Қазақстан Республикасының әлеуметтік құрылымының қалыптасуы

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

I. Қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы концепциялар мен теориялары

1.1 Теориялық әлеуметтанудағы әлеуметтік құрылым тұжырымдамасы ... .3-15

1. 2. Әлеуметтік құрылым концепциясы, әлеуметтік стратификация ... ... .16-
27

II. Қазақстан Республикасының әлеуметтік құрылымының қалыптасуы

2. 1 Қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік құрылымының қалыптасуы ... ... ... .28-
46

2.2 Қазақстан қоғамының әлеуметтік құрылымының дамуындағы негізгі
бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47-57

Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-59

Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...60-61

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік құрылымы әлеуметтану
ғылымының ең өзекті, орта деңгейдегі фудаментальдың теориясын
қалыптастыратын арнайы саласы. Әлеуметтанулық теориялардың орта деңгейдегі
бөлігін дамыта отырып, әлеуметтік құрылымның дамуы туралы арнайы теориялық
білімді ашып көрсететінде осы бағыт болып есептеледі. Қоғамның дамуы оны
құраушы адамдардың әлеуметтік топтар мен олардың жиынтығына, олардың
әртүрлі әрекеттерін ұйымдастырушы әлеуметтік жүйелерге, соның ішінде
әлеуметтік топтардың қызметіне, статусына, өзара әрекеттері мен
байланыстарына, қызметтеріне негізделеді. Қоғамның әлеуметтік құрылымы пәні
әлеуметтанудың негізгі фундаментальды оқу пәндерінің бірі. Әлеуметтанулық
теориялардың орта деңгейдегі бөлігін дамыта отырып, әлеуметтік құрылым
туралы арнайы теориялық білімді ашып көрсететінде осы бағыт болып
есептеледі. Қоғамның дамуы оны құраушы адамдардың жиынтығына, олардың
әртүрлі әрекеттерін ұйымдастырушы әлеуметтік жүйелерге, соның ішінде
әлеуметтік топтардың қызметіне, статусына, өзара әрекеттері мен
байланыстарына негізделеді. Сондықтан қоғамды әлеуметтанулық зерттеулердің
бір тармағы әлеуметтік топтардың, таптарды, страталарды жеке әлеуметтік
жүйе ретінде және әлеуметтік құрылымды құрайтын жиындық ретінде қарастыру.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы аса күрделі, бірнеше шағын құрылымдарға
жіктелетінін ескеруіміз керек. Әлеуметтік құрылымының мынадай түрлері бар:
қоғамның таптық құрылымы, қоғамның стратификациялық құрылымы, қоғамның
ұлттық құрылымы, қоғамның кәсіби құрылымы, қоғамның демографиялық құрылымы,
қоғамның теориториялық не аймақтық құрылымы.
Әлеуметтану ғылымының тарихында бұл мәселе өте маңызды, негізгі
салаларды құрайды. Әлеуметтік құрылым туралы әлеуметтануда әртүрлі
концепциялар аз емес. Оларды топтастырғанда екі бағытты ажыратуға болады.
Әлеуметтанушылардың бір тобы әлеуметтік құрылымды, оның элементтерін нақты
өмірде объективті түрде бар деп түсіндірсе, ал екінші бір бағыты таптарды,
әлеуметтік топтарды, жалпы әлеуметтік құрылымды тек ғана сананың, адам
ойының нәтежиесі деп түсіндіреді. Бірінші бағыттағы әлеуметтанушылар
құрылымдық функционализм деп аталатын топқа, екінші бағыттағы
әлеуметтанушылар символдық интеракционизм деген көзқарасты қолдайтындар
тобына жатады. Біз осы бірінші концепцияны, яғыни құрылымдық
функционализмді қолдаймыз, осы теориялық бағытты методологиялық басшылыққа
аламыз. Қоғамның әлеуметтік құрылымы дербес әлеуметтік құрылым. Біз бұл
категорияны тек қана өзіндік мағынада пайдаланғанымыз жөн болады.
Әлеуметтік құрылым дегеніміз әлеуметтік топтардың, страталардың, таптардың
және әлеуметтік институттардың жиынтығ, олардың байланыстары, ара
қатнастары. Сонымен әлеуметтік құрылым, біріншіден белгілі бір
элементтерден, нақты топтардан тұрады, солардың қосындысы, жиынтығы. Ол
әлеуметтік топтардың бір-бірінен айырмашылығы, өзгешелігі бар. Мысалы
әлеуметтік тап дегеніміз қоғамдық өндіріске, бөлінетін байлық мөлшеріне
қоғамда алатын орнына байланысты сипатталатын адамдардың үлкен тобы. Оның
мынадай түрлері бар: бай табы, орта тап, төменгі тап немесе кедей табы.
Әлеуметтік құрылым дегеніміз қоғамдағы еңбектің күрделенуіне, оның
бірлігіне өндіргіш күштер мен өндірістік қатнастардың даму деңгейіне
байланысты болатын өзгерістерді көрсететін, сонымен бірге нақты кезеңдегі
әлеуметтік жүйенің элементтері арасындағы тұрақты қалыптасқан жиынтықты
айтамыз
Әлеуметтік құрылымның басты элементі әлеуметтік топтар, страталар, таптар
дедік. Ендігі мәселе осы топтарды анықтау, оларға дұрыс анықтама беру.
Әлеуметтік топтар деген жалпылама ұғым, бұл ұғымға негізінде қоғамдағы
адамдар топтарының бәрі де кіреді. Бірақта әлеуметтік топ деп қоғамда
кездесетін адамдардың барлық топтарын айта беруге болмайды. Мысалы, кейбір
адамның топтарының, оларды біріктіретін, құрастыратын белгілері болмауы да
мүнкін. Оларды топ деп айтуға болмайды. Әлеуметтік топтың өзіндік
әлеуметтік белгілері бар. Мысалы, әлеуметтік - кәсіби топ деген ұғым бар.
Ондай топтарды да біз әлеуметтік топтарға жатқызамыз, қоғамның әлеуметтік
құрылымына кіргіземіз. Әлеуметтік топқа кіретін үлкен топ – ол тап. Тап
деген ұғым ғылымда 18 ғасырда пайда болды. Осы кезеңде француз, ағылшын
ойшылдары тап деген ұғымды саяси құрылымды түсіндіру ісіне пайдаланды.
Сонымен бұл категория экономикалық, әлеуметтік топтарды белгілеуге
қолданылады.әлеуметік тап дегеніміз өндіріс құрал – жабдықтарына белгілі
қатнасы бар, қоғамдық еңбек бөлінісінде нақтылы алатын орны бар, ерекше
әдістер арқылы алатын табыстарының өзіндік мөлшері бар үлкен әлеуметтік
топтар. Олардың ең басты белгілері кіріс, табыс мамандық, билік, білім,
мәдениет меншік т.б. Әрине бұл топтар әлеуметтанудың арнайы салаларында
қарастырылады. Мысалы, әлеуметтік демографияда, бірақта, осы топтар туралы
қысқаша түсініктеме беріп кетейік. Әлеуметтік демографиялық топ дегеніміз-
әрі әлеуметтік, әрі демографиялық белгілері бар әлеуметтік топтарды
айтамыз. Олар: зейнеткерлер, жастар, әйелдер, ер адамдар. Мысалы,
зейнеткерлердің өзіндік әлеуметтік белгілері бар. Олардың көпшілігі жасы
үлкен адамдар. Әлеуметтік белгілері өзіндік өмірі, тұрмысы, психологиясы,
әлеуметтік жағдай, дүниеге, үкіметке мемлекетке көзқарасы бар. Жастар-
демографиялық топ. Бірақ оларды тек демографиялық жақтарынан ғана
ажырататын топ деп қарауға болмайды. Жастар ерекше әлеуметтік топ. Олардың
әлеуметтік белгілері өзіндік өмір салты, психологиясы, идеологиясы бар.
Әлеуметтік топтарға сословие, каста деген топтар да кіреді. Олар
адамдардың шыққан топтары бірлестігі, жиынтығы. Тарих жағынан алғанда
сословиелер таптардан бұрын пайда болды, бірақта таптық қоғамда олар
таптармен бірге орын алып жатты. Сословиелік құрылымдардың кейбір
қалдықтары бір қатар елдерде әлі күнге дейін орын алып жатыр. Солловие
дегеніміз заңдар мен құқықтық түрде, не болмасы дәстүрлі түрде, әдет-
ғұрыптар арқылы бекітілген және осыған байланысты ұрпақтан – ұрпаққа қарай,
беріліп отыратын, әлеуметтік топтардың құқығы мен міндеттері.
Диплом жүмысының мақсаты- Қоғамның әлеуметтік құрылымының –
қоғамдағы ролін, олардың атқаратын әлеуметтік қызметтерін, әлеуметтік
институт ретіндегі статусы, институционалды қалыптасуын зерттеу болып
табылады.
Диплом жүмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қосымшадан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.

I. Қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы концепциялар мен теориялары

1.1 Теориялық әлеуметтанудағы әлеуметтік құрылым тұжырымдамасы

Қоғамның әлеуметтік құрылымы пәні әлеуметтанудың негізгі фундаментальды
оқу пәндерінің бірі. Әлеуметтанулық теориялардың орта деңгейдегі бөлігін
дамыта отырып, әлеуметтік құрылым туралы арнайы теориялық білімді ашып
көрсететінде осы бағыт болып есептеледі. Қоғамның дамуы оны құраушы
адамдардың жиынтығына, олардың әртүрлі әрекеттерін ұйымдастырушы әлеуметтік
жүйелерге, соның ішінде әлеуметтік топтардың қызметіне, статусына, өзара
әрекеттері мен байланыстарына негізделеді. Сондықтан қоғамды әлеуметтанулық
зерттеулердің бір тармағы әлеуметтік топтардың, таптарды, страталарды жеке
әлеуметтік жүйе ретінде және әлеуметтік құрылымды құрайтын жиындық ретінде
қарастыру.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы аса күрделі, бірнеше шағын құрылымдарға
жіктелетінін ескеруіміз керек. Әлеуметтік құрылымының мынадай түрлері бар:
қоғамның таптық құрылымы, қоғамның стратификациялық құрылымы, қоғамның
ұлттық құрылымы, қоғамның кәсіби құрылымы, қоғамның демографиялық құрылымы,
қоғамның теориториялық не аймақтық құрылымы.
Әлеуметтану ғылымының тарихында бұл мәселе өте маңызды, негізгі
салаларды құрайды. Әлеуметтік құрылым туралы әлеуметтануда әртүрлі
концепциялар аз емес. Оларды топтастырғанда екі бағытты ажыратуға болады.
Әлеуметтанушылардың бір тобы әлеуметтік құрылымды, оның элементтерін нақты
өмірде объективті түрде бар деп түсіндірсе, ал екінші бір бағыты таптарды,
әлеуметтік топтарды, жалпы әлеуметтік құрылымды тек ғана сананың, адам
ойының нәтежиесі деп түсіндіреді. Бірінші бағыттағы әлеуметтанушылар
құрылымдық функционализм деп аталатын топқа, екінші бағыттағы
әлеуметтанушылар символдық интеракционизм деген көзқарасты қолдайтындар
тобына жатады. Біз осы бірінші концепцияны, яғыни құрылымдық
функционализмді қолдаймыз, осы теориялық бағытты методологиялық басшылыққа
аламыз. Қоғамның әлеуметтік құрылымы дербес әлеуметтік құрылым. Біз бұл
категорияны тек қана өзіндік мағынада пайдаланғанымыз жөн болады.
Әлеуметтік құрылым дегеніміз әлеуметтік топтардың, страталардың, таптардың
және әлеуметтік институттардың жиынтығ, олардың байланыстары, ара
қатнастары. Сонымен әлеуметтік құрылым, біріншіден белгілі бір
элементтерден, нақты топтардан тұрады, солардың қосындысы, жиынтығы. Ол
әлеуметтік топтардың бір-бірінен айырмашылығы, өзгешелігі бар. Мысалы
әлеуметтік тап дегеніміз қоғамдық өндіріске, бөлінетін байлық мөлшеріне
қоғамда алатын орнына байланысты сипатталатын адамдардың үлкен тобы. Оның
мынадай түрлері бар: бай табы, орта тап, төменгі тап немесе кедей табы.
Әлеуметтік құрылым дегеніміз қоғамдағы еңбектің күрделенуіне, оның
бірлігіне өндіргіш күштер мен өндірістік қатнастардың даму деңгейіне
байланысты болатын өзгерістерді көрсететін, сонымен бірге нақты кезеңдегі
әлеуметтік жүйенің элементтері арасындағы тұрақты қалыптасқан жиынтықты
айтамыз
Әлеуметтік құрылымның басты элементі әлеуметтік топтар, страталар,
таптар дедік. Ендігі мәселе осы топтарды анықтау, оларға дұрыс анықтама
беру. Әлеуметтік топтар деген жалпылама ұғым, бұл ұғымға негізінде
қоғамдағы адамдар топтарының бәрі де кіреді. Бірақта әлеуметтік топ деп
қоғамда кездесетін адамдардың барлық топтарын айта беруге болмайды. Мысалы,
кейбір адамның топтарының, оларды біріктіретін, құрастыратын белгілері
болмауы да мүнкін. Оларды топ деп айтуға болмайды. Әлеуметтік топтың
өзіндік әлеуметтік белгілері бар. Мысалы, әлеуметтік - кәсіби топ деген
ұғым бар. Ондай топтарды да біз әлеуметтік топтарға жатқызамыз, қоғамның
әлеуметтік құрылымына кіргіземіз. Әлеуметтік топқа кіретін үлкен топ – ол
тап. Тап деген ұғым ғылымда 18 ғасырда пайда болды. Осы кезеңде француз,
ағылшын ойшылдары тап деген ұғымды саяси құрылымды түсіндіру ісіне
пайдаланды. Сонымен бұл категория экономикалық, әлеуметтік топтарды
белгілеуге қолданылады.әлеуметік тап дегеніміз өндіріс құрал – жабдықтарына
белгілі қатнасы бар, қоғамдық еңбек бөлінісінде нақтылы алатын орны бар,
ерекше әдістер арқылы алатын табыстарының өзіндік мөлшері бар үлкен
әлеуметтік топтар. Олардың ең басты белгілері кіріс, табыс мамандық, билік,
білім, мәдениет меншік т.б. Әрине бұл топтар әлеуметтанудың арнайы
салаларында қарастырылады. Мысалы, әлеуметтік демографияда, бірақта, осы
топтар туралы қысқаша түсініктеме беріп кетейік. Әлеуметтік демографиялық
топ дегеніміз- әрі әлеуметтік, әрі демографиялық белгілері бар әлеуметтік
топтарды айтамыз. Олар: зейнеткерлер, жастар, әйелдер, ер адамдар.
Мысалы, зейнеткерлердің өзіндік әлеуметтік белгілері бар. Олардың көпшілігі
жасы үлкен адамдар. Әлеуметтік белгілері өзіндік өмірі, тұрмысы,
психологиясы, әлеуметтік жағдай, дүниеге, үкіметке мемлекетке көзқарасы
бар.
Жастар- демографиялық топ. Бірақ оларды тек демографиялық жақтарынан
ғана ажырататын топ деп қарауға болмайды. Жастар ерекше әлеуметтік топ.
Олардың әлеуметтік белгілері өзіндік өмір салты, психологиясы, идеологиясы
бар. Жаңа топтарды біріктіріп, жинақтап айтқанда іскер топ деген ат
қойылған. Осы іскер топтың ішінде көптеген страталар бар. Олардың ең үлкені
бизнесмен , деп аталады. Бизнес деген ағылшын тілінен аударғанда іс деген
сөз. Қысқаша айтканда бизнесмен деген іспен айналысатын адам деген сөз.
Бірақ та іспен, жұмыспен адамдардың басым көпшілігі айналысады. Олардың
бәрін бизнесмен деуге болмайды. Қазақта Іскер адам деген түсінік бар. Бұл
ұғым бойынша адамның еңбекқорлық, тапқырлық қасиеттері белгіленеді.
Ал бизнесмен дегеніміз қазіргі кезеңде белгілі бір іскер адамдардың
тобы, стратасы. Осы ұғыммен, әсіресе, сауда-саттықпен, өндіріспен, басқа да
салаларда қызмет ететін адамдар тобын белгілейді. Бұл топ нарықтық
экономикамен, жеке менішкпен байланысты. Совет қоғамында, яғни нарықтық
емес қоғамда, бизнесмен деген болмаған. Ал қазіргі кезеңде бизнесмендер
экономиканың, әлеуметтік өмірдің барлық салаларымен айналысады. Қайталап
айтқанда, бизнесмен істі жүргізуші, бірақ та ол іс табыс, кіріс,
шығыс деген экономикадық категориялармен байланысты. Табыс, пайда
болмаса бизнестің мәні болмайды. Бизнесмендер бірнеше топтарға бөлінеді.
Олардың ішінде ірі бизнесмендер тобы, срта және шағын бизнеспен айналысатын
топтар бар. Сондықтан да іскер адамдар, бизнесмендер әртүрлі топтарға
кіреді. Мысалы, ірі бизнесмендер көлемді іспен айналысатын топ, көлемді
байлығы, табысы, пайдасы бар страталар. Олар бай топқа кіреді. Көпшілік
бизнесмендер орта топқа жатады. Ұсақ сауда-саттықпен айналысатын адамдар
тобы өздерін бизнесмендерміз деп таныстырады. Бірақ та бұлардың
басым көпшілігі зейнеткерлер, жұмыссыздар, әйелдер, т. б. дұрыс кәсіп
таба алмай жүргендер. Бұл стратаның басым көпшілігі кедейлер тобына
жатады. Іскер адамдардың кейбір топтары, страталары зат шығарушы, яғни
өндіріспен айналысады. Олар қажетті нәрселерді жасап не өңдеп шығарады,
халыққа қызмет етеді, туристік фирмаларды құрайды, т.б. қызметтер атқарады.
Осындай бірлестіктердің қожайындары, ұйымдастырушылары бар. Оларды осы
іскер адамдар тобына жатқызамыз.
Генетикалық жағынан бір-бірімен өкшелес бола отырып, ру, тайпа, халық, ұлт
әлеуметтік –этникалық жағынан іргелілеп даму процесініңтізбегін жасайды.
Сонымен, этногенез әр түрлі қауымдық топтар негізінде жаңа құрамдағы
туыстас тайпа немесе халақтың шығу тегі болады. Этногенез халықтар
тарихының бастамасы. Ол үнемі даму үстінде болады. Бірде оған жаңа
этникалық топтар қосылып, онымен бірге қайнасып, араласып кетсе, енді бірде
одан кейбір топтар бөлініпте жатады.
Бұларды біріктіретін белгі - нарықтық эконмика. Айтылған топтардың
кайсысы болмасын нарықтық экономикамен, жеке меншікпен байланысты. Әрине
Совет қоғамы кезінде осы топтардың кейбіреуі болған. Олар мысалы,
саудагерлер, жасырын жеке меншік иелері. Бірақ та олар өз істерін ашық
түрде жүргізе алмай, көп істерді жасырын істеген.
Жаңа топтарды біріктіріп, жинақтап айтқанда іскер топ деген ат
қойылған. Осы іскер топтың ішінде көптеген страталар бар. Олардың ең үлкені
бизнесмен , деп аталады. Бизнес деген ағылшын тілінен аударғанда іс деген
сөз. Қысқаша айтканда бизнесмен деген іспен айналысатын адам деген сөз.
Бірақ та іспен, жұмыспен адамдардың басым көпшілігі айналысады. Олардың
бәрін бизнесмен деуге болмайды. Қазақта Іскер адам деген түсінік бар. Бұл
ұғым бойынша адамның еңбекқорлық, тапқырлық қасиеттері белгіленеді.
Ал бизнесмен дегеніміз қазіргі кезеңде белгілі бір іскер адамдардың
тобы, стратасы. Осы ұғыммен, әсіресе, сауда-саттықпен, өндіріспен, басқа да
салаларда қызмет ететін адамдар тобын белгілейді. Бұл топ нарықтық
экономикамен, жеке менішкпен байланысты. Совет қоғамында, яғни нарықтық
емес қоғамда, бизнесмен деген болмаған. Ал қазіргі кезеңде бизнесмендер
экономиканың, әлеуметтік өмірдің барлық салаларымен айналысады. Қайталап
айтқанда, бизнесмен істі жүргізуші, бірақ та ол іс табыс, кіріс,
шығыс деген экономикадық категориялармен байланысты. Табыс, пайда
болмаса бизнестің мәні болмайды. Бизнесмендер бірнеше топтарға бөлінеді.
Олардың ішінде ірі бизнесмендер тобы, срта және шағын бизнеспен айналысатын
топтар бар. Сондықтан да іскер адамдар, бизнесмендер әртүрлі топтарға
кіреді. Мысалы, ірі бизнесмендер көлемді іспен айналысатын топ, көлемді
байлығы, табысы, пайдасы бар страталар. Олар бай топқа кіреді. Көпшілік
бизнесмендер орта топқа жатады. Ұсақ сауда-саттықпен айналысатын адамдар
тобы өздерін бизнесмендерміз деп таныстырады. Бірақ та бұлардың
басым көпшілігі зейнеткерлер, жұмыссыздар, әйелдер, т. б. дұрыс кәсіп
таба алмай жүргендер. Бұл стратаның басым көпшілігі кедейлер тобына
жатады. Іскер адамдардың кейбір топтары, страталары зат шығарушы, яғни
өндіріспен айналысады. Олар қажетті нәрселерді жасап не өңдеп шығарады,
халыққа қызмет етеді, туристік фирмаларды құрайды, т.б. қызметтер атқарады.
Осындай бірлестіктердің қожайындары, ұйымдастырушылары бар. Оларды осы
іскер адамдар тобына жатқызамыз.
Соңғы 10 жылдың ішінде Қазақстанның әлеуметтік құрылымында тағы да
басқа жаңа топтар пайда болды. Бұл топтар нарықтық экономиканың талабына
байланысты жоғары көтерілген мамандар тобы. Олар, айталық банк
қызметкерлері, тіпті банк иелері, әртүрлі қаржы мәселесімен айналысатын
топтар. Қазақстанда көптеген компаниялар, фирмалар, акционерлік қоғамдар,
сауда үйлері, ірі дүкендер, супермаркеттер мен гипермаркеттер пайда болды.
Осындай орындарда Қазақстан бойынша алғанда бірнеше мыңдаған адамдар
қызмет етеді. Бұндай орындардың иелері, қожайындары бар. Бұнда жұмыс
істейтіндер жаңа топтар, бизнесмендер, менеджерлер. Фирмаларда, әсіресе
шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін мамандардың жалақысы жоғары.
Ал кейбіреулері, әсіресе мұнай, газ, мыс, алтын шығаратын өндірістері бар
фирмаларда жұмыс істейтіндер біздің өлшеммен алғанда өте көлемді жалақы
табады. Оларды біздің елде байлардың қатарына жатқызуға болады.
Стратификация теориясы бойынша нарықтық экономика үстемдік ете
бастаған елдерде жіктеу, бөліну процесі күшейе түсуде. Осыған байланысты
қоғамдағы топтардың арасындағы материалдық, экономикалық айырмашылығы
күшейе түсуде. Бұндай жағдайларды дамыған Батыс Европа елдері, АҚШ, Жапония
сияты елдер басынан өткізген және еткізуде. Бірақ та байлар мен кедейлердің
арасындағы айырмашылық мықты дамыған елдерде белгілі бір мөлшерден аспайды.
Мысалы, өлшем бірлігі ретінде 10 пайыз төменгі, кедей топпен, 10 пайыз бай
топтың арасындағы материалдық айырмашылық алынады екен. Сол айырмашылық
үлкен болмауы керек. Қазақстан Республикасында осы айтылған алшақтық Батыс
елдерімен салыстырғанда әзірше 4-5 есе көбірек болып тұр. Бұрыннан келе
жатқан және жаңадан пайда болған топтарды жинақтап, белгілі бір жүйеге
келтірсек қазіргі Қазақстанда 3 таптың бар екенін байқаймыз. Олар: жоғары,
бай тап; орта тап; төменгі, кедей тап.
Бай тапқа жататындар: ірі жеке меншік иелері, ақшалы адамдар тобы
Кейбіреулерінің долларға шаққанда миллиондаған қаржысы бар. Осы тапқа
кейбір акшалы, ірі чиновниктер де, жалақысы жоғары мұнайда, газда басқарушы
жұмыста жүрген адамдар да, банк иелері және сондағы әкімшілік жұмыс
атқарушылар , т. б. да жатады. Бай таптың ішінде қылмыстық жолмен байыған
адамдар да аз емес. Олардың көпшілігі езінің қаржысын шетел банктеріне
ауыстырырып жіберген, тіпті сол елдерге өздері кешіп кеткен. Бай, таптың
қалыптасуы біздің елде әртүрлі жолдармен жүруде. Бір жолын бір айтып
кеттік. Ол - криминалдық, қылмыстық жол. Қазақстанда Совет Одағы кезінде
материалдық тұрмысы көтеріңкі адамдар тобының болғаны рас. Бірақ та бай тап
деңгейіне жеткен топ болған жоқ деуге болады. 90-ыншы жылдардың басында
жеке меншікке, сауда-саттыққа ашық рұқсат берілгеннен кейін ақша табу
мәселесіне кіріскендер көбейді. Тек қана күнделікті қажетке жұмсайтын ақша
емес, байлыққа керекті ақша табу үшін біраз адамдар белсене кірісіп кетті.
Заңдық жолмен жастар, әсіресе бұрынғы комсомол, партия кәсіподақ
салаларында басшылық еткен адамдар тобы бизнеспен мықты айналысты. Олардың
ісі көбінесе шет елдерден товарды арзан бағаға сатып алып, қымбат бағамен
сату болды. Әртүрлі фирмалар, кооперативтер, сауда үйлері ашылып, істі өте
белсенді жүргізген адамдар күшейе түсті. Істі жүргізу үшін кейбір іскер
адамдар өздерінің Совет кезеңінен келе жатқан байланыстарын пайдаланып
мемлекеттен несие алды. Соңынан сол несиені, яғни миллиондаған,
миллиардтаған ақшаның, біразын мемлекетке қайтармады, ал осы ақшаны іскер
адамдар өте тиімді пайдаланып, байып кетті. Оның үстіне сол кезеңдерде,
яғни 90-ыншы жылдардың бас кезінде, Қазақстанда және басқа да бұрынғы
Советтік республикаларда жекешелендіру компаниясы басталды. Бұл іс бойынша
мемлекеттік меншікте болған мүлік, үйлер, құрылыс объектілері, т. б.
материалдық құндылықтар мемлекет меншігінен жеке меншікке аударылды, өте
арзан бағаға сатылды. Көптеген халыққа қызмет ететін орындар - асхана,
кафе, мейрамхана, дүкен, бала бақшалары, демалыс үйлері, санаторийлер,
мекемелердің ғимараттары, клубтар, медениет сарайлары, т. б. объектілер
сатылып кетті. Оны сатып алушылар көбінесе бұрынғы партия, совет, кәсіподақ
аппараттарында жұмыс істеген беделі бар чиновниктер болатын. Осы
жекешелендіру біраз адамдардың баюына жол берді. Арзан сатылып алынған
объектілер, машиналар мен үйлер дұрыс пайдалана білген адамдарға үлкен
табыс, кіріс әкелді. Жекешелендіру процесінде кеткен қателіктер аз болған
жоқ, кешілік жағдайда бұл процесс мемлекетке шығын келтіріп отырды. Ал осы
қателіктер, кемшіліктер кейбір топтарға өте ыңғайлы болды. Олардың табысын,
пайдасын күшейтті, баюға мүмкіндік берді. Бір жағынан алғанда мемлекет осы
жекешелендіру процесіңде бай таптың қалыптасуына, жеке меншіктің дамуына
жол берді. Жекешелендірілу нарықтық қатынасқа өтудің негізі деп саналды.
Бұл мемлекеттік саясат еді. Сонымен, 10 жыл бүгінде Қазақстанда бай тапты
тарихқа алып келді. Ал осы бай таптың қоғам дамуындағы ролі қандай деген
сұрақ туады. Бай тап тарихта ежелден келе жатқан тап. Оның тарихта атқарған
ролі аз емес. Бай таптың өкілдерінің көпшілігі жігерлі, білімді, іскер
адамдар. Қоғамның дамуы осындай адамдарға байланысты. Бай таптың байлығы
тек қана осы таптың өзіне пайдаланылады деген пікір дұрыс емес. Байлар
қоғамда көбірек болса қалған орта, кедей адамдарға да ыңғайлы жағдай туады.
Біріншіден, жұмыс орны көбейеді, жұмыссыздық азаяды. Екіншіден, елде
материалдық құндылықтар көбейеді, ғимараттар, сарайлар, қалалар салынады,
ел көркейеді. Ғылым, технология, мәдениет, т. б. құбылыстардың дамуына
қаржы табылады. Байлар мемлекетке үлкен мөлшерде салық төлейді, ал ол
салықты, яғни қаражатты мемлекеттің қажетіне, халықтың материалдық,
әлеуметтік тұрмысын көтеруге жұмсауға мүмкіндік туады. Нарықтық қоғамда
байлық деген бай адамдардың табысына байланысты. Ал байлық болмаған елде
байлар табы жоққа жақын. Ондай елдің халқының басым көпшілігі өте кедей
болады. Бірақ та, баюдың жолдары көп екенін біз айтып кеткенбіз. Нарықтық
жолға бет алған елдерде баюдың қылмыстық жолдары орын алатыны рас. Неге
десеңіз бұл елдерде атадан балаға көшіп отыратын байлық жоқ. Бірінші байлар
83 күшімен, өз жігерімен мол табыс пен байлыққа жететіндер. Ал ол оңай іс
емес. Дамыған елдердің бәрінде де бірінші байлардың династияларының негізін
салушылар әртүрлі қылмыстық әрекеттер жасаған. Оның ішінде бірін-бірі
алдау, ұрлау, зорлық-зомбылық жасау, алаяқтылық, соғыс ашу, біреудің жерін
басын алу, кісі өлтіру – бәрі де орын алады. Соңғы 10 жылдың ішінде
Қазақстанның әлеуметтік құрылымында тағы да басқа жаңа топтар пайда болды.
Бұл топтар нарықтық экономиканың талабына байланысты жоғары көтерілген
мамандар тобы. Олар, айталық банкқызметкерлері, тіпті банк иелері, әртүрлі
қаржы мәселесімен айналысатын топтар. Қазақстанда көптеген компаниялар,
фирмалар, акционерлік қоғамдар, сауда үйлері, ірі дүкендер, супермаркеттер
мен гипермаркеттер пайда болды.
Осындай орындарда Қазақстан бойынша алғанда бірнеше мыңдаған адамдар
қызмет етеді. Бұндай орындардың иелері, қожайындары бар. Бұнда жұмыс
істейтіндер жаңа топтар, бизнесмендер, менеджерлер. Фирмаларда, әсіресе
шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін мамандардың жалақысы жоғары.
Ал кейбіреулері, әсіресе мұнай, газ, мыс, алтын шығаратын өндірістері бар
фирмаларда жұмыс істейтіндер біздің өлшеммен алғанда өте көлемді жалақы
табады. Оларды біздің елде байлардың қатарына жатқызуға болады.
Стратификация теориясы бойынша нарықтық экономика үстемдік ете
бастаған елдерде жіктеу, бөліну процесі күшейе түсуде. Осыған байланысты
қоғамдағы топтардың арасындағы материалдық, экономикалық айырмашылығы
күшейе түсуде. Бұндай жағдайларды дамыған Батыс Европа елдері, АҚШ, Жапония
сияты елдер басынан өткізген және еткізуде. Бірақ та байлар мен кедейлердің
арасындағы айырмашылық мықты дамыған елдерде белгілі бір мөлшерден аспайды.
Мысалы, өлшем бірлігі ретінде 10 пайыз төменгі, кедей топпен, 10 пайыз бай
топтың арасындағы материалдық айырмашылық алынады екен. Сол айырмашылық
үлкен болмауы керек. Қазақстан Республикасында осы айтылған алшақтық Батыс
елдерімен салыстырғанда әзірше 4-5 есе көбірек болып тұр. Бұрыннан келе
жатқан және жаңадан пайда болған топтарды жинақтап, белгілі бір жүйеге
келтірсек қазіргі Қазақстанда 3 таптың бар екенін байқаймыз. Олар: жоғары,
бай тап; орта тап; төменгі, кедей тап. кейбір топтары, страталары зат
шығарушы, яғни өндіріспен айналысады. Олар қажетті нәрселерді жасап не
өңдеп шығарады, халыққа қызмет етеді, туристік фирмаларды құрайды, т.б.
қызметтер атқарады. Осындай бірлестіктердің қожайындары, ұйымдастырушылары
бар. Оларды осы іскер адамдар тобына жатқызамыз.
Соңғы 10 жылдың ішінде Қазақстанның әлеуметтік құрылымында тағы да
басқа жаңа топтар пайда болды. Бұл топтар нарықтық экономиканың талабына
байланысты жоғары көтерілген мамандар тобы. Олар, айталық банк
қызметкерлері, тіпті банк иелері, әртүрлі қаржы мәселесімен айналысатын
топтар. Қазақстанда көптеген компаниялар, фирмалар, акционерлік қоғамдар,
сауда үйлері, ірі дүкендер, супермаркеттер мен гипермаркеттер пайда болды.
Осындай орындарда Қазақстан бойынша алғанда бірнеше мыңдаған адамдар
қызмет етеді. Бұндай орындардың иелері, қожайындары бар. Бұнда жұмыс
істейтіндер жаңа топтар, бизнесмендер, менеджерлер. Фирмаларда, әсіресе
шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін мамандардың жалақысы жоғары.
Ал кейбіреулері, әсіресе мұнай, газ, мыс, алтын шығаратын өндірістері бар
фирмаларда жұмыс істейтіндер біздің өлшеммен алғанда өте көлемді жалақы
табады. Оларды біздің елде байлардың қатарына жатқызуға болады.
Стратификация теориясы бойынша нарықтық экономика үстемдік ете
бастаған елдерде жіктеу, бөліну процесі күшейе түсуде. Осыған байланысты
қоғамдағы топтардың арасындағы материалдық, экономикалық айырмашылығы
күшейе түсуде. Бұндай жағдайларды дамыған Батыс Европа елдері, АҚШ, Жапония
сияты елдер басынан өткізген және еткізуде. Бірақ та байлар мен кедейлердің
арасындағы айырмашылық мықты дамыған елдерде белгілі бір мөлшерден аспайды.
Мысалы, өлшем бірлігі ретінде 10 пайыз төменгі, кедей топпен, 10 пайыз бай
топтың арасындағы материалдық айырмашылық алынады екен. Сол айырмашылық
үлкен болмауы керек. Қазақстан Республикасында осы айтылған алшақтық Батыс
елдерімен салыстырғанда әзірше 4-5 есе көбірек болып тұр. Бұрыннан келе
жатқан және жаңадан пайда болған топтарды жинақтап, белгілі бір жүйеге
келтірсек қазіргі Қазақстанда 3 таптың бар екенін байқаймыз. Олар: жоғары,
бай тап; орта тап; төменгі, кедей тап.
Бай тапқа жататындар: ірі жеке меншік иелері, ақшалы адамдар тобы
Кейбіреулерінің долларға шаққанда миллиондаған қаржысы бар. Осы тапқа
кейбір акшалы, ірі чиновниктер де, жалақысы жоғары мұнайда, газда басқарушы
жұмыста жүрген адамдар да, банк иелері және сондағы әкімшілік жұмыс
атқарушылар , т. б. да жатады. Бай таптың ішінде қылмыстық жолмен байыған
адамдар да аз емес. Олардың көпшілігі езінің қаржысын шетел банктеріне
ауыстырырып жіберген, тіпті сол елдерге өздері кешіп кеткен. Бай, таптың
қалыптасуы біздің елде әртүрлі жолдармен жүруде. Бір жолын бір айтып
кеттік. Ол - криминалдық, қылмыстық жол. Қазақстанда Совет Одағы кезінде
материалдық тұрмысы көтеріңкі адамдар тобының болғаны рас. Бірақ та бай тап
деңгейіне жеткен топ болған жоқ деуге болады. 90-ыншы жылдардың басында
жеке меншікке, сауда-саттыққа ашық рұқсат берілгеннен кейін ақша табу
мәселесіне кіріскендер көбейді. Тек қана күнделікті қажетке жұмсайтын ақша
емес, байлыққа керекті ақша табу үшін біраз адамдар белсене кірісіп кетті.
Заңдық жолмен жастар, әсіресе бұрынғы комсомол, партия кәсіподақ
салаларында басшылық еткен адамдар тобы бизнеспен мықты айналысты. Олардың
ісі көбінесе шет елдерден товарды арзан бағаға сатып алып, қымбат бағамен
сату болды. Әртүрлі фирмалар, кооперативтер, сауда үйлері ашылып, істі өте
белсенді жүргізген адамдар күшейе түсті. Істі жүргізу үшін кейбір іскер
адамдар өздерінің Совет кезеңінен келе жатқан байланыстарын пайдаланып
мемлекеттен несие алды. Соңынан сол несиені, яғни миллиондаған,
миллиардтаған ақшаның, біразын мемлекетке қайтармады, ал осы ақшаны іскер
адамдар өте тиімді пайдаланып, байып кетті.
Әлеуметтік топтарға сословие, каста деген топтар да кіреді. Олар
адамдардың шыққан топтары бірлестігі, жиынтығы. Тарих жағынан алғанда
сословиелер таптардан бұрын пайда болды, бірақта таптық қоғамда олар
таптармен бірге орын алып жатты. Сословиелік құрылымдардың кейбір
қалдықтары бір қатар елдерде әлі күнге дейін орын алып жатыр. Солловие
дегеніміз заңдар мен құқықтық түрде, не болмасы дәстүрлі түрде, әдет-
ғұрыптар арқылы бекітілген және осыған байланысты ұрпақтан – ұрпаққа қарай,
беріліп отыратын, әлеуметтік топтардың құқығы мен міндеттері.
Европада IV ғасырдан XIV ғасырға дейін негізгі стратификациялық
топтар сословиелер болған. Мысалы, Францияда сословие деп әр дәрежедегі
страталарды атаған. XVIII ғасырдың аяғында Француз революциясының
қарсаңында, бұл елде үш сословие болғаны тарихта белгілі. Олар дворяндар,
діни сословие, қалың бұқарадан тұратын топтар. Бұл жайда айта кететініміз,
тек қана дворяндар ең жоғарғы сословиеге жатты, өзінің нәсілдік, ұрпақтық,
құқығын сақтай алды. Мысалы, әкесчі дворян болса, баласыда, туған туыстары
да осы сословиеге жатын болған.
Қазақ даласында хан, сұлтан, төрелер, одан кейін қожалар сословиесі
болған. Бұл сословиелер үстемдік еткен, елді басқарған және олардың статусы
атадан балаға көшіп отырған.
Жұмысшы табы сапа жағынан да қиыншылықтарға ұшырап отыр Мамандануы
жоғары жұмысшылардың, ірі өндіріс орындарының жойылуын байланысты, басым
көпшілігі Республикадан кетіп үлгерді, не болмас жұмыссыз қалды.
Олардың біразы коммерциямен және басқа істермен айналысып кетті.
Сонымен мамандану тұрғысынан алғанда Қазақстанның жұмысшы табы біраз
осалданып қалды. Жұмысшылардың мамандық деңгейін көтеру мәселесі қолға
алынбай қалды. 90-ыншы жылдары бұл мөселені үкімет тарапынан ешкім
қойғанда жоқ. Қазіргі кезеңде бұл мәселеге азды-кепті көңіл аударуға тура
келді, бірақ біраз уақыт босқа кетті. Жұмысшы табының„ әлеуметтік, саяси
статусы да төмендеді. Нарықтық қоғамда әр тап, топ, жеке адам тек өзінің
ісіне қарай статусын, беделін көтере алады. Ал Совет кезеңінде жұмысшы
табының статусы, беделі, саяси орны компартияның, Совет
үкіметінің шемімімен саяси шарасы ретінде белгіленетін еді. Қазірде ондай
жағдай жоқ. Қазіргі кезеңде жұмысшылар әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардак
қызмет жасайды. Мемлекеттік меншікте қызмет істейтін жұмысшылардын саны өте
аз. Жұмысшылардың басым көпшілігі жеке меншікте, акционерлік компанияларда,
фирмаларда, орта, шағын өндіріс орындарында, бизнесте қызмет етеді.
Сонымен, жұмысшылар әр түрлі меншікке тарап кетті, олардыд бірлігі
осалданды, экономикалық талап қоюлары бәсеңси басталы. Олардың бір бөлігі
шетелдіктердің Қазақстандағы өндіріс орындарында, әсіресе мұнайда, газда,
т. б. шикізат өндіретін жерлерде еңбек етуде. Қазіргі кезде республикада
кейбір позитивтік жағдайлар байқалуда. Экономика дағдарыстан шыға бастады,
жаңа өндіріс орындары іске берілуде, жұмысшылардың саны көтерілуде. Бірақ,
кейбір процестер әзірше баяу, жәй жүруде. Келесі жылдары экономикалық даму
қарқыны өсе түссе, жұмысшылардың әлеуметтік жағдайы дұрысталады деген сенім
бар.
Колхозшы-шаруалар, совхоз жұмысшылары деген әлеуметтік топтар қазіргі
Қазақстанда жойылды, совхоздар, колхоздар таратылды. Бірақ шаруалар еш
жаққа жер аударылып кеткен жок, олар орнында. Әрине, шаруалардың саны
азаюда. Ауыл тұрғындарының біразы экономикалық жағдайларға, әсіресе
жұмыссыздыққа байланысты, қалаға көшуде, ал кейбір ұлтгар, мысалы,
немістер, шетелге көшіп жатыр. Мемлекет қазіргі кезеңде ауыл тұрғындарының
жағдайын көтеруде біраз іс- әрекетгер жасауда. Кейбір жерлерде жағдай дұрыс
қалпына келтірілуде. Нарықтық экономика ауылға да кіре бастады. Шаруалардың
психологиясы өзгеруде, жеке меншіктік психолопм, идеология қалыптасуда.
Қазіргі ауылда Шаруалардың кооперативтері бар. Бұл өндірістік ұйымдасу,
колхоздың бір түрі десе де болады. Бірақ та бұл ұйымдастық колхоздан
өзгеше, бұл жерде нарықтық экономика, жеке меншік сияқты құбылыстар басым
орын алуда.
Шаруалардың бір тобы фермерлер деп аталады. Фермерлер жеке меншіктің
иелері, өздерінің арендаға алған жерлері бар, малы, егіні, т. б.
шаруашылығы бар шаруалар. Олар нарықтық экономиканың заңымен жұмыс істейтін
іскер адамдар. Фермерлер қоғамдағы жаңа әлеуметтік, экономикалық топ.
Олардың саны жыл сайын өсуде, экономикалық жағдайы әр жерде әртүрлі,
біреулері қуаттанып алға басуда, шаруашылығын жөнге салып, қосымша күш алып
баю жолына көшуде, ал біразының жағдайы елі де оншалық емес, кейбіреулері
шаруашылығын жоғалтып алуда. Мемлекет тарапынан фермерлерге көмек
көрсетілуде, бірақ та көп нәрсе әлі де болса шешілмей жатыр. Мысалы,
Парламент тарапынан әлі де қажетті заңдар қабылданған жоқ, фермерлерді
қаржыландыру мәселесі, оларға несие беру, жер беру т. б. көптеген мәселелер
әлі де өз шешімін күтуде. Дегенмен, осы фермерлер келесіде ауыл шаруашылық
өнімдерімен өзіміздің елді толық қамтамасыз етеді деген үміт бар. Әрине,
фермерлердің өзіндік психологиясы, өзіндік өмірге көзқарасы қалыптасуда.
Бірақ та бұл топты елді қанаушы деп қарауға болмайды. Олар еңбекқор
шаруалар.
Әрине, қазіргі нарықтық қоғамда интеллигенцияның алатын орны өте
маңызды. Интеллигенция дегеніміз жоғары дәрежелі мамандар
Қоғамның этникалық құрылымын әлеуметтанудың "этносоциология "
деген арнаулы теориясы зерттейді. Бұл теория қоғамның әр түрлі этностарының
(яғни, ру, тайпа, халық, ұлт бірліктерінің) пайда болуын, мәнін, мазмұнын,
олардың қоғамдағы әрқайсының атқаратын қызметін, араларындағы мәнді,
тұрақты, қайталанатын қажетті байланыстарды анықтап, жалпы заңдылықтарын
ашады, әлеуметтік қатнастар жүйесіндегі олардың даму жолдарын анықтайды.
"Этника " деген ұғым " этнос" деген ұғымнан шыққан. "Этнос " грек
сөзінен алынған, оның мағынасы ру, тайпа, халық деген мағынаны білдіреді.
Этнос адамдардың тарихәтникалық тұрақты бірлігі. Бұл ұғым " халық" деген
ұғымға өте жақын. Бұл жерде "метоэтнос ", " субъэтнос" деген терминдер
шығады. Метоэтнос – халықтардың ең үлкен топ бірлігі. Мұнда мәдени және
өзіндік сананың ортақ белгілері болады. Мысалы, славян немесе түрік
халықтары- ортақ жақтары көп. Субэнос немесе субэтникалық топ – бұл
халықтың территориясынан бөлініп шыққан ерекше бөлігі. Этника немесе
этникалық қауымдастық белгілі бір халықтың өзіндік ерекшеліктеріне тән
құрамы. Бұл табиғи – тарихи қалыптасқан адамдардың қажетті тұрақты бірлігі.
Бұлардың белгілі бір территорияда орналасқан, мәдениеттік өздерінің
бірлігі, бірін-бірі түсінуі т.б. белгілері болады.
Адам қоғамдық әлеуметтік организм ретінде өзінің әлеуметтік-
этникалық дамуында алуан түрлі байланыс, қатнастардың бірнеше кезеңдерінен
өтеді. Сөйтіп негізінде рудан пайпаға, тайпадан халыққа, халықтан ұлтқа өту
процесі болған. Жеке адамның белгілі бір тарихи қауымдастықта болуы, оның
өзін-өзі білуі,тануы, түсінігі, ұғынуы - әлеуметтік объектипті қажеттілік,
ал, бұл қажеттілік алуан түрлі адамдардың өмір сүру жағдайына, тұрмысына,
қызметіне, санына, мүлде-мұқтажына, талап тілегіне, т.б. белгілі бір
деңгейіне әсер етеді.
Әлеуметтік – этникалық қауымдастық біршама дербес дами отырып,
қоғамда алуан түрлі қызмет атқарады. Ол, ең алдымен, адамдардың бір-біріне
қатнасуын, материалдық игіліктердібірігіп өндіруін, соның нәтежиесінде
өзінің дамуын жүзеге асырады.
Генетикалық жағынан бір-бірімен өкшелес бола отырып, ру, тайпа,
халық, ұлт әлеуметтік –этникалық жағынан іргелілеп даму процесініңтізбегін
жасайды. Сонымен, этногенез әр түрлі қауымдық топтар негізінде жаңа
құрамдағы туыстас тайпа немесе халақтың шығу тегі болады. Этногенез
халықтар тарихының бастамасы. Ол үнемі даму үстінде болады. Бірде оған жаңа
этникалық топтар қосылып, онымен бірге қайнасып, араласып кетсе, енді бірде
одан кейбір топтар бөлініпте жатады.
Бай тапқа жататындар: ірі жеке меншік иелері, ақшалы адамдар тобы
Кейбіреулерінің долларға шаққанда миллиондаған қаржысы бар. Осы тапқа
кейбір акшалы, ірі чиновниктер де, жалақысы жоғары мұнайда, газда басқарушы
жұмыста жүрген адамдар да, банк иелері және сондағы әкімшілік жұмыс
атқарушылар , т. б. да жатады. Бай таптың ішінде қылмыстық жолмен байыған
адамдар да аз емес. Олардың көпшілігі езінің қаржысын шетел банктеріне
ауыстырырып жіберген, тіпті сол елдерге өздері кешіп кеткен. Бай, таптың
қалыптасуы біздің елде әртүрлі жолдармен жүруде. Бір жолын бір айтып
кеттік. Ол - криминалдық, қылмыстық жол. Қазақстанда Совет Одағы кезінде
материалдық тұрмысы көтеріңкі адамдар тобының болғаны рас. Бірақ та бай тап
деңгейіне жеткен топ болған жоқ деуге болады. 90-ыншы жылдардың басында
жеке меншікке, сауда-саттыққа ашық рұқсат берілгеннен кейін ақша табу
мәселесіне кіріскендер көбейді. Тек қана күнделікті қажетке жұмсайтын ақша
емес, байлыққа керекті ақша табу үшін біраз адамдар белсене кірісіп кетті.
Заңдық жолмен жастар, әсіресе бұрынғы комсомол, партия кәсіподақ
салаларында басшылық еткен адамдар тобы бизнеспен мықты айналысты. Олардың
ісі көбінесе шет елдерден товарды арзан бағаға сатып алып, қымбат бағамен
сату болды. Әртүрлі фирмалар, кооперативтер, сауда үйлері ашылып, істі өте
белсенді жүргізген адамдар күшейе түсті. Істі жүргізу үшін кейбір іскер
адамдар өздерінің Совет кезеңінен келе жатқан байланыстарын пайдаланып
мемлекеттен несие алды. Соңынан сол несиені, яғни миллиондаған,
миллиардтаған ақшаның, біразын мемлекетке қайтармады, ал осы ақшаны іскер
адамдар өте тиімді пайдаланып, байып кетті.
Әлеуметтік топтарға сословие, каста деген топтар да кіреді. Олар
адамдардың шыққан топтары бірлестігі, жиынтығы. Тарих жағынан алғанда
сословиелер таптардан бұрын пайда болды, бірақта таптық қоғамда олар
таптармен бірге орын алып жатты. Сословиелік құрылымдардың кейбір
қалдықтары бір қатар елдерде әлі күнге дейін орын алып жатыр. Солловие
дегеніміз заңдар мен құқықтық түрде, не болмасы дәстүрлі түрде, әдет-
ғұрыптар арқылы бекітілген және осыған байланысты ұрпақтан – ұрпаққа қарай,
беріліп отыратын, әлеуметтік топтардың құқығы мен міндеттері.
Европада IV ғасырдан XIV ғасырға дейін негізгі стратификациялық
топтар сословиелер болған. Мысалы, Францияда сословие деп әр дәрежедегі
страталарды атаған. XVIII ғасырдың аяғында Француз революциясының
қарсаңында, бұл елде үш сословие болғаны тарихта белгілі. Олар дворяндар,
діни сословие, қалың бұқарадан тұратын топтар. Бұл жайда айта кететініміз,
тек қана дворяндар ең жоғарғы сословиеге жатты, өзінің нәсілдік, ұрпақтық,
құқығын сақтай алды. Мысалы, әкесчі дворян болса, баласыда, туған туыстары
да осы сословиеге жатын болған.
Қазақ даласында хан, сұлтан, төрелер, одан кейін қожалар сословиесі
болған. Бұл сословиелер үстемдік еткен, елді басқарған және олардың статусы
атадан балаға көшіп отырған.

1. 2 Қоғамның әлеуметтік құрылымы концепциясы, әлеуметтік стртификация
Маркстың әлеуметтік құрылым туралы туралы көзқарасы.К.Маркс әлеуметтік
құрылым туралы көптеген зерттеулер жүргізген ірі ғалым. XIX ғасырда
әлеуметтік стратификациялау теориясының ірге тасын қалаушылардың бірі десек
те болады. К.Маркстың түсіндіруінде адам тарихында бес типті қоғам орын
алады. Олар: алғашқы адамдар қоғамы, құл иеленушілік коғам, феодализм,
капитализм және ең сонғы қоғам - коммунизм. Осы коғамдарды К. Маркс
қоғамдық-экономикалық формациялар деп атаған. Әрбір қоғамның, не болмаса
формацияның өзіне тән, сәйкес әлеуметтік құрылымы болады.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы К.Маркстың түсінідіруінде ол
әлеуметтік топтардың жиынтығы жөне олардың ара қатынастары,
байланыстары. Осы қатынастар, байланыстар маркстік көзқарас бойынша шешуші,
айрықша роль атқарады. Әлеуметтік құрылымның ішінде ең маңыздысы таптар.
Таптық қоғам қанаушылық орын алатын қоғамнан басталады. Таптық
қоғамдар деп марксизмде құл иеленушілік, феодалдық және капиталистік
қоғамдарды атайды. Ал алғашқы адамдар коғамында тап сияқты топтар болмаған,
демек ол қоғамда қанаушылық та орын алмаған. Тап деп аталатын әлеуметтік
топ коммунистік қоғамда жойылады. Коммунизм –бүл тапсыз қоғам. К.
Маркстын нақты жөне терең зерттеген қоғамы капиталистік қоғам,
оның әлеуметтік - таптық құрылымы. Маркстік теория бойынша әрбір
қанаушылық қоғамда екі тап елеулі орын алады. Осы таптарды К. Маркс
негізгі таптар деп қараған. Мысалы, құл иеленуші қоғамда құлдар мен құл
иелері, феодалдық қоғамда - феодалдар мен шаруалар, капитализмде -
буржуазия мен пролетариат. Осы таптардың арасында тап күресі үздіксіз жүріп
отырады. Соның салдарында бір тап жеңіліп екінші тап жеңіске жетеді, ал
кейде күреске қатынасқан таптардың бәрі де жеңіледі, жеңіске баска бір жаңа
тап ие болады. Бұл тап күресінің заңдылығы, бүл заңдылық барлық елдерде
орын алады делінген. Капитализм қоғамында пролетариат буржуазияға қарсы тап
күресін жүргізу нәтижесінде, пролетарлық революция арқылы жеңіске жетеді.
Сол кезден бастап капитализм құлай бастайды, социализм орнатылады. Бүл
кезеңді К. Маркс пролетариат диктатурасы деп атаған. Бірақ та, пролетариат
диктатурасы өліде таптық қоғам, ол тек коммунитсік қоғамның бастамасы.
Сондықтан да бүл коғамда белгілі бір мерзімге дейін тап күресі орын алады.
Ал одан әрі социализм дамыған кезеңінде тап күресі жойылады, әрі қарай
дамуда коммунизм дәуірінде таптар жойылып, тапсыз қоғам орнайды. Тап күресі
қоғамның қозғаушы күші. Осындай күрес тек қана заттар жойылған кездерде
тоқтатылады. Сонымен тап күресі зандылық, таптар бар жерде күрес орын
алады. Тап күресі экономикалық, саяси және т.б. формаларда жүріп отырады.
Негізгі күрес байлар мен кедейлер арасында орын алады. Осындай күрес көне
Грецияда және қүл иеленушілік Римде орын алса, жаңа заманда, XIX ғасырда,
барлық капиталистік деген елдерде орын алады. Капитализм дамыған сайын тап
күресі үдейе түседі. Күресуші таптардың арасында, яғни пролетариат пен
буржуазияның арасында, ешқашанда ымырашылдық, келісім болуы мүмкін емес.
Тап күресінің ең жоғарғы шыңы - революция. Революция арқылы буржуазияның
экономикалық, саяси және идеологиялық үстемдігі жойылып, пролетариат
үстемдігі орнатылады. Буржуазия тап ретінде азғындай береді, капитализмнің
дағдарыстарында езінің прогресшіл қасиеттерінің бәрінен айрылады,
реакцияшыл тапқа айналады.
Капитализм, өзінің империализм деген сатысында, өте реакцияшыл қоғамға
айналады. К. Маркстың әлеуметтік стратификация туралы концепцисының негізгі
принциптері осындай деуге болады. Осы концепцияны Ресей большевиктері
басшылыққа ала отырып 1917 жылы саяси төңкеріс, не социалистік революция
деп аталатын істі үйымдастырады. Ресейде социализм тарихы басталады. Ол
тарих 74 жылға созылды.
К.Маркстың әлеуметтік, таптық құрылым туралы концепсиясының көптеген
позитивтік және негативтік жақтары да бар. К.Маркстың әлеуметтік құрылым,
әлеуметтік стратификация туралы теориясы тарихта орын алып келе жатқан
теориялардың, концепциялардың бірі деп қарастыруымыз қажет. Ол
теорияның өзіндік дұрыс жақтары аз емес. Мысалы, адам тарихында
орын алып келе жатқан бай тап пен кедейлер табының арасындағы тап күресін
ешкімде бекерге шығара алмайды.
Тарихта орын алған, алып келе жатқан теориялардың, концепциялардың,
қөзқарастардың бәрінін де жетіспейтін жақтары бар. Ақиқаттың ең соңғысы
болған ғылыми көзқарас болған емес, болуы мүмкін емес. Осы түрғыдан алғанда
маркстік көзқарастың да кемшілігі аз емес.
Біріншіден, тап күресі міндетті түрде пролетариат диктатурасына әкеліп
соктырады деген К. Маркстың түжырымы практика жүзінде дәлелденеді.
Екіншіден, тап күресі қоғамның қозғаушы күші деген тезистерде барлық
жағдайда дүрыс емес екендігі тарихтан белгілі болды. Тап күресін абсолюттік
деп есептеп, ол таптық коғамдарда осы күрес шиеленесе береді деген тұжырым
да дәлеледеніп отыр. Қазіргі дүние жүзіндегі дамыған елдер таптық қоғамдар.
Бірақта, сол елдерде барған сайын тап күресінің өрши түсуі іс жүзінде орын
алып отырған жоқ. Керісінше, XX ғасыр аяғында бұл елдерде тап күресі деп
аталатын кұбылыстар өте сирек кездесетін болды. Әрине, әрбір елде, қазіргі
кезеңде, әлеуметгік қақтығыстар, қарама-қайшылықтар, т.б. құбылыстар жиі
кездесіп отырады. Осының бірі, мысалы, терроризм. Бірақта, осындай
қақтығыстарды, шиеленістерді тал күресі деп айтуға біздің дәлеліміз жоқ.
Үшіншіден, маркстік теорияда күштеу мәселесі маңызды орын алады. Осыны
революция деп атайды. Маркстік теорияның өзі де революционерлердің
мусологиясы. Ал шын мәнісінде қоғам дамуында, адам тарихында күштеу ісі,
яғни күшпен шешу ісі дүние белгілі орын алып келуде. Бірақта, осы күштеу
теориясын өте жоғары көтеру, біздің ойымызша аса дұрыс шешім деуге
болмайды. Өзекті мәселелерді реформалар арқылы шешкен коғам үшін әрине
тиімді болар еді.
К. Маркс XIX ғасырдың ұлы ғалымы. Бірақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.