе. Бірақ ертегінің
ертегісі бар. Кейбір ертегілер баланы бұзудан басқаға жарамайды. Мысалы,
дию, пері, жалмауыз кемпір, аруақ көрден кебінін жалмап шыға-тын әрбір жын-
шайтан сықылды ертегілерді айту балаға тіпті дұрыс емес. Мұндай ертегілер
баланы бұзады, қорқақ, жасық қылады. Қазақтың баланы бөки келеді, қызыл
көз келеді, — деп қорқытулары да тым-ақ жарамайтын іс [30, 75].
Бала ойыны. Баланың қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады. Ойын балаға
кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда бала жанындағы әсерлермен пайдаланады.
Айналасындағы тұрмыстан нені көрсе, соны істейді. Мысалы, қазақ баласы
біреуі ат болып қашса, біреуі құрық салады; шырпыларды тізіп-тізіп көш
жасайды; балшықтан мал жасайды; қуыршақтан қыз жасап таныстырады, күйеу
келтіреді, құда түсіреді.
Жалқы және жалпы ойын. Тіпті жас бала жалқы ойынды, жалғыз ойнауды
жақсы көреді. Әлі тілі еркін жетілмегендіктен ол басқа балалармен қатынаса
алмайды. Ал енді, ескен сайын жалпы ойынды, бірігіп ойнауды жақсы көре
бастайды. Жалғыз ойнаса, іші пысады. Жалпы ойын баланың тілінің өркендеуіне
көп пайда тигізіп, ойнағанда тоқтаусыз қозғалып, күліп, былдырлап, сөйлей
береді. Жалпы ойынмен жалпы тұрмысқа, яғни басқа адамдармен бірігіп тұруға
үйренеді, өзінің сөзін, тілін біреуге тыңдатып, басқаның тілегін,
сөзін өзі тыңдап, қысқасы, біріккен тұрмыстың бірінші шарты — жалпы
заңдарды орындап, атқарып үйренеді. Ал енді, жалқы ойын, яғни жалғыз ойнау
баланың алаңғасар, еліктегіш болмай, өз ісіне ынталы, тиянақты болуына
пайдалы. Бірақ осы екі түрлі ойынның екеуінің де кемдік жағы бар. Ылғи
жалғыз ойнап үйренген бала тағы, менменшіл болып, көппен бірге ойнап
үйренбеген бала алаңғасар, тиянақсыз, еліктегіш болып шуғуға мүмкін. Абзалы
— осының екеуін кезекпен ауыстырып отыру [31, 95].
Осы екі түрдің қай түрімен болса да ойнап отырған баланың ойынын
бақылауға тәрбиеші міндетті. Бірақ бақылаймын деп бүлдіріп алма. Бүлдіріп
алу былай болады: Былай ойна!— деп бұйырсаң, баланың ойыннан ын-тасын
суытып аласың. Баланың ойынына үлкен адам кіріссе, балаға ойынның қызығы
бітеді. Ойын — баланың өз ісі. Баланың ойынына кірісуші болма. Баланы бір
нәрсені бүлдірмес үшін тек шеттен бақыла. Есте болу керек, бақылау деген
сөз — қарауылда тұрған солдаттай қабағыңды түйіп қақиып тұр деген сөз емес,
олай тұрсаң, бала ойнай алмайды. Егер баланың ойынына қатысқың келсе, езің
бала болып қатыс. Яғни ойындарына бөгет, оралғы болма. Балалар сенің ересек
адам еке-ніңді сезбейтін дәрежеде болсын.
Ойыншықтар. Ойыншық деген сөз баланың, жанындағы суреттеулердің
белгісі деген сөз. Балаға ұйпалауына көнетін, не қылса, соған жарайтын
жабайы ойыншық ұнайды. Әшекейлі ойыншық баланың ішін пыстырады. Балаға
нағыз қолайлы ойыншық бір үйім құм деген бір педагогтың сезі дұрыс сөз.
Базардан алып келген ойыншығыңнан бірде құрық болатын, бірде ат болатын,
бір шыбық балаға көп артық. Әшекейлі бір жат ойыншықпен бала сүйіп
ойнамайды. Алады да сындырып тастайды. Және балаға көп ойыншық беру
жарамайды. Олай болғанда, бала абай болмайды [32, 89].
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда психология ғылымының дамуына үлес
қосқан ғалымдарымыздың бірі – Төлеген Тәжібаев.
Т.Тәжібаевтің психологиялық еңбектерінде қиял туралы төмендегідей
мағлұматтар беріледі:
Қиял деп бұрынғы қабылдаған елес бейнелерін өзгертіп бір-біріне қосып,
өңдеп, қайтадан бейнелеуді айтады. Қиял объективтік дүниені жүйкеде
сәулелендірудің айрықша бір түрі. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың,
сезімдерге келтіретін тікелей әсері арқылы пайда болатын қабылдаулар,
олардан пайда болатын елестеулер бір қалыпта тұрмайды, ақыл-ой елегінен
өтіп, өзгеріп, бір-біріне қосылудың нәтижесінде бейнелеудің тағы бірі —
қиял пайда болып отырады. Қабылдау арқылы пайда болған елестеулер, кейін
ақыл-ойдың таразынан өтеді. Адам ол елестеулерді өзгертеді, бірімен-біріне
қосады, ақыл осының нәтижесінен жаңа елестеулер пайда болдырады.
Өткен тәжірибедегі кейбір оқиғаларды, құбылыстарды еске түсірерде
олардың кейбір жақтарын, сипаттарын адам ұмытып қалуы да мүмкін. Сондықтан
кейін еске түсіргенде ол құбылыстарды, уақиғаларды толықтырып, көрнекті
етіп, ұмытып қалған жерлерін адам жаңалап, өзгертіп отырады. Мысалы, біз еш
уақытта Мұзды Мұхитты көргеніміз жоқ, бірақ оқыған кітаптардан, не біреуден
естігеніміз, суреттерін кергеніміз арқылы оның қандай болатынын елестетіп
отырамыз.
Адам әрекетінің қай түрі болмасын оған ойлаумен қатар қиял керек. Кісі
әрекетке кіріспестен бұрын өз еңбегінін, нәтижесінің қандай болатындығын
көз алдына елестетіп отырады. Бұл жөнінде К.Маркс: Нашар сәулетшіні
еңбекқор арамен салыстыра келіп, сәулетші нашар болса да, оның арадан
ілгері тұратындығын, егер ара омарта салғанда оның қандай болатынын ерте
бастан көз алдына, елестете алмай, тек соқыр сезімдері арқылы әрекет
етсе, қандай нашар сәулетші болғанымен ерте бастан салатын үйі мен
сарайларыныд қандай болатынын көз алдына елестете алады, — дейді. К.Маркс
бұл жерде қиялдың адам өміріндегі маңызы туралы айтып отыр [33, 85].
Қиял айналасындағы тіршіліктің әсер етуінен, оны өзгертудің жаңалаудың
керектігінен пайда болады. Сондықтан да әр кез сол адамның емір сүретін,
тіршілік ететін қоғамның, шаруашылықтың, экономиканың даму дәрежесімен
байланысты. Экономикасы қалыңқы мемлекеттің адамдарының да онша дамымаған
ел болуы мүмкін. Қаншама қоғамның экономикасы, мәдениеті, техникасы алға
кетіп дамыған болса, онда сол қоғамда өмір сүруші адамдардың да қиялдары
ілгері кетіп, жоғары деңгейден көрінеді. Мысалы, ұшақ жоқ кезде, аз
уақыттың ішінде алыс жерге тез жетудің керек екендігін сезгенімен, бірақ ол
жерге қалай тез жетудің ыңғайын білмей ертедегі адамдар кілемнің,
дастарқанның ұшатындығын қиялдаған. Кейін адамдардың осы арманы шындыққа
айналғаны белгілі. Әрбір қиял жемісті болу үшін, айналасындағы дүниені
сәулелендірумен бірге сол бейиені өзгертіп, құбылтып қайта жасап отыруы
мүмкін. Егер адамның ойы ақиқат дүниемен ешбір байланыссыз болса, оны қайта
құруға әрекет етпесе, ондай қиял, ешбір керексіз құрғақ қиял болып
табылады.
Адам өзінін, ойымен, қиялының дұрыс, реалдық екенін білу үшін оны
өзінің күнделікті тұрмысында, тәжірибесінде тексеріп, біліп отыруы тиіс.
Әрбір қиял түрлі жолдардан өтіп, бұрын қабылдауда болмаған көрнекті
бейнелерді жасап отыруы керек. Бұлар бұрынғы қабылдаған бейнелердей
болмайды, олардан айрықша қосымша сипаттары, белгілері болады. Қиял арқылы
жасалатын образдар кейбір уақытта өзінің көрнектілігі, ашықтығы, анықтылығы
жағынан біздіқ қабылдау арқылы алатын бейнелерге ұқсас болып отырады.
Қиялдың басты екі функциясын атап етуге болады. Бірі — оның әрбір
шығармашылық іске керектігі, екіншісі — оның адам мұқтаждықтарымен,
сезімдерімен және барлық рухани әрекеттермен байланысты туып отыруы. Қиял
адмның кез келген әрекетінде орын алады деп жоғарыда айттық. Ой бар жерде
қиял бар, қиял-сыз ой да болмайды. Ең жай жалпылауда, ең жауапты идеяда
қиялдың түйіршігі бар. Мысалы, стол деген сөзді алсақ, ол жалпы мен
дерексіз сөз. Стол ұғымын нақты қабылдауға киын, өйткені оны қолмен
ұстап, құлақпен естіп, сезуге болмайды. Өйткені жалпы стол — жоқ, тек
жеке стол ғана болады. Жеке столға негіздеп жалпы стол деген ұғымды
тудырған кезде, онда қиялдың түйірлерінің бар екендігі сөзсіз. Егер адам
келешекте не істейтінін, кім болғысы келетінін киялдаса, онық басында қиял
бейнелері туындайды.
Қиялдың әдебиетте, ғылымда, өнерде, техникада алатын орны ерекше
екендігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Егер ерте бастан адам не істейтінін
ой, қиял арқылы ойламаса, келешекті болжамаса, онда адамнын, ешбір
әрекеттері әдебиетте болсын, ғылымда болсын бір орында тұрып, алға қарай
жылжымас еді.
Қиялды іс-әрекетіне қарай екі түрге бөлуге болады. Бірі — өткенді еске
түсіретін қиял, екіншісі — қайта жасау қиялы.
Адам еткенді еске түсіргенде бұрынғы қабылдаған заттарды, болмыстарды
сол күйінше, бір-бірінсіз еске түсіруі өте қиын. Түрлі себептермеи көбінесе
бұрынғы қабылданған нәрселердің кей жақтары ұмытылады. Бірақ кейіннен
оларды қосып толықтырып отыратын болады. Суреттеп жазғанда, не сызғанда,
адамның соларды қайтадан өңдеп, жаңартып бейнелеуіп қайта жасау қиялы
дейді.
Қиялды пайда болу сипаттарыиа қарай белсенді, енжар қиял деп екіге
белуге болады. Егер алдымызға ешбір мақсат қоймай, жай нәрсені ойлап,
кездейсоқ қиял бейнелерін тудыратын болсақ — бұл қиял енжар қиял болады.
Мұнын, іс-әрекетке тигізер ешқандай ықпалы болмайды. Егер әдейілеп
еркімізді, жігерімізді жұмсап алдымызға мақсат қойып қиялданатын болсақ,
мұндай қиял белсенді қиял болады. Мұның негізгі бір түрі шығармашылық қиял.
Оның басты бөліктері өнер саласында ғылым мен техникада жан-жақты өріс алып
отырады.
Қиялдын, ерекше бір түрі — арман. Бұл келешекте адамның кезқарасынша
жүзеге асуы, орындалуы мүмкін, тікелей іс-әрекет пен байланыспаған жай
тілек, қалау ғана. Адам армандағанда алдына бір мақсат қойып, тілегіме
жетсем екен деп ойлайды, оған тілегі орындалатындай іске асатын болып
көрінеді. Арман кісіні іске жұмылдыратын түрткі деуге болады. Өйткені
шындықпен орайлас арман адамның алдына мақсат қойып, оған күш-қуат беріп,
оны белсенді түрде әрекет етуге итермелеп отырады. Бірақ арманды іс жүзіне
асыру үшін ол кісіде күшті ерік-жігер болуы керек, мұнсыз баста пайда
болған арманды іс жүзіне асыру қиын.
Адам қиялы ерік-жігермен, нақты шындықпен байланыспаса, өз мұқтажы мен
тілегін ой арқылы ғана қиялдайтын болады. Әрине, мұндай ой адамға қиял
бітірмейді, қайта оны басып-жаншып отырады, мақсатына демеу бола алмайды,
ейткені ол ешқашан жүзеге аспайды. Құрғақ қиялға, мұңға шомған адам салдыр-
салақ, жалқау еріншек, болбыр болып келеді. Мұндай қиял еңбекті сүймейтін,
одан қашқақтайтын адамдарда жиі кездеседі.
Адамның қиялы тәнінде болатын кейбір органикалық ағымдарға әсер етіп,
өз қиялымен байланысып отыруы мүмкін. Қиял арқылы бұрынғы елестерді бір-
біріне қосып, құрастырып, жаңа елестеулер жасау жолының бірнеше әдіс-
тәсілдері бар.
Адам жаңа бір бейнені жасау үшін, басында бұрын болған елестеулерді
бірінен-бірін ажыратып, бөлшектеп керектісін алып, керексізін тастап, не
болмаса оларды бір-біріне қосып, құрастырып отырады. Адам бірнеше бейнені
не болмаса олардың белшектерін бір-біріне қосып, оларды құрастырып жаңа
елестеулер жа-саса, мұны қиялдың агглютинациясы (желімдер деген мағынада)
дейді. Мысалы, су перісінің бейнесін жасаған уақытта, оның кеудесін адам
тәрізді, қалған бөлігін балықтың құйрығы етіп суреттейді. Қиял бейнелерін
жасауда жалпылау әдісі де жиі қолданылады [34, 97].
Жалпылаудың бірнеше түрлері болуы мүмкін. Мысалы, адам бойында бар
елестеулерді түрлі желілерге, схемаларға салып түрлендіруге болады. Қиялда
объектердің кейбір жақтарын, кейбір бөлімдерін арнайы күшейтіп,
әсерлендіріп, айшықтап көрсетіп, оларға көңіл бөліп отырады. Мысалы, жазушы
өзінің шығармасындағы кейіпкерді жағымсыз етіп көрсететін болса, оған
жағымсыз қылықтарды кебірек тағады. Мұндай тәсілді акцентировка дейді.
Қиялдың байлығы адамның ой-өрісінің білімнің молдығымен байланысты. Егер
адам кеп нәрседен хабардар болса, басында қиял бейнелерін жасауға қажетті
материалдар мол болса, сонда ғана оның қиялы толық, бай, әсерлі болып
келеді. Адамның қиялы бірдей болып келмейді. Өйткені қиял туғызатын
бейнелердің көрнекі не көмескілігіне, тәжірибе деңгейіне қарай, әр түрлі
әдіс-тәсілдің ара салмағына қарай ол түрліше болып отыруы мүмкін.
Қиялды зерттеудің әдістері туралы психологиялық оқулықта көрсетілген,
бірақ оқулықта керсетілмеген, кейбір кезде кездесетін өте қате әдістер
туралы біраз айтып кеткен жөн. Окулықта көрсетілген әдістерден басқа кейбір
психологиялық, педагогикалық шығармаларда мына төмендегі әдістердің ұшырауы
мүмкін. Қиял бейнелерін жасалу жолын анықтауда қағаздағы сияның дағын
зерттеудің маңызы зор. Мәселен, қағаздың ортасына сия тамызып, сол жерін
екіге бүктеп, мұның нәтижесінде пайда болған дақты балаға керсетіп Мынау
қандай затқа ұқсайды? десе, оған кайтарған жауап бала қиялының қандай
дәрежеде дамып қалыптасқанын аңғартады.
Қиялды зерттеу әдісінде балаға ксйбір заттардың суреті пунктир
сызығымен көрсетілсді де, Мынау сурет неге ұқсайды? деп сұралады. Мұнда да
олардың жауабына қиялдың даму деңгейі оларда қандай екенін байқаймыз.
Бөлшектер арқылы геометриялық фигураларды бөліп, балаға осы
бөлшектерден түрлі фигуралар құрастыр деп тапсырма. береміз. Баланың
фигураларды құрастыруына қарап, оның қиялы қандай екендігін аңғаруға
болады. Бірнеше сөзден сейлем құрастыру әдісінде балаға 3—4 сөз беріп,
осылардан мағыналы сөйлем құрастыр дейді. Баланың сөйлем құрастыруына қарай
олардың қиял ерекшелігін ажыратуға болады. Мәселен, зерттеуші —бала,
ойын, ақша деген үш сөзді береді де, осы үш сөзден сөйлем құрастыр
дейді [35, 118].
Қиял бейнелерінің пайда болуы елестеудің пайда болуымен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz