Лингвомәдениеттанудың тарихи-танымдық негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
I Лингвомәдениеттанудың тарихи-танымдық негіздері ... ... ... ..3-5
1.1. Этнолингвистика мен лингвомәдениеттану ғылымдарының
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-16
1.2. Тіл мен
мәдениеттану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16-20
1.3. Тіл мен
этнопсихология ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21-22
1.4. Тіл және
мифология ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .22-33
1.5. Тіл мен
сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .33-35
II Қоғамдағы, тілдегі және мифтегі әйел бейнесі
2.1. Тіл – қоғам -
әйел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 36-55
2.2. Тіл – миф -
әйел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...55-76
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .77-78
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 79-81
Ф-
ОБ-001002А
Кіріспе
Адам баласы тарихи дамудың жаңа белесіне шыққан сайын жүріп өткен
жолына үңілетіні, өзі қалыптастырған рухани-әлеуметтік құндылықтарын ой
таразысына салып, қайта бір бажайлауға, баға беруге талпынатыны хақ.
Бүгінгі күні адамзат қауымының жаңа ғасыр табалдырығына аяқ басуы әлемдік
қатынастардағы нендей бір құбылыстар мен өзгерістер жайлы нақтылы
тұжырымдар жасауға мұрындық болып отыр.
Қазіргі кезеңдегі қоғамдық ғылым салаларының айрықша ден қойып, жан-
жақты зерттеуге ойысқан адам мәселесі ең ауқымды, ділгір мәселе ретінде бой
көтерді. Адамның мәнісін түсіну жолындағы ертеден басталған сала-сала
пікірлер мен көзқарастар қайшылығы адамды табиғаттан, ғарыштан бөліп алып,
басқа заттардан бөлек тікелей объект ретінде қарайтын жаңа дәуірде де
жалғасын таба береді.
Жер бетіндегі саналы тіршілік иесінің алдында тұрған мәңгілік
мәселенің бірі - "тіл және адам".
Бағзы заманнан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында жатталған
көне сөздердің тарихына үңілу, табиғи сырын ашу, адам мәдениетін тіл
тарихымен сабақтастыру - бүгінде тіл ғылымының көкжиегінде ерекше назар
аударатын мәселенің бірі.
Адамзат баласының болашақ үшін қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық
т.б. күресі, рухани жаңғырулары сан ғасыр өтсе де, сол халықтың ұрпағынан
ұрпағына сол этностың тілінде сақталуы арқылы жетеді. Соның арқасында ұрпақ
ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті негізінде ұлтымыздың
көне тарихы мен мәдениетін дұрыс танып-білуге бастау алады. Осы бастаулар
көзі кешенді тіл ғылымының аясында ұлттық мәдениеттің көзі ретінде
тағылымдық мәні зор ұлттық тілдің өн бойынан табылады. Осымен байланысты
тіл табиғатының кұпиясы ғылымның басқа салаларымен (психология,
антропология, мәдениеттану, мифология т.б.) тығыз қарым-қатынастың
нәтижесінде танылып, ашылып отыр. Ұлттық тілді халықтың мәдениетімен, жан
ілімімен, ой танымымен, тарихымен біріктіре қарау мәселесі тіл ғылымында
өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, когнитивті лингвистика,
психолингвистика, лингвомәдениеттану ғылымдарының тууына себепші болды.
Ұлттық тілдің атаулы тіл ғылымдары саласынан өзіндік орын тебуі
бүгінгі ғылымның жаңалығы болғанмен, осы бағыттардың іргетасы о бастан-ақ
атақты тілші-ғалымдардың сүбелі еңбектерінде негізгі ой-тұжырымдармен
қаланғанын тіл ғылымының зерттеу жетістіктері дәлелдеп отыр. Бұл туралы
алғашқы ойлар В.фон Гумбольдт, Я.Гримм, Ф.де.Соссюр, Р.Раск,
Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня, Г.Штейнталь, М.Лацарус еңбектерінде ашық
көрсетіліп, ғылымның өркендеуінің жемісіне айналды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, оның ұлттық
тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына байланысты қоғамда да
Ф-ОБ-001002А
тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейіп, жаңғырып келе жатқан күрделі
де кешенді үрдіс байқалады.
Осымен байланысты рухани-мәдени мұрамызды ежелден келе жатқан рухани
тәжірибе негізінде қорытып, тарихи қызметін саралап қайта бағалауға
бағытталған кең арналы да терең зерттеулердің қажеттілігі туып отыр. Қазақ
әйелінің қоғамдағы орны, рухани ішкі әлемі, таным-түсінігі, сана-сезімі
тілде көрініс тауып қана қоймайды "Ана - әйел жар" бейнесінің озық үлгілері
тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырады.
Ежелгі дәуірлер мен тарихи кезеңдердегі қазақ әйелінің жаратылысы мен
болмысын тілдік деректер негізінде саралап тану, оны ұлттық танымның көне
дәуірлердегі түпсана мен тарихи күретамыр негізінде зерделеу, зерттеу осы
жұмыстың өзектілігін танытады.
Зерттеу нысанасы: Тілдегі әйел бейнесінің мифтік негізі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тіл тарихы мен тіл табиғатын
мәдениетпен байланыстыра отырып, мифте, тілде сақталған этномәдени тілдік
деректер арқылы әйелдің тілдік бейнесін ашу зерттеуде көзделетін басты
мақсат-мүдде. Осыған орай мынадай міндеттер алға койылды:
- лингвомәдениеттанымның тарихи- танымдық негіздерін анықтау;
- тіл мен мәдениет сабақтастығы негізінде этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану ғылымдарының ортақтығы мен ерекшеліктерін ажырату;
- мифтегі этномәдени атаулардың кумулятивтік қызметін талдау;
- әйелдің тілдегі мәдени-тарихи, әлеуметтік-психологиялық, мифтік
көріністерін лингвомәдениеттану тұрғысынан түсіндіру;
- мифтегі, тілдегі лингвомәдени деректер ретіндегі материалдық
мәдениет лексикасының тіл-танымдық мәнін анықтау.
Зерттеу материалдары: Қазақ мифтері мен аңыз- ертегілері, эпостық
жырлар.
Зерттеудің ғылыми жаңалыгы мен нәтижесі.
- этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының сабақтастығы
мен ерекшелігінің аражігі, ұқсастығы ашып көрсетілді;
- тілдік деректерде, мифтерде кездесетін этномәдени атаулардың
негізінде "тілдегі әйел бейнесі" ашылды.
Зерттеудің әдістері. Әйелдің тілдегі бейнесін зерттеу барысында
теориялық-әдістемелік негіз ретінде антропоцентристік және когнитивтік
лингвистиканың "ғаламның тілдік бейнесі" теориясының қағидалары басшылыққа
алынды. Тілдегі, мифтегі этномәдени атаулардың нақты деректерін жүйелік
катынаста қарастырып, типология, эстетика, генезис тұрғысынан туыстас,
кейде жалпы адамзаттық тектестікке сабақтастыру үшін индуктивтік әдіс, ал
нақты талдау барысында диахрондық, синхрондық тұрғыдан сипатталса,
салыстырмалы-тарихи, семасиологиялык, этнолингвистикалық әдістер
қолданылды.
Ф-ОБ-001002А
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Тіл тек мәдениетті танытушы кұрал ғана
емес, тілдің бойында мәдениеттің арқауын кұрап негізін қалайтын ұлттық
рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш анықталады.
Ұлттық мәдениеттің тірегі - тілде. Қазақ халқының эпостық, этностық,
ұлттық мәдениеті, негізінен, тілде көрініс тапқан. Осы орайда ұлттық
болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміздің сақталған негізгі көздерінің
бірі, алтын қазынасы - миф ;
Лингвомәдениеттану негізінде ұлтқа тән мәдени-танымдық жүйенің
қалыптасуын анықтауға болады;
Лингвомәдениеттанымдық зерттеуге тілдің кумулятивтік қызметі негіз
болады;
Мифтегі әйел бейнесі - ұлттық көркемдік жүйенің негізін құрайтын
халықтык эстетика мен сұлулық символизмі.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ф-ОБ-001002А
1 Лингвомәдениеттанудың тарихи-танымдық негіздері
1.1.Этнолингвистика мен лингвомәдениеттану ғылымдарының
сабақтастығы
Ғылыми ой-тұжырымдардың негізінде халық тілінің еншісі мәдениетпен
тоғысатынын, ұлт мәдениеті сол этностың тілінде сақталып, болашаққа
аманатталатыны сияқты астарлы ой-пікірлердің төркіні теренде жатыр.
Айтылған ой жайында В.фон Гумбольдттың Тіл - халық рухы, халық рухы тіл
арқылы көрініс табады деген тұжырымы - жаңа ғылыми жолдың концепциясының
алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ мәдениет тілдің ішкі құрылымдық
бөлшегі деп қарастыруы да тіл табиғатын таныта түсумен қатар, жарыққа шығып
келе жатқан ғылыми жаңалыктардың шығу тегіне арқау болғаны сөзсіз. Атап
айтқанда, ғалым пікірінше, біріншіден, мәдениеттің екі түрі - материалдық
және рухани мәдениеттер ізі халық тілінде сақталады. Екіншіден, мәдениет -
ұлт нышанын танытып, тілде өз жүйесін табады, үшіншіден, тіл адам мен
табиғатты жалғастырушы күш, төртіншіден, мәдениет пен халықтық рух -тілдің
ішкі формасына тән,- деп көрсетеді [1.32].
Ал мәдениеттің көне, жаңасын, мәдениеттің арғы-бергі тарихын сөйлетуші
де, жүргізуші де тек ана тілдің құдіреті екені әр халықтың өзіндік тұрмыс-
тіршілігі тілі арқылы өрнектелуінен, мәдениеті тілі арқылы басқа елге
танылуынан тіл мен мәдениет арасында ажырағысыз байланыстың торабы бар
екенін көрсетеді. Мұның нақты ғылыми тұжырымын американдық ғалым Э.Сепир:
Тілдің бір тұғыры бар. Ол мәдениеттен тыс өмір сүрмейді. Ол дәстүр болып
жалғасқан біздің тыныс-тіршілігіміз мүлде қабысып кеткен салт-дәстүр мен
наным-сенімдерден арылмайды. Тілдегі лексика қызмет етіп отырған мәдениетті
өз қалпында көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда тілдің тарихы мен мәдениет
тарихы жапсарлас дамиды деуге болады,- деп анықтай келе, әр халықтың
танымдық ерекшелігі тек тілдің табиғатынан табылатынын көрсетіп, дәлелдейді
[2.186]. Соның негізіндегі адамзаттың дүниені тануы мен ойлау арасындағы
тәсілінің тіл құрылысына байланыстылығын этнолингвистикалық болжам ретінде
баяндаудан туған Сепир-Уорф болжамы халықтық тіл мен ұлттық дүниетанымды
танудың ғылыми алғышарты іспеттес болғаны - ғылымның жаңа сатыға аяқ
басқандығының дәлелі.
Тіл - тек мәдениетті танушы құрал ғана емес, тілдің бойында
мәдениеттің арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап
тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтың ой-танымында,
мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-
санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын
қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір
мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі. Осымен байланысты
этностың психологиялық жайын тілге қатысты болжаулармен дәлелдеген В.Фон
Гумбольдт концепциясында: Тілдің табиғаты мен тегі тіл мен ойлаудың халық
рухымен байланыстылығында деген құнды пікірімен
Ф-ОБ-001002А
бағаланды. Осы пікірді ғылыми жолға сүрлеп түсірушілер - Г.Штейнталь мен
М.Лацарус. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этнотанымдық мәні,
тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп тіл
мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчестволық әрекеті, халық рухы
алдымен тілде деп түйіндеген [3.92,117]. Осы ғылыми тұжырымдардың
бастамасымен бұл үрдіс ғылымда өз жалғастығын тапқандығын төмендегі
пікірлерден көреміз. Ғалым А.Вежбицкая бұл туралы: Каждый язык национально
специфичен. При этом в языке отражаются, не только особенности природных
условии и культуры, но и своеобразие национального характера его
носителей,- деп көрсетеді [4.19].
Демек, этнопсихология ілімінің тіл алдында мәдени факторларсыз
анықталуы оның жете танылуын қамтамасыз ете алмайды.
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұғысында зерттеген ғалым В.Вундт өз
еңбектерінде күрделі әрекеттердің ұлттық мәдениетті танудағы орнына ерекше
назар аударды. Ол - ұлттық рухты жаңғыртатын факторлар, салт-дәстүрлер
олардың дамуы мен халық мәдениетіндегі рөлін әлеуметтік рухани құбылыс деп
бағалаудың бағытын көрсетті. Расында да, ұлттық рухтың нағыз келбетін
танытатын салт-дәстүрлер деп есептейміз. Этностың бар өміріне рухани азық
болған, тұрақты ұрпақ жалғастығына себепкер құбылыс салт-дәстүрлердің
ұлттық мәдениет бастауы екендігі сөзсіз. Осы құбылысты дер кезінде
мойындап, ғылыми тұрғыдан жаңа бағытқа жол салушы ресейлік тілші-ғалым -
А.Потебня. Ол тіл халық мәдениетімен біте қайнасқан ұғым деген түсінікті
қалыптастыра келіп: Тіл - халықтық рухтың жемісі, сондықтан тіл ұлттық
ерекшелікті көрсетеді деп анықтайды. Мәдениет - тілдің таңбалану қасиеті
арқылы танылатынын, оған дәлел халық ауыз әдебиеті үлгілері екендігін жан-
жақты сөз ете келе: Халық рухы алдымен тілде, содан кейін барып әдет-
ғұрып, салт-дәстүрінде, ән өнерінде, фольклорында көрініс береді деп
қорытады [5.117]. Жоғарыда біз сөз еткен ғалымдардың зерттеулері ұлттық тіл
мен халық мәдениеті арасындағы сабақтастықты о бастан болжап, тілдің ішкі
формасына саятын қасиеттерін танытудан туған. Оның (ішкі формасының)
тілдегі көрінісін өзек қылған ғылыми кұнды ойлар мен тұжырымдар тіл
ғылымының жаңа бағытымен ерекшеленетін лингвомәдениеттану пәнінің болжамы
іспеттес. Асылында, адамзат қоғамының жетілуі тіл, мәдениет, тарихтың
тоғысуы - маңызды фактор. Ал, әр халықтың этномәдени тұрмысын ұлт тілінің
жетегінде, әлемдік мәдениеттің ауқымында, дүниетанымын қоғамдық ғылымдардың
саясында сөз ету мәселесі тіл ғылымының бүгінде ғылыми өрісін тереңге
жайған этнолингвистика саласында сәтті бағытта іске асуда.
Осымен тығыз байланысты ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара
байланыстары бір-біріне әсері айқын деректердің белгілі бір этносқа тән
екендігін танытуда бізге кешеуілдеп жеткен жаңа бағыттың бірі
-лингвомәдениеттану. Бірақ тіл ғылымында ХҮ ғасырдың бас кезінен бастап
ерекше қалыптасқан жоғарыда аталған ғалымдардың (Ф.Соссюр, В.Гумбольдт,
А.Потебня, В.Штейнталь т.б.) ғылыми ой-тұжырымдарын одан
Ф-ОБ-001002А
әрі ұластырушы Ресейдегі фразеологиялық мектептің өкілдері В.Ворбьев,
В.Телия, Е.М.Верещагин, В.Т.Костомаров, В.Маслованың зерттеулерінің
лингвомәдениеттанудың дербес ғылыми пән дәрежесіне көтерілуіне,
қалыптасуына зор ықпал еткенін ерекше атап өткен жөн.
Тіл мен мәдениет ұғымдарының сыбайластығы әсіресе, В.М.Верещагин мен
В.Т.Костомаровтың зерттеу еңбектерінде жаңаша қырынан танылады. Олардың
Тіл - тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің материалдық
және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін жинақтаушы,
сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Мұны тілдің
кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық қызметі -
әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде
қалыптастыруы деген ойлары бүгінде лингвомәдениеттану пәнінің қоғамдағы
әлеуметтік орнын нақтылай түскендей [6.10].
Мәдениет ұлттық менталитет құндылықтарының түп негізі тіл қасиетінде
көрініс табады. Тілдің құдіретімен бейнеленіп, шынайылылықты танытады. Осы
тұрғыда әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат дарытқан ұлттық
мәдениеттің ізі бар деуге болады. Бұл - тіл мен мәдениеттің тоғысу жолын
көздеген лингвомәдениеттану пәнінің негізі болмақ.
Лингвомәдениеттану (лингвокультурология) - латынның lingua - тіл,
gultura - мәдениет, 1оgos - ілім деген терминдерінің жинақталуынан туындап,
лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болып, халық
мәдениетінің тілдегі әсерін, ерекшелігін жаңаша көзқараспен салыстыра
зерттейтін сала.
Осы орайда В.Н.Телия: Лингвомәдениеттану - тілдің корреспонденциясы
мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін және
сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлшегі,- деп сипаттаса [7.217],
лингвомәдениеттану ғылымының теориялық және әдістемелік жолын сүрлеуші
ғалым В.В.Воробьев оны металингвистика ғылымы ретінде танытуға ғылыми
бағыт бұрып, бұл саланың тіл мен мәдениеттің өзара әсерінің негіздерінен
туындағанын дәлелдейді, әрі мынадай ғылыми анықтама береді:
Лингвокультурология - комплексная научная дисциплина синтезирующего типа,
изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его
функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единиц в
единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритета и культурные
установления (система норм и общечеловеческих ценностей) [8.37].
Ғалым В.А.Маслова бұл пәнді халық мәдениетін танытушы ғылым деп санап,
былайша анықтайды: Лингвокультурология - это наука, возникшая на стыке
лингвистики и культурологии и исследующая проявления культуры народа,
которые отразились и закрепились в языке [9.8].
Көріп отырғанымыздай, Воробьев, Маслова, Телияның бұл ғылыми
тұжырымдарына арқау болған мәдениет пен тіл арасындағы байланыстың сыры
американдык ғалымдар Э.Сепир мен Б.Уорфтың Лингвистикалық
Ф-ОБ-001002А
ықтималдық теориясының негізін танытқан этнос дүниетанымындағы
ерекшеліктің ізі халық тілінде сақталады деген қағидамен астасып
жатқандығы сезіледі. Бұл жайт лингвомәдениеттану пәнінің этнолингвистика
ғылымымен туыстығын ашық көрсеткендей. Көп жағдайда этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің ортақтық, тіпті ұқсас жақтары бір ізді сөз
етілгенімен, В.В.Воробьев атап көрсеткендей, этнолингвистика ғылымының
өзіндік ерекшелігін былайша түсіндіруге болады:
Этнолингвистика комплексті этнографиямен шектес, халық мәдениеті,
тарихтың шығу тегі мен таралуын зерттейді. Бүгінгі ғылымда
этнолингвистиканың зерттеу мақсаты - тілдің қызметі мен дамуына
лингвистикалық, этномәдени, этнопсихологиялық факторының әсерін ерекше
қарастыру, ұлттық болмыспен ұштастыру [8.15].
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану - лингвистика мен
мәдениеттанудың түйіскен тұсынан туындап отырған, әрі этнолингвистика мен
елтануды да ортақтастыратын жаңа ғылым. Сонымен, лингвомәдениеттану -
ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этикалық,
эстетикалық, саяси, адамгершілік, тұрмыстық қағидалар мен заңдылықтарды
тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімінің бағыты. Осы
тұрғыдан лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты - ұлттық болмыстың
тілдегі көрінісін, тіл фактілерімен халықтың танымдық, этика-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Осы орайда лингвомәдениеттану пәнінің
зерттеу обьектісінің ауқымы ұлттық мәдениеттің, рухани құндылықтардың
тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. да берілуі арқылы кеңи түседі.
Олай болса, бүгінгі қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пән
ретінде жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық мәдениет пен болмыстық
ерекшеліктерді таныту, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш.Уәлиханов,
Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, ғалым-тілшілер
І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздык. Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов,
Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде
тіл фактілеріндегі сипаты ретінде танытылады.
Этнолингвист-ғалым Е.Жанпейісовтің Этнокультурная лексика казахского
языка еңбегінде М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы этнографизмдерді
тілдік әрі халықтық болмыс тұрғысынан зерттеуі қазақ халқының мәдениетін
тіл деректері арқылы танытуда қосқан зор үлес деп білеміз. Көне сөздердің
табиғатын танытып жүрген, белгілі тілші-ғалым Р.Сыздықова өзінің
еңбектерінде бүгінде жұртшылыққа таныс емес, бірақ ана тіліміздің
қазынасында сақталған бірқатар сөздер мен сөз тіркестерінің тарихи-тілдік
мағынасын ашып, қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен ғасырда өмір сүрген ақын-
жазушыларының тілінде, жырларда ескі тұрмыс-салтқа байланысты бұл күнде
ұмыт бола бастаған немесе мүлде ұмытылған, я болмаса мағынасы өзгерген
сөздер мен сөз тіркестерінің кездесуі табиғи құбылыс дейді [10.24].
Ф-ОБ-001002А
Тұрақты сөз орамдарының мәдени-ұлттық мазмұнын халық тілінің байырғы
лексикасының сан алуан сырына байланысты көптеген нақты пікірлерді осы
саланы зерттеп жүрген маман ғалым Н.Уәлиевтің еңбектерінен табамыз. Автор:
Халық өзінің өткен дәуірлердегі наным-сенімін, түйсік-түсінігін, ой-
қиялын, тыныс-тіршілігін аз сөздің аясына сыйдырып, әрі нәрлі, әр әрлі етіп
ерекше өрнектей білген. Түп төркіні беймәлім сөздердің сәті түсіп, кілті
табылғандай болса, көп нәрсені баян етіп, халықтың өткендегі ой-қиялы,
тыныс-тіршілігі, дүниетанымы туралы сыр шертіп тұрады- [11.12] дей келе,
қасиетті жеті, он екі, тоғыз санымен тіркесті атаулардың (жеті көк, жеті
ғалам, жеті ғашық, он екі мүше, тоғыз сәлемдеме, (уақыт өлшемдерінің
халықтық атауларының (он екі сәт, сәске, тәулік, екінді, марқа туған т.б.)
мәнін қазақ халқының күнделікті мәдени өмірімен байланысқан тәжірибесінен
туған атаулар екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Осы аталған авторлар
еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің зерттелуін
лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай,
А.Сейсенова, Қ.Қажығалиевалардын. т.б.) сөз болуы, назар аударылуы
лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.
Г.Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт мәдениетінің тоғысуындағы өзара
байланысты айқындап, мәдениет ұғымын мағыналас фразеологизмдердің бойынан
тіл аспектісінде қарастырған. Ол өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің
ерекшелігін былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану - этномәдени және
этнопсихологиялық факторлар мен тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін
тіл арқылы мәдениеттану бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс
қызметін көрсететін ұлттық ерекшелігін ешбір идеологиясыз, заманға сай
келбетін таныту. Бұл ретте тіл - ұлт - мәдениет дейтін үштік (триада)
лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу нысаны болмақ [12.14].
Лингвомәдениеттанудың өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу обьектісін нақтылай түседі. Осы жайт
түрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласынынң
қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші
А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: Тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами гуманитарлық,
мәдени, өркениеттілік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы,
әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады [13.41].
А.Сейсенова этикет нормаларына лингвомәдениеттану аспектісінде
салыстырмалы талдау жасап, халық мәдениеті мен ұлттық менталитеттің бірлік
қызметіне ерекше тоқталады: Лингвомәдениеттану - мәдениеттің
Ф-ОБ-001002А
тілдік жүйеге қалай әсер ететіндігін, яғни фактор мен адам бойындағы
тілдік факторлардың байланысын қарастырады деп түйіндейді [14.19].
Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың
өмірінен де мәдени ақпарат береді. Бір ұлттың көршілес ұлтпен туыстығын
немесе дәстүр ұқсастығын салыстыруды да мақсат етеді. Осы орайда
лингвомәдениеттану пәні аударма мәселесімен шұғылданушылардың да назарынан
тыс калмаған. Аударматанудың лингвомәдени салаларын сөз еткен А.Алдашева
бұл пәннің зерттеу көздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі лингвистика
ғылымымен ортақтығын: Лингвомәдениеттанудың ауқымы соңғыларға қарағанда
өте кең, ол әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі,
халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі, өзгелерден ауыс-түйіс
емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтел екендігін
дәлелдейтін белгі қайсы ұлттың бет пішіні бар деп есептелген сөз (өзге де
тұлғалардың) ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси-адамгершілік, тұрмыстық
нормалары мен қағидаларының қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге
назар аударады,- деп тұжырымдайды [15.121].
Көріп отырғанымыздай, лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың
теориялық арқауы, зерттеу нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екені дау
туғызбайды. Осы екеуінің қатынасын жалпы мен жалқысының, бүтін мен
бөлшектің байланысы іспетті деп қарауға болады. Нактырақ айтар болсақ,
этнолингвистиканың зерттеу нысаны - этнос болмысын тұтастай танытатын тіл
әлемі. Осы қағиданың құрамдас бөлшектерінің қатыстылығы мен
үйлесімділігінің сипатын анықтау мақсатына қарай зерттеушілердің
этнолингвистика деп аталатын тіл әлемінің тұтас шеңберін жеке-жеке
салаларға бөліп қарастыруы этнос болмысының белгілі бір жақтарын
көрсеткенімен, тұтас бейнесін айқындай алмайды. Осыған байланысты
Этнолингвистика мен социология ғылымдарының аралығынан туған (Б.Уорф),
Халықтың тілінде салт-дәстүрі көрініс табады (Ф.де Соссюр), Этностың
дүниені тіл арқылы тануы оның салт-дәстүр, этнография, мифология т.б.
символдық қызметімен байланысты (Э.Сепир), Этнолингвистиканың болмысы
ретінде антропологияны қолдану (АҚШ ғалымдары), Этнолингвистика тек көне
дүниені, ескіліктерді зерттеуші ғылым (Е.Жанпейісов), Этнолингвистка
пәнаралық ғылым (М.Копыленко) т.б. көзқарастар этнолингвистика ғылымын
жіктейтін емес, оның кешенді сипатынан туындайтын сан түрлі қырларын
айқындап, тұтастыра келіп, түптеп келгенде, бір арнаға тоғыстыратын
салалары. Осындай тіл деректеріне сүйеніп этнолингвистикамен сабақтас этнос
байланысының сан түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академик Ә.Қайдар екіге
бөледі:
1) Этнос тіліне жалпы катысы бар (мәселен, мәдениеттану,
этнография, этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрономия,
педагогика, дидактика т.б.) ғылымдар.
Ф-ОБ-001002А
2) Этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты
ғылымдар мәселен, этимология, терминология, лексикография,
социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика т.б.) [16.12].
Демек, бұл екі топтағы ғылым салаларын этнолингвистикамен
байланыстыратын этнос болмысын танытатын тілдік дерек кездерінен көреміз.
Міне, осындай сабақтастықтың бірі - этностың мәдениетін таныту мүддесін
көздеген мәдениеттанумен сабақтас лингвомәдениеттану.
Бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен
бұрын этнолингвистика ғылымында сөз етілген. Лингвистикалық түсіндірме
сөздікте: Этнолингвистика (гректің этнос - тайпа, халық, француздың
лингвистика) тілді мәдениетпен, тілді этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарайтын тіл білімінің бағыты деп анықталған
[17.275].
Осы ғылымның жеке бағыт ретінде қалыптасуы XIX ғасырдың 70 жылдарынан
бері Американың тіл білімінде Орталық Американың Үндіс тайпаларын
зерттеумен байланысты өріс алып, жаңа дәстүрдің негізін салды.
Этнолингвистика ғылымының негізі американдық ғалымдар Ф.Боас, Э.Сепир,
Б.Уорф т.б. еңбектерінен бастау алады.
Бұл бұлақтың бастауы орыс тіл білімінде ресейлік ғалымдар Ф.И.Буслаев,
А.Н.Афанасьев, А.Потебня еңбектерімен жалғасып, XIX ғасырдың 80 жылдарында
фольклор аясында тіл мен мәдениетті сабақтастыра зерттеудің жаңа бағытын
пайдаланған Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоров сияқты ғалымдардың
этнолингвистикалық зерттеулері атаулы саланы ғылыми биік сатыға көтеріп
жіберді. Ресейлік ғалымдар (соңғы аталған) өз зерттеулерінде нақты бір
тілдің тарихын сол ұлттың мәдениеті, тарихы, этнографиясымен тығыз
байланыстыра қараған. Осы тұрғыда ресейлік тілші О.С.Ахманова:
Этнолингвистика - это раздел макролингвистики, изучающий отношения между
языком и народом и взаимодействия лингвистических и этнических факторов в
функционировании и развитии языка деп түсіндіреді [18.539]. Сөздіктегі бұл
анықтама тіл мен халық арасындағы тікелей байланысты көрсетеді, ал оның
басқа ғылым салаларының деректері арқылы зерттеу нысанының айқындалу
жағдайы шет қалған.
Ғылыми аяда этнолингвистика термині ең алғаш ғалым Б.Уорфтың
идеясымен туындап, осы идеяның жалғасы Э.Сепирдің еңбектерінде көрініс
тауып, ғылымда аты белгілі Сепир-Уорф болжамына сай тілдік этнодеректер
халық мәдениеті мен индивид тұрғысында қарастырылған. Айтылған ой хақында
профессор М.Копыленко: Основы этнолингвистики еңбегінде жан-жақты
тоқталады. Осы жайтты Э.Сепир өз зерттеулерінде халық дүниетанымында туған
салт-дәстүр, мифологизм, наным т.б. ұғымдар этнос болмысымен тығыз
байланысты, олар тілдің символдық қызметі ретінде көрініс табады,- деп
көрсетеді [19.177].
Ғалымдар тілдік этнодеректерді көбінде байырғы халық тілі мен
жергілікті халық тілінен негіздеуді дәстүрге айналдырған. Мәселен,
Ф-ОБ-001002А
этнолингвистиканың зерттеу нысаны этнографизмдерді Н.И.Шанский:
этнографизмы - такие диалектные слова, которые обозначают предметы и
явления быта и труда, специфичные для определенной местности и неизвестные
литературному языку деп тұжырымдады [20.118].
Ғалымдардың бір қатары этнолингвистика ұлт тілінің жалпы сипатында
танылады деп анықтайды. Мәселен, Н.И.Толстой: Этнолингвистика - халықтың
рухани байлығының, менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын,
бір-біріне тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Ол халықтың ұлттық мәдениетінің көрнекті позициясындағы негізгі
формаларының бірі болып табылады деп тұжырымдайды [21.181-190].
Н.И.Толстой пікірімен мазмұндас анықтама лингвистикалық
энциклопедиялық сөздікте былайша берілген: Этнолингвистика – қандай тәсіл
арқылы берілгеніне қарамастан, мәдениеттің, халықтың, психологияның және
мифологияның мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін кешенді
пән[22.597].
Кез-келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына
ғана сүйеніп емес, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне,
ұлттық болмысына да қатысты қарастыру этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің ортақ заңдылығы деуге болады. Профессор
Қ.Жұбановтың Тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуірдегі
ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде сақталатынын және тіл мен
мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетіндігіне сол кездердің
өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі.
Ата мұрасы болып, Абайдың еншісіне тиген әдебиет қазынасы екі түрлі
болатын. Бірі - емшек сүтімен қатар құлағына кіріп, сүйегіне сіңген ананың
әлди-әлди, ақ бөпем, атаның сал, сал, білік, сал білек, қойшының әні,
қыздың сыңсуы, қаралы қатынның жоқтауынан бастап, көркемдік сезімін
шарбыдай шырмаған халық әдебиеті.
Орыста қой сөзінің баламасы жок. Олардың овца дегені саулық, баран
дегені қошқар. Орысша корова - сауын сиыр; рогатый скот - мүйізді мал;
толстый дегені бірде - қалың; лощадь - жылқы; бірақ ат, байтал, айғыр емес.
Ал біздің ісек, тұсақ, кұнан, құнажын, дөнен, дөнежін деген сөздеріміз
басқаларда жоқ. Қазақ тілінде синий, голубой, зеленый деген түстердің бәрін
көк дейді. Халықтардың тұрмыс қалпы түрлі-түрлі болған соң, олардың әр
затқа қоятын заттары да түрлі-түрлі. Тіл ұзақ заман жасалады, бірден
өзгермейді, оның өзгерісі тұрмысқа байланысты [23.290].
Орыс тіліндегі рогатый скот тіркесі тілімізде мүйізді мал, ірі қара
малдың атауын білдіреді. Артынан өшпес мұра қалдырған, ана тіліміздің
ғылыми жолын сүрлеген профессор Қ.Жұбановтың осы зерттеулері бүгінде берік
тұғырын сайлаған этнолингвистика ғылымы мен ғылыми сатыға қадам басқан
лингвомәдениеттану пәндерінің ғылым көкжиегіндегі алғашқы нышандарын
көрсетеді.
Ф-ОБ-001002А
Академик Ә.Қайдардың: Ана тіліміздің бай қоры - ұлттық болмыс-бітімді
танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі казақ
этнолингвистикасының негізін салып, атаулы ғылым саласы жайында:
Этнолингвистика - этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) сенсандық болмысынан
туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар
бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға,
әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-
жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатында
дүниеге келген тіл білімінің күрделі құнарлы саласы деп анықтама берген
[24.475]. Сонымен этнолингвистика да, лингвомәдениеттану да халық
мәдениетімен, халық тарихымен, халық тілімен тікелей байланысты. Бұл
байланыстылық лингвомәдениеттанудың да шеңберіне кіретіндіктен, профессор
М.Копыленко этнолингвистика ғылымының өзіндік бағытын былайша көсетеді:
Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза
дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным
предметом анализа: этнология, культурология, история и прочие
нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные [25.111].
Ал лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды
тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін
танытуға көбірек бағыт бұрады. Біз жоғарыда сөз еткен
лингвомәдениеттанымдық және этнолингвистикалық ой-тұжырымдардың негізіне
сүйене отырып, халық өмірінің даналығы халык жасаған мәдениет, тіршілігі
мен тұрмысын қалыптастырған көзқарастың тіл құдіреті арқылы тарих,
мәдениет, әдебиеттің қат-қабат қойнауында сақталғаны ақикат деп айтқымыз
келеді.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдарының ортақтастығын екі
пәнге тән кумулятивтік қызметтің жемісі деп танып, өзіндік ұқсастық пен
ерекшеліктерді төмендегіше анықтадық:
Біріншіден, этнолингвистика мен мәдениеттану ғылымдары ұлттық тіл
аясында халықтың рухани, материалды, мәдени өмірін зерттейді. Тілдік
фактілерді мәдениет аспектісінде карастырады.
Екіншіден, екі пәнді де тіл мен мәдениеттану, тарих, этнография,
әлеуметтану ғылымдарының жиынтығы деп қарауға болады, өйткені бұл пәндердің
деректерінсіз мәдениетті тану мүмкін емес.
Үшіншіден, екі пәнге де ортақ мәселе - ұлт, менталдық, ұлттық тұлға,
этнос өмірі, дүниетаным, ұлттық сана, менталитеттік ерекшеліктер.
Төртіншіден, ұлттық колоритті нақты көрсету. Бұл халық дүниетанымымен
байланысты эстетика категорияларына бағытталып иек артары анық.
Бесіншіден, мәдениет атаулары - адамзат баласының жемісті еңбегінің
нәтижесі ғана емес, ол сан ғасырдың лексикалық қабатының тарихы.
Ф-ОБ-001002А
Алтыншыдан, ұлттық тіл - бір ғана этностың тілдік зандылықтарын
сақтаушы, ұрпаққа жеткізуші құрал ғана емес, ол - халық мәдениетінің
адамзат мәдениетіндегі рөлін сипаттайтын мәдени категория.
Жетіншіден, этнолингвистика көне дүниені жаңғыртуға көбірек бүйрегін
бұрса, лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін жаңа, тың көзқараспен
сараптайды.
Сегізіншіден, этнолингвистика ұлт мәдениетін сол халықтың мәдени
өмірімен, әрі кетсе туыстас халықтардың этнографиялык тарихымен
байланыстыра қарастырады. Ал лингвомәдениеттану оларды ұлт тіліндегі
мазмұнын адамзат мәдениетіндегі қалыптасу жайына да тоқталады. Осы орайда
тағы бір айта кететін жайт, этнолингвистика деп айдар тағылып зерттеу
карастырылмағанымен, қазақ тіл білімінде бұрынырақ жарық көрген
көптеген лексикографиялық, тарихи, лексикологиялық,
этимологиялық еңбектердегі кейбір деректердің талдануларын
этнолингвистикалық зерттеулердің алғашқы нышандары деп санаймыз. Өзіндік
айқын мақсаты бар, қазақ тілінің бай тілі мен рухани қазынасының арқасында
жыл сайын аумағын ширата түскен этнолингвистика ғылымы бүгінде халық
тілінің сан түрлі атауға толы кұбылыстарының ұлттық тілтаным тұрғысынан
зерттелу жолы толығып келеді. Бұл жөнінде С.Сәтенова, Қ.Ғабитханұлы,
Ш.Сейітова, Б.Ақбердиева, Б.Қарағұлова т.б. жас ғалымдардың еңбегін атауға
болады.
Этнос болмысын сипаттайтын материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттің
үндестігін бейнелейтін мәдени лексиканы арнайы зерттеген Ж.Манкеева осы
мәселеге қатысты этнолингвистиканың мәнін былайша түсіндіреді: Халықтың
материалдық, өндірістік деңгейі мен рухани өрісін бейнелейтін ана тілінің
байлығын, асылын барынша толық жиып көрсете, қыр-сырын анықтау -
этнолингвистиканың міндеті. Этнолингвистика -халық туралы шынайы хабар
беретін ақпарат көзі [26.5].
Осы тектес зерттеулер ,біріншіден, этнолингвистиканың кең аумағын көрсетсе,
екіншіден, нақты зерттеу болмысын айкындайды. Халық тілінің тарихы оның
рухани болмысында екені ешбір даусыз, ал этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің осы факторлармен сабақтас, өзара ұқсастығын
зерттеу мақсаттарының айқын нақтылығы, зерттеу нысаны болып табылатын -
этнос, тіл, мәдениет, тарих салаларымен байланыстылығында, ұлт тілі арқылы
ұлтты тану ерекшелігінде демекпіз. Біз өзіндік мектеп калыптастырған
ғалымдар Ә.Қайдар, В.Воробьев, В.Телия, В.Маслова, И.Толстой т.б. теориялық
тұжырымдары мен дәлелдемелеріне сүйеніп, қазак тіл біліміндегі
лингвомәдениеттану пәнінің мақсаты мен нысандарын зерттеу жұмысымызда
былайша анықтадық:
- қазақ халқының төл мәдениетінің тілдегі көрінісі;
- ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісінің диалектілік лексикаға
қатысы;
- мәдени тұжырымдар болып табылатын сөздердің
Ф-ОБ-001002А
танымдық, функциональдық, символдық мәндерін кумулятивтік қызметтерін
анықтау;
- белгілі бір ұлтқа тән мәдениет - танымдық жүені қалыптастыру.
Лингвомәдениеттану - этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші
халықтың лексикасының мәдени-тілдік деректерін сипаттайтын, жұрт мәдениетін
өз лексикасы арқылы басқа этносқа татытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің
туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз тұғырына
жеткізіп келешеккке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да,
жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен ағайындас, ұлттық рухпен тіл
арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет арқылы танытудағы бітімімен басқа
тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-әлеуметтік, эстетикалық,
философиялық сипаты бар кешенді пән.
1.2. Тіл мен мәдениеттану
Ұлттық тілдің өз ерекшелігін, кұпия-сырын, табиғатын ашу тіл жайындағы
антологиялық көзқарасты сол халықтың жан-дүниесімен, тарихымен, ой-
танымымен, мәдениетімен тығыз байланыста карауды қажет етіп, оның кешенді
сипатын күшейтеді. Оның нақты көрінісін XIX ғасырдың өзінде-ақ ғылыми
болжаммен бастау алған В.Гумбольlт, Э.Сепир негізін салып, кейіннен Ресейде
А.Потебня, Г.О.Винокур, Р.Якобсон, қазақ ғылымында А.Сейдімбек,
Қ.Ахметжанов, Д.Шоқпарұлы т.б. дамытқан, лингвистикалық бағыттың жаңа
сапада қайта жаңғыруына байланысты қазақ лингвистикасының өкілдері
Қ.Жұбанов, академик Ә.Қайдар, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиева,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдар тарапынан да жалғасын
табуда.
Ғылыми тілдік жаңа бағыттардың құрылымында тіл - мәдениеттің басты
көрсеткіші, мәдени категория. Тілді мәдениеттің айнасы ретіндегі қызметі
ғылымда мәдениет терминінің ауқымды салмағын анықтайтындай. Осы тұрғыда
мәдениет атауының анықтамаларына тоқталсақ:
Мәдениет - адамзаттың өндірістік, коғамдық және ақыл-ой жетістігінің
жиынтығы [ҚТС.456].
Культура - совокупность достижении человеческого общества в
производственной, общественной и духовной жизни. Высокий уровень развития
какой-либо сферы человеческой деятельности или условии его жизни [21.480].
Мәдениет - адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терін тудырған
жетістіктердің бәрін қамтиды [27.14], яғни халықтың өміріндегі әрекетінің
жасампаздығы мәдениетпен бірге дамиды.
Мәдениет - халықтың мындаған жылдар бойындағы
шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың
даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен
келбеті, оның ерік-бостандығы мен тарихы зейін-есі, философиялық жүйелері
мен рәміз-таңбалық өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен
Ф-ОБ-001002А
өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты - осының бәрі
мәдениетпен біте қайнасқан [22.7].
Ал философиялық тұрғыдан қарасақ мәдениет адам өмірінің шынайы
көрінісі.
Мәдениет – адамдық мазмұнда болады. Мәдениеттің ерекшелігі сол -ол
объективті ғана шындық емес, шығу тегі жағынан алғанда, оның мазмұны
субъективті .
Көріп отырғанымыздай, мәдениет ұғымы қай салада сөз етілмесін, ең
алдымен, адамзаттың қоғамдағы өмірін, кемелденген ақыл-ойын, материалдық
және рухани табысқа жеткен ерен еңбегін көрсетеді. Мәдениет ұғымы -
шетелдік ғалымдардың еңбектерінде рухани-әлеуметтік сипатта анықталған.
Э.Тейлор: Мәдениет - адам қабілеті игерген білімнің жиынтығы (дін,
заң, салт-дәстүр, әдет, өнер т.б. бәрі мәдениеттің аясына жатады) [28.18].
Грузин мәдениеттанушысы Н.Чавсавадзе: Мәдениет- идеялды құндылықтың
оның материалды иесімен қосылуы,- деп көрсетеді [29.5].
Дүниедегі мәдениет өз алдына жатқан өзгеше бір әлем, өзіндік ғажайып
кұбылыс. Мәдениетті жаратушы да, жасаушы да халық десек, нағыз халықтық
мәдениет ұлт болып қалыптасқан елдің өмір салтынан бастап, рухани болмысына
еніп, тілі мен тарихында, танымы мен тұрмысында өзіндік сатыға көтеріліп,
ұрпақ жалғастығы мен өміршеңдік танытады. Мәдениеттің жалпыадамзат пен ұлт
тағылымындағы мазмұнын ғалым-тілші В.Воробьев былайша көрсетеді: Культура
- это организация человеческой жизни, особый класс общественных явлении;
внимание к нацианальной личности, и прежде всего к ее внутреннему духовному
миру; совокупность способов творческой деятельности личности в области
материального и духовного производства, способы, распределения и
потребления материальных и духовных ценностей, достижения в области
организации общественных взаимоотношении, способствующих прогрессивному
развитию человечества [8.1].
Ұлт мәдениеті ұрпақ жалғастығымен ғана өмірге тірек. Әр халықтың
мәдениетін өзіндік үрдісте жоғары сатыға көтерілуін көздейді. Бірақ
мәдениет жай өмірдің туындысы емес, белгілі бір қоғамда өмір сүрген рухани
әрі материалдық қоры бар іргелі елдің өмір тіршілігінің туындысы деуге
болады. Осы жайт, мәдениет ұғымына қатысты пікір профессор Қ.Жұбанов
еңбегінде былайша сөз етілген: Мәдениет - қазанның күйесіне жұғатын нәрсе
емес, мәдениеттің белгілі сатысын көксегендей жағдай тумаған болса,
...жоғары мәдениеттің өзі келіп ауызға түспейді. Қазақты патша үкіметі
билегеннен қазақ мәдениетіне каншама зиян келгенін зерттеген бізде адам
жоқ... Бірақ адам болған соң, қоғам болған соң қандай да болса, оның бір
мәдениеті болмақ [23.325].
Ғылымда адам жасаған мәдени өмірдің көрінісі мәдениеттің әр алуан
түрлерінің (архитектура, қолөнер, сурет т.б.) құрамында анықталады, әрі сол
мәдениетті жасаушы этностың ұрпақтарының әрекеті негізінде сақталып,
Ф-ОБ-001002А
келесі ұрпакқа жетеді. Мәдениетті осы тұрғыда ұрпақ жалғастығын реттейтін
қоғамдық, әлеуметтік категория деуге болады. Ойымыздың дәлелі ретінде
ресейлік лингвомәдениеттанушы В. Г. Костомаровтың мына пікірін
келтірейік: Культура - это единственно надежный канал, единственный путь
преодоления социально-национального детерминизма, который обрекает нас
оставаться в тех же самых общественных и экономических условиях, в которых
прозябали нами родители и далекие предки. Только культура, вершины которой
ценный сами по себе, способна, ограничена сочленить национальное и общее в
образований [30.77].
Мәдениет - ғылымның кез- келген саласында өзінің нақтылығымен,
ғасырлар бойы өз бойына жинаған мәдени деректерімен, өзінің қалыптасуы мен
дамуы барысында өткерген тарихи кезеңдерімен өзіндік мазмұнға ие. Осындай
мәдени мазмұндарын ол тек ана тілдің қуаты аркылы ғана сыртқа шығарып,
әлемдік деңгейге танытады, яғни мәдениеттің әлемдік сипатқа ие болуы
тікелей тілдің қызметіне байланысты деуге болады. Бұл жерде мәдениет пен
тіл қатар дамып, бір-біріне тәуелді болып, ұлт, ұлттық белгілердің
көрсеткіші деуге саяды. Осы тұрғыда тіл - әлем мәдениетінің соның ішінде
ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші. Өйткені, тілдің қат-кабат
койнауларында бағзы заман мәдениетінің сан қыры сөз етіліп, адамзаттың
рухани өсіп-жетілуіне игілік болғаны сөзсіз. Тілдің осындай ерекше қызметін
В. Гумбольдт: Язык - тесно переплетен с духовным развитием человечества и
сопуствует ему на каждой ступени его локального прогресса или регресса,
отражая в себе каждую стадию культуры деп көсетеді [1.4]. Осы пікірде,
біздің ойымызша, тіл мен мәдениет сабақтас және бір-бірімен тығыз
байланысты, әрі мәдениет - тілді дамытып, оны айқындайтын факторға
айналдыруының негізі жатыр. Аталған негіз жайында Э.Сепир: Язык - является
обязательной предпосылкой развития культуры в целом деп көрсетіп [2.223],
тіл ғылымында этнолингвистиканы негіздеді.
Тіл - мәдениеттің әр сатысын танытушы кұрал. Өзінің өміршеңдік
қызметін өз бойынан ғана танытпай, мәдениеттің де болмысынан табады. Бұл
туралы ресейлік тілші М.Маковский: Человеческий язык является безценным
хранилищем древней кулыуры и истории людей. Язык как барометр, точно
отражает все колебания и особенности нравов, обычаев, способов мышления; в
нем как в зеркале отражаются различные модели, видения мира, характерные
для отдельных человеческих коллективов на протяжении их истории деп
көрсетеді [31.16]. Тілші Л.Скворцов: Әр халықтың ана тілінде оның
шығармашылық өмірі мен ұлттың жан-дүниесі көрінеді. Тіл мәдениет пен ойдың
қаруы деп бағалайды [32.7]. Ал тілші ғалым Б.Уорф тіл мен мәдениеттің
байланысын тек қоғамдык ғылымдардың айналасында ғана емес, оның бүтіндей
ғылыми негізін былайша анықтайды: Тіл мен мәдениеттің байланысы тіл
ғылымында ерекше орынға ие. Екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған
тілдік деректер ұлт мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық
өміріне бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші
ретінде де
Ф-ОБ-001002А
танылады. Себебі, тіл мен мәдениеттің атауына ұйытқы болған
этнографизмдер - ана тілі байлығының бір бөлшегі. Ойымызды мына үзіндімен
толыктырсақ: Мәдениет пен тіл өзіндік даму жолымен маңызды қызметінде бір-
бірімен тығыз байланыста. Мәдениеттің дамуы ана тілінін, кемелденуіне өз
үлесін тигізеді [5.15]. Мәдениеттің мәні тілдің ішкі мазмұнында
сипатталады. Ол - адам еңбегінің нәтижесі арқылы қоғамда тілдің әр
деңгейінде көрініс табады, өзіндік мазмұнға ие болады, яғни тіл тек қарым-
қатынас пен ойлау құралы емес, мәдениеттің өміршеңдігін танытатын
кумулятивті қызметі бар құрал. Атаулы факторлардың өзара қатыстылығын
лингвист-ғалым Р.Якобсон былайша тұжырымдайды: Очевидно что язык является
составной частью культуры, но в рамках культуры в целом он функционирует
как ее подструктара, фундамент и универсальные средства. В связи с этим
очевидно что гораздо проще отделить лингвистику от остальных аспектов
культуры и определяет ее отдельно [33.379].
Тілді мәдениеттің негізгі бір категориясы ретінде танып, қазақ
лексикасындағы заттық мәдениет атауының сипатын сөз еткен ғалым Ж.Манкеева:
Мәдениетті тілден бөліп алып қарамаймыз. Тіл - мәдениеттің бір көрінісі.
Ол екеуінің арақатынасы ерекше де, маңызды. Кез-келген мәдениеттің түрлері,
атаулары тіл арқылы бейнеленіп, кумулятивтік қызмет арқылы көрінетіні,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі деп көрсетеді [34.83].
Мәдениет - сан ғылымның басын біріктіріп, жеке адамнан бастап, бүкіл
ұлттың сан ғасырлық байлығын қамтитын күрделі ұғым. Әр ұлттың мәдениеті
өзіне сай ортақ салт, дін, дүниетанымын да қалыптастырады, әрі тіл арқылы
ғана өз орнын табады. Этнолингвист-ғалым Н.И.Толстой осы жайт туралы:
Халықтың тұрмысы мен танымындағы бар дүние сол этностың жадында сақталып,
тек тілінде айқындалып, сақталады. Расында да, байырғы мәдениеттің сыры тек
тілде ғана сақталған. Тіл арқылы мәдениетті танимыз. Ал мәдениет - ұлттың
тарихы, салт-дәстүрі, мінезі, жүріс-тұрысы мен менталитетінің құрамасы.
Мұның барлығының жиынтығы ұлт тілінде, ұлт мәдениетінде деп көрсетеді
[35.573].
Мәдениеттің негізгі қызметі - халық мәдениетімен сабақтас болу. Әр
дәуірде халық жасаған мәдени жетістіктер тіл ғылымында этнографизмдермен
сипатталып, этно-мәдени лексиканы құрайды. Халық мәдениетінің сыры сол
халықтың ана тілімен көркем екендігін ғалым Е.Жанпейісов былайша көрсетеді:
Одна из важнейших функции культуры -этническая. Основными носителями
этнических своиств являются обыденное сознание, обиходный язык и
традиционно-бытовая культура. Поэтому в предметной области этнографии
включаются, как правила, все компоненты этноса, обладающие в той или иной
степени этническим своеобразием. Эти компоненты этноса воспроизводятся
устно-разговорными и другими языковыми средствами, и в совокупности
составляют собственно его этнокультурному лексику [36.7].
Ф-ОБ-001002А
Төл лексиканың шынайы да толық табиғатын этнографизмдердің бойынан
танимыз. Бұл атаулар - тілдік қазынаның сүбелі саласының бірі болуымен
қатар, бүгінде жалпы қолданыста жоқ кейбір байырғы сөздер мен сөз
тіркестерінің мағына мәнін танытатын мәдени әрі тарихи ақпараттар көзі. Бұл
жағынан қарағанда этнотілдік деректер мәдениет пен тарихтың ажырамас бір
бөлігі деуге болады, яғни, этнографизмдер халықтың тарихымен байланысты.
Бұл байланыс тек этноатаулар бойынан ғана емес, жалпы тіл заңдылығына тән
құбылыс деп санап, оны ғалым Ф.де Соссюр былайша түсіндіреді: Не вызывает
сомнение что язык любой момент своего существования является продуктами
истории. Но еще более неприложная истина состоит в том, что в любой момент
своего существования этот исторический продукт представляет собой нечто
иное, как компромисс, заключая соглашения с определенными символами, ибо
без этого не было бы самого языка [37.92].
Көне заманның, ата-бабаларымыздың тіршілік етіп, жасап кеткен өмірі
мен этнотілдік деректер арқылы лингвистикада көрінсе, олар тұрғызған
кесенелер мен сарайлар, мазарлар мен қорғандар, жасаған қолөнер бұйымдары
әр ғасырдың тарихи-мәдени ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Лингвомәдениеттанудың тарихи-танымдық негіздері ... ... ... ..3-5
1.1. Этнолингвистика мен лингвомәдениеттану ғылымдарының
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-16
1.2. Тіл мен
мәдениеттану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16-20
1.3. Тіл мен
этнопсихология ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21-22
1.4. Тіл және
мифология ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .22-33
1.5. Тіл мен
сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .33-35
II Қоғамдағы, тілдегі және мифтегі әйел бейнесі
2.1. Тіл – қоғам -
әйел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 36-55
2.2. Тіл – миф -
әйел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...55-76
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .77-78
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 79-81
Ф-
ОБ-001002А
Кіріспе
Адам баласы тарихи дамудың жаңа белесіне шыққан сайын жүріп өткен
жолына үңілетіні, өзі қалыптастырған рухани-әлеуметтік құндылықтарын ой
таразысына салып, қайта бір бажайлауға, баға беруге талпынатыны хақ.
Бүгінгі күні адамзат қауымының жаңа ғасыр табалдырығына аяқ басуы әлемдік
қатынастардағы нендей бір құбылыстар мен өзгерістер жайлы нақтылы
тұжырымдар жасауға мұрындық болып отыр.
Қазіргі кезеңдегі қоғамдық ғылым салаларының айрықша ден қойып, жан-
жақты зерттеуге ойысқан адам мәселесі ең ауқымды, ділгір мәселе ретінде бой
көтерді. Адамның мәнісін түсіну жолындағы ертеден басталған сала-сала
пікірлер мен көзқарастар қайшылығы адамды табиғаттан, ғарыштан бөліп алып,
басқа заттардан бөлек тікелей объект ретінде қарайтын жаңа дәуірде де
жалғасын таба береді.
Жер бетіндегі саналы тіршілік иесінің алдында тұрған мәңгілік
мәселенің бірі - "тіл және адам".
Бағзы заманнан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында жатталған
көне сөздердің тарихына үңілу, табиғи сырын ашу, адам мәдениетін тіл
тарихымен сабақтастыру - бүгінде тіл ғылымының көкжиегінде ерекше назар
аударатын мәселенің бірі.
Адамзат баласының болашақ үшін қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық
т.б. күресі, рухани жаңғырулары сан ғасыр өтсе де, сол халықтың ұрпағынан
ұрпағына сол этностың тілінде сақталуы арқылы жетеді. Соның арқасында ұрпақ
ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті негізінде ұлтымыздың
көне тарихы мен мәдениетін дұрыс танып-білуге бастау алады. Осы бастаулар
көзі кешенді тіл ғылымының аясында ұлттық мәдениеттің көзі ретінде
тағылымдық мәні зор ұлттық тілдің өн бойынан табылады. Осымен байланысты
тіл табиғатының кұпиясы ғылымның басқа салаларымен (психология,
антропология, мәдениеттану, мифология т.б.) тығыз қарым-қатынастың
нәтижесінде танылып, ашылып отыр. Ұлттық тілді халықтың мәдениетімен, жан
ілімімен, ой танымымен, тарихымен біріктіре қарау мәселесі тіл ғылымында
өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, когнитивті лингвистика,
психолингвистика, лингвомәдениеттану ғылымдарының тууына себепші болды.
Ұлттық тілдің атаулы тіл ғылымдары саласынан өзіндік орын тебуі
бүгінгі ғылымның жаңалығы болғанмен, осы бағыттардың іргетасы о бастан-ақ
атақты тілші-ғалымдардың сүбелі еңбектерінде негізгі ой-тұжырымдармен
қаланғанын тіл ғылымының зерттеу жетістіктері дәлелдеп отыр. Бұл туралы
алғашқы ойлар В.фон Гумбольдт, Я.Гримм, Ф.де.Соссюр, Р.Раск,
Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня, Г.Штейнталь, М.Лацарус еңбектерінде ашық
көрсетіліп, ғылымның өркендеуінің жемісіне айналды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, оның ұлттық
тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына байланысты қоғамда да
Ф-ОБ-001002А
тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейіп, жаңғырып келе жатқан күрделі
де кешенді үрдіс байқалады.
Осымен байланысты рухани-мәдени мұрамызды ежелден келе жатқан рухани
тәжірибе негізінде қорытып, тарихи қызметін саралап қайта бағалауға
бағытталған кең арналы да терең зерттеулердің қажеттілігі туып отыр. Қазақ
әйелінің қоғамдағы орны, рухани ішкі әлемі, таным-түсінігі, сана-сезімі
тілде көрініс тауып қана қоймайды "Ана - әйел жар" бейнесінің озық үлгілері
тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырады.
Ежелгі дәуірлер мен тарихи кезеңдердегі қазақ әйелінің жаратылысы мен
болмысын тілдік деректер негізінде саралап тану, оны ұлттық танымның көне
дәуірлердегі түпсана мен тарихи күретамыр негізінде зерделеу, зерттеу осы
жұмыстың өзектілігін танытады.
Зерттеу нысанасы: Тілдегі әйел бейнесінің мифтік негізі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тіл тарихы мен тіл табиғатын
мәдениетпен байланыстыра отырып, мифте, тілде сақталған этномәдени тілдік
деректер арқылы әйелдің тілдік бейнесін ашу зерттеуде көзделетін басты
мақсат-мүдде. Осыған орай мынадай міндеттер алға койылды:
- лингвомәдениеттанымның тарихи- танымдық негіздерін анықтау;
- тіл мен мәдениет сабақтастығы негізінде этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану ғылымдарының ортақтығы мен ерекшеліктерін ажырату;
- мифтегі этномәдени атаулардың кумулятивтік қызметін талдау;
- әйелдің тілдегі мәдени-тарихи, әлеуметтік-психологиялық, мифтік
көріністерін лингвомәдениеттану тұрғысынан түсіндіру;
- мифтегі, тілдегі лингвомәдени деректер ретіндегі материалдық
мәдениет лексикасының тіл-танымдық мәнін анықтау.
Зерттеу материалдары: Қазақ мифтері мен аңыз- ертегілері, эпостық
жырлар.
Зерттеудің ғылыми жаңалыгы мен нәтижесі.
- этнолингвистика мен лингвомәдениеттану салаларының сабақтастығы
мен ерекшелігінің аражігі, ұқсастығы ашып көрсетілді;
- тілдік деректерде, мифтерде кездесетін этномәдени атаулардың
негізінде "тілдегі әйел бейнесі" ашылды.
Зерттеудің әдістері. Әйелдің тілдегі бейнесін зерттеу барысында
теориялық-әдістемелік негіз ретінде антропоцентристік және когнитивтік
лингвистиканың "ғаламның тілдік бейнесі" теориясының қағидалары басшылыққа
алынды. Тілдегі, мифтегі этномәдени атаулардың нақты деректерін жүйелік
катынаста қарастырып, типология, эстетика, генезис тұрғысынан туыстас,
кейде жалпы адамзаттық тектестікке сабақтастыру үшін индуктивтік әдіс, ал
нақты талдау барысында диахрондық, синхрондық тұрғыдан сипатталса,
салыстырмалы-тарихи, семасиологиялык, этнолингвистикалық әдістер
қолданылды.
Ф-ОБ-001002А
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Тіл тек мәдениетті танытушы кұрал ғана
емес, тілдің бойында мәдениеттің арқауын кұрап негізін қалайтын ұлттық
рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш анықталады.
Ұлттық мәдениеттің тірегі - тілде. Қазақ халқының эпостық, этностық,
ұлттық мәдениеті, негізінен, тілде көрініс тапқан. Осы орайда ұлттық
болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміздің сақталған негізгі көздерінің
бірі, алтын қазынасы - миф ;
Лингвомәдениеттану негізінде ұлтқа тән мәдени-танымдық жүйенің
қалыптасуын анықтауға болады;
Лингвомәдениеттанымдық зерттеуге тілдің кумулятивтік қызметі негіз
болады;
Мифтегі әйел бейнесі - ұлттық көркемдік жүйенің негізін құрайтын
халықтык эстетика мен сұлулық символизмі.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ф-ОБ-001002А
1 Лингвомәдениеттанудың тарихи-танымдық негіздері
1.1.Этнолингвистика мен лингвомәдениеттану ғылымдарының
сабақтастығы
Ғылыми ой-тұжырымдардың негізінде халық тілінің еншісі мәдениетпен
тоғысатынын, ұлт мәдениеті сол этностың тілінде сақталып, болашаққа
аманатталатыны сияқты астарлы ой-пікірлердің төркіні теренде жатыр.
Айтылған ой жайында В.фон Гумбольдттың Тіл - халық рухы, халық рухы тіл
арқылы көрініс табады деген тұжырымы - жаңа ғылыми жолдың концепциясының
алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ мәдениет тілдің ішкі құрылымдық
бөлшегі деп қарастыруы да тіл табиғатын таныта түсумен қатар, жарыққа шығып
келе жатқан ғылыми жаңалыктардың шығу тегіне арқау болғаны сөзсіз. Атап
айтқанда, ғалым пікірінше, біріншіден, мәдениеттің екі түрі - материалдық
және рухани мәдениеттер ізі халық тілінде сақталады. Екіншіден, мәдениет -
ұлт нышанын танытып, тілде өз жүйесін табады, үшіншіден, тіл адам мен
табиғатты жалғастырушы күш, төртіншіден, мәдениет пен халықтық рух -тілдің
ішкі формасына тән,- деп көрсетеді [1.32].
Ал мәдениеттің көне, жаңасын, мәдениеттің арғы-бергі тарихын сөйлетуші
де, жүргізуші де тек ана тілдің құдіреті екені әр халықтың өзіндік тұрмыс-
тіршілігі тілі арқылы өрнектелуінен, мәдениеті тілі арқылы басқа елге
танылуынан тіл мен мәдениет арасында ажырағысыз байланыстың торабы бар
екенін көрсетеді. Мұның нақты ғылыми тұжырымын американдық ғалым Э.Сепир:
Тілдің бір тұғыры бар. Ол мәдениеттен тыс өмір сүрмейді. Ол дәстүр болып
жалғасқан біздің тыныс-тіршілігіміз мүлде қабысып кеткен салт-дәстүр мен
наным-сенімдерден арылмайды. Тілдегі лексика қызмет етіп отырған мәдениетті
өз қалпында көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда тілдің тарихы мен мәдениет
тарихы жапсарлас дамиды деуге болады,- деп анықтай келе, әр халықтың
танымдық ерекшелігі тек тілдің табиғатынан табылатынын көрсетіп, дәлелдейді
[2.186]. Соның негізіндегі адамзаттың дүниені тануы мен ойлау арасындағы
тәсілінің тіл құрылысына байланыстылығын этнолингвистикалық болжам ретінде
баяндаудан туған Сепир-Уорф болжамы халықтық тіл мен ұлттық дүниетанымды
танудың ғылыми алғышарты іспеттес болғаны - ғылымның жаңа сатыға аяқ
басқандығының дәлелі.
Тіл - тек мәдениетті танушы құрал ғана емес, тілдің бойында
мәдениеттің арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап
тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтың ой-танымында,
мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-
санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын
қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір
мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі. Осымен байланысты
этностың психологиялық жайын тілге қатысты болжаулармен дәлелдеген В.Фон
Гумбольдт концепциясында: Тілдің табиғаты мен тегі тіл мен ойлаудың халық
рухымен байланыстылығында деген құнды пікірімен
Ф-ОБ-001002А
бағаланды. Осы пікірді ғылыми жолға сүрлеп түсірушілер - Г.Штейнталь мен
М.Лацарус. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этнотанымдық мәні,
тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп тіл
мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчестволық әрекеті, халық рухы
алдымен тілде деп түйіндеген [3.92,117]. Осы ғылыми тұжырымдардың
бастамасымен бұл үрдіс ғылымда өз жалғастығын тапқандығын төмендегі
пікірлерден көреміз. Ғалым А.Вежбицкая бұл туралы: Каждый язык национально
специфичен. При этом в языке отражаются, не только особенности природных
условии и культуры, но и своеобразие национального характера его
носителей,- деп көрсетеді [4.19].
Демек, этнопсихология ілімінің тіл алдында мәдени факторларсыз
анықталуы оның жете танылуын қамтамасыз ете алмайды.
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұғысында зерттеген ғалым В.Вундт өз
еңбектерінде күрделі әрекеттердің ұлттық мәдениетті танудағы орнына ерекше
назар аударды. Ол - ұлттық рухты жаңғыртатын факторлар, салт-дәстүрлер
олардың дамуы мен халық мәдениетіндегі рөлін әлеуметтік рухани құбылыс деп
бағалаудың бағытын көрсетті. Расында да, ұлттық рухтың нағыз келбетін
танытатын салт-дәстүрлер деп есептейміз. Этностың бар өміріне рухани азық
болған, тұрақты ұрпақ жалғастығына себепкер құбылыс салт-дәстүрлердің
ұлттық мәдениет бастауы екендігі сөзсіз. Осы құбылысты дер кезінде
мойындап, ғылыми тұрғыдан жаңа бағытқа жол салушы ресейлік тілші-ғалым -
А.Потебня. Ол тіл халық мәдениетімен біте қайнасқан ұғым деген түсінікті
қалыптастыра келіп: Тіл - халықтық рухтың жемісі, сондықтан тіл ұлттық
ерекшелікті көрсетеді деп анықтайды. Мәдениет - тілдің таңбалану қасиеті
арқылы танылатынын, оған дәлел халық ауыз әдебиеті үлгілері екендігін жан-
жақты сөз ете келе: Халық рухы алдымен тілде, содан кейін барып әдет-
ғұрып, салт-дәстүрінде, ән өнерінде, фольклорында көрініс береді деп
қорытады [5.117]. Жоғарыда біз сөз еткен ғалымдардың зерттеулері ұлттық тіл
мен халық мәдениеті арасындағы сабақтастықты о бастан болжап, тілдің ішкі
формасына саятын қасиеттерін танытудан туған. Оның (ішкі формасының)
тілдегі көрінісін өзек қылған ғылыми кұнды ойлар мен тұжырымдар тіл
ғылымының жаңа бағытымен ерекшеленетін лингвомәдениеттану пәнінің болжамы
іспеттес. Асылында, адамзат қоғамының жетілуі тіл, мәдениет, тарихтың
тоғысуы - маңызды фактор. Ал, әр халықтың этномәдени тұрмысын ұлт тілінің
жетегінде, әлемдік мәдениеттің ауқымында, дүниетанымын қоғамдық ғылымдардың
саясында сөз ету мәселесі тіл ғылымының бүгінде ғылыми өрісін тереңге
жайған этнолингвистика саласында сәтті бағытта іске асуда.
Осымен тығыз байланысты ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара
байланыстары бір-біріне әсері айқын деректердің белгілі бір этносқа тән
екендігін танытуда бізге кешеуілдеп жеткен жаңа бағыттың бірі
-лингвомәдениеттану. Бірақ тіл ғылымында ХҮ ғасырдың бас кезінен бастап
ерекше қалыптасқан жоғарыда аталған ғалымдардың (Ф.Соссюр, В.Гумбольдт,
А.Потебня, В.Штейнталь т.б.) ғылыми ой-тұжырымдарын одан
Ф-ОБ-001002А
әрі ұластырушы Ресейдегі фразеологиялық мектептің өкілдері В.Ворбьев,
В.Телия, Е.М.Верещагин, В.Т.Костомаров, В.Маслованың зерттеулерінің
лингвомәдениеттанудың дербес ғылыми пән дәрежесіне көтерілуіне,
қалыптасуына зор ықпал еткенін ерекше атап өткен жөн.
Тіл мен мәдениет ұғымдарының сыбайластығы әсіресе, В.М.Верещагин мен
В.Т.Костомаровтың зерттеу еңбектерінде жаңаша қырынан танылады. Олардың
Тіл - тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің материалдық
және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін жинақтаушы,
сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Мұны тілдің
кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық қызметі -
әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде
қалыптастыруы деген ойлары бүгінде лингвомәдениеттану пәнінің қоғамдағы
әлеуметтік орнын нақтылай түскендей [6.10].
Мәдениет ұлттық менталитет құндылықтарының түп негізі тіл қасиетінде
көрініс табады. Тілдің құдіретімен бейнеленіп, шынайылылықты танытады. Осы
тұрғыда әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат дарытқан ұлттық
мәдениеттің ізі бар деуге болады. Бұл - тіл мен мәдениеттің тоғысу жолын
көздеген лингвомәдениеттану пәнінің негізі болмақ.
Лингвомәдениеттану (лингвокультурология) - латынның lingua - тіл,
gultura - мәдениет, 1оgos - ілім деген терминдерінің жинақталуынан туындап,
лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болып, халық
мәдениетінің тілдегі әсерін, ерекшелігін жаңаша көзқараспен салыстыра
зерттейтін сала.
Осы орайда В.Н.Телия: Лингвомәдениеттану - тілдің корреспонденциясы
мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін және
сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлшегі,- деп сипаттаса [7.217],
лингвомәдениеттану ғылымының теориялық және әдістемелік жолын сүрлеуші
ғалым В.В.Воробьев оны металингвистика ғылымы ретінде танытуға ғылыми
бағыт бұрып, бұл саланың тіл мен мәдениеттің өзара әсерінің негіздерінен
туындағанын дәлелдейді, әрі мынадай ғылыми анықтама береді:
Лингвокультурология - комплексная научная дисциплина синтезирующего типа,
изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его
функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единиц в
единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритета и культурные
установления (система норм и общечеловеческих ценностей) [8.37].
Ғалым В.А.Маслова бұл пәнді халық мәдениетін танытушы ғылым деп санап,
былайша анықтайды: Лингвокультурология - это наука, возникшая на стыке
лингвистики и культурологии и исследующая проявления культуры народа,
которые отразились и закрепились в языке [9.8].
Көріп отырғанымыздай, Воробьев, Маслова, Телияның бұл ғылыми
тұжырымдарына арқау болған мәдениет пен тіл арасындағы байланыстың сыры
американдык ғалымдар Э.Сепир мен Б.Уорфтың Лингвистикалық
Ф-ОБ-001002А
ықтималдық теориясының негізін танытқан этнос дүниетанымындағы
ерекшеліктің ізі халық тілінде сақталады деген қағидамен астасып
жатқандығы сезіледі. Бұл жайт лингвомәдениеттану пәнінің этнолингвистика
ғылымымен туыстығын ашық көрсеткендей. Көп жағдайда этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің ортақтық, тіпті ұқсас жақтары бір ізді сөз
етілгенімен, В.В.Воробьев атап көрсеткендей, этнолингвистика ғылымының
өзіндік ерекшелігін былайша түсіндіруге болады:
Этнолингвистика комплексті этнографиямен шектес, халық мәдениеті,
тарихтың шығу тегі мен таралуын зерттейді. Бүгінгі ғылымда
этнолингвистиканың зерттеу мақсаты - тілдің қызметі мен дамуына
лингвистикалық, этномәдени, этнопсихологиялық факторының әсерін ерекше
қарастыру, ұлттық болмыспен ұштастыру [8.15].
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану - лингвистика мен
мәдениеттанудың түйіскен тұсынан туындап отырған, әрі этнолингвистика мен
елтануды да ортақтастыратын жаңа ғылым. Сонымен, лингвомәдениеттану -
ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этикалық,
эстетикалық, саяси, адамгершілік, тұрмыстық қағидалар мен заңдылықтарды
тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімінің бағыты. Осы
тұрғыдан лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты - ұлттық болмыстың
тілдегі көрінісін, тіл фактілерімен халықтың танымдық, этика-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Осы орайда лингвомәдениеттану пәнінің
зерттеу обьектісінің ауқымы ұлттық мәдениеттің, рухани құндылықтардың
тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. да берілуі арқылы кеңи түседі.
Олай болса, бүгінгі қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пән
ретінде жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық мәдениет пен болмыстық
ерекшеліктерді таныту, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш.Уәлиханов,
Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, ғалым-тілшілер
І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздык. Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов,
Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде
тіл фактілеріндегі сипаты ретінде танытылады.
Этнолингвист-ғалым Е.Жанпейісовтің Этнокультурная лексика казахского
языка еңбегінде М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы этнографизмдерді
тілдік әрі халықтық болмыс тұрғысынан зерттеуі қазақ халқының мәдениетін
тіл деректері арқылы танытуда қосқан зор үлес деп білеміз. Көне сөздердің
табиғатын танытып жүрген, белгілі тілші-ғалым Р.Сыздықова өзінің
еңбектерінде бүгінде жұртшылыққа таныс емес, бірақ ана тіліміздің
қазынасында сақталған бірқатар сөздер мен сөз тіркестерінің тарихи-тілдік
мағынасын ашып, қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен ғасырда өмір сүрген ақын-
жазушыларының тілінде, жырларда ескі тұрмыс-салтқа байланысты бұл күнде
ұмыт бола бастаған немесе мүлде ұмытылған, я болмаса мағынасы өзгерген
сөздер мен сөз тіркестерінің кездесуі табиғи құбылыс дейді [10.24].
Ф-ОБ-001002А
Тұрақты сөз орамдарының мәдени-ұлттық мазмұнын халық тілінің байырғы
лексикасының сан алуан сырына байланысты көптеген нақты пікірлерді осы
саланы зерттеп жүрген маман ғалым Н.Уәлиевтің еңбектерінен табамыз. Автор:
Халық өзінің өткен дәуірлердегі наным-сенімін, түйсік-түсінігін, ой-
қиялын, тыныс-тіршілігін аз сөздің аясына сыйдырып, әрі нәрлі, әр әрлі етіп
ерекше өрнектей білген. Түп төркіні беймәлім сөздердің сәті түсіп, кілті
табылғандай болса, көп нәрсені баян етіп, халықтың өткендегі ой-қиялы,
тыныс-тіршілігі, дүниетанымы туралы сыр шертіп тұрады- [11.12] дей келе,
қасиетті жеті, он екі, тоғыз санымен тіркесті атаулардың (жеті көк, жеті
ғалам, жеті ғашық, он екі мүше, тоғыз сәлемдеме, (уақыт өлшемдерінің
халықтық атауларының (он екі сәт, сәске, тәулік, екінді, марқа туған т.б.)
мәнін қазақ халқының күнделікті мәдени өмірімен байланысқан тәжірибесінен
туған атаулар екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Осы аталған авторлар
еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің зерттелуін
лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай,
А.Сейсенова, Қ.Қажығалиевалардын. т.б.) сөз болуы, назар аударылуы
лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.
Г.Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт мәдениетінің тоғысуындағы өзара
байланысты айқындап, мәдениет ұғымын мағыналас фразеологизмдердің бойынан
тіл аспектісінде қарастырған. Ол өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің
ерекшелігін былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану - этномәдени және
этнопсихологиялық факторлар мен тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін
тіл арқылы мәдениеттану бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс
қызметін көрсететін ұлттық ерекшелігін ешбір идеологиясыз, заманға сай
келбетін таныту. Бұл ретте тіл - ұлт - мәдениет дейтін үштік (триада)
лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу нысаны болмақ [12.14].
Лингвомәдениеттанудың өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу обьектісін нақтылай түседі. Осы жайт
түрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласынынң
қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші
А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: Тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами гуманитарлық,
мәдени, өркениеттілік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы,
әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады [13.41].
А.Сейсенова этикет нормаларына лингвомәдениеттану аспектісінде
салыстырмалы талдау жасап, халық мәдениеті мен ұлттық менталитеттің бірлік
қызметіне ерекше тоқталады: Лингвомәдениеттану - мәдениеттің
Ф-ОБ-001002А
тілдік жүйеге қалай әсер ететіндігін, яғни фактор мен адам бойындағы
тілдік факторлардың байланысын қарастырады деп түйіндейді [14.19].
Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың
өмірінен де мәдени ақпарат береді. Бір ұлттың көршілес ұлтпен туыстығын
немесе дәстүр ұқсастығын салыстыруды да мақсат етеді. Осы орайда
лингвомәдениеттану пәні аударма мәселесімен шұғылданушылардың да назарынан
тыс калмаған. Аударматанудың лингвомәдени салаларын сөз еткен А.Алдашева
бұл пәннің зерттеу көздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі лингвистика
ғылымымен ортақтығын: Лингвомәдениеттанудың ауқымы соңғыларға қарағанда
өте кең, ол әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі,
халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі, өзгелерден ауыс-түйіс
емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтел екендігін
дәлелдейтін белгі қайсы ұлттың бет пішіні бар деп есептелген сөз (өзге де
тұлғалардың) ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси-адамгершілік, тұрмыстық
нормалары мен қағидаларының қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге
назар аударады,- деп тұжырымдайды [15.121].
Көріп отырғанымыздай, лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың
теориялық арқауы, зерттеу нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екені дау
туғызбайды. Осы екеуінің қатынасын жалпы мен жалқысының, бүтін мен
бөлшектің байланысы іспетті деп қарауға болады. Нактырақ айтар болсақ,
этнолингвистиканың зерттеу нысаны - этнос болмысын тұтастай танытатын тіл
әлемі. Осы қағиданың құрамдас бөлшектерінің қатыстылығы мен
үйлесімділігінің сипатын анықтау мақсатына қарай зерттеушілердің
этнолингвистика деп аталатын тіл әлемінің тұтас шеңберін жеке-жеке
салаларға бөліп қарастыруы этнос болмысының белгілі бір жақтарын
көрсеткенімен, тұтас бейнесін айқындай алмайды. Осыған байланысты
Этнолингвистика мен социология ғылымдарының аралығынан туған (Б.Уорф),
Халықтың тілінде салт-дәстүрі көрініс табады (Ф.де Соссюр), Этностың
дүниені тіл арқылы тануы оның салт-дәстүр, этнография, мифология т.б.
символдық қызметімен байланысты (Э.Сепир), Этнолингвистиканың болмысы
ретінде антропологияны қолдану (АҚШ ғалымдары), Этнолингвистика тек көне
дүниені, ескіліктерді зерттеуші ғылым (Е.Жанпейісов), Этнолингвистка
пәнаралық ғылым (М.Копыленко) т.б. көзқарастар этнолингвистика ғылымын
жіктейтін емес, оның кешенді сипатынан туындайтын сан түрлі қырларын
айқындап, тұтастыра келіп, түптеп келгенде, бір арнаға тоғыстыратын
салалары. Осындай тіл деректеріне сүйеніп этнолингвистикамен сабақтас этнос
байланысының сан түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академик Ә.Қайдар екіге
бөледі:
1) Этнос тіліне жалпы катысы бар (мәселен, мәдениеттану,
этнография, этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрономия,
педагогика, дидактика т.б.) ғылымдар.
Ф-ОБ-001002А
2) Этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты
ғылымдар мәселен, этимология, терминология, лексикография,
социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика т.б.) [16.12].
Демек, бұл екі топтағы ғылым салаларын этнолингвистикамен
байланыстыратын этнос болмысын танытатын тілдік дерек кездерінен көреміз.
Міне, осындай сабақтастықтың бірі - этностың мәдениетін таныту мүддесін
көздеген мәдениеттанумен сабақтас лингвомәдениеттану.
Бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен
бұрын этнолингвистика ғылымында сөз етілген. Лингвистикалық түсіндірме
сөздікте: Этнолингвистика (гректің этнос - тайпа, халық, француздың
лингвистика) тілді мәдениетпен, тілді этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарайтын тіл білімінің бағыты деп анықталған
[17.275].
Осы ғылымның жеке бағыт ретінде қалыптасуы XIX ғасырдың 70 жылдарынан
бері Американың тіл білімінде Орталық Американың Үндіс тайпаларын
зерттеумен байланысты өріс алып, жаңа дәстүрдің негізін салды.
Этнолингвистика ғылымының негізі американдық ғалымдар Ф.Боас, Э.Сепир,
Б.Уорф т.б. еңбектерінен бастау алады.
Бұл бұлақтың бастауы орыс тіл білімінде ресейлік ғалымдар Ф.И.Буслаев,
А.Н.Афанасьев, А.Потебня еңбектерімен жалғасып, XIX ғасырдың 80 жылдарында
фольклор аясында тіл мен мәдениетті сабақтастыра зерттеудің жаңа бағытын
пайдаланған Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоров сияқты ғалымдардың
этнолингвистикалық зерттеулері атаулы саланы ғылыми биік сатыға көтеріп
жіберді. Ресейлік ғалымдар (соңғы аталған) өз зерттеулерінде нақты бір
тілдің тарихын сол ұлттың мәдениеті, тарихы, этнографиясымен тығыз
байланыстыра қараған. Осы тұрғыда ресейлік тілші О.С.Ахманова:
Этнолингвистика - это раздел макролингвистики, изучающий отношения между
языком и народом и взаимодействия лингвистических и этнических факторов в
функционировании и развитии языка деп түсіндіреді [18.539]. Сөздіктегі бұл
анықтама тіл мен халық арасындағы тікелей байланысты көрсетеді, ал оның
басқа ғылым салаларының деректері арқылы зерттеу нысанының айқындалу
жағдайы шет қалған.
Ғылыми аяда этнолингвистика термині ең алғаш ғалым Б.Уорфтың
идеясымен туындап, осы идеяның жалғасы Э.Сепирдің еңбектерінде көрініс
тауып, ғылымда аты белгілі Сепир-Уорф болжамына сай тілдік этнодеректер
халық мәдениеті мен индивид тұрғысында қарастырылған. Айтылған ой хақында
профессор М.Копыленко: Основы этнолингвистики еңбегінде жан-жақты
тоқталады. Осы жайтты Э.Сепир өз зерттеулерінде халық дүниетанымында туған
салт-дәстүр, мифологизм, наным т.б. ұғымдар этнос болмысымен тығыз
байланысты, олар тілдің символдық қызметі ретінде көрініс табады,- деп
көрсетеді [19.177].
Ғалымдар тілдік этнодеректерді көбінде байырғы халық тілі мен
жергілікті халық тілінен негіздеуді дәстүрге айналдырған. Мәселен,
Ф-ОБ-001002А
этнолингвистиканың зерттеу нысаны этнографизмдерді Н.И.Шанский:
этнографизмы - такие диалектные слова, которые обозначают предметы и
явления быта и труда, специфичные для определенной местности и неизвестные
литературному языку деп тұжырымдады [20.118].
Ғалымдардың бір қатары этнолингвистика ұлт тілінің жалпы сипатында
танылады деп анықтайды. Мәселен, Н.И.Толстой: Этнолингвистика - халықтың
рухани байлығының, менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын,
бір-біріне тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Ол халықтың ұлттық мәдениетінің көрнекті позициясындағы негізгі
формаларының бірі болып табылады деп тұжырымдайды [21.181-190].
Н.И.Толстой пікірімен мазмұндас анықтама лингвистикалық
энциклопедиялық сөздікте былайша берілген: Этнолингвистика – қандай тәсіл
арқылы берілгеніне қарамастан, мәдениеттің, халықтың, психологияның және
мифологияның мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін кешенді
пән[22.597].
Кез-келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына
ғана сүйеніп емес, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне,
ұлттық болмысына да қатысты қарастыру этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің ортақ заңдылығы деуге болады. Профессор
Қ.Жұбановтың Тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуірдегі
ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде сақталатынын және тіл мен
мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетіндігіне сол кездердің
өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі.
Ата мұрасы болып, Абайдың еншісіне тиген әдебиет қазынасы екі түрлі
болатын. Бірі - емшек сүтімен қатар құлағына кіріп, сүйегіне сіңген ананың
әлди-әлди, ақ бөпем, атаның сал, сал, білік, сал білек, қойшының әні,
қыздың сыңсуы, қаралы қатынның жоқтауынан бастап, көркемдік сезімін
шарбыдай шырмаған халық әдебиеті.
Орыста қой сөзінің баламасы жок. Олардың овца дегені саулық, баран
дегені қошқар. Орысша корова - сауын сиыр; рогатый скот - мүйізді мал;
толстый дегені бірде - қалың; лощадь - жылқы; бірақ ат, байтал, айғыр емес.
Ал біздің ісек, тұсақ, кұнан, құнажын, дөнен, дөнежін деген сөздеріміз
басқаларда жоқ. Қазақ тілінде синий, голубой, зеленый деген түстердің бәрін
көк дейді. Халықтардың тұрмыс қалпы түрлі-түрлі болған соң, олардың әр
затқа қоятын заттары да түрлі-түрлі. Тіл ұзақ заман жасалады, бірден
өзгермейді, оның өзгерісі тұрмысқа байланысты [23.290].
Орыс тіліндегі рогатый скот тіркесі тілімізде мүйізді мал, ірі қара
малдың атауын білдіреді. Артынан өшпес мұра қалдырған, ана тіліміздің
ғылыми жолын сүрлеген профессор Қ.Жұбановтың осы зерттеулері бүгінде берік
тұғырын сайлаған этнолингвистика ғылымы мен ғылыми сатыға қадам басқан
лингвомәдениеттану пәндерінің ғылым көкжиегіндегі алғашқы нышандарын
көрсетеді.
Ф-ОБ-001002А
Академик Ә.Қайдардың: Ана тіліміздің бай қоры - ұлттық болмыс-бітімді
танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі казақ
этнолингвистикасының негізін салып, атаулы ғылым саласы жайында:
Этнолингвистика - этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) сенсандық болмысынан
туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар
бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға,
әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-
жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатында
дүниеге келген тіл білімінің күрделі құнарлы саласы деп анықтама берген
[24.475]. Сонымен этнолингвистика да, лингвомәдениеттану да халық
мәдениетімен, халық тарихымен, халық тілімен тікелей байланысты. Бұл
байланыстылық лингвомәдениеттанудың да шеңберіне кіретіндіктен, профессор
М.Копыленко этнолингвистика ғылымының өзіндік бағытын былайша көсетеді:
Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза
дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным
предметом анализа: этнология, культурология, история и прочие
нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные [25.111].
Ал лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды
тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін
танытуға көбірек бағыт бұрады. Біз жоғарыда сөз еткен
лингвомәдениеттанымдық және этнолингвистикалық ой-тұжырымдардың негізіне
сүйене отырып, халық өмірінің даналығы халык жасаған мәдениет, тіршілігі
мен тұрмысын қалыптастырған көзқарастың тіл құдіреті арқылы тарих,
мәдениет, әдебиеттің қат-қабат қойнауында сақталғаны ақикат деп айтқымыз
келеді.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдарының ортақтастығын екі
пәнге тән кумулятивтік қызметтің жемісі деп танып, өзіндік ұқсастық пен
ерекшеліктерді төмендегіше анықтадық:
Біріншіден, этнолингвистика мен мәдениеттану ғылымдары ұлттық тіл
аясында халықтың рухани, материалды, мәдени өмірін зерттейді. Тілдік
фактілерді мәдениет аспектісінде карастырады.
Екіншіден, екі пәнді де тіл мен мәдениеттану, тарих, этнография,
әлеуметтану ғылымдарының жиынтығы деп қарауға болады, өйткені бұл пәндердің
деректерінсіз мәдениетті тану мүмкін емес.
Үшіншіден, екі пәнге де ортақ мәселе - ұлт, менталдық, ұлттық тұлға,
этнос өмірі, дүниетаным, ұлттық сана, менталитеттік ерекшеліктер.
Төртіншіден, ұлттық колоритті нақты көрсету. Бұл халық дүниетанымымен
байланысты эстетика категорияларына бағытталып иек артары анық.
Бесіншіден, мәдениет атаулары - адамзат баласының жемісті еңбегінің
нәтижесі ғана емес, ол сан ғасырдың лексикалық қабатының тарихы.
Ф-ОБ-001002А
Алтыншыдан, ұлттық тіл - бір ғана этностың тілдік зандылықтарын
сақтаушы, ұрпаққа жеткізуші құрал ғана емес, ол - халық мәдениетінің
адамзат мәдениетіндегі рөлін сипаттайтын мәдени категория.
Жетіншіден, этнолингвистика көне дүниені жаңғыртуға көбірек бүйрегін
бұрса, лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін жаңа, тың көзқараспен
сараптайды.
Сегізіншіден, этнолингвистика ұлт мәдениетін сол халықтың мәдени
өмірімен, әрі кетсе туыстас халықтардың этнографиялык тарихымен
байланыстыра қарастырады. Ал лингвомәдениеттану оларды ұлт тіліндегі
мазмұнын адамзат мәдениетіндегі қалыптасу жайына да тоқталады. Осы орайда
тағы бір айта кететін жайт, этнолингвистика деп айдар тағылып зерттеу
карастырылмағанымен, қазақ тіл білімінде бұрынырақ жарық көрген
көптеген лексикографиялық, тарихи, лексикологиялық,
этимологиялық еңбектердегі кейбір деректердің талдануларын
этнолингвистикалық зерттеулердің алғашқы нышандары деп санаймыз. Өзіндік
айқын мақсаты бар, қазақ тілінің бай тілі мен рухани қазынасының арқасында
жыл сайын аумағын ширата түскен этнолингвистика ғылымы бүгінде халық
тілінің сан түрлі атауға толы кұбылыстарының ұлттық тілтаным тұрғысынан
зерттелу жолы толығып келеді. Бұл жөнінде С.Сәтенова, Қ.Ғабитханұлы,
Ш.Сейітова, Б.Ақбердиева, Б.Қарағұлова т.б. жас ғалымдардың еңбегін атауға
болады.
Этнос болмысын сипаттайтын материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттің
үндестігін бейнелейтін мәдени лексиканы арнайы зерттеген Ж.Манкеева осы
мәселеге қатысты этнолингвистиканың мәнін былайша түсіндіреді: Халықтың
материалдық, өндірістік деңгейі мен рухани өрісін бейнелейтін ана тілінің
байлығын, асылын барынша толық жиып көрсете, қыр-сырын анықтау -
этнолингвистиканың міндеті. Этнолингвистика -халық туралы шынайы хабар
беретін ақпарат көзі [26.5].
Осы тектес зерттеулер ,біріншіден, этнолингвистиканың кең аумағын көрсетсе,
екіншіден, нақты зерттеу болмысын айкындайды. Халық тілінің тарихы оның
рухани болмысында екені ешбір даусыз, ал этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің осы факторлармен сабақтас, өзара ұқсастығын
зерттеу мақсаттарының айқын нақтылығы, зерттеу нысаны болып табылатын -
этнос, тіл, мәдениет, тарих салаларымен байланыстылығында, ұлт тілі арқылы
ұлтты тану ерекшелігінде демекпіз. Біз өзіндік мектеп калыптастырған
ғалымдар Ә.Қайдар, В.Воробьев, В.Телия, В.Маслова, И.Толстой т.б. теориялық
тұжырымдары мен дәлелдемелеріне сүйеніп, қазак тіл біліміндегі
лингвомәдениеттану пәнінің мақсаты мен нысандарын зерттеу жұмысымызда
былайша анықтадық:
- қазақ халқының төл мәдениетінің тілдегі көрінісі;
- ұлттық мәдениеттің тілдік көрінісінің диалектілік лексикаға
қатысы;
- мәдени тұжырымдар болып табылатын сөздердің
Ф-ОБ-001002А
танымдық, функциональдық, символдық мәндерін кумулятивтік қызметтерін
анықтау;
- белгілі бір ұлтқа тән мәдениет - танымдық жүені қалыптастыру.
Лингвомәдениеттану - этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші
халықтың лексикасының мәдени-тілдік деректерін сипаттайтын, жұрт мәдениетін
өз лексикасы арқылы басқа этносқа татытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің
туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз тұғырына
жеткізіп келешеккке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да,
жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен ағайындас, ұлттық рухпен тіл
арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет арқылы танытудағы бітімімен басқа
тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-әлеуметтік, эстетикалық,
философиялық сипаты бар кешенді пән.
1.2. Тіл мен мәдениеттану
Ұлттық тілдің өз ерекшелігін, кұпия-сырын, табиғатын ашу тіл жайындағы
антологиялық көзқарасты сол халықтың жан-дүниесімен, тарихымен, ой-
танымымен, мәдениетімен тығыз байланыста карауды қажет етіп, оның кешенді
сипатын күшейтеді. Оның нақты көрінісін XIX ғасырдың өзінде-ақ ғылыми
болжаммен бастау алған В.Гумбольlт, Э.Сепир негізін салып, кейіннен Ресейде
А.Потебня, Г.О.Винокур, Р.Якобсон, қазақ ғылымында А.Сейдімбек,
Қ.Ахметжанов, Д.Шоқпарұлы т.б. дамытқан, лингвистикалық бағыттың жаңа
сапада қайта жаңғыруына байланысты қазақ лингвистикасының өкілдері
Қ.Жұбанов, академик Ә.Қайдар, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиева,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдар тарапынан да жалғасын
табуда.
Ғылыми тілдік жаңа бағыттардың құрылымында тіл - мәдениеттің басты
көрсеткіші, мәдени категория. Тілді мәдениеттің айнасы ретіндегі қызметі
ғылымда мәдениет терминінің ауқымды салмағын анықтайтындай. Осы тұрғыда
мәдениет атауының анықтамаларына тоқталсақ:
Мәдениет - адамзаттың өндірістік, коғамдық және ақыл-ой жетістігінің
жиынтығы [ҚТС.456].
Культура - совокупность достижении человеческого общества в
производственной, общественной и духовной жизни. Высокий уровень развития
какой-либо сферы человеческой деятельности или условии его жизни [21.480].
Мәдениет - адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терін тудырған
жетістіктердің бәрін қамтиды [27.14], яғни халықтың өміріндегі әрекетінің
жасампаздығы мәдениетпен бірге дамиды.
Мәдениет - халықтың мындаған жылдар бойындағы
шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың
даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен
келбеті, оның ерік-бостандығы мен тарихы зейін-есі, философиялық жүйелері
мен рәміз-таңбалық өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен
Ф-ОБ-001002А
өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты - осының бәрі
мәдениетпен біте қайнасқан [22.7].
Ал философиялық тұрғыдан қарасақ мәдениет адам өмірінің шынайы
көрінісі.
Мәдениет – адамдық мазмұнда болады. Мәдениеттің ерекшелігі сол -ол
объективті ғана шындық емес, шығу тегі жағынан алғанда, оның мазмұны
субъективті .
Көріп отырғанымыздай, мәдениет ұғымы қай салада сөз етілмесін, ең
алдымен, адамзаттың қоғамдағы өмірін, кемелденген ақыл-ойын, материалдық
және рухани табысқа жеткен ерен еңбегін көрсетеді. Мәдениет ұғымы -
шетелдік ғалымдардың еңбектерінде рухани-әлеуметтік сипатта анықталған.
Э.Тейлор: Мәдениет - адам қабілеті игерген білімнің жиынтығы (дін,
заң, салт-дәстүр, әдет, өнер т.б. бәрі мәдениеттің аясына жатады) [28.18].
Грузин мәдениеттанушысы Н.Чавсавадзе: Мәдениет- идеялды құндылықтың
оның материалды иесімен қосылуы,- деп көрсетеді [29.5].
Дүниедегі мәдениет өз алдына жатқан өзгеше бір әлем, өзіндік ғажайып
кұбылыс. Мәдениетті жаратушы да, жасаушы да халық десек, нағыз халықтық
мәдениет ұлт болып қалыптасқан елдің өмір салтынан бастап, рухани болмысына
еніп, тілі мен тарихында, танымы мен тұрмысында өзіндік сатыға көтеріліп,
ұрпақ жалғастығы мен өміршеңдік танытады. Мәдениеттің жалпыадамзат пен ұлт
тағылымындағы мазмұнын ғалым-тілші В.Воробьев былайша көрсетеді: Культура
- это организация человеческой жизни, особый класс общественных явлении;
внимание к нацианальной личности, и прежде всего к ее внутреннему духовному
миру; совокупность способов творческой деятельности личности в области
материального и духовного производства, способы, распределения и
потребления материальных и духовных ценностей, достижения в области
организации общественных взаимоотношении, способствующих прогрессивному
развитию человечества [8.1].
Ұлт мәдениеті ұрпақ жалғастығымен ғана өмірге тірек. Әр халықтың
мәдениетін өзіндік үрдісте жоғары сатыға көтерілуін көздейді. Бірақ
мәдениет жай өмірдің туындысы емес, белгілі бір қоғамда өмір сүрген рухани
әрі материалдық қоры бар іргелі елдің өмір тіршілігінің туындысы деуге
болады. Осы жайт, мәдениет ұғымына қатысты пікір профессор Қ.Жұбанов
еңбегінде былайша сөз етілген: Мәдениет - қазанның күйесіне жұғатын нәрсе
емес, мәдениеттің белгілі сатысын көксегендей жағдай тумаған болса,
...жоғары мәдениеттің өзі келіп ауызға түспейді. Қазақты патша үкіметі
билегеннен қазақ мәдениетіне каншама зиян келгенін зерттеген бізде адам
жоқ... Бірақ адам болған соң, қоғам болған соң қандай да болса, оның бір
мәдениеті болмақ [23.325].
Ғылымда адам жасаған мәдени өмірдің көрінісі мәдениеттің әр алуан
түрлерінің (архитектура, қолөнер, сурет т.б.) құрамында анықталады, әрі сол
мәдениетті жасаушы этностың ұрпақтарының әрекеті негізінде сақталып,
Ф-ОБ-001002А
келесі ұрпакқа жетеді. Мәдениетті осы тұрғыда ұрпақ жалғастығын реттейтін
қоғамдық, әлеуметтік категория деуге болады. Ойымыздың дәлелі ретінде
ресейлік лингвомәдениеттанушы В. Г. Костомаровтың мына пікірін
келтірейік: Культура - это единственно надежный канал, единственный путь
преодоления социально-национального детерминизма, который обрекает нас
оставаться в тех же самых общественных и экономических условиях, в которых
прозябали нами родители и далекие предки. Только культура, вершины которой
ценный сами по себе, способна, ограничена сочленить национальное и общее в
образований [30.77].
Мәдениет - ғылымның кез- келген саласында өзінің нақтылығымен,
ғасырлар бойы өз бойына жинаған мәдени деректерімен, өзінің қалыптасуы мен
дамуы барысында өткерген тарихи кезеңдерімен өзіндік мазмұнға ие. Осындай
мәдени мазмұндарын ол тек ана тілдің қуаты аркылы ғана сыртқа шығарып,
әлемдік деңгейге танытады, яғни мәдениеттің әлемдік сипатқа ие болуы
тікелей тілдің қызметіне байланысты деуге болады. Бұл жерде мәдениет пен
тіл қатар дамып, бір-біріне тәуелді болып, ұлт, ұлттық белгілердің
көрсеткіші деуге саяды. Осы тұрғыда тіл - әлем мәдениетінің соның ішінде
ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші. Өйткені, тілдің қат-кабат
койнауларында бағзы заман мәдениетінің сан қыры сөз етіліп, адамзаттың
рухани өсіп-жетілуіне игілік болғаны сөзсіз. Тілдің осындай ерекше қызметін
В. Гумбольдт: Язык - тесно переплетен с духовным развитием человечества и
сопуствует ему на каждой ступени его локального прогресса или регресса,
отражая в себе каждую стадию культуры деп көсетеді [1.4]. Осы пікірде,
біздің ойымызша, тіл мен мәдениет сабақтас және бір-бірімен тығыз
байланысты, әрі мәдениет - тілді дамытып, оны айқындайтын факторға
айналдыруының негізі жатыр. Аталған негіз жайында Э.Сепир: Язык - является
обязательной предпосылкой развития культуры в целом деп көрсетіп [2.223],
тіл ғылымында этнолингвистиканы негіздеді.
Тіл - мәдениеттің әр сатысын танытушы кұрал. Өзінің өміршеңдік
қызметін өз бойынан ғана танытпай, мәдениеттің де болмысынан табады. Бұл
туралы ресейлік тілші М.Маковский: Человеческий язык является безценным
хранилищем древней кулыуры и истории людей. Язык как барометр, точно
отражает все колебания и особенности нравов, обычаев, способов мышления; в
нем как в зеркале отражаются различные модели, видения мира, характерные
для отдельных человеческих коллективов на протяжении их истории деп
көрсетеді [31.16]. Тілші Л.Скворцов: Әр халықтың ана тілінде оның
шығармашылық өмірі мен ұлттың жан-дүниесі көрінеді. Тіл мәдениет пен ойдың
қаруы деп бағалайды [32.7]. Ал тілші ғалым Б.Уорф тіл мен мәдениеттің
байланысын тек қоғамдык ғылымдардың айналасында ғана емес, оның бүтіндей
ғылыми негізін былайша анықтайды: Тіл мен мәдениеттің байланысы тіл
ғылымында ерекше орынға ие. Екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған
тілдік деректер ұлт мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық
өміріне бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші
ретінде де
Ф-ОБ-001002А
танылады. Себебі, тіл мен мәдениеттің атауына ұйытқы болған
этнографизмдер - ана тілі байлығының бір бөлшегі. Ойымызды мына үзіндімен
толыктырсақ: Мәдениет пен тіл өзіндік даму жолымен маңызды қызметінде бір-
бірімен тығыз байланыста. Мәдениеттің дамуы ана тілінін, кемелденуіне өз
үлесін тигізеді [5.15]. Мәдениеттің мәні тілдің ішкі мазмұнында
сипатталады. Ол - адам еңбегінің нәтижесі арқылы қоғамда тілдің әр
деңгейінде көрініс табады, өзіндік мазмұнға ие болады, яғни тіл тек қарым-
қатынас пен ойлау құралы емес, мәдениеттің өміршеңдігін танытатын
кумулятивті қызметі бар құрал. Атаулы факторлардың өзара қатыстылығын
лингвист-ғалым Р.Якобсон былайша тұжырымдайды: Очевидно что язык является
составной частью культуры, но в рамках культуры в целом он функционирует
как ее подструктара, фундамент и универсальные средства. В связи с этим
очевидно что гораздо проще отделить лингвистику от остальных аспектов
культуры и определяет ее отдельно [33.379].
Тілді мәдениеттің негізгі бір категориясы ретінде танып, қазақ
лексикасындағы заттық мәдениет атауының сипатын сөз еткен ғалым Ж.Манкеева:
Мәдениетті тілден бөліп алып қарамаймыз. Тіл - мәдениеттің бір көрінісі.
Ол екеуінің арақатынасы ерекше де, маңызды. Кез-келген мәдениеттің түрлері,
атаулары тіл арқылы бейнеленіп, кумулятивтік қызмет арқылы көрінетіні,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі деп көрсетеді [34.83].
Мәдениет - сан ғылымның басын біріктіріп, жеке адамнан бастап, бүкіл
ұлттың сан ғасырлық байлығын қамтитын күрделі ұғым. Әр ұлттың мәдениеті
өзіне сай ортақ салт, дін, дүниетанымын да қалыптастырады, әрі тіл арқылы
ғана өз орнын табады. Этнолингвист-ғалым Н.И.Толстой осы жайт туралы:
Халықтың тұрмысы мен танымындағы бар дүние сол этностың жадында сақталып,
тек тілінде айқындалып, сақталады. Расында да, байырғы мәдениеттің сыры тек
тілде ғана сақталған. Тіл арқылы мәдениетті танимыз. Ал мәдениет - ұлттың
тарихы, салт-дәстүрі, мінезі, жүріс-тұрысы мен менталитетінің құрамасы.
Мұның барлығының жиынтығы ұлт тілінде, ұлт мәдениетінде деп көрсетеді
[35.573].
Мәдениеттің негізгі қызметі - халық мәдениетімен сабақтас болу. Әр
дәуірде халық жасаған мәдени жетістіктер тіл ғылымында этнографизмдермен
сипатталып, этно-мәдени лексиканы құрайды. Халық мәдениетінің сыры сол
халықтың ана тілімен көркем екендігін ғалым Е.Жанпейісов былайша көрсетеді:
Одна из важнейших функции культуры -этническая. Основными носителями
этнических своиств являются обыденное сознание, обиходный язык и
традиционно-бытовая культура. Поэтому в предметной области этнографии
включаются, как правила, все компоненты этноса, обладающие в той или иной
степени этническим своеобразием. Эти компоненты этноса воспроизводятся
устно-разговорными и другими языковыми средствами, и в совокупности
составляют собственно его этнокультурному лексику [36.7].
Ф-ОБ-001002А
Төл лексиканың шынайы да толық табиғатын этнографизмдердің бойынан
танимыз. Бұл атаулар - тілдік қазынаның сүбелі саласының бірі болуымен
қатар, бүгінде жалпы қолданыста жоқ кейбір байырғы сөздер мен сөз
тіркестерінің мағына мәнін танытатын мәдени әрі тарихи ақпараттар көзі. Бұл
жағынан қарағанда этнотілдік деректер мәдениет пен тарихтың ажырамас бір
бөлігі деуге болады, яғни, этнографизмдер халықтың тарихымен байланысты.
Бұл байланыс тек этноатаулар бойынан ғана емес, жалпы тіл заңдылығына тән
құбылыс деп санап, оны ғалым Ф.де Соссюр былайша түсіндіреді: Не вызывает
сомнение что язык любой момент своего существования является продуктами
истории. Но еще более неприложная истина состоит в том, что в любой момент
своего существования этот исторический продукт представляет собой нечто
иное, как компромисс, заключая соглашения с определенными символами, ибо
без этого не было бы самого языка [37.92].
Көне заманның, ата-бабаларымыздың тіршілік етіп, жасап кеткен өмірі
мен этнотілдік деректер арқылы лингвистикада көрінсе, олар тұрғызған
кесенелер мен сарайлар, мазарлар мен қорғандар, жасаған қолөнер бұйымдары
әр ғасырдың тарихи-мәдени ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz