Қожа Ахмет Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесіне ендіру жолдары
Қожа Ахмет Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесіне ендіру жолдары.
Кіріспе.
1. Йассауй мұраларының педагогикалық бағыттылығы.
1.1. Йассауй мұраларының этнопедагогикадағы орны.
1.2. Йассауй дүниетанымындағы ғылыми педагогикалық көзқарастар.
1.3. Йассауй еңбектеріндегі дүниетанымның тәрбиелік мәні.
2. Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемесі.
2.1. Йассауй еңбектерінің оқу-тәрбие процесіндегі көрінісі.
2.2. Йасссауй мұраларын оқу-тәрбие процесіне ендірудің әдістемесі.
2.3. Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың эксперименттік
нәтижелері.
Қорытынды.
Пайдаланылған дерек көздер тізімі.
Қосымша материалдар.
Кіріспе.
Қожа Ахмет Йассауй оғыз-қыпшақ тілдерінде сөйлейтін, түркі
халықтарының рухани бастауларының бірі болған ұлы, әрі қасиетті тұлға. Оның
жазған еңбектері туыстас халықтар арасында кеңінен мәлім.
Қожа Ахмет Йассауй қазіргі деректерге қарағанда 1103 жылы көне Сайрам
қаласында дүниеге келіп, 1166 жылы Йассы қаласында дүние салған.
Қожа Ахмет Йассауйдің шыққан тегі қазіргі қазақ ішіндегі қожа
әулиеті. Сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, кемеңгер ойшыл. Қожа
АхметЙассауй қат-қабат қайшылығы мол күрделі кезеңде дүниеге келген. Қожа
Ахмет Йассауйдің шыққан тегі мен өмірі әдеби дәстүрі, өскен ортасы туралы
мәлімет аз. Бұған себеп соңғы 70 жыл ішінде ұлы ақынның өмірі мен
шығармашылығы зерттелмеген.
Қожа Ахмет Йассауйдің адамгершілікке, имандылыққа үндейтін асыл
жырлары жасырын ұсталып, мүмкіндігінше ұмыттыру көзделді. Бірақ айды
алақанмен жабу мүмкін емес. Ұлы ақынның өзі де шығармашылығы да халқына
қайта оралды [1].
Йассауй еңбектерінің біразы түркі тілінде жарық көрген. Олар: Диуани
хикмет, Пақырнама және мінәжатнама, Көңілдің айнасы және өмір баяны
ретінде түрлі аңыздар. Қожа Ахмет Йассауйдің қайсы бір еңбектерін алмайық
тұнып тұрған өсиет сөздер. Олар қара сөзбен, оның шумақтарымен, хикмет
түрінде жазылған және айтылған. Бұл Диуани хикмет бастан аяқ ақыл, өсиет,
үлгі-өнеге айтуға құрылған. Бұл еңбектерінде ғұлама-ғалым, түркінің пірі 4
мәселені қарастырған:
1. Аллаһты тану.
2. Аллаһты ұлықтау.
3. Дүниемен әділетсіздікті қаралау, дүние құрбаны болған пенделерді
қорғау.
4. Бұл дүниенің қара дақтарын пенделерге жұқтырмау.
Міне осындай күрделі мәселелерді қарастырып, өз хикметтерінде жырлаған.
Тақырыптың өзектілігі:
Йассауй ілімі – қоғамның әлеуметтік ынтымақ пен бірлікке ұйытқы болатын
даналықтың адамдар арасындағы тең сұхбаттың бауырластықтың кені. Қазіргі
кезде Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесінде көп пайдаланып, оқушы бойында
жақсы қасиеттерді қалыптастыруымыз керек. Осы еңбектерді оқу-тәрбие
процесінде пайдалану арқылы оқушыларды адамгершілікке, инабаттылыққа,
имандыққа, аллаһты, өз дінін құрметтеуге тәрбиелейді.
Йассауй ілімін өзіндік болмысы мен мәні жағынан зерттеу және танып,
түсіну шарт. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Егер біз мемлекет болғымыз
келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақыт құрғымыз келсе онда халық
бастауларының руханиятын түсінгеніміз жөн. Оған барар жол халық даналығында
жатыр - 1 деп мемлекеттіліктің тұғыры ретінде ділді, даналықты көрсетіп
отыр. Осы мәселені қарастыра келе дипломдық жұмыс тақырыбын Қожа Ахмет
Йассауй мұраларын оуқ-тәрбие процесіне ендіру жолдары деп таңдадық.
Зерттеу объектісі: оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Йассауй тану дәрісінің оқу-тәрбие процесінде пайдалану
бірлігі.
Зерттеу мақсаты: Йассауй тану мұраларын оқу-тәрбие процесінде
пайдаланудың теориялық және практикалық мәнін
көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер Қожа Ахмет Йассауй жайында толық
мағлұмат боса, оны өмірде, оқу процесінде тиімді пайдалануында барлық
шарттар орындалса, онда оқушылардың материалды игеруі оңтайландырылады және
жан-жақты рухани біліммен қаруланады және оны өмірде тиімді пайдалануына
негіз болады.
Зерттеудің міндеттері:
- Этнопелагогика, этнопсихология, философия тағы да басқа пәндер
материалдарының оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың теориялық тұрғыдан
зерттеу.
- Йассауй еңбектеріндегі тәлім-тәрбие мәнін анықтау.
- Оқу-тәрбие процесінде Йассауй еңбектерінің тәрбиелік сипатын
пайдалануды анықтайды.
- Йассауй еңбектерін пайдаланып оқу-тәрбие процесін де жетілдіру.
Зерттеу әдістері: Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау,кездесулер
мен сұхбаттар өткізу, педагогикалық эксперимент жүргізу, бақылау, талдау,
анкета, әңгіме, мұғалімдер құжаттарымен танысу.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Йассауй еңбектеріндегі теориялық
ілімдерді ашу, оны оқу-тәрбие процесінде пайдалану.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқу-тәрбие процесіне Йассауй ілімін
енгізуге ықпал ететін әдістемелік көмек.
1. Йассауй мұраларының педагогикалық бағыттылығы
1.1. Йассауй мұраларының этнопедагогикадағы орны
Педагогиканың дамуын халықтың педагогикалық дәстүрлерімен бірге қарастыру
тек қызығушылық туғызып қана қоймайды, сондай-ақ тарихи-педагогикалық
зерттеулердің нәтижелірек болуының, ғылыми педагогикалық теориялардың
өмірге икемділігін, оларда келешекте зерттеудің қажетті екендігін
тексерудің де айғағы.
Педагогика ғылымының негізгі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі екендігі
белгілі.
Халықтың педагогиканы теория жүзінде танытқан ілгері зерттеулердің
қатарына оның историяграфиялық негіздемесін жасауға өз үлесін қосқан
Э.Д.Днепров, Г.К.Искаков, А.Ш.Гашимов Халықтық педагогика және
этнопедагогика ұғымдарын ажыратып, тәрбиенің этностық сипаты мен
педагогикалық процестегі халық бұқарасының орнын бағалаған.
Көрнекті тұлғалар (Әл-Фараби, Қ.А.Йассауй ХV – ХІХғғ. Жыраулары,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев) шығармаларының тәлім-тәрбиелік
астарлары сөз болған бірқатар зерттеулер мен мақалалар ерте замандардан-ақ
өмір қажеттілігінен туып, үнемі дамып келген халықымыздың тәрбиесінің
өзіндік бітімі мен болмысын, дербестігін түсінуге көмектеседі.
Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе
жатқан халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі. Ұлы ұстаз
Қ.А.Йассауй өз халқына қызмет етуге ұмтылысы оның мәні өшпес, әйгілі
мұрасы Диуани хикмет атты жинағынан айқын көрініс береді [1].
Ол халық даналығы мен оған түсінікті тәрбие беру туралы идеяларды
қорытындылай келе, оларды ерекше бейнемен өзгертті және халықтың өзіне
қайтарды мұнда халықтың болашаққа мазасыздықпен қарауы, адамгершілік
сабақтары қызметін атқарған сол тарихи зерденің өзі, орындалуы бүгінгі күні
де мағыналығын жоймаған келешек ұрпаққа өсиеттер бар.
Түркі ғалымы, доктор М.Кепрулу Түрк әдебиятында илк Мутасаввифлар атты
кітабында Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазрет Әлидің әулеті Ибраһим атты шайх
екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М.Е.Массон да ден қойғанмен, ол
Қожа Ахметтің түрік нәсілінен дейді. Сопылық мистикалық ағымның түркі
тілдес тармағының негізін қалаушы Қожа Ахмет Йассауйдің өмірбаяны толық
белгілі емес. Өмірінің кейбір деректері ғана жетіп отыр. Ол әлі көп ғылыми
зерттеулерді, ізденістерді қажет етеді. Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы
белгісіз. Өлген жылы – 1167. Ер жеткен соң ол Түркістан (ол кезде Йассы деп
аталған) шаһарына келіп тұрады.
Белгілі ғалым В.Бартольдтың айтуына қарағанда, Түркістан VІ ғасырға дейін
Йассы деген атпен белгілі. Ал, шығыстанушы ғалым Ә.Дербісалиев қаланың
әуелде Шауғар деп аталғанын, кейінірек Йассы болып кеткенін айтады. Ахмет
Йассауйдің ер жете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса керек.
Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында баяндайды:
...Он жетімде Түркістанда тұрдым міне...
... Он сегізде Шілтенменен шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннәт кезіп қорлар құштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім міне...
Ата-анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шайхы Арыстан-баб және
Жүсіп Хамадани деген шайықтардан тәлім-тәрбие, білім алады. Білімін
Бұхарада жалғастырады. Өзінің ұстазы қайтыс болған соң көп ұзамай туған
қаласына оқымысты адам, сопы ретінде қайтып оралады.
Ахмет Йассауй – ХІІ ғасырда көне түркі тілінде жазылған Диуани
Хикмет (Даналық кітабы) кітабының авторы. Көрнекті ғалым А.К.Боровковтың
пікірі бойынша Даналық кітабы оғыз қыпшақ тілінде өмірге келген, өте
қарапайым, көпшілікке түсінікті ауызекі тілмен жазылған туынды. Ақынның кең
өлкені көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де түсінікті ауызекі
сөйлеу тілінде әдемі жеткізе алғандығына күмән келтірмейміз. Бірақ бертін
келе жинақты көшірушілер оған өз тарапынан көптеген араб-парсы сөздерін
қосып жіберген сияқты.
Хикметтің түпнұсқасы сақталмаған. Бізге жеткені ХV – ХVІ ғасырлардағы
көшірмелері ғана. Көшірмелері өте көп. Олар негізінен Стамбулда, Қоқанда,
Ташкентте, Мәскеуде, Алматыда сақтаулы. Ең ескі нұсқасы ХV ғасырдың орта
кезінде араб емлесімен көшірілген. Даналық кітабы Қазан (1887 және 1901
жыл), Стамбул (1901), Ташкент (1902 және 1911ж.) баспаларынан бірнеше рет
жеке кітап болып басылып шықты.
Ахмет Йассауй өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы болып
табылады. Мұнда 149 хикмет берілген. Соның 109 хикмет Йассауйдің өзінікі
екені даусыз. Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еніп кеткен
жыр жолдары болса керек. Көптеген түркі халықтары хикметті аудармасыз-ақ
қиналмай оқи алады. Ислам дінінен хабары бар жанға Хикмет тілі өте жеңіл.
Оны беріліп оқып, тереңірек үңілген адам Ахмет жырларының қыпшақ тілдеріне
өте жақын екенін байқар еді.
Шығарманың тілдік лексикасы, әсіресе, лексикографиялық ерекшеліктері,
этносипаттары Хикмет тілінің қыпшақ диалектісіне жақындығын байқатады.
Кітаптан орта Азиялық қалалардың мәуелі бақтарындағы алуан жемістер мен
райхан гүлдерінен гөрі сайын даладағы қызғалдақ пен қымыздың иісі аңқиды.
Отырықшы тайпалардың кәсіби тілінен гөрі, көшпелі жұрттың тұрмысына тән
сөздер молырақ ұшырайды. Мәселен: құлын, гүл, қызыл, қаршыға,
сұңқар, лашын, аға-іні, мал-мүлік, шейід, бөрік, сақал-шаш,
ата-баба, тағы басқа да көптеген сөздер тек мағыналық жағынан ғана емес,
сонымен қатар олардың айтылуы мен жазылуы жағынан да қазіргі қазақ тіліне
ұқсайды. Белгілі ғалым М.Орынбековтың зерттеулерінде А.Йассауй жөнінде және
оның сопылық ілімі жайлы өте құнды пікір айтады. Оның пікірінше, Қожа Ахмет
Йассауй жазған Диуани Хикмет, яғни Даналық кітабының қазақ елінің
философиясы үшін зор маңызы болды. Оның ішінде автор бала кезінен бастап
тартқан азабын қарапайым түсінікті тілде жазып шыққан. Бұқара халыққа
зорлық үстемдік жасаған хандарды, бектерді, қазыларды сынай отырып, бұл
дүниенің өкініштілігін жырлайды.
Ахмет Йассауй адам мен қоғам мәселелеріне де назар аударып, оларға
дәстүрлі мұсылмандықтан айырмашылығы бар ұсыныс беруге әрекет жасайды. Оның
дүниетанымында этикалық ойлар да басым. Йассауйдің этикалық көзқарастары
құдай және оны тану туралы ілімімен тығыз байланысты. Ахмет Йассауйдің
пайымдауынша, ол өзін-өзі тазартуға, кемшілігін жоюға, игілікті іс істеуге
шақырған адам адасуы, әділетсіздік және жамандық жасауы мүмкін емес. Ол
өзінің жолын қуушыларды өзін-өзі жетілдіруге шақыра отырып, адамгершіліктің
құдайдан шығатыны туралы ойдан аулақ ұстайды. Оның саяси және әлеуметтік
көзқарастарының негізінде де этикалық бастау жатыр. Түйіндеп айтар болсақ,
А.Йассауйдің Диуани Хикметінде айтылған ойлармен үндес, сабақтас болған
Ахмет Игүнекидің негізгі шығармасы Ақиқат сыйында, Сүлеймен Бақырғанидың
Ақыр заман, Бақырған атты өлең жинақтарында болмыс туралы түсінік
тұтасымен діни-мистикалық мазмұнда қалыптасқандықтан бұл дүниенің алдамшы
екендігіне Иасса ғұламаларының ешқайсысы күмән келтірмейді. Жаратылыстану
деңгейлері исламның космонологиялық ұғымдарымен біте қайнасып жатыр.
Өмірдің мағынасы Аллаға, Хаққа жалбарынып, құлшылық ету, күнәдан тазару.
Жаратқанға деген сенім – ішке жиналған қасиетті нұр.
Ғашық болсаң уа, талапкер, ғибат жасап, беліңді бүк,
Күндіз-түні ұйықтамай, жас орнына қаныңды төк...
Шын талапкерді сұрасаңыз, іші-тысы гауһар дүр,
Хаққа аян сырлары жегенді таза нұр.
Бұл өлең жолдарынан сан ғасырдан кейінгі Абай мен Шәкәрімнің
философиялық дүниетанымдарына көрініс беретін нұрлы ақыл, жан қуаты
деген ұғымдардың шығу төркіні, Л.Толстойдың зұлымдыққа қарсыласпа деген
қағидасының негізінде дүниеге келтірген діни-философиялық ілімі осы
Йассалық машайықтардан бастау алған.
Йассалықтар тіл мен білімнің қажет екеніне және оның ерекше қасиет
екенін мойындайды. Йассауй тіл құдіретін Аллаға мінажат етуге жұмсауды
үндейді. Білімді қиямет күн Алла-тағала алдында есеп-қисап берудің
таптырмас құралы деп есептейді. Жалған сөйлеп, өз мүдделерін жүзеге
асыратын екіжүзді ишан молдаларды, дем салып, үшкіріп, тұмар жазып беріп,
дүмше молдалыққа бой ұрып иманын сатқан дін иелерін әшкерелеу – Йассауйдің
баса назар аударған мәселесі.
Сараңдық – жомарттық, көнбістік – тәкәппарлық, нәпсі – қарыз,
қайырымдылық – қайырымсыздық, жуастық – қаталдық, қасірет – қуаныш сияқты
этикалық ұғымдар қарастырылады. Мысалы, А.Иүгінекидің Ақиқат сыйында:
Мінездің жақсысы - әдептің мінсізі, ал жомарттық – ол сараңның айнасы, -
деп керемет ойлар, өсиеттер айтылады. Хикметтердің көпшілігі шешендік
нақыл сөздерге толы. Йассауй қолыңнан келсе халқыңа әділ бол, қызмет ет,
керек болса жаныңды оған құрбан қыл, - деп өз дәуірінің үлкен перзенті
екендігін биік гуманистік деңгейде таныта білді.
Автор тәрбиенің мақсаты тұлғаның кемелденуі жайлы қамқорлық деп ұдайы
есінде ұстайды. Мәселен шығармадағы Басты ізгіліктердің, олардың
маңыздылығы есепке алынып, бірізділікпен (есепке алынып) орналастыруы
қызығушылық тудырады: жетілудің нәтижесі – ақыл, бірақ анықтаушысы
адамгершілік тұрғыда кемелдену:
Қайда жүрсең көңіл сыпайы болғын,
Көре қалсаң мүсәпірді сырлас болғын,...
Әрі қарай еңбек, ақыл, денсаулық, әсемдік және басқалары ілеседі және
ақыл ұғымы адамгершіліктің көптеген маңызды белгілерін енгізетін аса
ауқымды мәнге ие.
Ақылға ерсең ғаріптерді мейіріммен сүй,
Мұстафадай елді кезіп, жетімді жый.
Дүниеқоңыз, пасықтардан бойыңды тый .
Жетілудің шексіз және өте кең мүмкіндіктері айрықша көрсетіледі. Автор
өзін-өзі тәрбиелеу жолымен жастар өз бойына ең жақсы адамдық сапалар:
мейірімділік, әділеттік, еңбексүйгіштік, қарапайымдылық, әдептілік, адалдық
пен шындықты сіңіре алатындығына сенімді.
Шығармада – педагогикалық тұрғыдан қызығушылық туғызатын сюжетті
желілердің бірі – ол жас сипаттамалары.
Бір жасымда аруақ маған үлес берді,
Екі жасымда пайғамбарлар келіп көрді.
Үш жасымда шілтен келіп халім білді,
Бес жасымда шариғатқа белім будым,
Дін жолында ораза ұстап әдет қылдым еңбекте автордың өмірі педагогикалық
цикл ретінде толық баяндалумен қамтамасыз етілген:
Жазуменен жасым жетті жиырма беске,
Субхан ием, зікірменен көкейім тес
Көкірегімдегі түйіндерді сен өзің шеш
Сол себептен Хаққа сиынып келдім міне
Отыз тоғыз жасқа кірдім, қылдым қасірет,
Уа, дариға, өтті ғұмырып, қане тағат?
Қанағатшыл хақ қасында хош сағыдат
Қызыл жүзім тағат қылмай солды, достар
Сыртқы кейпі және мазмұны бойынша айқын педагогикалық құбылыстар ретінде
көрінетін мұндай үлгілер осылай жалғасып кете береді.
Мұның бәрі Диуани хикметті поэзия мен педагогиканың ұлы ескерткіші
ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Оның өмірде неге ұмтылып, неден безіну керектігін белгілейтін моральдық,
ұғымдарын оқып үйренудің бүгінгі кезең үшін мәнді тұсы жастардың тәртібі,
эстетикалық және этикалық, құқықтарын қалыптастыру ісінде тәлім-тәрбиелік
бағдар бола алатын мүмкіндігінде.
Диуани хикмет көп уақыттар бойы ел аузында айтылып, қол жазба түрінде
сақталған, араға көп уақыт салып барып, Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында
басылып шыққан оның қазақ тілінде тұңғыш нұсқасы 1901ж Қазанда жарық
көрген. Ал толық күйінде жеке кітап болып қазақша түсірілуі 1993 жылы
жүзеге асты.
Ғалымдар көрсетілуінде қоғамдық педагогикалық ойдың қалыптасуына үлкен
ықпал жасаған ірі тұлға Қ.А.Йассауй туралы хикаят аз емес екен.
Солардың ішінде қазақ филология ғылымы мен әдебиетінде есімдері белгілі
Мұхамедрахым Жармұхамедов, Сәрсенбі Дәуітов, Мақсұт Шафиғов еңбегі елеулі,
менің де тәуекел етуіме осы соңғы топтың аудармасы себеп болды.
Йассауй туралы зерттеулер мол. Шетел ориенталистерінен, мысалы ағылшын
ғалымы Дж.С.Примлигиэм, түрік ғалымдары Мұхаммед Фуад Купримизаде, совет
ғалымдары А.Н Самойлович, Е.Г.Бертельс тағы басқа ғалымдарды ерекше атаған
жөн.
Қазақ ғалымдарының Йассауй туралы зерттеу еңбектері 1992 жылы басталды.
Кейінгі жылдары әдебиетші ғалымдар Х.Сүйінішәлиев, Н.Келімбетов, тілші
ғалымдар Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томанов, Ғ.Мұсабаев тағы басқалар
ақынның хикметтерін зерттеуге үлес қосты.
Қожа Ахмет Йассауй мұраларын алғаш зерттеуші түрік ғалымы Фуад Копурлу
ақынның туылған кезін V – ғасырдың екінші жартысы еді[8]– деп жазады.
Бұл пікірді Фуад Копурлудың отандасы Кемал Ераслан да қуаттайды және Фуад
Копурлу да, Кемал Ераслан да Қ.А.Йассауйдің 63 жылдан да көп өмір сүргенін
айтады.
Қ.А.Йассауй тек ислам жолы емес, сонымен қоса, сол дәуірдегі мұсылман
дігі ішіндегі сопылық ағымдарды жетік білді. Бұхарада Юсуф Хамадани
мектебінен білім ала жүріп, оған мойын сұнбай, тілі, әдет-ғұрпы бөлек
халықтың түркі халқына әкелуді жөн көрмеді. Сондықтан ол өз жолын іздеді.
Қазір философияда Иассавизм аталған бұл ағымның көрнекті өкілдері:
С.Бақырғани, Жүніс Әміре Бекташи. Бұлардың бәрі Йассауйді өзінің ұстазы
санады.
Ғасырлар қойнауынан келіп, біздің қоғам кеселін дәл тапқан Баба – үні –
сол Ұлылықтың айғағы емес пе? Өз елінде, өз жерінде өгей болып, халық
жадынан өшуге аз қалған Йассауй мұрасы енді қайта жаңғырып, қайта түлеп өз
оқырманын, жанашырын табады деп сенеміз.
Қорытындылай келсек Йассауй мәдениеті тек қана өткенді тануға арналған
зерттеу саласы емес, келешегіміздің негізі ретінде үлкен маңызға ие.
Йассауй ілімі туралы зерттеулердегі ең маңызды мәселе – уақыт пен кеңістік
мәселесі, Йассауй ілімінің өрісі кең және тағы бір проблема дереккөз
жеткіліксіздігі [8,18-бет].
Фуад Көпірұлының Йассауй және Йассауй ілімінің Анадолыдағы ықпалы
деген ғылыми еңбегі алғашқы, негізгі болумен қатар, әлі де толық ашыла
қоймаған дүние боп саналады.
Көпірұлымен қатар Йассауй ілімінің түрлі қырлары блйынша М.Е.Мессон,
В.Гордлевский, В.В.Бортольд, А.Лшар Джак, Ә.Нысанбаев, Н.К.Зейбек,
К.Ераслан, М.Акар, Д.Кенжетай, А.Гүзел және тағы басқа көптеген
зерттеушілердің еңбектері бар.
Қ.А.Йассауй атындағы ХҚТУ-нің Өкілетті Кеңес Төрағасы Намық Кемал
Зейбектің айтуынша: Біз Йассауйді жан-жақты зерттеу мақсатында А.Йассауй
ғылыми зерттеу орталығын құрып отырмыз. Йассауй тану саласы бойынша Йассауй
ілімін төрт кезеңге бөліп қарастырамыз - дейді Досай Кенжетай философия
ғылымының кандидаты [9]. Бірінші – Ислам дініне дейінгі кезең, Екінші –
Йассауй кезеңі, Үшінші – Йассауйден кейінгі кезең, ал Төртінші – қазіргі
кезең.
Қожа Ахмет Йассауй дәуірінен кейінгі ғасырларда оның мұрасын насихаттау
және зерттеулердің нәтижесінде ерекше мәдениет, яки дәстүр қалыптасады.
Йассауйтануға байланысты М.Е.Массон, Дж.С.Тримингэм, И.Мимков, Д.Девис,
М.Жармұхамедұлы, З.Жандарбековтердің халықтың Йассауйге қатысты
ұстанымдары, сенім мен практикалық ұғымына байланысты зерттеу жұмысын
жасаған Ю.б.Петраш, С.Мамбетәлиев тағы басқа ғалымдардың ғылым үшін аса
маңызды зерттеу жұмыстары бар. [Йассауй жолы 1. 2004].
Йассауй және Йассауй жолы туралы бірқатар зерттеушілер жұмыстары жасалған
мен әлі де көптеген сырлары ашыла қойған жоқ.
Йассауй тек түркі сопылық тарихының негізін қалушы емес, мамандар
пікірінше түркі сопылық әдебиетінің де негізін салушы боп саналады.
Сопылықта басты қағида болмыс тұтастығы еді. Ол үш деңгейде – (абсолют,
аттар (архетиптер) және феноменалдық дүние) – көрініс берді. Абсолют – бұл
Құдай, ақиқат, жалқы шындық, дүние болса Құдайдың көлеңкесі, ал олардың
арасында атаулар (пайғамбарлар) тұр. Олар – абсолюттік пен көзге көрінетін
материалдық болмыс араларын жалғастырушы. Бұл құдіретті атаулар Құдайдың
модусы мен атрибутын білдіретін теологиялық категория болуымен қатар, Құдай
идеясының өмір сүруінің арқасында философиялық ұғым болып табылады. Осы
жерде жаңа платонизм ықпалды көрінеді. Ол бойынша идеялардың көрініс беру
нысаны олардың да өзі одан гөрі жоғарынікі, тағы солай сияқты жоғары Құдай
идеясына дейін кете береді. Сонымен адамгершілік ешқандай жерде реалды өмір
сүрмейді, әйтсе де, бір элемент ретінде ол әрбір адамынң болмысында белгілі
бір көлемде қатысады. Бұдан келіп шығары, құдіретті атаулар құпия
дүниесінде тұйық әлемінде, ал феноменалды дүние дегеніміз біздің нақты
өмірімізде Құдайдың бар екендігі көрсетеді. Демек, ақиқат, абсолютті
болмысты тек Құдай иеленеді. Қалғанының бәрін сол жаратқан. Қағида платоншы
Проклден келді. Құдіретті болмысқа қарағанда әлемдегі тіршілік атаулы содан
жаратылып, екінші орында есептелінеді. Осы бойынша Тұтас болмыс
үштігінде:
1) алғашқыда тұтас болмыс өз бойында болған;
2) одан соң өз шегінен шығады;
3) ақыр соңында өзіне қайтып оралады.
Бұл өзіне оралуды Жетілген адам жүзеге асырады. Ол – Құдай жаратушының
нәтижесі, оның шығар шыңы және аяқталуы. Ол өз бойында Құдай туындысы
ретінде оның таңбасын алып жүреді. Сондықтан да адам универсумының, әлемнің
нағыз жетілген болмысы болып табылады. Ал басқа болмыстардың барлығы –
Құдайдың көптеген атрибуттары мен аспектілерінің бірі. Адам өз бойына Құдай
құдіретінің барлық формаларын сіңірген, оның бойына барлық мәнділіктері,
әлем шындығының маңызы жинақталған. Сондықтан әлем – макрокосм (алем-и-
акбар) болса, ал адам микрокосм (алем-и-асгар). Осы адамға бүкіл болмыстың
өлшемі болуға мүмкіндік береді, ол жай микросмнан да үлкен. Адам Құдай мен
әлем арасындағы байланыс, өз бойында Құдайлық және жаратылыстық бастауларды
үйлестіреді. Бұл ғарыштық және феноменалдықтың тұтастығын қалыптастырады.
Болмыстың тұтастығы жайлы идея – Құдай субстанциясы – бүкіл жаратылыстың
имманенттік себебі. Ол мәңгі, сонымен қатар ұдайы қозғалыста, әр түрлі
нысандарда көрініс береді.
Сопылықтың тану теориясында шындықтың мистикалық меңгеру басты орын
алады. Құдай – Ақиқат зерде өрісінен биік, өйткені ол мәңгі, ал өткінші
дүниенің ауқымы мәңгілікке жетпейді. Сопы ойшылдары рационалды білімнің
құнын жоққа шығармады, бірақ, сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің
шектеулігін атап көрсетті. Сопылар үшін таным пәні дін ауқымымен шектеледі.
Олар үшін бастысы – Құдай және адам дегеніміз не, Құдайды түсіну мүмкін бе,
адам өмірінде қандай мінез-құлықты басшылыққа алуы керек?
Бұл жерде сопылар діни сана үшңн түбірлі шешуге тиісті мәселелерді Алла
ілімі дәстүрдің догмаларына қарсы, өз бетінше шешуге ұмтылды. Хадисшілер
мұсылмандарды дін жолына құран және суннаның әрбір әрпіне сай уағыздады. Ал
сопылар болса пайғамбар сөздерінен олардың жеке бастарының көзқарастары мен
ой шабыттарына неғұрлым үндес жасырын мән іздеді. Сонымен, теологтардың
білімі Құдай заңдарын білу болды да, ал сопылар Құдайдың өзінің мәнін
тануға ұмтылды.
Сондықтан да рационалды білім тек мистикалық тәжірибемен келетін ақиқатты
тікелей түйсінумен салыстырғанда толымсыз. Бұл түйсіну, әсерлену әрқашан
адамның жеке басына тән. Дегенмен, мұнда жалпы алғанда мистицизмге тән
кейбір ортақ белгілер бар. Ақиқатты танудың туу сәтінің өзі күтпеген
жерден, аяқ астынан көз қарықтырғандай болады. Сопылар мұндай тануды
көбінесе отпен, жалынмен сипаттайды. Сондықтан да танымдағы басты орын
интуицияға, түйсікке беріледі. Ол жарқ етіп ашылған көздей туындайтын
тікелей білімнің сипаттамасы.
Сопылықтың өзіне тән айырмашылығы – құдайды сүю идеясы толық дамыған. Ал
Құранда және суннада бұл идея дамымаған, өйткені онда ең бастысы –
құдіретті Құдайға бағыну мен көндігу. Барлық сопы ақындары поэмаларының
өзегі – Құдайды сүю тақырыбы. Көбінесе құдай – сүйікті, ал ақын – ғашыққа
ұқсатылады. Осыдан гректің философия – даналықты сүю сөзінің жалғасын
көреміз. Әйелдер бейнесінде Құдайды меңзеу – ең бір дамыған бағыт. Мұның
себебі Құдайды тікелей тану мүмкін емес, оның орнында белгілі бір объект
болу керек. Ақиқатты түсінуді ауызша сөзбен жеткізу мүмкін емес, ол –
құпия. Әркімде өз түсінігі бар, сондықтан да үндемеу қажет, үнсіздік –
жоғары даналық белгісі. Үнсіздікте ақиқатты жақсы түсінуге болады, себебі
білген сөйлемейді, сөйлеген білмейді.
Йассауй мұрасын зерттеу бүгінгі жаңа сипаттағы құндылықтар қоғамын құрып
жатқан Қазақстанның болашаққа нық қадам басуы үшін мәдени, тарихи,
дүниетанымдық тұғырларын анықтауда маңызды болып отыр. Бұл туралы академик
Ә.Н.Нысанбаев Йассауйдің бай мұрасы Қазақстан Республикасының рухани
жаңарауының бағыт-бағдарын анықтайды деген ой түйеді. [6].
Қорыта келе айтатынымыз Йасссауйдің қай еңбегін алсақта бәрінің де құнды
баға жетпес тәлім-тәрбиелік мәні бар дүниелер. Сол себептен де барлық
Түркі халқы өздерінің этнопедагогикасын, этнопсихологиясын, философиясын,
тарихын дінін, тілін, дінін тағы басқа ғылымдарын қалыптастырып, бір жүйеге
түсіргенде Йассауй еңбектерін пайдаланғандығына күмән келтіруге болмайды
[7].
Йассауйдің қай еңбегін алмайық бәрінде этнопедагогика мәселесі кеңінен
берілген. Түркі халқына түсінікті болады.
Сонымен Йассауйдің қайсы еңбегін алмайық онда этнопедагогика мәселесі
толығымен қамтылған, тек біз жете оқып үйреніп, өмірде іске асырайық
1.2. Йассауй дүниетанымындағы ғылыми педагогикалық көзқарастар.
Педагогика негізінен бала тәрбиесі жайында ғылым. Алғашқы қоғамдағы
адамдардың тәрбие жөніндегі таным-мағлұматтары, дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан екінші буынға ауысып отырады.
Осындай ғылым елегінен өткен мәліметтерді пайдаланып, педагогика адам
тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің ғылыми және
әдіснамалық жолдарын қарастырады. Педаглгиканың ғылыми таным саласы –
тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен ролін анықтайды.
Педагогиканың тәрбие, білім беру, оқыту деген ұғымдары бар. Бұл ұғымдар
жастарды өмірге практикаға дайындаудың басты құралы.
Тәрбие негізінен жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлау, оларға
қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Мәдениеттің рухсыз болмайтындығын секілді, қоғам да мәдениетсіз, тарихсыз
өз болмысы мен дамуын баянды ете алмайды. Сондықтан рухани бастау болып
табылатын Қ.А.Йассауй дүниетанымы қазақ мәдениеті мен адам әлемінің ділдік
түлеу құбылысы тұрғысынан маңызды [13]. Бүгінде Йассауй ілімінің мәнін,
маңызын, ерекшелігін айқындау тарихымыздың өткені мен бүгіні арасындағы
рухани арналар сабақтастығын қалпына келтіруге ықпал етеді.
Біріншіден, Йассауй дүниетанымы ішкі еркіндікке жетелейтін ар түзейтін
ілім. Ал бүгінгі ашық және демократиялық қоғам құру жолындағы Қазақстан өз
тәуелсіздігі мен еркіндігін баянды ету үшін ең алдымен еркін ойлайтын
адамдарға мұқтаж.
Екіншіден, Йассауй ілімінің қалыптасу кезеңі мен өмір сүрген уақыты түркі
халықтары үшін тарихи өтпелі кезең болуымен құнды. Сондай өтпелі кезеңде
көрсеткен жолы мен әдісі тұрғысынан Йассауй мұрасын зерттеу бүгінгі жаңа
сипаттағы құныдылқатр қоғамын құрып жатқан Қазақстанның (мұрасын зерттеу)
болашаққа нық қадам басуы үшін мәдени тарихи, дүниетанымдық және рухани
әлеуметтік тұғырларын анықтауда да маңызды болып отыр.
Үшіншіден, Йассауй ілімі – қоғамдық-әлеуметтік ынтымақпен бірлікке ұйытқы
болатын даналықтың кені, яғни оның ілімі адамдар арасындағы өзара тең
сұхбаттың, бауырластықтың, махаббаттың, діни-рухани ұстанымдарын қамтитын
біртұтас тұжырымдамалар жүйесі болып табылады.
Төртіншіден, Йассауй ілімі – қоғамдық – практикалық маңызы тұрғысынан
бүгінгі ғылым мен технология, ақпарат дәуірінде отырып, өзінің ішкі
әлемінен хабарсыз қалған, ар мен имандылықты ойлауға қабілетсіз, жаппай
нәпсіқұмарлық жайлаған қоғамның әлеуметтік індетінің емі екендігі даусыз
[14]. Осы мәселелерде өзімізге жаңаша сын көзбен қарау тұрғысының Йассауй
ілімін зерттеу, әрі тану уақыт талабы, ар-ожданымыздың үніне айналды. Міне
сондықтан да бүгінгі сөз Йассауйдің мәселелері төңірегінде.
Сонымен Йассауйтанудың алғашқы кезеңі болып табылатын Хикмет дәстүрі
сатысының мақсатымен сипаты – Қожа Ахмет Йассауйдің сопылық көзқарастары
мен ғибраттық ой-нұсқауларын нұсқаларын жинақтау және тарату болатын.Өткен
ғасырдың 20 жылдарының басында-ақ Йассауй Орта Азия және Қазақстан
ғалымдары тарапынан кедейлердің, езілгендердің жаршысы ретінде көрсетіле
бастады. Бұл кезеңнің ерекшелігі А.Фитрат, Е.Бертельс, М.Шайзада,
Э.Рустанов, К.Тәжіков және басқалардың еңбегінен нақты көрініс тапқан.
Йассауй ілімінің жоғарыда айтқан имандылық пен ұлттық мәдени болмысты
қорғау ерекшелігі кеңестік идеологтардың назарынан тыс қалған жоқ. Олар
сопылық дүниетанымның ойлау категориялары мен жүйесін, ұсатнымдары мен
мұраттарын, Йассауй іліміндегі фақр тұжырымдамасы мен “зикр” теориясын
және “сал-серілік” мәдениетінің ұстанымдарын өз мүдделері тұрғысынан
қолдана білді.
.
Йассауй ілімі – қарама-қарсы болмыс пен табиғаттыларды ажыратушы емес,
үйлестіріп, біріктірушімен. Оның ілімі әр қоғамның, әр адамнан, әр ұлттың
рухани санасы, мәдениеті, тілімен ділдің деңгейінен астасып жататын ілім].
Біріншіден, Йассауй дүниетаным кешегі батысты ғылыми философияның
категориялық апаратына сыя бермейді. Оның қазақ философиясы тарихындағы
орнын, өзіндік дүниетанымдық – көзқарастар мәнін сопылық категориялар,
ұстанымдар мен ұғымдар арқылы ғана аша аламыз.
Екіншіден, Йассауй дүниетанымын ислам философиясы мен өркениетінің
ажырамас бөлігі ретінде қарастыру арқылы түсінуге болады.
Үшіншіден сопылық дүниетаным толығымен адамның моральдық, психологиялық
қырын ашуға бағытталған ілім.
Төртіншіден, Йассауй іліміне өз дүниетаным болмысының тұрғысынан қарауға
мән беруіміз керек. Жалпы түркі дүниесіне өзіндік ұлттық ғылыми тұғыр және
әдістемелік ұстаным негіздерін айқындау керек-ақ. Ғылым жасауда өзіндік
үлгілерді батыл қолданып, ділдік болмысты нақтылай білу қажет. Бұл салада
басқа, атап айтқанда, Батыстық қалыптар мен ғылыми-әдістемелік үлгілерді
негізгі алсақ немесе еліктесек бүгінгі мәселеміз сол күйі қалып қалды. Бұл
– тоқыраудың нышаны. Ғылыми таным мәселеде өз алдына талқылауды, сараптауды
және ұлттық ділдік ерекшеліктерді нақтылау тұрғысынан қайта қарауды талап
етеді.
Кеңістікте Йассауй ілімі исламның мәні ретінде қабылданды.
Ахмет Йассауйдің хикмет дәстүрі қазақ даласын да сал-серілер
шығармашылығы, терме-нақыл сияқты моральдық, ғибраттық мазмұнда дамыды.
Йассауй ұлттық дүниетанымымыз бен мәдениет тарихындағы маңызын, оның
мұрасының іздерін хатқа түсірген рисалалар арқылы да пайымдауға болады.
Алдымен Йассауй мәдениетінің айнасы ретінде танылатын Диуани хикмет,
Пақырнама және Мират-ұл Құлұб рисаласын атап өтуіміз керек. Бұлар
Йассауйдің хикмет, хәл ілімдерінің айнасы. Йассауй тариқатының этикалық-
моральдық және рухани тәжірибелік ерекшелігін көрсететін, оның жалпы
дүниетанымының мәнін ашатын негізгі дерек көздері [Йассауй жолы 1 қазан
2004].
Түркі тілдес халықтарының, соның ішінде, әсіресе қазақ халықының ұлттық
педагогикасында үлкен орын алған Диуани хикмет деп аталатын қасиетті
кітап – ұстаз ақынның 4400 өсеитінің негізгі бөлімі. Ертеден еліміз ерекше
мән беріп жаттап жадында сақтап, тәлім-тәрбиеге пайдаланып, пайғамбар
сөзіндей пайымдап қадірлеген даналық сөздер жаңаша жаңғырып, өз қасиетін
тануда.
Даналық кітабында негізінен төрт ғақлия мадақталады.
1. Шариғат - Ислам заңдарымен әдет-ғұрыптарының негіздері, яғни
мұсылмандық жолын қастерлеп, соны тәлім-тәрбиеге үлгі өнеге етіп жырлау.
Мұсылмандық жалпы адам баласының тәлімі екендігін жырға қосып, ақын
адамгершілік тәрбиесінің асқан өнегесін көрсетеді.
2. Тариқат - сопылық ой-мақсаттарды насихат-өсеит ету. Яғни жыр
өрнектері арқылы ұрпақты имандылыққа, шыншылдыққа, әділетікке, тазалыққа,
адалдыққа тәрбиелеу, тақуалыққа үйрету:
Ғаріп, пақыр жетімдерді қылғын шадман,
Құлдық қылып, ғазиз жанды еткін құрбан.
Тағам тапсаң, шын пейілмен күткін мейман
Халықтан естіп бұл сөзді айттым, міне, - [10]
дейді ақын. Сөйтіп мейірімділікке, қайырымдылыққа, қонақжайлыққа
тәрбиелейді. Тәрбиенің бұл салаларының қайнар көзі халықта екенін айтады.
3. Мағрифат - дін жолын танып, оқып-білу, яғни Алланың ақ жолын
ардақтап, соған тағзым етіп тағлым алу – адамгершілік парыз екенін әсерлі
сөзбен, айшықты жырмен жеткізіп, ұрпақты ұлағаттылыққа, ыждахаттылыққа
тәрбиелеу:
Ғаріп, пақыр жетімдерді әркім сүйер,
Риза болар сол пендеге пәруардіген, -
деп, ақын ғаріп, пақыр, жетімдерді сүйсең, оларға жақсылық жасасаң, Алла-
тағала саған риза болып, ісіңді оңдайды, мақсатыңа жеткізеді дейді. Сөйтіп
ұстаз ақын оқырманға адамгершілік тәрбиесінің ең түйінді тұжырымдарын жыр
арқылы әсерлендіріп жеткізеді. Алланың ақ жолы – адамгершіліктің шырағы
екенін оқушы мен тыңдаушыға сезіндіре жырлайды.
4. Хақиқат - Құдайға құлшылық ете білу, яғни бүкіл әлемді жаратушы
құдіретті танып білу, оған табыну, Құдайдың құдіретіне сену, әр бір
мұсылманның парызы екенін сөз құдіретімен түсіндіріп, ұрпақты имандылыққа
тәрбиелеу Иман нұры, Хақиқат дариясы, Ақыреттің азығы арқылы
адамдардың күнәдкан таза болуына тілеп атап беру мақсаттарын өлең қуатымен
іске асыру:
Хақиқат дариясынан ішкен кісі,
Өзі мұңлық, көңілі сынық, көзі жасты, -
дейді ақын. Шыншыл, қамқоршы, мейірман ақын ел өміріндегі хақиқат (шындық
пен әділеттікті) іздеп, көп жерде шыншылдыққа қиянаттың қырсығын көріп,
мұзданады, көңілі сынады (көңіліне қаяу түседі), көзіне жас алады, сөйтеді
де ұрпағын хақиқат дариясынан сусындауға, әділетсіздермен күресе білуге
шақырады, әділдікке, кісілікке, шыншылдыққа тәрбиелейді.
Даналық өсиеттері арқылы ақын жалған ғалымдар мен жағымпаздарды, екі
жүзділерді қатты сынайды:
Білгірі заман ақыр залым болды,
Жағымпаз жан алғыштар ғалым болды.
Сойқанды елге ашық айта алмаудан ,
Ішіме менің дертті жалын толды, -
деп, ақын білгіштер білімін адамгершілік жолына жұмсамайтын залым болса,
халықтың қаһарына ұшырайтынын, ал жағымпаз, жан алғаш болса, оның
ғалымдығының пайдасыз екенін әшкерелейді. Алла жолындағы адамгершілікке
жат әділетсіздік, залымдық ел басшысында болса, онда бүкіл ел қасірет
шегеді. Сол киелі, қасиетті елге жақсылық жасаған басшы ғана Алланың сүйген
құлы болады - дейді ақын [18]. Сондықтан да әулие ақын елге бас иіп,
тәжім етеді:
Қожа Ахмет басыңды елге ие біл,
Ақиқатты ары таза сүйе біл.
Дүниеқорлар кетсін бықсып өзімен,
Халық қана дүниеге ие бұл, -
деп халықты қастерлеуге, ашкөздіктен, дүниеқорлықтан аулақ болуға, адам
бойындағы ізгі қасиеттерді қастерлеп мадақтап, оқырманды кішіпейіл, жомарт
мейірімді болуға шақырады.
Ақын иманын соқыр тиынға сатып кететін табансыз талақтардың бұл дүниедегі
орны – бақытсыздық, ол дүниедегі орны – тамұқ деп, қараниеттерді қатты
сынайды, қаскүнемдер мен қастекілердің адамдық бейнесі болмайтынын өртене
өкініп жырлайды да кісілердің ондай опасыздардан сақ болуын ескертеді.
Ақылшы ғұлама ұстаз ақын, әмбеге аян әулие бабамыздың өсиеттері өскелең
өмірімізге өнеге, өсер өнердеуімізге – тәлім, тәлім-тәрбие ісімізге – нұсқа
берді [19, б 147-150].
Йассауйдің үш қызметі:
1. Ахмет Йассауй өзге ғұламаларымыздың арапша, парсыша жазған
кезеңдерінде, яғни ХІІ ғасырда түркі тілінде хикметтер жазды: түркіше
діни – сопылық өлеңдер жазу дәстүрінің негізін қалады: оның бұл жолы
негізінде халықтық әдебиетіміздің арнасы қалыптасты.
2. Ұлы ұстаз өзінің тәрбиелеген шәкірттерін биік ұстаздық дәрежеге
жеткізіп, түркі әлеміне жолдау арқылы халқымыздың арасына Ислам дінін
жайды.
3. Ахмет Йассауй Ислам (дінінің) тура жолымен Түрік-Ислам ұғымдардағы діни
қағиданың негізін қалады.
Ал енді жеті принципін қарастырайық:
1. Аллаға махаббатпен ұласу, жақындау,
Махаббаты жоқтың діні де, иманы да жоқ [19].
2. Ықылас. Яғни, таза, адал мұсылмандық, риядан, көріністен ұзақ, тек қана
Алла үшін болған мұсылмандық. Көрініс үшін жалған құлышылық етушілер соңғы
демдерінде иманынан айрылады.
3. Адамға деген махаббат пен сүйіспеншілік. Адам бүкіл жаратылғандардың
ішіндегі ең құрметтісі өйткені адам ...болмыстың өзі, дәні, адамдардың
дертін бөлісу, аяушылық ету, жәрдемдесу оған деген махаббатын білдіреді.
Бұл Исламның өзі.
4. Теңдік, түсіністік, ортақ тіл табушылық. Адамдардың дін, тіл, жыныс,
ұлттық ерекшеліктеріне байланысты қорланбауы, бұл ерекшеліктің дау жан-
жалға себеп болмауы.
5. Әйел мен еркек теңдігі. А.Йассауй ұғымдарында әйел мен еркек өндірісте,
жұмыста, мәжілісте, әділетте, әр жерде тең праволы.
6. Ас пен істің қасиеттілігі. Ахмет Йассауй жолындағылардың өз маңдай
терімен асын табуы, еңбектенуі негіздерге алынған. Әзіреті Сұлтан мыңдаған
шәкірт тәрбиелеп, оқытып, тек өзі істеген қасық, ыдыс-аяқтарынан түскен
нәпақасысымен күнелткен.
7. Білім. Шариғаттың он негізгі қағидаларының бірі болған білім – адамдарды
ақиқатқа жетелеуші және жаратылғандардың жаратушысын тану жолы болып
табылады.
Бұл үш қызметі мен жеті принципі бізге ертеңімізді нұрландырып, болашаққа
жөн сілтейді.
Қожа Ахмет Йассауй сопылықтың тәрбиелік әдіс тәсілдерін Бұхарадағы Жүсіп
Хамадани дергаһынан алды. Бұл жерде ерекше әдістермен жүргізілген
білімдерді үйренді.
Қожа Ахмет Йассауй біздің рухани ұйытқымыз, халқымыздың негізгі тұлғасы.
Ахмет Йассауй жолында риякерліктенқашу ең негізгі мәселе, ең басты принцип
болып табылады. Өйткені оның жолы қасиетті Құран жолы.
1.3. Йассауй еңбектеріндегі дүниетанымның тәрбиелік мәні.
Әрбір халық, ел, халық болып қалыптасу үшін неше қилы замандарды
бастарынан кешкен. Табиғаттың түрлі құпияларын ашуға тырысқан. Олар
өздерінің ғасырлар бойы қалыптасу тарихында көптеген кезеңдерді басып
өткен. Көпқұдайшылыққа табынудан, бірҚқұдайға табынуға келіп жеткен.
Солардың ішінде қазіргі кезде төрт үлкен діни ағым бар. Олар: Иуда, Будда,
Христиан, Ислам. Барлығының негізі бір Құдайға табыну, бірақ оған барар
жолдары әр қилы.
VІІ – VІІІ ғғ. көптеген түркі тілдес халықтар өз діндерін ұмыта бастаған.
Тек жапон халқы өздерінің ата діні синто мен қатар будда дінін ұсатнып
отыр, ал басқа халықтар өзге дінге өткенімен өздерінің ғасырлар бойы
қалыптасқан дінін толық ұстанбағанымен сол заманнан қалған діни-наным
сенімдерді осы уақытқа дейін қолданып келеді. Міне осыған қарағанда
халықтың қанына сіңіп қалған наным-сенімдер еш уақытта жоғалмайтын болу
керек. Себебі олар ғасырлар бойы қалыптасқан әрі бұлардың бәрі де Көк
тәңірі яғни “Аллаһ тағала” арқылы сол халыққа берілген, міне сол үшінде еш
уақытта жойылмайды. Олай дейтін себеп, бір халық ел болып қалыптасу үшін
оның 1. тілі, 2. діні, 3. жазу, мәдениеті болу керек.
Түркі тілдерін толық қалыптастырып, оны мемлекеттік тіл деп қабылдау керек.
Ал дінге келетін болсақ, мұсылман дінінен бас тартудың қажеті жоқ. Себебі
діндердің ең жоғарғысы Ислам. Сол үшін Ислам дінінің ішіне Тәңірлік дінді
ендіру қажет. Бұл жолға түсу үшін түркі халықтары Йассауй жолын меңгеруі
қажет. Йассауй жолы сол себептен де түркі-ислам діні деп аталады. Бұл
жолда түркі тілдес халықтарының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерін, әрі тәңірлік діни-наным сенімдерін ішіне енгізген. Сол
себептен де Қ.А.Йассауй Жүсіп Хамадани мектебін бітірген соң Түркістанға
келіп өз мектебін ашқан. Тәңірлік дінмен Ислам дінінің негізінің бір екенін
дәлелдеді. Оның үстіне әр халық өз тілінде жазылған еңбекті тез қабылдайтын
болды. Содан бастап түркі-ислам дінінің негізі қалыптасты [21].
Қ.А.Йассауй бабамыз түркі халықтарының діні мен тілін қалыптастырып кетті.
Бірақ жазу мәдениетіне келсек жалпы түркі тілдес халықтар бірнеше кезеңді
басып өтті. Оның ішінде Орхон - Енисей, араб, латын, кирилл жазуларын
кеңінен пайдаланды. Дәл қазір түркі тілдес халықтарының біршамасы араб
жазуында болса, біразы кирилл жазуын пайдалануда, ал түрік, өзбек халықтары
латын жазуына көшкен. Біз жазуды таңдауда келешекті ойлағанымыз жөн. Татар
ағайындар Орхон- Енисей жазуларын компьютерге түсіріп пайдаланып, жүрген
көрінеді. Мұны қабылдағанда көп қиыншылық тууы мүмкін. Араб жазуына барсақ
та болады, себебі бұл жазу бізде де қалыптасқан.
Ал, енді қазір дүние жүзі латыншаға өтіп жатыр бізде өтеміз десек, көп
жылға кейін шегініп кететін тәріздіміз. Сол үшін келешекте түбегейлі ел
болып қалыптасамыз, әрі дүние жүзі бізді танысын десек, онда кем дегенде 4
жазуды әрбіріміз білуіміз жөн ба деп ойлаймыз. Ол кезде мұны былай
бенелейміз.
Жазу тіл (түркі тілдер)
1. кирилл Дін (ислам және тәңірлік)
2. латын
3. араб Ислам
4. Орхон-Енисей
Тәңірлік
Бұл әрине мыңжылдық жобалардың негізі боп табылады. Осы кезде ғана түркі
халқы мәңгілік жасайды. Мәдениетіміз өркендей түседі.
Қорыта айтқанда түркілер үшін тәңірлік діні қажет. Оны ешуақытта естен
шығаруға болмайды.
Түркілер рух түсінігін бірнеше түрге бөлген. Көк тәңірлік - аспан рухы.
Жер-су иелері рухы және жалпы рух туралы. Түркілер жерді 17 Құдай басқарып
тұрады деп ұғынған. Мысалы: Тәңір, жер-су, жерлік, ұмай, от, күн, ай,
жұлдыз, ауа, бұлт, жел, құйын, күн күркіреу, найзағай жаңбыр, кемпір қосақ.
Ал монғолдар 99 Құдай басқарады деп түсінген. Бірақ бәрі де бір тәңірдің
құдіретімен болатынына сенген. Түркілер Көк тәңірін бәрінен де жоғары
бағалап, барлық 18 мың ғалам соның құдіретімен жаралып, бір көріністен
екіншіге ауысып отырады деп түсінген [23]. Суға келетін болсақ, ежелгі
түркілер су жерден бұрын жаралған делінген. Су рухын жоғары құрметтеп,
сусыз өмір жоқ деген.
Ежелгі түркілердің ұғымында көрінбейтін әлемде жер иелерінен кейінгі
орында рухтар тұратын болған. Түркі халықтары рухтарды әр түрлі атаған:
елес, көрінбес, онгон, сағым.
Ислам діні келген соң құтты рух, әруақ деп атаған. Арабша рух – елес
дегенді білдіреді. О баста адам баласының рухы тәңірі тарапында болады
екен, адама дүниеге келген соң адаммен бірге өмір сүреді. Ал, енді о
дүниеге аттанған соң рух қайта Аллаһ тарапына көтеріледі де, өмір сүруін
жалғастыра береді. Міне осы ұғым ежелгі түркі халықтарында болған.
және кірме. Төл дәстүрге өздерінің атадан балаға қалған ата дәстүрі,
кірме басқа діндерден халықтардан келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1. Йассауй мұраларының педагогикалық бағыттылығы.
1.1. Йассауй мұраларының этнопедагогикадағы орны.
1.2. Йассауй дүниетанымындағы ғылыми педагогикалық көзқарастар.
1.3. Йассауй еңбектеріндегі дүниетанымның тәрбиелік мәні.
2. Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемесі.
2.1. Йассауй еңбектерінің оқу-тәрбие процесіндегі көрінісі.
2.2. Йасссауй мұраларын оқу-тәрбие процесіне ендірудің әдістемесі.
2.3. Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың эксперименттік
нәтижелері.
Қорытынды.
Пайдаланылған дерек көздер тізімі.
Қосымша материалдар.
Кіріспе.
Қожа Ахмет Йассауй оғыз-қыпшақ тілдерінде сөйлейтін, түркі
халықтарының рухани бастауларының бірі болған ұлы, әрі қасиетті тұлға. Оның
жазған еңбектері туыстас халықтар арасында кеңінен мәлім.
Қожа Ахмет Йассауй қазіргі деректерге қарағанда 1103 жылы көне Сайрам
қаласында дүниеге келіп, 1166 жылы Йассы қаласында дүние салған.
Қожа Ахмет Йассауйдің шыққан тегі қазіргі қазақ ішіндегі қожа
әулиеті. Сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, кемеңгер ойшыл. Қожа
АхметЙассауй қат-қабат қайшылығы мол күрделі кезеңде дүниеге келген. Қожа
Ахмет Йассауйдің шыққан тегі мен өмірі әдеби дәстүрі, өскен ортасы туралы
мәлімет аз. Бұған себеп соңғы 70 жыл ішінде ұлы ақынның өмірі мен
шығармашылығы зерттелмеген.
Қожа Ахмет Йассауйдің адамгершілікке, имандылыққа үндейтін асыл
жырлары жасырын ұсталып, мүмкіндігінше ұмыттыру көзделді. Бірақ айды
алақанмен жабу мүмкін емес. Ұлы ақынның өзі де шығармашылығы да халқына
қайта оралды [1].
Йассауй еңбектерінің біразы түркі тілінде жарық көрген. Олар: Диуани
хикмет, Пақырнама және мінәжатнама, Көңілдің айнасы және өмір баяны
ретінде түрлі аңыздар. Қожа Ахмет Йассауйдің қайсы бір еңбектерін алмайық
тұнып тұрған өсиет сөздер. Олар қара сөзбен, оның шумақтарымен, хикмет
түрінде жазылған және айтылған. Бұл Диуани хикмет бастан аяқ ақыл, өсиет,
үлгі-өнеге айтуға құрылған. Бұл еңбектерінде ғұлама-ғалым, түркінің пірі 4
мәселені қарастырған:
1. Аллаһты тану.
2. Аллаһты ұлықтау.
3. Дүниемен әділетсіздікті қаралау, дүние құрбаны болған пенделерді
қорғау.
4. Бұл дүниенің қара дақтарын пенделерге жұқтырмау.
Міне осындай күрделі мәселелерді қарастырып, өз хикметтерінде жырлаған.
Тақырыптың өзектілігі:
Йассауй ілімі – қоғамның әлеуметтік ынтымақ пен бірлікке ұйытқы болатын
даналықтың адамдар арасындағы тең сұхбаттың бауырластықтың кені. Қазіргі
кезде Йассауй мұраларын оқу-тәрбие процесінде көп пайдаланып, оқушы бойында
жақсы қасиеттерді қалыптастыруымыз керек. Осы еңбектерді оқу-тәрбие
процесінде пайдалану арқылы оқушыларды адамгершілікке, инабаттылыққа,
имандыққа, аллаһты, өз дінін құрметтеуге тәрбиелейді.
Йассауй ілімін өзіндік болмысы мен мәні жағынан зерттеу және танып,
түсіну шарт. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Егер біз мемлекет болғымыз
келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақыт құрғымыз келсе онда халық
бастауларының руханиятын түсінгеніміз жөн. Оған барар жол халық даналығында
жатыр - 1 деп мемлекеттіліктің тұғыры ретінде ділді, даналықты көрсетіп
отыр. Осы мәселені қарастыра келе дипломдық жұмыс тақырыбын Қожа Ахмет
Йассауй мұраларын оуқ-тәрбие процесіне ендіру жолдары деп таңдадық.
Зерттеу объектісі: оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Йассауй тану дәрісінің оқу-тәрбие процесінде пайдалану
бірлігі.
Зерттеу мақсаты: Йассауй тану мұраларын оқу-тәрбие процесінде
пайдаланудың теориялық және практикалық мәнін
көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер Қожа Ахмет Йассауй жайында толық
мағлұмат боса, оны өмірде, оқу процесінде тиімді пайдалануында барлық
шарттар орындалса, онда оқушылардың материалды игеруі оңтайландырылады және
жан-жақты рухани біліммен қаруланады және оны өмірде тиімді пайдалануына
негіз болады.
Зерттеудің міндеттері:
- Этнопелагогика, этнопсихология, философия тағы да басқа пәндер
материалдарының оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың теориялық тұрғыдан
зерттеу.
- Йассауй еңбектеріндегі тәлім-тәрбие мәнін анықтау.
- Оқу-тәрбие процесінде Йассауй еңбектерінің тәрбиелік сипатын
пайдалануды анықтайды.
- Йассауй еңбектерін пайдаланып оқу-тәрбие процесін де жетілдіру.
Зерттеу әдістері: Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау,кездесулер
мен сұхбаттар өткізу, педагогикалық эксперимент жүргізу, бақылау, талдау,
анкета, әңгіме, мұғалімдер құжаттарымен танысу.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Йассауй еңбектеріндегі теориялық
ілімдерді ашу, оны оқу-тәрбие процесінде пайдалану.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқу-тәрбие процесіне Йассауй ілімін
енгізуге ықпал ететін әдістемелік көмек.
1. Йассауй мұраларының педагогикалық бағыттылығы
1.1. Йассауй мұраларының этнопедагогикадағы орны
Педагогиканың дамуын халықтың педагогикалық дәстүрлерімен бірге қарастыру
тек қызығушылық туғызып қана қоймайды, сондай-ақ тарихи-педагогикалық
зерттеулердің нәтижелірек болуының, ғылыми педагогикалық теориялардың
өмірге икемділігін, оларда келешекте зерттеудің қажетті екендігін
тексерудің де айғағы.
Педагогика ғылымының негізгі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі екендігі
белгілі.
Халықтың педагогиканы теория жүзінде танытқан ілгері зерттеулердің
қатарына оның историяграфиялық негіздемесін жасауға өз үлесін қосқан
Э.Д.Днепров, Г.К.Искаков, А.Ш.Гашимов Халықтық педагогика және
этнопедагогика ұғымдарын ажыратып, тәрбиенің этностық сипаты мен
педагогикалық процестегі халық бұқарасының орнын бағалаған.
Көрнекті тұлғалар (Әл-Фараби, Қ.А.Йассауй ХV – ХІХғғ. Жыраулары,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев) шығармаларының тәлім-тәрбиелік
астарлары сөз болған бірқатар зерттеулер мен мақалалар ерте замандардан-ақ
өмір қажеттілігінен туып, үнемі дамып келген халықымыздың тәрбиесінің
өзіндік бітімі мен болмысын, дербестігін түсінуге көмектеседі.
Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе
жатқан халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі. Ұлы ұстаз
Қ.А.Йассауй өз халқына қызмет етуге ұмтылысы оның мәні өшпес, әйгілі
мұрасы Диуани хикмет атты жинағынан айқын көрініс береді [1].
Ол халық даналығы мен оған түсінікті тәрбие беру туралы идеяларды
қорытындылай келе, оларды ерекше бейнемен өзгертті және халықтың өзіне
қайтарды мұнда халықтың болашаққа мазасыздықпен қарауы, адамгершілік
сабақтары қызметін атқарған сол тарихи зерденің өзі, орындалуы бүгінгі күні
де мағыналығын жоймаған келешек ұрпаққа өсиеттер бар.
Түркі ғалымы, доктор М.Кепрулу Түрк әдебиятында илк Мутасаввифлар атты
кітабында Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазрет Әлидің әулеті Ибраһим атты шайх
екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М.Е.Массон да ден қойғанмен, ол
Қожа Ахметтің түрік нәсілінен дейді. Сопылық мистикалық ағымның түркі
тілдес тармағының негізін қалаушы Қожа Ахмет Йассауйдің өмірбаяны толық
белгілі емес. Өмірінің кейбір деректері ғана жетіп отыр. Ол әлі көп ғылыми
зерттеулерді, ізденістерді қажет етеді. Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы
белгісіз. Өлген жылы – 1167. Ер жеткен соң ол Түркістан (ол кезде Йассы деп
аталған) шаһарына келіп тұрады.
Белгілі ғалым В.Бартольдтың айтуына қарағанда, Түркістан VІ ғасырға дейін
Йассы деген атпен белгілі. Ал, шығыстанушы ғалым Ә.Дербісалиев қаланың
әуелде Шауғар деп аталғанын, кейінірек Йассы болып кеткенін айтады. Ахмет
Йассауйдің ер жете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса керек.
Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында баяндайды:
...Он жетімде Түркістанда тұрдым міне...
... Он сегізде Шілтенменен шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннәт кезіп қорлар құштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім міне...
Ата-анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шайхы Арыстан-баб және
Жүсіп Хамадани деген шайықтардан тәлім-тәрбие, білім алады. Білімін
Бұхарада жалғастырады. Өзінің ұстазы қайтыс болған соң көп ұзамай туған
қаласына оқымысты адам, сопы ретінде қайтып оралады.
Ахмет Йассауй – ХІІ ғасырда көне түркі тілінде жазылған Диуани
Хикмет (Даналық кітабы) кітабының авторы. Көрнекті ғалым А.К.Боровковтың
пікірі бойынша Даналық кітабы оғыз қыпшақ тілінде өмірге келген, өте
қарапайым, көпшілікке түсінікті ауызекі тілмен жазылған туынды. Ақынның кең
өлкені көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де түсінікті ауызекі
сөйлеу тілінде әдемі жеткізе алғандығына күмән келтірмейміз. Бірақ бертін
келе жинақты көшірушілер оған өз тарапынан көптеген араб-парсы сөздерін
қосып жіберген сияқты.
Хикметтің түпнұсқасы сақталмаған. Бізге жеткені ХV – ХVІ ғасырлардағы
көшірмелері ғана. Көшірмелері өте көп. Олар негізінен Стамбулда, Қоқанда,
Ташкентте, Мәскеуде, Алматыда сақтаулы. Ең ескі нұсқасы ХV ғасырдың орта
кезінде араб емлесімен көшірілген. Даналық кітабы Қазан (1887 және 1901
жыл), Стамбул (1901), Ташкент (1902 және 1911ж.) баспаларынан бірнеше рет
жеке кітап болып басылып шықты.
Ахмет Йассауй өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы болып
табылады. Мұнда 149 хикмет берілген. Соның 109 хикмет Йассауйдің өзінікі
екені даусыз. Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еніп кеткен
жыр жолдары болса керек. Көптеген түркі халықтары хикметті аудармасыз-ақ
қиналмай оқи алады. Ислам дінінен хабары бар жанға Хикмет тілі өте жеңіл.
Оны беріліп оқып, тереңірек үңілген адам Ахмет жырларының қыпшақ тілдеріне
өте жақын екенін байқар еді.
Шығарманың тілдік лексикасы, әсіресе, лексикографиялық ерекшеліктері,
этносипаттары Хикмет тілінің қыпшақ диалектісіне жақындығын байқатады.
Кітаптан орта Азиялық қалалардың мәуелі бақтарындағы алуан жемістер мен
райхан гүлдерінен гөрі сайын даладағы қызғалдақ пен қымыздың иісі аңқиды.
Отырықшы тайпалардың кәсіби тілінен гөрі, көшпелі жұрттың тұрмысына тән
сөздер молырақ ұшырайды. Мәселен: құлын, гүл, қызыл, қаршыға,
сұңқар, лашын, аға-іні, мал-мүлік, шейід, бөрік, сақал-шаш,
ата-баба, тағы басқа да көптеген сөздер тек мағыналық жағынан ғана емес,
сонымен қатар олардың айтылуы мен жазылуы жағынан да қазіргі қазақ тіліне
ұқсайды. Белгілі ғалым М.Орынбековтың зерттеулерінде А.Йассауй жөнінде және
оның сопылық ілімі жайлы өте құнды пікір айтады. Оның пікірінше, Қожа Ахмет
Йассауй жазған Диуани Хикмет, яғни Даналық кітабының қазақ елінің
философиясы үшін зор маңызы болды. Оның ішінде автор бала кезінен бастап
тартқан азабын қарапайым түсінікті тілде жазып шыққан. Бұқара халыққа
зорлық үстемдік жасаған хандарды, бектерді, қазыларды сынай отырып, бұл
дүниенің өкініштілігін жырлайды.
Ахмет Йассауй адам мен қоғам мәселелеріне де назар аударып, оларға
дәстүрлі мұсылмандықтан айырмашылығы бар ұсыныс беруге әрекет жасайды. Оның
дүниетанымында этикалық ойлар да басым. Йассауйдің этикалық көзқарастары
құдай және оны тану туралы ілімімен тығыз байланысты. Ахмет Йассауйдің
пайымдауынша, ол өзін-өзі тазартуға, кемшілігін жоюға, игілікті іс істеуге
шақырған адам адасуы, әділетсіздік және жамандық жасауы мүмкін емес. Ол
өзінің жолын қуушыларды өзін-өзі жетілдіруге шақыра отырып, адамгершіліктің
құдайдан шығатыны туралы ойдан аулақ ұстайды. Оның саяси және әлеуметтік
көзқарастарының негізінде де этикалық бастау жатыр. Түйіндеп айтар болсақ,
А.Йассауйдің Диуани Хикметінде айтылған ойлармен үндес, сабақтас болған
Ахмет Игүнекидің негізгі шығармасы Ақиқат сыйында, Сүлеймен Бақырғанидың
Ақыр заман, Бақырған атты өлең жинақтарында болмыс туралы түсінік
тұтасымен діни-мистикалық мазмұнда қалыптасқандықтан бұл дүниенің алдамшы
екендігіне Иасса ғұламаларының ешқайсысы күмән келтірмейді. Жаратылыстану
деңгейлері исламның космонологиялық ұғымдарымен біте қайнасып жатыр.
Өмірдің мағынасы Аллаға, Хаққа жалбарынып, құлшылық ету, күнәдан тазару.
Жаратқанға деген сенім – ішке жиналған қасиетті нұр.
Ғашық болсаң уа, талапкер, ғибат жасап, беліңді бүк,
Күндіз-түні ұйықтамай, жас орнына қаныңды төк...
Шын талапкерді сұрасаңыз, іші-тысы гауһар дүр,
Хаққа аян сырлары жегенді таза нұр.
Бұл өлең жолдарынан сан ғасырдан кейінгі Абай мен Шәкәрімнің
философиялық дүниетанымдарына көрініс беретін нұрлы ақыл, жан қуаты
деген ұғымдардың шығу төркіні, Л.Толстойдың зұлымдыққа қарсыласпа деген
қағидасының негізінде дүниеге келтірген діни-философиялық ілімі осы
Йассалық машайықтардан бастау алған.
Йассалықтар тіл мен білімнің қажет екеніне және оның ерекше қасиет
екенін мойындайды. Йассауй тіл құдіретін Аллаға мінажат етуге жұмсауды
үндейді. Білімді қиямет күн Алла-тағала алдында есеп-қисап берудің
таптырмас құралы деп есептейді. Жалған сөйлеп, өз мүдделерін жүзеге
асыратын екіжүзді ишан молдаларды, дем салып, үшкіріп, тұмар жазып беріп,
дүмше молдалыққа бой ұрып иманын сатқан дін иелерін әшкерелеу – Йассауйдің
баса назар аударған мәселесі.
Сараңдық – жомарттық, көнбістік – тәкәппарлық, нәпсі – қарыз,
қайырымдылық – қайырымсыздық, жуастық – қаталдық, қасірет – қуаныш сияқты
этикалық ұғымдар қарастырылады. Мысалы, А.Иүгінекидің Ақиқат сыйында:
Мінездің жақсысы - әдептің мінсізі, ал жомарттық – ол сараңның айнасы, -
деп керемет ойлар, өсиеттер айтылады. Хикметтердің көпшілігі шешендік
нақыл сөздерге толы. Йассауй қолыңнан келсе халқыңа әділ бол, қызмет ет,
керек болса жаныңды оған құрбан қыл, - деп өз дәуірінің үлкен перзенті
екендігін биік гуманистік деңгейде таныта білді.
Автор тәрбиенің мақсаты тұлғаның кемелденуі жайлы қамқорлық деп ұдайы
есінде ұстайды. Мәселен шығармадағы Басты ізгіліктердің, олардың
маңыздылығы есепке алынып, бірізділікпен (есепке алынып) орналастыруы
қызығушылық тудырады: жетілудің нәтижесі – ақыл, бірақ анықтаушысы
адамгершілік тұрғыда кемелдену:
Қайда жүрсең көңіл сыпайы болғын,
Көре қалсаң мүсәпірді сырлас болғын,...
Әрі қарай еңбек, ақыл, денсаулық, әсемдік және басқалары ілеседі және
ақыл ұғымы адамгершіліктің көптеген маңызды белгілерін енгізетін аса
ауқымды мәнге ие.
Ақылға ерсең ғаріптерді мейіріммен сүй,
Мұстафадай елді кезіп, жетімді жый.
Дүниеқоңыз, пасықтардан бойыңды тый .
Жетілудің шексіз және өте кең мүмкіндіктері айрықша көрсетіледі. Автор
өзін-өзі тәрбиелеу жолымен жастар өз бойына ең жақсы адамдық сапалар:
мейірімділік, әділеттік, еңбексүйгіштік, қарапайымдылық, әдептілік, адалдық
пен шындықты сіңіре алатындығына сенімді.
Шығармада – педагогикалық тұрғыдан қызығушылық туғызатын сюжетті
желілердің бірі – ол жас сипаттамалары.
Бір жасымда аруақ маған үлес берді,
Екі жасымда пайғамбарлар келіп көрді.
Үш жасымда шілтен келіп халім білді,
Бес жасымда шариғатқа белім будым,
Дін жолында ораза ұстап әдет қылдым еңбекте автордың өмірі педагогикалық
цикл ретінде толық баяндалумен қамтамасыз етілген:
Жазуменен жасым жетті жиырма беске,
Субхан ием, зікірменен көкейім тес
Көкірегімдегі түйіндерді сен өзің шеш
Сол себептен Хаққа сиынып келдім міне
Отыз тоғыз жасқа кірдім, қылдым қасірет,
Уа, дариға, өтті ғұмырып, қане тағат?
Қанағатшыл хақ қасында хош сағыдат
Қызыл жүзім тағат қылмай солды, достар
Сыртқы кейпі және мазмұны бойынша айқын педагогикалық құбылыстар ретінде
көрінетін мұндай үлгілер осылай жалғасып кете береді.
Мұның бәрі Диуани хикметті поэзия мен педагогиканың ұлы ескерткіші
ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Оның өмірде неге ұмтылып, неден безіну керектігін белгілейтін моральдық,
ұғымдарын оқып үйренудің бүгінгі кезең үшін мәнді тұсы жастардың тәртібі,
эстетикалық және этикалық, құқықтарын қалыптастыру ісінде тәлім-тәрбиелік
бағдар бола алатын мүмкіндігінде.
Диуани хикмет көп уақыттар бойы ел аузында айтылып, қол жазба түрінде
сақталған, араға көп уақыт салып барып, Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында
басылып шыққан оның қазақ тілінде тұңғыш нұсқасы 1901ж Қазанда жарық
көрген. Ал толық күйінде жеке кітап болып қазақша түсірілуі 1993 жылы
жүзеге асты.
Ғалымдар көрсетілуінде қоғамдық педагогикалық ойдың қалыптасуына үлкен
ықпал жасаған ірі тұлға Қ.А.Йассауй туралы хикаят аз емес екен.
Солардың ішінде қазақ филология ғылымы мен әдебиетінде есімдері белгілі
Мұхамедрахым Жармұхамедов, Сәрсенбі Дәуітов, Мақсұт Шафиғов еңбегі елеулі,
менің де тәуекел етуіме осы соңғы топтың аудармасы себеп болды.
Йассауй туралы зерттеулер мол. Шетел ориенталистерінен, мысалы ағылшын
ғалымы Дж.С.Примлигиэм, түрік ғалымдары Мұхаммед Фуад Купримизаде, совет
ғалымдары А.Н Самойлович, Е.Г.Бертельс тағы басқа ғалымдарды ерекше атаған
жөн.
Қазақ ғалымдарының Йассауй туралы зерттеу еңбектері 1992 жылы басталды.
Кейінгі жылдары әдебиетші ғалымдар Х.Сүйінішәлиев, Н.Келімбетов, тілші
ғалымдар Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томанов, Ғ.Мұсабаев тағы басқалар
ақынның хикметтерін зерттеуге үлес қосты.
Қожа Ахмет Йассауй мұраларын алғаш зерттеуші түрік ғалымы Фуад Копурлу
ақынның туылған кезін V – ғасырдың екінші жартысы еді[8]– деп жазады.
Бұл пікірді Фуад Копурлудың отандасы Кемал Ераслан да қуаттайды және Фуад
Копурлу да, Кемал Ераслан да Қ.А.Йассауйдің 63 жылдан да көп өмір сүргенін
айтады.
Қ.А.Йассауй тек ислам жолы емес, сонымен қоса, сол дәуірдегі мұсылман
дігі ішіндегі сопылық ағымдарды жетік білді. Бұхарада Юсуф Хамадани
мектебінен білім ала жүріп, оған мойын сұнбай, тілі, әдет-ғұрпы бөлек
халықтың түркі халқына әкелуді жөн көрмеді. Сондықтан ол өз жолын іздеді.
Қазір философияда Иассавизм аталған бұл ағымның көрнекті өкілдері:
С.Бақырғани, Жүніс Әміре Бекташи. Бұлардың бәрі Йассауйді өзінің ұстазы
санады.
Ғасырлар қойнауынан келіп, біздің қоғам кеселін дәл тапқан Баба – үні –
сол Ұлылықтың айғағы емес пе? Өз елінде, өз жерінде өгей болып, халық
жадынан өшуге аз қалған Йассауй мұрасы енді қайта жаңғырып, қайта түлеп өз
оқырманын, жанашырын табады деп сенеміз.
Қорытындылай келсек Йассауй мәдениеті тек қана өткенді тануға арналған
зерттеу саласы емес, келешегіміздің негізі ретінде үлкен маңызға ие.
Йассауй ілімі туралы зерттеулердегі ең маңызды мәселе – уақыт пен кеңістік
мәселесі, Йассауй ілімінің өрісі кең және тағы бір проблема дереккөз
жеткіліксіздігі [8,18-бет].
Фуад Көпірұлының Йассауй және Йассауй ілімінің Анадолыдағы ықпалы
деген ғылыми еңбегі алғашқы, негізгі болумен қатар, әлі де толық ашыла
қоймаған дүние боп саналады.
Көпірұлымен қатар Йассауй ілімінің түрлі қырлары блйынша М.Е.Мессон,
В.Гордлевский, В.В.Бортольд, А.Лшар Джак, Ә.Нысанбаев, Н.К.Зейбек,
К.Ераслан, М.Акар, Д.Кенжетай, А.Гүзел және тағы басқа көптеген
зерттеушілердің еңбектері бар.
Қ.А.Йассауй атындағы ХҚТУ-нің Өкілетті Кеңес Төрағасы Намық Кемал
Зейбектің айтуынша: Біз Йассауйді жан-жақты зерттеу мақсатында А.Йассауй
ғылыми зерттеу орталығын құрып отырмыз. Йассауй тану саласы бойынша Йассауй
ілімін төрт кезеңге бөліп қарастырамыз - дейді Досай Кенжетай философия
ғылымының кандидаты [9]. Бірінші – Ислам дініне дейінгі кезең, Екінші –
Йассауй кезеңі, Үшінші – Йассауйден кейінгі кезең, ал Төртінші – қазіргі
кезең.
Қожа Ахмет Йассауй дәуірінен кейінгі ғасырларда оның мұрасын насихаттау
және зерттеулердің нәтижесінде ерекше мәдениет, яки дәстүр қалыптасады.
Йассауйтануға байланысты М.Е.Массон, Дж.С.Тримингэм, И.Мимков, Д.Девис,
М.Жармұхамедұлы, З.Жандарбековтердің халықтың Йассауйге қатысты
ұстанымдары, сенім мен практикалық ұғымына байланысты зерттеу жұмысын
жасаған Ю.б.Петраш, С.Мамбетәлиев тағы басқа ғалымдардың ғылым үшін аса
маңызды зерттеу жұмыстары бар. [Йассауй жолы 1. 2004].
Йассауй және Йассауй жолы туралы бірқатар зерттеушілер жұмыстары жасалған
мен әлі де көптеген сырлары ашыла қойған жоқ.
Йассауй тек түркі сопылық тарихының негізін қалушы емес, мамандар
пікірінше түркі сопылық әдебиетінің де негізін салушы боп саналады.
Сопылықта басты қағида болмыс тұтастығы еді. Ол үш деңгейде – (абсолют,
аттар (архетиптер) және феноменалдық дүние) – көрініс берді. Абсолют – бұл
Құдай, ақиқат, жалқы шындық, дүние болса Құдайдың көлеңкесі, ал олардың
арасында атаулар (пайғамбарлар) тұр. Олар – абсолюттік пен көзге көрінетін
материалдық болмыс араларын жалғастырушы. Бұл құдіретті атаулар Құдайдың
модусы мен атрибутын білдіретін теологиялық категория болуымен қатар, Құдай
идеясының өмір сүруінің арқасында философиялық ұғым болып табылады. Осы
жерде жаңа платонизм ықпалды көрінеді. Ол бойынша идеялардың көрініс беру
нысаны олардың да өзі одан гөрі жоғарынікі, тағы солай сияқты жоғары Құдай
идеясына дейін кете береді. Сонымен адамгершілік ешқандай жерде реалды өмір
сүрмейді, әйтсе де, бір элемент ретінде ол әрбір адамынң болмысында белгілі
бір көлемде қатысады. Бұдан келіп шығары, құдіретті атаулар құпия
дүниесінде тұйық әлемінде, ал феноменалды дүние дегеніміз біздің нақты
өмірімізде Құдайдың бар екендігі көрсетеді. Демек, ақиқат, абсолютті
болмысты тек Құдай иеленеді. Қалғанының бәрін сол жаратқан. Қағида платоншы
Проклден келді. Құдіретті болмысқа қарағанда әлемдегі тіршілік атаулы содан
жаратылып, екінші орында есептелінеді. Осы бойынша Тұтас болмыс
үштігінде:
1) алғашқыда тұтас болмыс өз бойында болған;
2) одан соң өз шегінен шығады;
3) ақыр соңында өзіне қайтып оралады.
Бұл өзіне оралуды Жетілген адам жүзеге асырады. Ол – Құдай жаратушының
нәтижесі, оның шығар шыңы және аяқталуы. Ол өз бойында Құдай туындысы
ретінде оның таңбасын алып жүреді. Сондықтан да адам универсумының, әлемнің
нағыз жетілген болмысы болып табылады. Ал басқа болмыстардың барлығы –
Құдайдың көптеген атрибуттары мен аспектілерінің бірі. Адам өз бойына Құдай
құдіретінің барлық формаларын сіңірген, оның бойына барлық мәнділіктері,
әлем шындығының маңызы жинақталған. Сондықтан әлем – макрокосм (алем-и-
акбар) болса, ал адам микрокосм (алем-и-асгар). Осы адамға бүкіл болмыстың
өлшемі болуға мүмкіндік береді, ол жай микросмнан да үлкен. Адам Құдай мен
әлем арасындағы байланыс, өз бойында Құдайлық және жаратылыстық бастауларды
үйлестіреді. Бұл ғарыштық және феноменалдықтың тұтастығын қалыптастырады.
Болмыстың тұтастығы жайлы идея – Құдай субстанциясы – бүкіл жаратылыстың
имманенттік себебі. Ол мәңгі, сонымен қатар ұдайы қозғалыста, әр түрлі
нысандарда көрініс береді.
Сопылықтың тану теориясында шындықтың мистикалық меңгеру басты орын
алады. Құдай – Ақиқат зерде өрісінен биік, өйткені ол мәңгі, ал өткінші
дүниенің ауқымы мәңгілікке жетпейді. Сопы ойшылдары рационалды білімнің
құнын жоққа шығармады, бірақ, сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің
шектеулігін атап көрсетті. Сопылар үшін таным пәні дін ауқымымен шектеледі.
Олар үшін бастысы – Құдай және адам дегеніміз не, Құдайды түсіну мүмкін бе,
адам өмірінде қандай мінез-құлықты басшылыққа алуы керек?
Бұл жерде сопылар діни сана үшңн түбірлі шешуге тиісті мәселелерді Алла
ілімі дәстүрдің догмаларына қарсы, өз бетінше шешуге ұмтылды. Хадисшілер
мұсылмандарды дін жолына құран және суннаның әрбір әрпіне сай уағыздады. Ал
сопылар болса пайғамбар сөздерінен олардың жеке бастарының көзқарастары мен
ой шабыттарына неғұрлым үндес жасырын мән іздеді. Сонымен, теологтардың
білімі Құдай заңдарын білу болды да, ал сопылар Құдайдың өзінің мәнін
тануға ұмтылды.
Сондықтан да рационалды білім тек мистикалық тәжірибемен келетін ақиқатты
тікелей түйсінумен салыстырғанда толымсыз. Бұл түйсіну, әсерлену әрқашан
адамның жеке басына тән. Дегенмен, мұнда жалпы алғанда мистицизмге тән
кейбір ортақ белгілер бар. Ақиқатты танудың туу сәтінің өзі күтпеген
жерден, аяқ астынан көз қарықтырғандай болады. Сопылар мұндай тануды
көбінесе отпен, жалынмен сипаттайды. Сондықтан да танымдағы басты орын
интуицияға, түйсікке беріледі. Ол жарқ етіп ашылған көздей туындайтын
тікелей білімнің сипаттамасы.
Сопылықтың өзіне тән айырмашылығы – құдайды сүю идеясы толық дамыған. Ал
Құранда және суннада бұл идея дамымаған, өйткені онда ең бастысы –
құдіретті Құдайға бағыну мен көндігу. Барлық сопы ақындары поэмаларының
өзегі – Құдайды сүю тақырыбы. Көбінесе құдай – сүйікті, ал ақын – ғашыққа
ұқсатылады. Осыдан гректің философия – даналықты сүю сөзінің жалғасын
көреміз. Әйелдер бейнесінде Құдайды меңзеу – ең бір дамыған бағыт. Мұның
себебі Құдайды тікелей тану мүмкін емес, оның орнында белгілі бір объект
болу керек. Ақиқатты түсінуді ауызша сөзбен жеткізу мүмкін емес, ол –
құпия. Әркімде өз түсінігі бар, сондықтан да үндемеу қажет, үнсіздік –
жоғары даналық белгісі. Үнсіздікте ақиқатты жақсы түсінуге болады, себебі
білген сөйлемейді, сөйлеген білмейді.
Йассауй мұрасын зерттеу бүгінгі жаңа сипаттағы құндылықтар қоғамын құрып
жатқан Қазақстанның болашаққа нық қадам басуы үшін мәдени, тарихи,
дүниетанымдық тұғырларын анықтауда маңызды болып отыр. Бұл туралы академик
Ә.Н.Нысанбаев Йассауйдің бай мұрасы Қазақстан Республикасының рухани
жаңарауының бағыт-бағдарын анықтайды деген ой түйеді. [6].
Қорыта келе айтатынымыз Йасссауйдің қай еңбегін алсақта бәрінің де құнды
баға жетпес тәлім-тәрбиелік мәні бар дүниелер. Сол себептен де барлық
Түркі халқы өздерінің этнопедагогикасын, этнопсихологиясын, философиясын,
тарихын дінін, тілін, дінін тағы басқа ғылымдарын қалыптастырып, бір жүйеге
түсіргенде Йассауй еңбектерін пайдаланғандығына күмән келтіруге болмайды
[7].
Йассауйдің қай еңбегін алмайық бәрінде этнопедагогика мәселесі кеңінен
берілген. Түркі халқына түсінікті болады.
Сонымен Йассауйдің қайсы еңбегін алмайық онда этнопедагогика мәселесі
толығымен қамтылған, тек біз жете оқып үйреніп, өмірде іске асырайық
1.2. Йассауй дүниетанымындағы ғылыми педагогикалық көзқарастар.
Педагогика негізінен бала тәрбиесі жайында ғылым. Алғашқы қоғамдағы
адамдардың тәрбие жөніндегі таным-мағлұматтары, дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан екінші буынға ауысып отырады.
Осындай ғылым елегінен өткен мәліметтерді пайдаланып, педагогика адам
тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің ғылыми және
әдіснамалық жолдарын қарастырады. Педаглгиканың ғылыми таным саласы –
тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен ролін анықтайды.
Педагогиканың тәрбие, білім беру, оқыту деген ұғымдары бар. Бұл ұғымдар
жастарды өмірге практикаға дайындаудың басты құралы.
Тәрбие негізінен жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлау, оларға
қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Мәдениеттің рухсыз болмайтындығын секілді, қоғам да мәдениетсіз, тарихсыз
өз болмысы мен дамуын баянды ете алмайды. Сондықтан рухани бастау болып
табылатын Қ.А.Йассауй дүниетанымы қазақ мәдениеті мен адам әлемінің ділдік
түлеу құбылысы тұрғысынан маңызды [13]. Бүгінде Йассауй ілімінің мәнін,
маңызын, ерекшелігін айқындау тарихымыздың өткені мен бүгіні арасындағы
рухани арналар сабақтастығын қалпына келтіруге ықпал етеді.
Біріншіден, Йассауй дүниетанымы ішкі еркіндікке жетелейтін ар түзейтін
ілім. Ал бүгінгі ашық және демократиялық қоғам құру жолындағы Қазақстан өз
тәуелсіздігі мен еркіндігін баянды ету үшін ең алдымен еркін ойлайтын
адамдарға мұқтаж.
Екіншіден, Йассауй ілімінің қалыптасу кезеңі мен өмір сүрген уақыты түркі
халықтары үшін тарихи өтпелі кезең болуымен құнды. Сондай өтпелі кезеңде
көрсеткен жолы мен әдісі тұрғысынан Йассауй мұрасын зерттеу бүгінгі жаңа
сипаттағы құныдылқатр қоғамын құрып жатқан Қазақстанның (мұрасын зерттеу)
болашаққа нық қадам басуы үшін мәдени тарихи, дүниетанымдық және рухани
әлеуметтік тұғырларын анықтауда да маңызды болып отыр.
Үшіншіден, Йассауй ілімі – қоғамдық-әлеуметтік ынтымақпен бірлікке ұйытқы
болатын даналықтың кені, яғни оның ілімі адамдар арасындағы өзара тең
сұхбаттың, бауырластықтың, махаббаттың, діни-рухани ұстанымдарын қамтитын
біртұтас тұжырымдамалар жүйесі болып табылады.
Төртіншіден, Йассауй ілімі – қоғамдық – практикалық маңызы тұрғысынан
бүгінгі ғылым мен технология, ақпарат дәуірінде отырып, өзінің ішкі
әлемінен хабарсыз қалған, ар мен имандылықты ойлауға қабілетсіз, жаппай
нәпсіқұмарлық жайлаған қоғамның әлеуметтік індетінің емі екендігі даусыз
[14]. Осы мәселелерде өзімізге жаңаша сын көзбен қарау тұрғысының Йассауй
ілімін зерттеу, әрі тану уақыт талабы, ар-ожданымыздың үніне айналды. Міне
сондықтан да бүгінгі сөз Йассауйдің мәселелері төңірегінде.
Сонымен Йассауйтанудың алғашқы кезеңі болып табылатын Хикмет дәстүрі
сатысының мақсатымен сипаты – Қожа Ахмет Йассауйдің сопылық көзқарастары
мен ғибраттық ой-нұсқауларын нұсқаларын жинақтау және тарату болатын.Өткен
ғасырдың 20 жылдарының басында-ақ Йассауй Орта Азия және Қазақстан
ғалымдары тарапынан кедейлердің, езілгендердің жаршысы ретінде көрсетіле
бастады. Бұл кезеңнің ерекшелігі А.Фитрат, Е.Бертельс, М.Шайзада,
Э.Рустанов, К.Тәжіков және басқалардың еңбегінен нақты көрініс тапқан.
Йассауй ілімінің жоғарыда айтқан имандылық пен ұлттық мәдени болмысты
қорғау ерекшелігі кеңестік идеологтардың назарынан тыс қалған жоқ. Олар
сопылық дүниетанымның ойлау категориялары мен жүйесін, ұсатнымдары мен
мұраттарын, Йассауй іліміндегі фақр тұжырымдамасы мен “зикр” теориясын
және “сал-серілік” мәдениетінің ұстанымдарын өз мүдделері тұрғысынан
қолдана білді.
.
Йассауй ілімі – қарама-қарсы болмыс пен табиғаттыларды ажыратушы емес,
үйлестіріп, біріктірушімен. Оның ілімі әр қоғамның, әр адамнан, әр ұлттың
рухани санасы, мәдениеті, тілімен ділдің деңгейінен астасып жататын ілім].
Біріншіден, Йассауй дүниетаным кешегі батысты ғылыми философияның
категориялық апаратына сыя бермейді. Оның қазақ философиясы тарихындағы
орнын, өзіндік дүниетанымдық – көзқарастар мәнін сопылық категориялар,
ұстанымдар мен ұғымдар арқылы ғана аша аламыз.
Екіншіден, Йассауй дүниетанымын ислам философиясы мен өркениетінің
ажырамас бөлігі ретінде қарастыру арқылы түсінуге болады.
Үшіншіден сопылық дүниетаным толығымен адамның моральдық, психологиялық
қырын ашуға бағытталған ілім.
Төртіншіден, Йассауй іліміне өз дүниетаным болмысының тұрғысынан қарауға
мән беруіміз керек. Жалпы түркі дүниесіне өзіндік ұлттық ғылыми тұғыр және
әдістемелік ұстаным негіздерін айқындау керек-ақ. Ғылым жасауда өзіндік
үлгілерді батыл қолданып, ділдік болмысты нақтылай білу қажет. Бұл салада
басқа, атап айтқанда, Батыстық қалыптар мен ғылыми-әдістемелік үлгілерді
негізгі алсақ немесе еліктесек бүгінгі мәселеміз сол күйі қалып қалды. Бұл
– тоқыраудың нышаны. Ғылыми таным мәселеде өз алдына талқылауды, сараптауды
және ұлттық ділдік ерекшеліктерді нақтылау тұрғысынан қайта қарауды талап
етеді.
Кеңістікте Йассауй ілімі исламның мәні ретінде қабылданды.
Ахмет Йассауйдің хикмет дәстүрі қазақ даласын да сал-серілер
шығармашылығы, терме-нақыл сияқты моральдық, ғибраттық мазмұнда дамыды.
Йассауй ұлттық дүниетанымымыз бен мәдениет тарихындағы маңызын, оның
мұрасының іздерін хатқа түсірген рисалалар арқылы да пайымдауға болады.
Алдымен Йассауй мәдениетінің айнасы ретінде танылатын Диуани хикмет,
Пақырнама және Мират-ұл Құлұб рисаласын атап өтуіміз керек. Бұлар
Йассауйдің хикмет, хәл ілімдерінің айнасы. Йассауй тариқатының этикалық-
моральдық және рухани тәжірибелік ерекшелігін көрсететін, оның жалпы
дүниетанымының мәнін ашатын негізгі дерек көздері [Йассауй жолы 1 қазан
2004].
Түркі тілдес халықтарының, соның ішінде, әсіресе қазақ халықының ұлттық
педагогикасында үлкен орын алған Диуани хикмет деп аталатын қасиетті
кітап – ұстаз ақынның 4400 өсеитінің негізгі бөлімі. Ертеден еліміз ерекше
мән беріп жаттап жадында сақтап, тәлім-тәрбиеге пайдаланып, пайғамбар
сөзіндей пайымдап қадірлеген даналық сөздер жаңаша жаңғырып, өз қасиетін
тануда.
Даналық кітабында негізінен төрт ғақлия мадақталады.
1. Шариғат - Ислам заңдарымен әдет-ғұрыптарының негіздері, яғни
мұсылмандық жолын қастерлеп, соны тәлім-тәрбиеге үлгі өнеге етіп жырлау.
Мұсылмандық жалпы адам баласының тәлімі екендігін жырға қосып, ақын
адамгершілік тәрбиесінің асқан өнегесін көрсетеді.
2. Тариқат - сопылық ой-мақсаттарды насихат-өсеит ету. Яғни жыр
өрнектері арқылы ұрпақты имандылыққа, шыншылдыққа, әділетікке, тазалыққа,
адалдыққа тәрбиелеу, тақуалыққа үйрету:
Ғаріп, пақыр жетімдерді қылғын шадман,
Құлдық қылып, ғазиз жанды еткін құрбан.
Тағам тапсаң, шын пейілмен күткін мейман
Халықтан естіп бұл сөзді айттым, міне, - [10]
дейді ақын. Сөйтіп мейірімділікке, қайырымдылыққа, қонақжайлыққа
тәрбиелейді. Тәрбиенің бұл салаларының қайнар көзі халықта екенін айтады.
3. Мағрифат - дін жолын танып, оқып-білу, яғни Алланың ақ жолын
ардақтап, соған тағзым етіп тағлым алу – адамгершілік парыз екенін әсерлі
сөзбен, айшықты жырмен жеткізіп, ұрпақты ұлағаттылыққа, ыждахаттылыққа
тәрбиелеу:
Ғаріп, пақыр жетімдерді әркім сүйер,
Риза болар сол пендеге пәруардіген, -
деп, ақын ғаріп, пақыр, жетімдерді сүйсең, оларға жақсылық жасасаң, Алла-
тағала саған риза болып, ісіңді оңдайды, мақсатыңа жеткізеді дейді. Сөйтіп
ұстаз ақын оқырманға адамгершілік тәрбиесінің ең түйінді тұжырымдарын жыр
арқылы әсерлендіріп жеткізеді. Алланың ақ жолы – адамгершіліктің шырағы
екенін оқушы мен тыңдаушыға сезіндіре жырлайды.
4. Хақиқат - Құдайға құлшылық ете білу, яғни бүкіл әлемді жаратушы
құдіретті танып білу, оған табыну, Құдайдың құдіретіне сену, әр бір
мұсылманның парызы екенін сөз құдіретімен түсіндіріп, ұрпақты имандылыққа
тәрбиелеу Иман нұры, Хақиқат дариясы, Ақыреттің азығы арқылы
адамдардың күнәдкан таза болуына тілеп атап беру мақсаттарын өлең қуатымен
іске асыру:
Хақиқат дариясынан ішкен кісі,
Өзі мұңлық, көңілі сынық, көзі жасты, -
дейді ақын. Шыншыл, қамқоршы, мейірман ақын ел өміріндегі хақиқат (шындық
пен әділеттікті) іздеп, көп жерде шыншылдыққа қиянаттың қырсығын көріп,
мұзданады, көңілі сынады (көңіліне қаяу түседі), көзіне жас алады, сөйтеді
де ұрпағын хақиқат дариясынан сусындауға, әділетсіздермен күресе білуге
шақырады, әділдікке, кісілікке, шыншылдыққа тәрбиелейді.
Даналық өсиеттері арқылы ақын жалған ғалымдар мен жағымпаздарды, екі
жүзділерді қатты сынайды:
Білгірі заман ақыр залым болды,
Жағымпаз жан алғыштар ғалым болды.
Сойқанды елге ашық айта алмаудан ,
Ішіме менің дертті жалын толды, -
деп, ақын білгіштер білімін адамгершілік жолына жұмсамайтын залым болса,
халықтың қаһарына ұшырайтынын, ал жағымпаз, жан алғаш болса, оның
ғалымдығының пайдасыз екенін әшкерелейді. Алла жолындағы адамгершілікке
жат әділетсіздік, залымдық ел басшысында болса, онда бүкіл ел қасірет
шегеді. Сол киелі, қасиетті елге жақсылық жасаған басшы ғана Алланың сүйген
құлы болады - дейді ақын [18]. Сондықтан да әулие ақын елге бас иіп,
тәжім етеді:
Қожа Ахмет басыңды елге ие біл,
Ақиқатты ары таза сүйе біл.
Дүниеқорлар кетсін бықсып өзімен,
Халық қана дүниеге ие бұл, -
деп халықты қастерлеуге, ашкөздіктен, дүниеқорлықтан аулақ болуға, адам
бойындағы ізгі қасиеттерді қастерлеп мадақтап, оқырманды кішіпейіл, жомарт
мейірімді болуға шақырады.
Ақын иманын соқыр тиынға сатып кететін табансыз талақтардың бұл дүниедегі
орны – бақытсыздық, ол дүниедегі орны – тамұқ деп, қараниеттерді қатты
сынайды, қаскүнемдер мен қастекілердің адамдық бейнесі болмайтынын өртене
өкініп жырлайды да кісілердің ондай опасыздардан сақ болуын ескертеді.
Ақылшы ғұлама ұстаз ақын, әмбеге аян әулие бабамыздың өсиеттері өскелең
өмірімізге өнеге, өсер өнердеуімізге – тәлім, тәлім-тәрбие ісімізге – нұсқа
берді [19, б 147-150].
Йассауйдің үш қызметі:
1. Ахмет Йассауй өзге ғұламаларымыздың арапша, парсыша жазған
кезеңдерінде, яғни ХІІ ғасырда түркі тілінде хикметтер жазды: түркіше
діни – сопылық өлеңдер жазу дәстүрінің негізін қалады: оның бұл жолы
негізінде халықтық әдебиетіміздің арнасы қалыптасты.
2. Ұлы ұстаз өзінің тәрбиелеген шәкірттерін биік ұстаздық дәрежеге
жеткізіп, түркі әлеміне жолдау арқылы халқымыздың арасына Ислам дінін
жайды.
3. Ахмет Йассауй Ислам (дінінің) тура жолымен Түрік-Ислам ұғымдардағы діни
қағиданың негізін қалады.
Ал енді жеті принципін қарастырайық:
1. Аллаға махаббатпен ұласу, жақындау,
Махаббаты жоқтың діні де, иманы да жоқ [19].
2. Ықылас. Яғни, таза, адал мұсылмандық, риядан, көріністен ұзақ, тек қана
Алла үшін болған мұсылмандық. Көрініс үшін жалған құлышылық етушілер соңғы
демдерінде иманынан айрылады.
3. Адамға деген махаббат пен сүйіспеншілік. Адам бүкіл жаратылғандардың
ішіндегі ең құрметтісі өйткені адам ...болмыстың өзі, дәні, адамдардың
дертін бөлісу, аяушылық ету, жәрдемдесу оған деген махаббатын білдіреді.
Бұл Исламның өзі.
4. Теңдік, түсіністік, ортақ тіл табушылық. Адамдардың дін, тіл, жыныс,
ұлттық ерекшеліктеріне байланысты қорланбауы, бұл ерекшеліктің дау жан-
жалға себеп болмауы.
5. Әйел мен еркек теңдігі. А.Йассауй ұғымдарында әйел мен еркек өндірісте,
жұмыста, мәжілісте, әділетте, әр жерде тең праволы.
6. Ас пен істің қасиеттілігі. Ахмет Йассауй жолындағылардың өз маңдай
терімен асын табуы, еңбектенуі негіздерге алынған. Әзіреті Сұлтан мыңдаған
шәкірт тәрбиелеп, оқытып, тек өзі істеген қасық, ыдыс-аяқтарынан түскен
нәпақасысымен күнелткен.
7. Білім. Шариғаттың он негізгі қағидаларының бірі болған білім – адамдарды
ақиқатқа жетелеуші және жаратылғандардың жаратушысын тану жолы болып
табылады.
Бұл үш қызметі мен жеті принципі бізге ертеңімізді нұрландырып, болашаққа
жөн сілтейді.
Қожа Ахмет Йассауй сопылықтың тәрбиелік әдіс тәсілдерін Бұхарадағы Жүсіп
Хамадани дергаһынан алды. Бұл жерде ерекше әдістермен жүргізілген
білімдерді үйренді.
Қожа Ахмет Йассауй біздің рухани ұйытқымыз, халқымыздың негізгі тұлғасы.
Ахмет Йассауй жолында риякерліктенқашу ең негізгі мәселе, ең басты принцип
болып табылады. Өйткені оның жолы қасиетті Құран жолы.
1.3. Йассауй еңбектеріндегі дүниетанымның тәрбиелік мәні.
Әрбір халық, ел, халық болып қалыптасу үшін неше қилы замандарды
бастарынан кешкен. Табиғаттың түрлі құпияларын ашуға тырысқан. Олар
өздерінің ғасырлар бойы қалыптасу тарихында көптеген кезеңдерді басып
өткен. Көпқұдайшылыққа табынудан, бірҚқұдайға табынуға келіп жеткен.
Солардың ішінде қазіргі кезде төрт үлкен діни ағым бар. Олар: Иуда, Будда,
Христиан, Ислам. Барлығының негізі бір Құдайға табыну, бірақ оған барар
жолдары әр қилы.
VІІ – VІІІ ғғ. көптеген түркі тілдес халықтар өз діндерін ұмыта бастаған.
Тек жапон халқы өздерінің ата діні синто мен қатар будда дінін ұсатнып
отыр, ал басқа халықтар өзге дінге өткенімен өздерінің ғасырлар бойы
қалыптасқан дінін толық ұстанбағанымен сол заманнан қалған діни-наным
сенімдерді осы уақытқа дейін қолданып келеді. Міне осыған қарағанда
халықтың қанына сіңіп қалған наным-сенімдер еш уақытта жоғалмайтын болу
керек. Себебі олар ғасырлар бойы қалыптасқан әрі бұлардың бәрі де Көк
тәңірі яғни “Аллаһ тағала” арқылы сол халыққа берілген, міне сол үшінде еш
уақытта жойылмайды. Олай дейтін себеп, бір халық ел болып қалыптасу үшін
оның 1. тілі, 2. діні, 3. жазу, мәдениеті болу керек.
Түркі тілдерін толық қалыптастырып, оны мемлекеттік тіл деп қабылдау керек.
Ал дінге келетін болсақ, мұсылман дінінен бас тартудың қажеті жоқ. Себебі
діндердің ең жоғарғысы Ислам. Сол үшін Ислам дінінің ішіне Тәңірлік дінді
ендіру қажет. Бұл жолға түсу үшін түркі халықтары Йассауй жолын меңгеруі
қажет. Йассауй жолы сол себептен де түркі-ислам діні деп аталады. Бұл
жолда түркі тілдес халықтарының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерін, әрі тәңірлік діни-наным сенімдерін ішіне енгізген. Сол
себептен де Қ.А.Йассауй Жүсіп Хамадани мектебін бітірген соң Түркістанға
келіп өз мектебін ашқан. Тәңірлік дінмен Ислам дінінің негізінің бір екенін
дәлелдеді. Оның үстіне әр халық өз тілінде жазылған еңбекті тез қабылдайтын
болды. Содан бастап түркі-ислам дінінің негізі қалыптасты [21].
Қ.А.Йассауй бабамыз түркі халықтарының діні мен тілін қалыптастырып кетті.
Бірақ жазу мәдениетіне келсек жалпы түркі тілдес халықтар бірнеше кезеңді
басып өтті. Оның ішінде Орхон - Енисей, араб, латын, кирилл жазуларын
кеңінен пайдаланды. Дәл қазір түркі тілдес халықтарының біршамасы араб
жазуында болса, біразы кирилл жазуын пайдалануда, ал түрік, өзбек халықтары
латын жазуына көшкен. Біз жазуды таңдауда келешекті ойлағанымыз жөн. Татар
ағайындар Орхон- Енисей жазуларын компьютерге түсіріп пайдаланып, жүрген
көрінеді. Мұны қабылдағанда көп қиыншылық тууы мүмкін. Араб жазуына барсақ
та болады, себебі бұл жазу бізде де қалыптасқан.
Ал, енді қазір дүние жүзі латыншаға өтіп жатыр бізде өтеміз десек, көп
жылға кейін шегініп кететін тәріздіміз. Сол үшін келешекте түбегейлі ел
болып қалыптасамыз, әрі дүние жүзі бізді танысын десек, онда кем дегенде 4
жазуды әрбіріміз білуіміз жөн ба деп ойлаймыз. Ол кезде мұны былай
бенелейміз.
Жазу тіл (түркі тілдер)
1. кирилл Дін (ислам және тәңірлік)
2. латын
3. араб Ислам
4. Орхон-Енисей
Тәңірлік
Бұл әрине мыңжылдық жобалардың негізі боп табылады. Осы кезде ғана түркі
халқы мәңгілік жасайды. Мәдениетіміз өркендей түседі.
Қорыта айтқанда түркілер үшін тәңірлік діні қажет. Оны ешуақытта естен
шығаруға болмайды.
Түркілер рух түсінігін бірнеше түрге бөлген. Көк тәңірлік - аспан рухы.
Жер-су иелері рухы және жалпы рух туралы. Түркілер жерді 17 Құдай басқарып
тұрады деп ұғынған. Мысалы: Тәңір, жер-су, жерлік, ұмай, от, күн, ай,
жұлдыз, ауа, бұлт, жел, құйын, күн күркіреу, найзағай жаңбыр, кемпір қосақ.
Ал монғолдар 99 Құдай басқарады деп түсінген. Бірақ бәрі де бір тәңірдің
құдіретімен болатынына сенген. Түркілер Көк тәңірін бәрінен де жоғары
бағалап, барлық 18 мың ғалам соның құдіретімен жаралып, бір көріністен
екіншіге ауысып отырады деп түсінген [23]. Суға келетін болсақ, ежелгі
түркілер су жерден бұрын жаралған делінген. Су рухын жоғары құрметтеп,
сусыз өмір жоқ деген.
Ежелгі түркілердің ұғымында көрінбейтін әлемде жер иелерінен кейінгі
орында рухтар тұратын болған. Түркі халықтары рухтарды әр түрлі атаған:
елес, көрінбес, онгон, сағым.
Ислам діні келген соң құтты рух, әруақ деп атаған. Арабша рух – елес
дегенді білдіреді. О баста адам баласының рухы тәңірі тарапында болады
екен, адама дүниеге келген соң адаммен бірге өмір сүреді. Ал, енді о
дүниеге аттанған соң рух қайта Аллаһ тарапына көтеріледі де, өмір сүруін
жалғастыра береді. Міне осы ұғым ежелгі түркі халықтарында болған.
және кірме. Төл дәстүрге өздерінің атадан балаға қалған ата дәстүрі,
кірме басқа діндерден халықтардан келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz