Қазақстан әлеуметтік құрылымының қалыптасуы

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан әлеуметтік құрылымының қалыптасуы.

Өтпелі қоғамды өзгерту үлгісі түбегейлі сандық және сапалық тұрғыдан бірігуіне ұшыратты. Бұның себептері мен сандарын жүйелі адамның аясына жолдап қортындылауға өндірістік құрал - жабдықтарына қоғамдық меншік орнатылуы мен сипытталады. Бірақ түтің түбінде жеке меншік дәйектілікпен меншіктің ешқайсысы және меншікке құқықтық ешқйсысын мойындамауға айналды. Меншік бірте - бірте « мемлекеттену» оны жанды адамдардан жұмысшы мен шаруадан жатсындырады. Яғни оларды қанайтын күшке айналды. Қатал экономикалық мағынада социолистік меншік мемлекеттің иелігінде болған жоқ. Мемлекет меншік жөнінде қоғамның тек қана ресми өкілі ғана болады. Шындығында социолистік меншік партиялық мемлекеттік меншік таңдаулы үстем - топтық және оларға жақындатылған, қызмет етуші кеңесшілердің желісі, олжасы болады осыны ұсынып естен шығармағанда нарық қатынасына көнудің көлеңке тұстары түсінікті бола бастайды. Бет бұрылыстың (1985 жылы) бастаған экономикалық өзгертулері тұйыққа тірелген соң қайтадан «жоғарыдан» ант көрсетіп, комунистік партияның басшылары қоғамдық құрылысты демократияландыруға және нарық қатынастарына өтуді дұрыс деп тапты. Біреу бастық үлгідегі капиталилзге ғасырлар бойы дамудың нәтижесінде келгені, оның өзіндік алғы шарттары, ерекшк жағдайлары болатыны ескертіледі. Вабердің ескетпесі еленбеді.

Қоғамның әлеуметтік құрылымының қалыптасуының объективті негіздері.

Қоғамның жіктелуі жөніндегі барлық теориялық жетістіктерін қорытып айтқанда әлеуметтік қауымдастардың орнықты тұрпаттары қалыптасуының негізгі себептері мыналар жатады:

Өндіріс құрал - жабдықтарына меншікті басқарудың көлемі бірдей емес өкілетті әлеуметтік қауымдасуларғ бекітудің қажеттігін сақталуы.
Әлеуметтік және экономикалық жағынан біркелкі емес еңбек түрлерін және еңбек жағдайларының әр түрлі жұмыскерлер тобына әр түрлі жұмыскерлер тобына бекіту қажеттігінің болуы.
Елдің әртүрлі аймақтарының даму деңгейінің бір қалыпты еместігінің, әлеуметтік қауымдасулардың, жіктердің, топтардың өндіріске материалды әлеуметтік мәдени мен рухани игіліктерді тұтынуға қатысуының теңсіздігінің сақталуы.

Экономикалық және әлеуметтік биліктің шешімдерін қабылдауға ықпалы, оларды жүзеге асыруға қатысушылары да тең болмайды. Адамдардың тұрақты әлеуметтік қауымдасуыларының қалыптасу негізінде қоғадық еңбек бөлінісінің бөліктеріне белгілі қауымдасулар, адамдардың топтары қоғамда орындайтын әр түрлі әлеуметтік міндеттерді қызметтердің бқөлінуі жіктелуі және қоғамның әр алуан салаларының ішіндегі ұсақ тағамдардың пайда болуы кіреді. Алғашқы қауымдастық құрылыста еңбек бөлінісі қарапайым түрімен сипатталады. Қоғамдық еңбектің бірінші ірі бөлінісіне жалпы тайпалық көптеген мал бағушы тайпалардың бөлініп шығуы, яғни егін шаруашылығы мен мал шаруашылығының пайда болуы жатады.

Бұл еңбек өнімінің елеулі өсуіне және жеке меншік пен қоғамның қарама - қарсы әлеуметтік жіктерге бөлінуінің алғы шарттарын жасады. Қоғамдық еңбектің екінші ірі бөлінісі - ол қол өнердің қаншалықтан бөлініп шығуы. Бұл қоғамның жаңа едәуір жіктелуінің себебі болады. Ақсүйектер, қарапайым диқандар, қол өнершілер, малшылармен қатар олардың араларында сауда жүргізетін саудашылар қалыптасады. Қоғамдық еңбектің үшінші ірі бөлінісіне ауыл мен қала еңбегіне бөлінуіне жатады. Осының негізінде ой еңбегі мен дене еңбегі қалыптасады.

Ғылыми дамудың арасында қоғамдық өрістің өнімі үлкен қарқынмен өседі. Кез келген қоғамның әлеуметтік құрылымының сапалық сипаттамаларын кәсіптік өндірістік құрамы арқылы қоғамның даму деңгейі мүшелерінің материалды және рухани мәдениеті жөнінде жорамалдау мүмкін болады. Қоғамдық еңбек бөлінісі өндіргіш күштердің дамуының жемісі, ол қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруіне түбегейлі ықпал жасайды.

Кеңес Одағында қоғамдық еңбек бөлінісі үш үш жағынан бұрмалануға тап болады:

Әскери өнеркәсіп кешені өзіне ең білікті жұмысшыла мен ғылыми техникалық интелегенцияны сіңірген;
Жұмыс істейтіндердің 70% - ы материялдық өндірісте қамтылған, өйткені ғылыми техникалық негізі өте төмен деңгейде болады;
Әлеуметтік «басшылықтың» күшеюі жұмыскерлердің жылжымалылығын төмендетті, өндірістің бірінші, екінші, үшінші бөлімдерінің аралығындаңы ауыспалық азайды. Бірақ қозғалмалылықтың жабық қоғамдарда тән өрбіді. Шығу тегі шаруалар, жұмысшылар және КОКП - ның мүшелеріне билікке жету мүмкіндігі жоғары болады.

1983 жылы Кеңес Одағында жұмысшылар 63% (81млн адам) - интелегенция 27% (35млн) шаруалар - 10% (12, 8млн), ал бүкіл халық шаруашылығында - 128, 5 млн адам жұмыс істеді. Қазақстанда 1980ж материалдық өндірісте - 72, 9%, ал 1989ж - 72, 3% жұмыс істейтіндердің таусылғанын жоғары басқарушы топтар мойындап, бірте - бірте меншіктің әр алуандығына жол ашылды. 1987ж - 15мың адам кооперативтерде жұмыс істеді, 1988ж жеке еңбек қызметімен 400 мың адам шұғылдана бастады. Қазақстанда алғашқы кезеңде кооперативтік, жалгерлік меншік түрлері пайда болды. Олар 1990ж тым аз болды, кейін жекеменшіктің басқа түрлері пайда болды, ал кооперативтердің саны 1990жж - 5140тан 1993ж 3297ға дейін азайды. Қоғамдағы дағдарыс тереңдеген сайын әлеуметтік құрылымның тым ұсақталуымен сипатталады. Өтпелі қоғамдағы ескі құрылымның әр түрлі қауымдасушыларға жіктелуін меншіктік нысандардың әр алуандығы, қоғамдық еңбек бөлінісі үлестірушілік қатынастардың сипаты мен қозғалмалылық қуаты анықтайды. Сонымен бірге дара тұлғаның өзін - өзі ұқсастыру үдірісі халықтың қарама - қарсы әлеуметтік қорғалған және әлеуметтік қорғалмаған жіктеріне бөлінуі арқылы оңайлатылады. Осыдан жіктеоген топтардың, қауымдасулардың әлеуметтік мүдделерінің әр алуандығы туындайды. Әлеуметтік мүдделері олардың қауымдасулары, топтары мен жіктерінің қоғамда алатын орындарының әр түрлі болуына байланысты қалыптасады. Қауымдасулардың әлеуметтік мүдделері оның мүшелерінің жеке мүдделері кезеңінде пайда болады, бірақ олардың өздеріне ғана сай болмайды, өйткені жеке адамдардың әлеуметтік әрекеттестігі барысында жаңа сапалық қасиет жасалынады. Жеке мүдделерден қауымдасудың әлеуметтік жағдайын бейнелейтін ортақ белгілрі бар мүдде өндіріледі. Қауымдасушылардың әлеуметтік мүддесі қоғамдағы өз жағдайын сақтауға, не өзгертуге бағытталған.

Әлеуметтік мүдделер қауымдастығының қажеттіліктерімен етене байланысты. Әлеуметтік қажеттік әлеуметтік тұлғаның тіршілік әрекеттің қандай болсын жағдайының кемшілігі барында іс - әрекет етуге бастапқы түрткі болды. Жағдайлардың бірі иелену мен тұтыну қажеттілігін оятса, басқалары жасауға, көбейтуге талаптандырады. Мұқтаждықтан туындаған әлеуметтік мүдделер қауымдасушыларды, жіктерді, саяси партияларды, саяси және қоғамдық қозғалыстарды біріктіруге, ымыраласуға, одақтасуға, бірлескен күрескен және бәсекеге ниеттендіреді. Бұл әрине адамзаттың өзімшілдік кесесі. Оны бір шама биологиялық, ал көбінесе әлеуметтік - экономикалық, жекеменшіктің қалыптасуы мен түсіндіруге болады.

Жалпы мүдделер - адамдардың бірлесіп жасайтын іс - әрекеті үдірісінде туындайтын шынайы байланыстары мен өзара тәуелді. Өтпелі кезеңде бұрынғы таптық, жіктік ортақ мүдделері қирады, оның орнына жаңа экономикалық, нарықтық қатынастардың өзіне тән ерекше ықпалымен жаңа даралық, жалпы мүдделер қалыптастыру үрдісі өтіп жатыр. Қоғам мүшелерінің жекелік, әлеуметтік - топтық мүдделері мен мұқтаждықтары әлеуметтік өмәрдің әр алуан қоғамға тән әлеуметтік құрылымын қалыптастырады.

Қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы жаңа көз - қарастардың қалыптасуы.

Қазіргі қоғамда меншіктің өзара тең, сан алуан түрлері пайда болды. Жаңа топтар мен таптар, жіктер қалыптаса бастады. Сөйтіп оның әлеуметтік құрылымы елеулі өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы жаңа түсінік қалыптасуда.

Әлеуметтік құрылым (латын structura - құрылым) өзара байланысты, бір - біріне әсер етуші әлеуметтік топтар мен әлеуметтік институттардың және олардың өзара қатынасының жиынтығы. Адамдар өмір сүру үшін белгілі бір қоғамдық қатынастарға енеді. Кез - келген қоғамның теориясы болады, ол таптардан, әлеуметтік топтардан, жіктерденғ халықтан, кәсіп иелерінен тұрады. Олардың әр түрлі белгілері болады. Қоғамның дамуы әлеуметтік құрылымның өзгеру динамикасының байланысты. Бұл құрылым кең көлемде алғанда, қоғам мен оның негізгі элементтері арасындағы байланыс. Нақтылап айтқанда, «әлеуметтік құрылым» әлеуметтік бірліктің өзара қарым - қатынасын сипаттайды.

Кез келген қоғамның өмір сүріп тұрған кезеңде әлеуметтік құрылым белгілі бір тұрақты сипатта болады. Олардың элементтері әр түрлі болып күрделене түседі., қоғамдық ортаның жаңа жағдайына бейімделенеді, сөйтіп оны тұрақтандыруға әсер етеді.

Социолистік жүйеде таптар арасындағы қатынасты мемлекет реттеп отырады. Тапқа бөлінушілік экономикалық қатынасқа, яғни қоғамдық меншікке негізделеді. Жұмысшы тобы шешуші тап, қоғамдық меншіктің иесі деп есептеледі. Кеңестер Одағанда соңғы он жылдықтар да көптеген колхоздар совхоздарға айналды. Сөйтіп жұмысшы тобының саны жасанды түрде көбейді. Қоғамның басқа құрылымдары да таптық теңсіздік проблемасы жоққа шығарылды. Содан кейін қала мен село айырмашылығы жойылды., ұлттың гүлденуі мен жақындасуын іске асырылды. Әлеуметтік стратификация - жіктеу, бөлшектеу териосына сәйкес, қоғамда адамдар демографиялық не кәсіби белгісіне ғана қарап ажыратылып қомйды, саяси белгісіне де қарай ажыратылады. Биләк оның қызметінің көлеміне өзара бағынушылық сатысына саяси мүддесіне қарай қандай да болмасын бір партияның мүшесі болуымен сипатталады. Қазігі кезде саяси биліктің жүйесі меншік және өндіріс қатынасы негігзінде қалыптаспайды. Оның негізі - демократия экономика саясаттан ажыратылды. Құқықтық мемлекет еңбек пен капиталдың арасындағы қатынасты реттеуші болады. Маркстың еңбек өнімін тек қана капиталист пайдаланады. Таптық қайшылық тереңдей түседі деген қорытындысы әлдеқашан өзгеріске ұшырады. Қазірде өркениетті елдерде еңбекшілер мемлекет реттеитін төменгі жалақы және әлеуметтік көмек алады. Сөйтіп жаңа жағдайда меншік табиғи, түбірлі өзгеріске ұшырайды. Жеке меншікпен қатар топтық, акционерлік т. б. меншіктердің түрлері пайда болады. Қазіргі кезде еңбектің сипаты да өзгереді. Соған сәйкес пайда болады. Маман және маман емес жұмысшылар мұндай жіктеу өндірістік елдердің бәріне тән. Бұл жерде меншік өлшемі шешуші рөл атқармайды.

Шешуші фактор - материалдық игіліктің және алынатын пайданың көлемі. Бұл - шешімі өлшеме болып отыр.

Меншік иесі жұмысшы табы ғана деген бұған дейін айтылып келген қортынды әлеуметтік теңсіздікті жасыратын идеология еді. Шын мәнісінде, қоғамдық меншік меншікке еңбекке деген ынтасы жойылды. Біздің елде меншікті мемлекеттен ажырату таптары туғызды, олардың мақсаты - пайда, табыс, тиімділік үшін қайсысының өз статусы, алатын орны, атқаратын қызметі болады. Олар билікке, байлыққа, табысқа, атаққа, кәсіпке т. б. байланысты. Мысалы: меншік иелері мен оны бөлісуге, басқаруға қатынасушылардың өзі бірнеше жіктерден тұрады. Оларға сәйкес, қоғамда билік саласында орнатылатынына топтардың арасындағы қатынас қалыптасты, бірі екіншісін қанайды. Қоғамның дамуына бұл қатынастар өзгеріп отырады. Бұл топтың билігі нашарлайды, екіншісінікі күшірейді. Бірінің байлығы басқалардың пайдасына бөлінеді. Әлеуметтік бөлшектеу, жіктелу теориясына сәйкес, отбасы және ондағы жеке адамдар бір - біріне тең емес. Оларда билікке, меншікке және атақтарға, қызметіне қарай жіктеледі. Сөйтіп, бұл теория олардың теңсіздігін де көрсетеді.

Әлеуметтік теңсіздік қоғамдық қызметтің бөлінуіне іске асыруына байланысты. Олар маңызды екінші дәрежелі әрбір адамға ауыр не жеңіл, жағымды не жағымсыз болуы мүмкін. Сол жеке адамдар дарынды не дарынсыз, қабілетті не қабілетсіз, сау не денсаулығы нашар, оқыған не оқымаған, болмаса икемділігі әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан қоғам алдында тұрған міндет аса маңызды қызметкерлерді дарынды, іскер, іс тәжірибесі мол адамдар атқаратын етіп орналастыру.

Әлеуметтік бөлшектеу теориясы адамды, оның билік жүйесіндігі барлық позициясн ескеріп тұтынушы және жұмыс атқарушы ретінде қарайды. Онда барлығы болады. Оларды басқарады, және қоғамнан олардың өзіне қажеттісін алады. Сондықтанда бұл теория қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеудің негізгі әлемдік теориясы болып есептеледі.

Қоғамның демографиялық құрылымы.

Әлеуметтік құрылым біздің өмір шындығымыздың түсіндірудің негізі болып саналады. Біз жоғарыда әрбір адамның өз мәртебесі яғни әлеуметтік орны бар дедік. Олар белгелі бір топтарға, таптарға, жіктерге жатады. Ол ортаның демографиялық сипаты. Туу, өлу, жынысы, жасы, неке, отбасылық жағдайы, туған мекені және тұрағы, б. т. болады.

Бұл айтылғандар әр түрлі ұжымдарда еңбек ететін ерлер мен әйелдердің ара салмағынада қатысты. Ұжымдардағы жыныстың, жастың құрылым әлеуметтік - экономикалық, әсіресе демографиялық жағдайдың ерекшеліктермен анық күрес. Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды - әлеуметтік құрылымды оның атқаратын қызметіне қарай сипаттауға топтарды әр келкі әлеуметтік сипаттарды зерттеу қажет. Соған сәйкес, қоғамның болашақта қандай бағытта дамып өркендейтінін анықтауға болады.

Қоғамның таптық құрылымы және әлеуметтік жіктеу теориясы.

Қазіргі батыс қоғамында 4 тап бар: