Қолөнер атауларының семантикасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қолөнер атауларының семантикасы
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Түркістан – 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қазақ тілі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
_______ ф.ғ.к., доцент Г.Жылқыбай
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қолөнер атауларының семантикасы
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Усманова Дилшода
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доц.қ.а.Б.Жүсіпова
Түркістан – 2010
ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Факультеті _ филология_
Мамандығы _050117-қазақ тілі мен әдебиеті___
Кафедрасы ___Қазақ тілі__
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке Усманова Дилшода
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Қолөнер атауларының семантикасы
жоғары оқу орны бойынша ________"______"_______№_____ бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі ____"____"____________
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері: Қазақ тіліндегі қолөнерге байланысты
атаулардың этнолингвистикалық табиғатын ашу, айқындау барысында 10 томдық
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің, 15 томдық Қазақ әдеби тілінің
сөздігінің жарық көрген үш томының, Қазақ тілінің аймақтық сөздігінің,
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінің, Қазақ совет энциклопедиясы
мен Қазақ ұлттық энциклопедиясының, І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі мен А.Құралұлының Қазақ дәстүрлі мәдениетінің
энциклопедиялық сөздігінің, т.б. сөздік және халық ауыз әдебиеті үлгілері
мен көркем шығармалар материалдары пайдаланылды. Сондай-ақ әйел қолөнері
жөніндегі азды-көпті деректер ұшырасатын С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов,
Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, С.Мұқанов, М.Мұқанов, Ә.Ысқаққызы, т.б.
этнографтар мен өнертанушы ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен
деректер алынды.
Диплом жобасында көрсетілген мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының
қысқаша мазмұны:
Қазақ мәдениетіндегі қолөнер атауларының лингвомәдени сипаты
Қолөнер атауларының семантикасын зерттеудің лингвомәдени аспектісі
Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің ұлт мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар).
Қолөнер атауларының лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының этномәдени
мазмұны
Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар
Қазақ қолөнеріне қатысты киім атауларының лингвомәдени сипаты
Киім атауларының лингво-семантикалық мәні
Қолөнер, кәсіп атауларын білдіретін лингвомәдени бірліктер
Зергерлік бұйымдардың сакральды мәні
Әйел қолөнеріне қатысты онимдердің этномәдени мазмұны
Графикалық материалдарының тізімі (міндетті сызбалардың дәл көрсетілуімен)
______жоқ__________________________ __________________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық
мәні (Қыз Жібек және Қозы көрпеш – Баян сұлу жырлары бойынша). Филол.
ғыл. канд... дисс. авторефераты. – Алматы, 2001. – 24 б.
2 Жанпейісов Е. Этнолингвистика Ана тілі. 1994. 23 мамыр.
3 Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. –Алматы: Қазақстан, 1997. –96 б.
4 Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007. –232 б.
5 Медеубеков К.У., Сарбасов Т.И. Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.
–Алматы, 1980. – 340 б.
6 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.
7 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. –
272 б.
8Жәнібеков Ө.Культура казахского ремесла. – Алматы: Өнер, 1982.– 144 с.
9 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Өнер, 1987 –128 б.
10Жанпейісова С. Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы: Фил.ғ.к...
дис.автореф. – Алматы, 1996. – 30 б.
11 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: Қазақстан баспа үйі
– 2000. – 256 б. – 239 б.
1 Жоба (жұмыс) тараулары көрсетілген жоба (жұмыс) бойынша
кеңестер
Тарау Кеңесші Мерзімі Қолы
Кіріспе Б.Жүсіпова 20ХІІ. 2009
І ТАРАУ Б.Жүсіпова 20І. 2010
ІІ ТАРАУ Б.Жүсіпова 20ІІІ. 2010
Қорытынды Б.Жүсіпова 20ІҮ. 2010
Диплом жобасын (жұмысын) дайындау кестесі
Тараулардың аттары, зерттелген Ғылыми жетекшіге Ескерту
мәселелердің тізімі ұсыну мерзімі
1. Кіріспе (Жұмыстың жалпы 25ХІ.2009
сипаттамасы)
2. І ТАРАУ. Қазақ мәдениетіндегі25І.2010
қолөнер атауларының
лингвомәдени сипаты
1.Қолөнер атауларының семантика
сын зерттеудің лингвомәдени
аспектісі
2.Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің
ұлт мәдениетімен
сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден
жасалған бұйымдар).
3. Қолөнер атауларының
лексика-семантикалық,
тақырыптық топтары -ның
этномәдени мазмұны 25ІІІ.2010
ІІ ТАРАУ. Қазақ қолөнеріне
қатысты киім атауларының
лингвомәдени сипаты.
1.Киім атауларының лингво -
семантикалық сипаты.
2.Қолөнер, кәсіп атауларын
білдіретін лингвомәдени
бірліктер
3.Зергерлік бұйымдардың
сакральды мәні .
3. Қорытынды. 25ІҮ.2010
Тапсырма берілген күні 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі доц. Г.Жылқыбай
Жобаның (жұмыс) жетекшісі доц. қ.а. Б.Жүсіпова
Студент тапсырманы орындауға қабылдады Усманова Дилшода
Мазмұны
Кіріспе (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8
І ТАРАУ. Қазақ мәдениетіндегі қолөнер атауларының лингвомәдени сипаты
1.1 Қолөнер атауларының семантикасын зерттеудің лингвомәдени
аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .9-10
1.2 Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің ұлт мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған
бұйымдар) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..11-13
1.3 Қолөнер атауларының лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының
этномәдени
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 13
1.3.1 Әлеуметтік және гендерлік сипатына байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3.2 Салт-дәстүрге, наным-сенімге байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... .13-14
1.3.3 Халық, ру, тайпаға, жер-су аттарына байланысты қалыптасқан
атаулар...14
1.3.4 Адам мен жан-жануардың дене мүшелеріне байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-15
2. Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... ..15-18 2.1 Қолөнердегі қолданылатын материал атауларының
семантикасы ... ... ...18-27
ІІ ТАРАУ. Қазақ қолөнеріне қатысты киім атауларының лингвомәдени сипаты
2.1 Киім атауларының лингво-семантикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-33
2.2 Қолөнер, кәсіп атауларын білдіретін лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... .33-41
2.3 Зергерлік бұйымдардың сакральды
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-50
2.4. Әйел қолөнеріне қатысты онимдердің этномәдени
мазмұны ... ... ... ... .50-53
2.5. Әйел ~ана тілі және әйел~ана қарым-қатынасының
этномәден
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .54-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 61-62
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол
өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам
қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа
жеткізуші құрал. Тілдің осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір
сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының
сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен
байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани
мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл
білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік
лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда,
ата-бабаларымыздың материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі,
ретінде қолөнер атаулары практикалық та, эстетикалық та қызметті қатар
атқарған.
Бұл ретте әр алуан лексикалық бірліктердің екінші деңгейдегі мағыналарын
– этнолингвистикалық мағыналарын тіл білімі тұрғысынан басқа ғылым
салалары деректірімен ұштастыра отырып зерттеу, көпшіліктің жадынан шыға
бастаған қазақ қолөнеріне байланысты атауларды жаңа сапада қайта
жаңғыртудың, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, оның оралымдылығын арттыра
түсудің мәні ерекше. Бұл мәселенің өзі осы жұмыстың өзектілігін белгілейді.
Қолөнер атауларының қазақ мәдениетін қалыптастырудағы қызметі мен оның
әлеуметтік-гендерлік табиғатын анықтау (еркектерге тән іс, әйелдерге тән
іс деп бөлінетінін және соған қатысты атаулардың құрамын анықтау), сол
арқылы қазақ қолөнерінің қоғамдағы орны мен рөлін айқындау бүгінгі күндері
арнайы зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі болып отыр.
Қолөнер бұйымдарының ономасиологиялық тұрғыдан уәжділік қасиеттерін
анықтауды тілдік және тілдік емес (экстралингвистикалық) мәнділіктермен
байланыстыра қарастыру және ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сай
этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу жүргізу де тақырыптың
өзектілігін дәлелдей түседі.
Ұлттық мәдениетімізді зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі
күнде мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса
алатындығы да жұмыстың өзектілігін айқындайтындығы күмән тудырмаса керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – материалдық
және рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтін қазақ қолөнеріне
байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық
табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, қазақ қолөнерінің болмыс-бітімін
ономасиологиялық жүйе негізінде анықтау. Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- қолөнерге қатысы атауларды халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі
сөздіктер мен түрлі саладағы зерттеу еңбектерінен жинақтау, жүйелеу;
- қазақ тіл біліміндегі жалпы қолөнер лексикасының зерттелу тарихы мен
қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасау;
- қазақ қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық
топтарын айқындау;
- қазақ қолөнерінің ұлттық мәдениетімізді қалыптастырудағы алатын орнын
қолөнер мен рухани мәдениеттің қарым-қатынасына қатысты жинақталған
материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау;
- этномәдени мәнді атаулар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы
этюдтерді ашу;
- ономасиологияның теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, қолөнерге
байланысты атаулардың семантикалық, этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін
этнографизмдер негізінде айқындау;
- қазақ қолөнеріне қатысты қалыптасқан атаулардың табиғатын тілдік және
тілдік емес (экстралингвистикалық) факторлар арқылы анықтай отырып, оның
ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени өмірдегі орнын, этномәдени
мазмұнын қарастыру.
Зерттеудің нысаны. Ұлттық қолөнеріне байланысты атаулардың семантикасы
сипаты мен этнолингвистикалық негіздері.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысы мен дереккөздерді жинау барысында
сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, атаулардың мағыналық өрісін анықтауда
лексика-семантикалық талдау, диахронды-синхронды сипаттама, семасиология
лық, ономасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тіліндегі қолөнерге байланысты атаулардың
этнолингвистикалық табиғатын ашу, айқындау барысында 10 томдық Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінің, 15 томдық Қазақ әдеби тілінің сөздігінің
жарық көрген үш томының, Қазақ тілінің аймақтық сөздігінің, Қазақ
тілінің диалектологиялық сөздігінің, Қазақ совет энциклопедиясы мен
Қазақ ұлттық энциклопедиясының, І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі мен А.Құралұлының Қазақ дәстүрлі мәдениетінің
энциклопедиялық сөздігінің, т.б. сөздік және халық ауыз әдебиеті үлгілері
мен көркем шығармалар материалдары пайдаланылды. Сондай-ақ әйел қолөнері
жөніндегі азды-көпті деректер ұшырасатын С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов,
Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, С.Мұқанов, М.Мұқанов, Ә.Ысқаққызы, т.б.
этнографтар мен өнертанушы ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен
деректер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмыстың негізгі
теориялық және практикалық мәні – осы зерттеудің теориялық тұжырымдары мен
нәтижелері негізінде қазақ қолөнеріне байланысты атауларды әлі де зерттей
отырып, қолөнер атауларының семантикасын адам мен табиғат, тіл мен
мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет сабақтастығы арқылы этнос
болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары
оқу орындарының филология факультеттерінде Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы, Этнолингвистика, Қазақ тілінің ономасиологиясы,
Лингвомәдениеттану атты пәндерден дәріс оқу барысында, семинар сабақтары
мен арнайы курстар өткізуде, сондай-ақ әртүрлі сөздіктер мен сөздік
мақалалар дайындау барысында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ТАРАУ. Қазақ мәдениетіндегі қолөнер атауларының лингвомәдени сипаты
1.1 Қолөнер атауларының семантикасын зерттеудің лингвомәдени аспектісі
Халықтың дүниені танып білуі, өзі өмір сүріп отырғын ақиқат дүниеге
деген көзқарасы күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі, шаруашылығы мен кәсіби
қызметіндегі тәжірибеге негізделген. Қандай да болсын белгілі бір зат пен
құбылысты тану, оның сыртқы бейнесі мен адамға тигізетін пайда-зиянын
ажырата білу, оның түрлі әсерін бақылап, түйсіну, күнделікті тәжірибеде
қолданудың нәтижесінде жүзеге асады. Танылған заттар мен құбылыстар айрықша
қасиеттеріне, өзіндік ерекшелігі мен пішініне, адам санасында қалдырған
әсеріне қарай белгілі бір атауға ие болады. Бұрынғы тұрмыстағы адам ақыл-
ойы мен еңбегінің арқасында жасалған сан алуан заттар, бұйымдар, құбылыстар
халқымыздың этнографиялық мұрасы болып табылады. Олай болса этнографизмдер
дегеніміз – этнографиялық заттар мен құбылыстардың атауы. Басқаша айтқанда,
этнографизмдер дегеніміз – өткен тұрмысымызда болған, көбі әлі де
қолданылып келе жатқан тұрмыстық бұйымдардың, белгілі бір кәсіпке,
шаруашылыққа, салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге, баспанаға, киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң
тәртібіне, әдеттік правоға байланысты қолданылатын, халқымыздың тұрмыстық
және тілдік өзіндік ерекшелігін көрсететін арнаулы атаулар мен сөз
тіркестері [1, 18 б.]. Этнографизмдерді зерттейтін сала тіл білімінде
этнолингвистика деп аталады. Этнолингвистиканың негізгі мақсаты – қазақ
тілінің қазіргі қалпындағы ерекшеліктерді емес, өткен тұрмыстағы халық
тәжірибесінен туған ұлттық болмысымызды, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне
байланысты қалыптасқан этномәдени ұғымдарды зерттеу. Олай болса көне
этнографизмдерді жинақтап толықтыруда, ұлттық сөздік қорымызды, байырғы төл
сөздерімізді жаңғыртуда тіл біліміндегі осы саланың маңызы зор екендігі
айқындала түспек.
Осы бағыттағы зерттеулер қазақ ұлттық болмысының бүгіні мен өткенінің
ілектес екенін жаңа қырынан танытуда (Ә. Қайдар, М. М. Копыленко,
Е. Жанпейісов, т.б.).
Тілімізде сақталып қалған көптеген халықтық атаулар мен көнерген
сөздердің астарында этнографиялық мән, этнофразеологизмдер жататындығын Р.
Сыздық, Н. Уәли, Г. Смағұлова сияқты ғалымдар өз зерттеулерінде тарихи,
тілдік, мифтік, этнографиялық, танымдық мәліметтерге сүйене отырып, өз
тұжырымдарын келтіреді.
Атап өтерлік жайт: қазіргі уақыттағы тіл арқылы мәдениетті тану
лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз болған және
әлі де жалғасын тауып келе жатыр. Дегенмен, бүгінгі күні ара жігін ажырата
қоймаған осы екі ғылым саласының көп жағдайда ортақ, ұқсас жақтары
болғанмен, өзіндік ерекшеліктері айқындалу үстінде. Оны В.Телияның, В. А.
Маслованың, А. Сейсенованың, А. Сейілханның т.б. зерттеушілердің ой-
пікірлерінен байқауға болады.
Зерттеуші А. Исламның пікірінше, қазіргі лингвистиканың құрылымдық, яғни
тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида
негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның (тілдің)
функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық
үрдіспен байланыстыра зерттеулердің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл
көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық
дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін
лингвомдениеттану ғылымы пайда болды [2, 5 б.].
Жоғарыдағы пікірлерді жинақтай келгенде, лингвомәдениеттану – этнос
мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәдени-тілдік деректерін
сипаттайтын, жұрт мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын,
ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек
болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, тілдік деректерді
ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен
ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет
арқылы танудағы бітімімен басқа тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-
әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән [3, 24 б.].
Ал, этнолингвистика жоғарыда аталып өткендей, тіл мен мәдениеттің өзара
қатынасының бүгінгі қалпын емес, өткен өміріндегі ұлттық болмысты, мәдени
ұғымдарды зерттейді. Бұдан, әрине, этнолингвистиканың синхронды сипаты
мүлде болмайды деген ұғым тумауы керек. Қысқасы, этнолингвистика – тіл
ғылымының басқа салаларынан өзіндік ерекшелігі бар, проф. Е. Жанпейісов
көрсеткендей, этносқа қатысты мәдениеттанымдық, этнологиялық,
мифологиялық, лингвистикалық және фольклористикалық зерттеулердің синтезі
ретінде көрінетін тоғыспалы ғылым [4].
Сайып келгенде, этнографизмдердің де, лингвокультуремалардың да (мәдени
мәнді атаулар), көздейтін мақсаты – адамның дүниетанымындағы ақиқат
дүниенің бейнесінің қалай қалыптасқанын, заттар мен құбылыстардың
күнделікті өмір тәжірибесінде қолданылуының, мәдени тұрақтылыққа ие
болуының, қандай да бір құндылығымен ерекшеленуінің және оларды қолданудың
салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа айналуының себеп-негіздерін анықтау.
Қазақ халқының қолөнері, оның ішінде әйелдерге тән салалары, оған
байланысты салт-дәстүрлер мен ырым-жоралғылар, мифологиялық түсініктері
тілімізде сақталған. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып, тұтас
құрылым жүйесінде алып қарастырып, ұлт мәдениетінің бейнесі деп
сипаттауға болады. Осымен байланысты тіл байлығының этнотанымдық мәнін
анықтау арқасында ұлтымыздың материалдық мәдениетімен бірге рухани, мәдени
болмысын да саралап тани түсеміз.
1.2 Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің ұлт мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар)
Әйел қолынан тері, жүн, мата сияқты материалдардан жасалатын тұрмыстық
яки сәндік бұйым түрлері сан алуан. Теріден жасалатын бұйым атаулары:
тулақ, кебежеқап, тізеқап, т.б.
Күнделікті тіршілікте жиі қолданылған тұрмыстық бұйымдардың бірі – тулақ.
Тулақ деп кей жерде көбінесе тайдың терісін шикідей керіп кептірген
төсенішті айтады. Сондықтан оны тайтері деп те атай береді. Терінің майын
алған соң, оны тегіс жерге, тақтайға керіп, шегелеп тастайды. Көлеңкеде
кептіріп алған соң оның үстіне бөстек, көрпе, жержастық аталатын бұйымдарды
салып, төсеніш ретінде пайдаланады.
Тулаққа байланысты қалыптасқан дәстүр бойынша ертеректе күйеу жігіт қайын
жұртына алғаш келгенде, оны босағаға тулақ төсеп отырғызады екен. Күйеу
жігіттің қайынатасының төріне шығып отыруына қақысы болмаған, яғни, бұл
күйеу жігітке қойылатын тыйымның бірі. Ел іші болған соң түрлі оқиғалар
болып тұрады. Сондай оқиғалардың біріне қатысты ...атаңның төрі тұрмақ
көріне кірерсің деген сөз қалған. Осыған байланысты ел ішінде сақталған
мынадай бір аңыз әңгіме бар. Ертеде бір жас жігіт қайынатасының үйіне
келгенде, жеңгелері күйеудің астына тулақ төсеп отырғызып қойыпты. Сол
үйдің үлкен қабаған иті бар екен, бөтен адамды көріп қалып, арс етіп үріп
қалғанда, күйеу жігіт шошып кетіп, төрден бір-ақ шығыпты. Жеңгелері бетін
шымшып: Масқара-ай, күйеу жігіт атамның төріне шығып кетті ғой, –
дегенде, ол есік жақтағы төбетті қолымен нұсқап: Апандай бәлекет арс етіп
ұмтылса, атаңның төрі тұрмақ, көріне кірерсің, – деген екен.
Теріден жасалған бұйым түрлері көп болған, соған орай қалыптасқан атаулар
да мол: тайжақы, тон, ішік, тізеқап, шалбар, желетке, кеудеше, жеңсе,
алшалғы, тымақ, құлақшын, бөрік, алдаспан бауы, айыл, ноқта, жүген, адырна,
бау, баулық, белдік, божы, желдік, желкелік, тебінгі, т.б.
Тоқыма бұйым атаулары. Тоқымашылық о бастан-ақ әйелдерге тән кәсіп, өнер
түрі болып қалыптасқан. Ол алғаш әйелдердің өсімдіктер мен жүннен тұрпайы
киім тоқуынан басталған.
Күні бүгінге дейін тұрмыста алаша, құр, шекпен, кілем тәрізді тоқыма
бұйымның көптеген үлгілері кездеседі.
Мақтадан тоқылған маталар бөз, боз, тор, шыт деп аталған. Мал жүнінен де
иіріп, жүн маталар тоқылған. Ал жібек маталар Қытай мен Самарқаннан,
Ферғанадан тарады.
Алаша деп әртүрлі жіптен өрмек арқылы арқау салып жолақтап тоқылған,
көбінесе жерге төсейтін тақыр кілем, төсеніш түрін айтады. Оның түрлері:
әрекет жүн алаша – жүннен тоқылған алаша, кілем шалша – ою-өрнек салып
тоқылған алаша, қарала – алашаның жергілікті атауы, терме алаша терулі
алаша – әшекейлеп, өрнек салып тоқыған алаша, мақта алаша – мақта жібінен
тоқылған алаша, т.б.
Киіз үй бөлшектерін байлап бекіту үшін және сәндік мақсатпен өрмекпен
тоқылған енсіз, ұзын тоқымаларды құр деп айтады. Оның бір тұрі – басқұр –
уық пен керегенің түйіскен жерін сыртынан бастырып тартатын әрі сән беріп
тұратын, өрнекті, жалпақтау құр. Дөдеге құр – дөдегенің сыртынан оралатын
құр түрі, құрбау – киіз есіктің екі иін бауы, аяққұр – туырлықтың етегін
бастырып тартатын құр, тең құр – тең бууға арналған құр, т.б. Бұлардан өзге
құрдан жасалған заттар құр белбеу, құр дорба, құр басжіп, құр аяққап, құр
қоржын, құр алаша, т.б. деп аталады.
Шекпен тоқу әр аймақта да кездесіп отырған. Шекпеннің қазақ арасындағы
атаулары: түйе жүн шекпен, биязы шекпен, таңдай шекпен, қой жүні шекпен,
шидем шекпен, су шекпен, бояулы шекпен, шым шекпен, түбіт шекпен, ала
шекпен, ақ шекпен, әр шекпен, т.б.
Ерте заманнан бері қазақ тұрмысында мықтап орын алған, бүгінгі күнде де
маңызын жоймаған, өте тығыз тоқылатын, өте төзімді, ұзақ уақыт сақталатын
бағалы үй бұйымдарының бірі – кілем деп аталатыны белгілі. Ертеде кілемді
жерге төсеумен бірге туырлық пен үзіктің орнына да жапқан, әрі сән үшін,
әрі жылылық үшін керегенің ішінен де тұтылған. Халық арасындағы Үй жасауы
– кілем деген сөздің өзі-ақ оның қазақ тұрмысында қаншалықты орын алғанын
көрсетеді. Кілемді алтын, күміс бұйымдармен бірге байлықтың, баршылықтың
белгісі деп санаған. Кілем қыз жасауының елеулі құрамына кірген; сыйлы
қонақтарға арнап кілем төсеу, кілем төсеп қарсы алу, көшіп-қонғанда
салтанаттыққа түйеге кілем жабу сияқты дәстүрлермен бірге оны құн төлеуге,
сый-сияпат жасауға да пайдаланған. Кілем тоқу – қай халықта да ерекше орын
алған кәсіп. Қазақ тұрмысында өрмек тоқумен айналысатын қыз-келіншектер,
әйелдер арасынан кілем тоқуды кәсіп еткен шеберлер шыққан. Оларды кілемші
деп арнайы бөліп атайды [5, 54 б.].
Қазақ арасына кілем тоқудың кең тарағанын және әр жерде әртүрлі мәнермен
тоқылатынын төмендегі атаулардан байқау қиын емес. Масаты кілем, тақыр
кілем, арабы кілем, алаша кілем, тұс кілем, хан кілемі, шешенгүл кілем,
шатыргүл кілем, самаурынгүл кілем, т.б.
Қазақ жерінің түрлі аймағында түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке,
қамыс тектес ши деп аталатын өсімдіктен тоқылған бұйым да ши деп айтылады.
Ши тоқу өнері қазақтарға, қырғыздарға, түрікмендерге, қарақалпақтарға, т.б.
халықтарға көне заманнан бері белгілі болған. Шиді жүнмен орап, оны
өрнектеп тоқып, керегенің сыртына тұтуға, үй ішіндегі аяқ-табақ, ошақ басын
қоршап, көлегейлеп қоюға, киіз үйдің есігіне ұстауға, құрт жайып кептіруге,
киіз басу жұмыстарына, киізді ылғалдан сақтау үшін жерге төсеуге, тары сүзу
үшін шыпта жасауға пайдаланған. Шидің түрлеріне байланысты мынадай атаулар
кездеседі: ақ ши – қабығынан аршылған ақ шидің жүн оралмай, ою-өрнексіз
тоқылған түрі, шым ши шидің түрлі түсті жүн орау арқылы өрнектеп тоқылған
түрі (жергілікті тілде шымырау ши), орама ши ораулы ши – өнебойына
тұтастай емес, әр жерінен аралатып жүн оралған ши, шидек – құрт жаятын
кішкене ши, терме ши – шым ши, өреше – киіз үйдегі ас-су тұратын жерді
қоршап қойған ши, дүзтеру ши – қошқар мүйіз өрнегімен жүн орап тоқылған ши,
т.б.
1.3 Қолөнер атауларының лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының
этномәдени мазмұны
1.3.1 Әлеуметтік және гендерлік сипатына байланысты қалыптасқан атаулар
Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар
төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс
алып келеді.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай адамдардың киген киімінен, тұрмыстық
бұйымдарынан, тұратын үй-жайынан байқалады. Зат, бұйымдардың атқаратын
қызметі ортақ болғанмен, олар әрбір адамның тұрмыс дәрежесіне, қоғамдағы
орнына қарай сапасы, жасалу технологиясы, көркемдігі жағынан әртүрлі болып
жасалады. Яғни бай мен кедейдің, хан мен қарашаның, т.б. әлеуметтік
топтардың ерекшеліктері олардың пайдаланатын заттарынан көрініп тұрады.
Қазақтың бұрынғы тұрмысында әрбір әлеуметтік топтың киім үлгілері болған.
Әлеуметтік уәжділік адамдардың жасына, жынысына, кәсібіне байланысты киіну
салтынан да байқалады. Мысалы, сал-серілердің киімдері былайғы жұрттың
киімінен ерекше болып көрінген. Олардың шапандары жібек, парша сияқты
маталардан зер салып, жағасыз, түймесіз, астарсыз, кең етіп тігілген.
Кейбіреулерінің шапандарының оң жақ жеңінің астынан үлкен жырық не дөңгелек
тесік қалдырып, бір жеңі екінші жеңінен ұзын болып тігілген. Киім жеңінің
екі түрлі болып тігілуі домбыра тартуға ыңғайлы болу мақсатынан туған.
Демек, ақын, әнші, жыршы сияқты өнер иелерінен олардың өзгешелігі – олардың
киім киісі. Сал-серілердің белбеуі де ерекше болған. Ондай белбеуді кей
жерде берен белбеу деп атаған: – Көк мәуіті берен белбеулері аттарының
тірсегіне шұбатылады (К.Әзірбаев. Аңыздар сыры. 1969, 102 б.).
Женде – бақсылар мен серілердің түрлі түсті кездемеден құрап тігілген
сырт киімі. Жазушы Б.Қыдырбекұлы Түгел сөздің түбі бір атты кітабында
бақсылардың, серілердің, диуана мен әулиенің, хан мен уәзірдің киімдеріне
байланысты көптеген деректер келтіреді.
Әлеуметтік-гендерлік уәжіне байланысты қалыптасқан атауларға кемпір
көйлек, ер көйлек, ақ жаулық, бала көйлек, жаулық, орамал, кәжекей,
сәукеле, қасаба (бас киім), т.б. атауларды жатқызуға болады.
1.3.2 Салт-дәстүрге, наным-сенімге байланысты қалыптасқан атаулар
Әйел қолөнерінің ішінде қандай да бір заттың сан алуан түрлері болған.
Олардың түрлік атауларының қалыптасуына әсер еткен факторлар да әр басқа.
Солардың кейбіреулері атқаратын қызметіне, қолданатын уақытына, белгілі бір
мақсат, ниетке, наным-сенімге, ырымға байланысты болып, тұрақты сипат алып,
тұтыну салтына айналаған. Тілімізде салт-дәстүрмен байланысты әйел қолөнері
бұйымдарының атаулары да ұшырасады. Ақсақал шапан – ауылдың ең үлкен
ақсақалына құдалары жағынан кигізетін сый шапан. Жауырынша – жаңа түскен
келіншектердің қайнысына тігіп беретін алғашқы кестелі көйлегі.
Бұлардан басқа қазақтың салтынан мәдени ақпарат беретін атауларға
иткөйлек, тонның бас тон, ілім тон, қызыл тон, т.б. көптеген атауларды
келтіруге болады. Мұндағы бас тон мен ілім тон – сый-сыяпатқа, киітке
берілетін тон түрлері болса, қызыл тон – жаға-жеңі құндызбен жиектелген,
екі өңірі мен етегі зермен көмкерілген, қыз жасауына берілетін, ұзатылған
қызға кигізіп жіберетін тон.
Қорыта айтқанда күнделікті тұрмыста, салт-дәстүрде берік орын алған
бірсыпыра заттар мен нәрселер атқаратын қызметіне, белгілі бір наным-
сенімге, эстетикалық талғамға, т.б. байланысты болып, атаулардың этномәдени
уәжділігін айқындайды.
1.3.3 Халық, ру, тайпаға, жер-су аттарына байланысты қалыптасқан атаулар.
Мұндай атаулар әрбір халықтың, ру-тайпаның, қолөнер бұйымдарындағы өзіндік
ерекшелігін, ұлттық ерекшелікті, заттардың қайдан шыққанын яки әкелгенін
білдіреді. Киім атаулары: ноғай бөрік, арғын тымағы, алты сай тобықты
тымағы, сегіз сай уақ тымағы, т.б.
Кілем атаулары: арабы кілем (түйе жүнінен тоқылған түксіз кілем), бұхары
кілем (түкті кілем), керей үлгі (керей тайпасының кілемі), торғай түр кілем
(Торғай өңірінің кілемі), т.б.
1.3.4 Адам мен жан-жануардың дене мүшелеріне байланысты қалыптасқан
атаулар. Анатомиялық атаулар әйел қолөнері лексикасында жиі ұшырасады. Атап
айтқанда, ондай атаулар мыналар: бой, бас, бел, бақай, шынашақ, аяқ, қол,
бауыр, қас, шаш, ерін, тырнақ, желке, жүрек, иін, көз, қолқа, ауыз, маңдай,
омырау, өңеш, тамақ, таңдай, т.б. Мысалы: аяқ текемет – аяқ астына төсейтін
кішкентай текемет; баскиім – басқа киетін киім түрлерінің жалпы аты; бас
алма – ұршықтың басын (қаңғалағын) суырып алып толтыру; бой мата – басқа
нәрсеге емес, киім тігуге арналған мата, бой жіп – кілем өрмегіндегі
жоғарыдан төмен қарай үш кейде төрт қатар болып тізілген жіп.
Тіл біліміндегі заттар мен құбылыстарға ат қою мәселелері, әйел
қолөнері материалдары негізінде анықталған уәжділік түрлері баяндалады.
Ономасиология мәселелері қолөнерінің жекелеген салаларын қазақ тіл
білімінде лингвистикалық тұрғыдан қарастырған зертеушілер – Р.Н.Шойбеков,
М.Ш.Өмірбекова, Ә.Б.Алмауытова, А. Оқа, Т.Б.Жаубасованың, т.б. еңбектерінде
тиісінше сөз болады.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулар аса күрделі тілдік таңба болғандықтан,
оларды лингвистикалық тұрғыдан ғана қарастыру жеткіліксіз; өйткені қолөнер
лексикасының мазмұны сан алуан сыртқы факторлармен байланысты болып келеді
де, адам санасында халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі, шаруашылық түрлері,
материалдық және рухани мәдениеті жөнінде ақпараттар жинақталған тілдік
және экстралингвистикалық білімдер жүйесін құрайды. Олай болса, әйел
қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық жүйесін, уәжді белгілерін
айқындаудың мәні ерекше.
Уәждеметану саласындағы атауға негіз болатын өзекті ұғым-түсініктің бірі
– уәж (мотив) термині. Уәж (мотив) адамның белгілі бір қажетін
қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке негізделген саналық тұрғыдан саралау,
анықтау. Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-тең бейнесін
белгілейді.
Зерттеуші Н.Уәлиұлы мотивті уәж, мотивированность дегенді уәжділік
деп қолданады [6]. Басқаша айтқанда, уәжділік – заттың белгісінің оның
атауынан, яғни тілде көрініс табуы. Уәждеме – тектес уәждер тобын
білдіретін термин.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулар өзара сабақтасып жатқан таңбалаушы –
таңбаланушы – таңба үштігінің нәтижесінде пайда болған. Тілдік ұжым өзінің
танымы тұрғысынан таңбаланушы нысанның өзіндік белгі-қасиетіне,
ерекшелігіне сай атау береді. Номинациялық акт барысында пайда болған
атаудың өзі оны қойған қоғамдық ортаның, тілдік ұжымның өмір тәжірибесінен
алынады. Олай болса тілдік таңбалар тілдік ортаның дүниетанымы, тұрмыс-
тіршілігінің тілдегі бейнесі болып табылады. Таңбаны бергенде адамдар
таңбаланушыны, яғни нысанды басқа нысаннан ажыратып тұратын белгісін
(уәжін) негізге алып таңбалайды. Мұндай белгілер түрліше болуы мүмкін:
түсі, көлемі, формасы, қызметі, материалы, екінші бір нысанға қатысы, т.б.
Тіл білімінде бұл белгілер, ерекшеліктер уәждер деп аталады. Таңба мен
таңбаланушы арасындағы осы уәждердің төркіні тілдік емес, басқаша айтқанда,
экстралингвистикалық негіздерге барып саяды. Кез келген атау ерекше мәнге
ие, ол белгілі бір уәжге негізделген. Осы уәждер атау беруші адамдардың
тұрмыс-тіршілігінің, қоғамдық-әлеуметтік өмірінің көрінісі деп танылады.
Әйел қолөнері материалдары негізінде біздің зерттеуімізде мынадай
уәжділік түрлері анықталып отыр: материал, пішін, көлем, түр-түс, қызметі
(қолданылуы), жасалу технологиясы т.б.
2. Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар
Әйел қолынан шыққан әрбір бұйым белгілі бір мақсатпен жасалып, күнделікті
тұрмыста бір немесе бірнеше қызмет атқарады. Айталық, киіз аталатын бұйым
киіз үйдің төбесін жабуға, жерге төсеуге, киім тігуге, қабырғаға ілуге,
кейбір салт-дәстүрді атқаруға қолданылады. Сол сияқты жүннен есіп жасаған
жуанды-жіңішкелі жіп, арқандар киіз үй жабынын бекітуге, көші-қон кезінде
заттарды буып-түюге, мал байлауға немесе оны жетекке алып жүруге, ат, түйе
жабдықтарын (шылбыр, бұйда, тұсау, өре, т.б.) жасауға т.б. пайдаланады.
Сондықтан затты белгілі бір мақсатпен дайындау және ол бұйымның қолданылу
ерекшеліктері сол заттың тұрмыстағы ролін, атқаратын қызметін анықтайды.
Мұндай экстралингвистикалық (тілден тыс) факторлар тілде өз ізін қалдырады.
Басқаша айтқанда, заттардың қолданылу орны мен ерекшелігінен мәлімет
беретін мұндай атаулар уәжі қызметіне байланысты этнографизмдерге жатады.
Киіз үйдің сүйегін (ағаш бөлшектерін – кереге, уық, шаңырақ) жасау ер
азаматтардың міндеті болса, оның жүннен, теріден жасалған жабдықтарын
дайындау әйелдердің міндеті болған. Киіз үй жабдықтарының көпшілігі дерлік
киізден жасалатыны баршамызға белгілі. Қазақ киіз үйінің сыртына тұтылатын,
ағаш қаңқасының сыртынан жабылатын, ыстық-суықтан, жауын-шашыннан қорғап
тұратын киіз жалпы атаумен жабу киізі деп аталады. Киіз үйдің жабу киізі
алты қанат үй көлемінде сәйкес келетін ши бойымен басылады. Оны қалыңдау,
ширақ етіп дайындайды.
Таулы жерлерде көктемнің, күздің түнгі салқындарында яки қыс ауасында
киіз үйде отыруға тура келген жағдайда үй ортасына отты мол жағып, от басын
айнала отырып, отқа жылынып әрі тамақтану үшін от басына төсеніш қажет
болған. Бұл киіз отқа ең жақын төселетіндіктен от киіз деп аталған. От
киіздің өзіндік шығу, даму тарихына көз жіберсек, адам мен табиғаттың қарым-
қатынасы, адамның табиғатты игеріп, өзіне қолайлы жағдай жасауы, осы
процестердің нәтижесінде қолөнер бұйымдарының үнемі жетіліп, дами келе жаңа
түрлерінің пайда болуын көреміз.
Қазақтың жерлеу салтында мәйітті үйден арулап орап алып шығуға арналған
киізді иман киіз деп атайды. Қарыс жерде қаза бар, өзекті жерде өлім бар
дейтін халқымыз өлім айтып келмейді деп қарт адамдар арасында иман киізін
арнайы жасатып, теңінде сақтайтын әдет болған.
Жай күндері шиыршықтап орап, алып қоятын, сыйлы қонақтар келгенде,
солардың астына төселетін, арнайы жасалған сәнді сырмақ – төр сырмақ деп
аталады. Төр сырмақ төрге төселетін болғандықтан өте әсем етіп жасалады,
қонақ көрпенің астынан салынады. Ескерте кететін бір жайт: жоғарыда
келтірілген от киіз бен төр сырмақ этнографизмдерінің қалыптасуына олардың
қолданылатын орны, яғни уәжі кеңістікке байланысты екендігі де дау
туғызбайды. Жалпы, атаудың қойылуына негіз болған белгілер бір емес,
бірнешеу бола беруі де мүмкін. Ол жөнінде ғылыми еңбектерде айтылып та жүр.
Дегенмен, біз бұл бұйымдардың тұрмыста атқаратын қызметін басым санап,
қызметіне байланысты атаулар тобына енгізіп отырмыз. Қысқасы, бұларды екі
уәжді (екі белгісі бар) атаулар деп санаймыз; нақты айтсақ: оның біріншісі
– атауға негіз болған себеп – оның қолданылатын орны, екіншісі – атқаратын
қызметі, қолданылу себебі.
Қазақ сырмақтары көлемі жағынан негізінен 4 түрге бөлінеді. Солардың
ішіндегі ең үлкені – көш сырмақ, екіншісі – төсеніш сырмақ, үшіншісі – төр
сырмақ, төртінші түрі төсек сырмақ деп аталады. Көші-қон кезінде түйеге
артқан жүктің үстіне сәндік үшін жабылатын сырмақты көш сырмақ дейді. Көш
сырмақтар көлемі 3-4 метрдей көлемде көштің сәнін арттыру мақсатымен арнайы
жасалып, әдемілігі жағынан кілемнен кем түспеген. Оны күнделікті төсеніш
ретінде пайдаланбаған, тек қажетті жағдайда ғана төрге бір салар бұйым
ретінде қолданған.
Төсек сырмақ. Сәнді етіп жасалған бұл сырмақ төсек үстіне салынады. Кей
жерлерде бұл төсек алды сырмағы аталады деп көрсетіледі [7, 58 б.]. Бірақ
этнографиялық, мәдениеттану саласындағы еңбектерге зер салып қарасақ,
екеуінің қызметі екі басқа екендігі байқалады. Дәлірек айтқанда, төсек
сырмақ адамның жататын, тынығатын төсекағаштың (кереует) үстіне салынса,
төсек алды сырмақ жертөсектің орнына (жерге салатын төсектің орны) немесе
төсекағаштың алдына төселеді.
Жасау сырмақ. Қазақ дәстүрінде ұзатылатын қызға жасау дайындағанда, қыз
жасауына енетін дүние-мүліктерді жұптап емес, тақ сандарды білдіретін
өлшемдермен жасаған. Мысалы, әрбір жасау түрін 3, 5, 7, 9, 15 тіпті 41-ге
дейін жасағандығы туралы деректерді оқимыз [8, 132 б.]. Әдетте, ауқатты
отбасылар жасау түрін жетіден жоғары етіп жасаған. Яғни, жасауға
дайындалған көрпелер жетеу болса, сырмақ та, жағалы киім де жетіден болған.
Қызға алты жастан жинасаң асады, жеті жастан жинасаң жетеді деп санаған
халқымыз жасау сырмақты ерте бастан дайындап, теңге буып сақтаған. Мұндай
жасау сырмақтарының құрамына келін болып түскен елдегі үлкен шаңырақтың
отына салуға, абысын-ажын, қайын-қайнағалардың сыйлыларына арналған киіт
сырмақ, отау үйіне арналған отау сырмақтар енеді. Бұрынғы қазақ тұрмысында
мал шаруашылығындағы жұмыстарға, көшіп-қонуға ең қажетті бұйымдардың бірі
арқан-жіп болған. Күнделікті тұрмыста арқан-жіпті киіз басуға, киіз үйді
бекітуге, т.б. жиі қолданған. Арқан деп көбінесе шетпұшпақ өлі жүндер мен
жабағы жүн, түйе жүні, ешкі жүні, жылқы қылынан есіп жасалатын ұзын, жуан,
ең мықты жіпті айтады. Әйел қолөнерінің арқасында дайындалып, түрлі қызмет
атқаратын арқан, желі, ноқта, т.б. және әртүрлі баулар мен жіптер есіп
жасалатын жіп түріне, ал басқұр, жел бау, нар ноқта, тең таңғыш, құр жіп,
т.б. аталатын заттар тоқып және өріп жасалатын жіп тобына жатады. Арқандар
сонымен бірге қайыс таспалардан өріліп те жасалатын болған. Арқанның
шаруашылықта, күнделікті тұрмыста атқаратын сан түрлі қызметіне орай
қалыптасқан бірсыпыра атаулар бар. Ол атаулардың бойында дәстүрлі қазақ
мәдениетін танытатын ақпарат сақталған. Қосақ арқан. Ертеректе қазақ аулы
қойды қосақтап сауатын болған, сондықтан ол арқанның ішіндегі ең ұзыны
болып табылады. Тілімізде қосақ арқан аталатын бұйым қосақ тұлғасында да
қолданыла береді. Соған орай бұл заттың түрлері қой қосақ, салма қосақ,
шалма қосақ, керме қосақ, т.б. деп жіктеледі.
Керме арқан – той-томалақ, мереке, ас беру сияқты ұлы жиындарда ауыл
сыртына жуан, мықты аштардан баған орнатып, сол ағаштың екі ортасына қатты
тартылып керілген ұзын да мықты арқан.
Бұрынғы уақытта керме арқан көбінесе кісі үзілмейтін ауыл ағасы, билер
мен байлардың үйлерінің маңына тартылған. Бұл да қазақ мәдениетінің өзіндік
бір көрінісі ретінде көңіл аударады. Өйткені керме арқанның гигиеналық,
экологиялық, этикеттік мәні болған. Бұрынғы дәстүрде үйдің есігіне яки
түбіне дейін ат үстінде келу әдепсіздік саналған, кім болса да өте бір
асығыс, қиын жағдай болмаса, ауылға жақындап келгенде, үйден аулағырақ
жерде атынан түсіп, үйге жаяулатып келген. Оның үстіне аулағырақ жердегі
керме арқанға аттарды байлап қою ауыл-үй тазалығын қамтамасыз еткен. Керме
арқанды қашаған жылқының алдынан керіп ұстауға да пайдаланатын. Осы
бұйымның этномәдени семантикасынан оның ұзын арқан екендігі байқалады. Керу
деген сөздің өзі де кең жазу, созу деген ұғымды білдіреді, олай болса,
керу үшін арқанның неғұрлым ұзын болуы керектігі өзінен-өзі түсінікті болып
шығады. Сонымен бірге, керме арқанның киелілік қасиеті бар деп саналған.
Сондықтан байырғы қазақ қауымында ит-құстан сақтану үшін қора маңынан керме
арқан керетін ырым орын алған.
Желі арқан – мал сауу үшін отбасы малдарының төлдері мен енелері
байланатын, арнайы керілген арқан. Желі арқан мықтылық үшін, негізінен,
арқанға қыл қосылып есіледі. Халық тілінде бұл арқан түрі желі, желібау деп
те қолданыла береді. Желі арқанның, яғни желінің бұзау желісі, құлын
желісі, бота желісі сияқты түрлері болады.
Киіз үйге байланысты қолданылатын бірсыпыра арқан атаулары да олардың
атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқандығы төмендегі этномәдени
деректерден байқалады. Бұл ретте белдеу арқан, жел арқан, басқұр арқан,
салма арқан, т.б. түрлерін атап көрсетуге болады.
Жел арқан жел соғатын жаққа қағылған, кей жерде күйеу қазық деп аталатын
қазыққа мықтап байланады. Өйткені бұрынғы салт бойынша ұрын келетін күйеу
жел көп соғатын ауылдың сырт жағымен келетін болған.
Күнделікті қажеттілікке арнап қазақ әйелдері неше түрлі жіптер мен баулар
жасаған. Бау мен жіптер бір нәрсені бекіту, байлау үшін қолданылғанмен,
екеуінің өзіндік айырмашылықтары бар. Жіп дегеніміз жүннен есілген
кішігірім арқанша. Жіп әр уақытта да қандай шаруаға болса да жұмсала береді
және ешбір затқа ұзақ уақытқа тұрақты байланып бекіп қалмайды. Ондай жіп
түрлеріне мынадай бұйымдарды жатқызуға болады: бас жіп – мал байлауға
арналған жіп, өре жіп – аттың аяғына өре салатын жіп, тең жіп – теңді буып
қоятын жіп, тұсау жіп – аттың екі аяғынан байлап, тұсап қоятын жіп, тіз жіп
– түйені тіздейтін (тізерлеп байлайтын) жіп (тізде, тізе сөздерінің түбірі
– тіз), үзеңгі жіп – түйеге ерсіз мінгенде аяқты салып отыратып, үзеңгі
орнына қолданатын жіп, күрде жіп – бие сауғанда бір аяғын мойнына аса
байлап қоятын жіп, яғни биені күрделеуге арналған жіп, бұғалық жіп –
жылқыны бұғалықтауға арналған жіп, т.б.
Бұлардан басқа эстетикалық қызмет атқаратын бау-шу, басқұрлардың түрлері
болған. Мәселен, аяқ бау, қызыл басқұр, ақ басқұр, үзік бау, т.б.
2.1 Қолөнердегі қолданылатын материал атауларының семантикасы
Әйел қолөнерінде дайындалатын дәстүрлі бұйымдардың (киіз, киім, кілем,
алаша, сырмақ, арқан-жіп, бау-шу, ши) ерекшелігіне қарай ерте замандардан
бері қолданған шикізаттары төрт түлік малдың жүні мен терісі, аң терілері
мен құстың мамығы және өсімдіктер болды.
Қолда бағылатын төрт түлік малдың және жабайы аң-құстардың денесінің
үстіндегі түгі, қылшығы жүн деп аталатындығы белгілі. Қазақ халқының
ғасырлар бойғы негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан отыратын
баспана – киізі үйдің жабыны да, күнделікті киім де, төсеніш пен жамылатын
көрпе де, малға және көші-қонға қажетті арқан-жіптер мен киіз үйге қажетті
бау-шулар да осы жүннен жасалды.
Қой жүні жабағы, күзем жүн, тоқты жүні, қозы жүні, өлі жүн, шет-пұшпақ
деп ажыратылады. Жабағы деп қой мен түйенің жазғытұрымғы ұйысқан қысқы
жүнін айтады. Күзем жүнге қарағанда қылшығы аз, түбіті көп болғандықтан
көбіне тоқымашылық кәсібінде молырақ пайдаланылады. Жүннің осы қасиетіне
орай оны ұрғашы жүн деп те атаған.
Қойдың күзде қырқылған жүні күзем жүн деп аталады. Күзем жүннің түбіті
жабағыға қарағанда аз, жүн талшықтары қысқалау әрі қылшығы молырақ болып
келеді. Сондықтан ел арасында бұл жүн еркек жүн деп те аталған. Күздігүні
мал жүнін қырқып алуды күзем алу дейді. Сонымен бірге шілдеде, тамыз айының
басында қозылардың жүні де қырқылады. Оны қозы күзем дейді.
Көктемде малдан түлеп түскен жүнді, сол сияқты мал терісінен жұлып яки
жидітіп алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында, пұшпақтарында білтеленіп
жүрген жүндері өлі жүн деп атайды. Қойдың өлі жүні мамыр айында қырқылады.
Шет-пұшпақ жүн деп қотан арасында түсіп қалған, бұта басына жиналған, бау-
шу ескеннен қалған үзік жүндерді айтады. Мұндай жүндер көбінесе арқан-жіп
есуге жұмсалған.
Ешкі жүнін түріне қарай түбіт, қылшық деп атайды. Түбіт – қылшық жүннің
астындағы үлпілдек, биязы жүн, ал қылшық – жүннің ірі әрі қатқыл талшығы.
Жылқының жал-құйрығы қыл деп аталады. Жал-құйрықтан көбінесе арқан-жіп
есіліп, сүзгі тоқылған, тұзақ есілген. Сонымен бірге жылқы қылын терімен
қаптап көпшік, жастық, бөстек жасауға, қобызға тағуға қолданған.
Жылқы қылынан есілген, жылқы терінің иісі сіңген арқанды жолаушылар
өздерімен бірге алып жүрген. Өйткені ұзақ жолда бір жерге жатып, айдалада
түнеуге тура келгенде, қыл арқанды шеңбер сияқты етіп тастап, адам соның
ортасына жатып алаңсыз ұйықтай берген, өйткені мұндай арқан жатқан жерге
жылан, жәндіктер жоламайды екен.
Зерттеушілердің пікірінше, жан-жануарлар терісінде өсетін жүннің,
қылшықтың қандайын болмасын жинақтап, бір сөзбен түк деп атайды. Көне түркі
тілінде тү – денедегі қылшық, шаш, жүн, қауырсын, ал түк шаш және
жүн деген ұғымда қолданылған [ДТС, 594-595 бб.]. Көне түркі тіліндегі тү
түбірі тіліміздегі түбіт, түле, түк (тү-к), түт (жүнді түту дегендегі)
сөздерінің құрамында ұшырасады. Бұл жерде түк атауы жалпылық ұғымда
қолданылып тұр. Төрт түліктің түгі құрамы мен сапасына қарай жүн, қыл, түк
деп бөлінеді. Жүн түбіт пен қылшықтан тұрады және ол қой мен ешкінің, сиыр
мен түйенің терісінде өседі. Ал жылқының құйрық-жалына шыққан ұзын қылшық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қолөнер атауларының семантикасы
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Түркістан – 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қазақ тілі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
_______ ф.ғ.к., доцент Г.Жылқыбай
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қолөнер атауларының семантикасы
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Усманова Дилшода
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доц.қ.а.Б.Жүсіпова
Түркістан – 2010
ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Факультеті _ филология_
Мамандығы _050117-қазақ тілі мен әдебиеті___
Кафедрасы ___Қазақ тілі__
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке Усманова Дилшода
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Қолөнер атауларының семантикасы
жоғары оқу орны бойынша ________"______"_______№_____ бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі ____"____"____________
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері: Қазақ тіліндегі қолөнерге байланысты
атаулардың этнолингвистикалық табиғатын ашу, айқындау барысында 10 томдық
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің, 15 томдық Қазақ әдеби тілінің
сөздігінің жарық көрген үш томының, Қазақ тілінің аймақтық сөздігінің,
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінің, Қазақ совет энциклопедиясы
мен Қазақ ұлттық энциклопедиясының, І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі мен А.Құралұлының Қазақ дәстүрлі мәдениетінің
энциклопедиялық сөздігінің, т.б. сөздік және халық ауыз әдебиеті үлгілері
мен көркем шығармалар материалдары пайдаланылды. Сондай-ақ әйел қолөнері
жөніндегі азды-көпті деректер ұшырасатын С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов,
Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, С.Мұқанов, М.Мұқанов, Ә.Ысқаққызы, т.б.
этнографтар мен өнертанушы ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен
деректер алынды.
Диплом жобасында көрсетілген мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының
қысқаша мазмұны:
Қазақ мәдениетіндегі қолөнер атауларының лингвомәдени сипаты
Қолөнер атауларының семантикасын зерттеудің лингвомәдени аспектісі
Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің ұлт мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар).
Қолөнер атауларының лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының этномәдени
мазмұны
Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар
Қазақ қолөнеріне қатысты киім атауларының лингвомәдени сипаты
Киім атауларының лингво-семантикалық мәні
Қолөнер, кәсіп атауларын білдіретін лингвомәдени бірліктер
Зергерлік бұйымдардың сакральды мәні
Әйел қолөнеріне қатысты онимдердің этномәдени мазмұны
Графикалық материалдарының тізімі (міндетті сызбалардың дәл көрсетілуімен)
______жоқ__________________________ __________________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық
мәні (Қыз Жібек және Қозы көрпеш – Баян сұлу жырлары бойынша). Филол.
ғыл. канд... дисс. авторефераты. – Алматы, 2001. – 24 б.
2 Жанпейісов Е. Этнолингвистика Ана тілі. 1994. 23 мамыр.
3 Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. –Алматы: Қазақстан, 1997. –96 б.
4 Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007. –232 б.
5 Медеубеков К.У., Сарбасов Т.И. Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.
–Алматы, 1980. – 340 б.
6 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.
7 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. –
272 б.
8Жәнібеков Ө.Культура казахского ремесла. – Алматы: Өнер, 1982.– 144 с.
9 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Өнер, 1987 –128 б.
10Жанпейісова С. Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы: Фил.ғ.к...
дис.автореф. – Алматы, 1996. – 30 б.
11 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: Қазақстан баспа үйі
– 2000. – 256 б. – 239 б.
1 Жоба (жұмыс) тараулары көрсетілген жоба (жұмыс) бойынша
кеңестер
Тарау Кеңесші Мерзімі Қолы
Кіріспе Б.Жүсіпова 20ХІІ. 2009
І ТАРАУ Б.Жүсіпова 20І. 2010
ІІ ТАРАУ Б.Жүсіпова 20ІІІ. 2010
Қорытынды Б.Жүсіпова 20ІҮ. 2010
Диплом жобасын (жұмысын) дайындау кестесі
Тараулардың аттары, зерттелген Ғылыми жетекшіге Ескерту
мәселелердің тізімі ұсыну мерзімі
1. Кіріспе (Жұмыстың жалпы 25ХІ.2009
сипаттамасы)
2. І ТАРАУ. Қазақ мәдениетіндегі25І.2010
қолөнер атауларының
лингвомәдени сипаты
1.Қолөнер атауларының семантика
сын зерттеудің лингвомәдени
аспектісі
2.Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің
ұлт мәдениетімен
сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден
жасалған бұйымдар).
3. Қолөнер атауларының
лексика-семантикалық,
тақырыптық топтары -ның
этномәдени мазмұны 25ІІІ.2010
ІІ ТАРАУ. Қазақ қолөнеріне
қатысты киім атауларының
лингвомәдени сипаты.
1.Киім атауларының лингво -
семантикалық сипаты.
2.Қолөнер, кәсіп атауларын
білдіретін лингвомәдени
бірліктер
3.Зергерлік бұйымдардың
сакральды мәні .
3. Қорытынды. 25ІҮ.2010
Тапсырма берілген күні 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі доц. Г.Жылқыбай
Жобаның (жұмыс) жетекшісі доц. қ.а. Б.Жүсіпова
Студент тапсырманы орындауға қабылдады Усманова Дилшода
Мазмұны
Кіріспе (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8
І ТАРАУ. Қазақ мәдениетіндегі қолөнер атауларының лингвомәдени сипаты
1.1 Қолөнер атауларының семантикасын зерттеудің лингвомәдени
аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .9-10
1.2 Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің ұлт мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған
бұйымдар) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..11-13
1.3 Қолөнер атауларының лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының
этномәдени
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 13
1.3.1 Әлеуметтік және гендерлік сипатына байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3.2 Салт-дәстүрге, наным-сенімге байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... .13-14
1.3.3 Халық, ру, тайпаға, жер-су аттарына байланысты қалыптасқан
атаулар...14
1.3.4 Адам мен жан-жануардың дене мүшелеріне байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-15
2. Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан
атаулар ... ... ..15-18 2.1 Қолөнердегі қолданылатын материал атауларының
семантикасы ... ... ...18-27
ІІ ТАРАУ. Қазақ қолөнеріне қатысты киім атауларының лингвомәдени сипаты
2.1 Киім атауларының лингво-семантикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-33
2.2 Қолөнер, кәсіп атауларын білдіретін лингвомәдени
бірліктер ... ... ... ... .33-41
2.3 Зергерлік бұйымдардың сакральды
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-50
2.4. Әйел қолөнеріне қатысты онимдердің этномәдени
мазмұны ... ... ... ... .50-53
2.5. Әйел ~ана тілі және әйел~ана қарым-қатынасының
этномәден
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .54-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 61-62
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол
өзінің кумулятивтік (сақтап – жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам
қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа
жеткізуші құрал. Тілдің осындай қызметінің арқасында ғана халықтың өмір
сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының
сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осымен
байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани
мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау – қазіргі тіл
білімінің этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік
лингвистика сияқты бағыттарының негізі болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда,
ата-бабаларымыздың материалдық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі,
ретінде қолөнер атаулары практикалық та, эстетикалық та қызметті қатар
атқарған.
Бұл ретте әр алуан лексикалық бірліктердің екінші деңгейдегі мағыналарын
– этнолингвистикалық мағыналарын тіл білімі тұрғысынан басқа ғылым
салалары деректірімен ұштастыра отырып зерттеу, көпшіліктің жадынан шыға
бастаған қазақ қолөнеріне байланысты атауларды жаңа сапада қайта
жаңғыртудың, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, оның оралымдылығын арттыра
түсудің мәні ерекше. Бұл мәселенің өзі осы жұмыстың өзектілігін белгілейді.
Қолөнер атауларының қазақ мәдениетін қалыптастырудағы қызметі мен оның
әлеуметтік-гендерлік табиғатын анықтау (еркектерге тән іс, әйелдерге тән
іс деп бөлінетінін және соған қатысты атаулардың құрамын анықтау), сол
арқылы қазақ қолөнерінің қоғамдағы орны мен рөлін айқындау бүгінгі күндері
арнайы зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі болып отыр.
Қолөнер бұйымдарының ономасиологиялық тұрғыдан уәжділік қасиеттерін
анықтауды тілдік және тілдік емес (экстралингвистикалық) мәнділіктермен
байланыстыра қарастыру және ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сай
этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу жүргізу де тақырыптың
өзектілігін дәлелдей түседі.
Ұлттық мәдениетімізді зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі
күнде мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса
алатындығы да жұмыстың өзектілігін айқындайтындығы күмән тудырмаса керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – материалдық
және рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтін қазақ қолөнеріне
байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық
табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, қазақ қолөнерінің болмыс-бітімін
ономасиологиялық жүйе негізінде анықтау. Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- қолөнерге қатысы атауларды халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі
сөздіктер мен түрлі саладағы зерттеу еңбектерінен жинақтау, жүйелеу;
- қазақ тіл біліміндегі жалпы қолөнер лексикасының зерттелу тарихы мен
қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасау;
- қазақ қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық
топтарын айқындау;
- қазақ қолөнерінің ұлттық мәдениетімізді қалыптастырудағы алатын орнын
қолөнер мен рухани мәдениеттің қарым-қатынасына қатысты жинақталған
материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау;
- этномәдени мәнді атаулар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы
этюдтерді ашу;
- ономасиологияның теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, қолөнерге
байланысты атаулардың семантикалық, этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін
этнографизмдер негізінде айқындау;
- қазақ қолөнеріне қатысты қалыптасқан атаулардың табиғатын тілдік және
тілдік емес (экстралингвистикалық) факторлар арқылы анықтай отырып, оның
ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени өмірдегі орнын, этномәдени
мазмұнын қарастыру.
Зерттеудің нысаны. Ұлттық қолөнеріне байланысты атаулардың семантикасы
сипаты мен этнолингвистикалық негіздері.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысы мен дереккөздерді жинау барысында
сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, атаулардың мағыналық өрісін анықтауда
лексика-семантикалық талдау, диахронды-синхронды сипаттама, семасиология
лық, ономасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тіліндегі қолөнерге байланысты атаулардың
этнолингвистикалық табиғатын ашу, айқындау барысында 10 томдық Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінің, 15 томдық Қазақ әдеби тілінің сөздігінің
жарық көрген үш томының, Қазақ тілінің аймақтық сөздігінің, Қазақ
тілінің диалектологиялық сөздігінің, Қазақ совет энциклопедиясы мен
Қазақ ұлттық энциклопедиясының, І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі мен А.Құралұлының Қазақ дәстүрлі мәдениетінің
энциклопедиялық сөздігінің, т.б. сөздік және халық ауыз әдебиеті үлгілері
мен көркем шығармалар материалдары пайдаланылды. Сондай-ақ әйел қолөнері
жөніндегі азды-көпті деректер ұшырасатын С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов,
Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, С.Мұқанов, М.Мұқанов, Ә.Ысқаққызы, т.б.
этнографтар мен өнертанушы ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен
деректер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмыстың негізгі
теориялық және практикалық мәні – осы зерттеудің теориялық тұжырымдары мен
нәтижелері негізінде қазақ қолөнеріне байланысты атауларды әлі де зерттей
отырып, қолөнер атауларының семантикасын адам мен табиғат, тіл мен
мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет сабақтастығы арқылы этнос
болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары
оқу орындарының филология факультеттерінде Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы, Этнолингвистика, Қазақ тілінің ономасиологиясы,
Лингвомәдениеттану атты пәндерден дәріс оқу барысында, семинар сабақтары
мен арнайы курстар өткізуде, сондай-ақ әртүрлі сөздіктер мен сөздік
мақалалар дайындау барысында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ТАРАУ. Қазақ мәдениетіндегі қолөнер атауларының лингвомәдени сипаты
1.1 Қолөнер атауларының семантикасын зерттеудің лингвомәдени аспектісі
Халықтың дүниені танып білуі, өзі өмір сүріп отырғын ақиқат дүниеге
деген көзқарасы күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі, шаруашылығы мен кәсіби
қызметіндегі тәжірибеге негізделген. Қандай да болсын белгілі бір зат пен
құбылысты тану, оның сыртқы бейнесі мен адамға тигізетін пайда-зиянын
ажырата білу, оның түрлі әсерін бақылап, түйсіну, күнделікті тәжірибеде
қолданудың нәтижесінде жүзеге асады. Танылған заттар мен құбылыстар айрықша
қасиеттеріне, өзіндік ерекшелігі мен пішініне, адам санасында қалдырған
әсеріне қарай белгілі бір атауға ие болады. Бұрынғы тұрмыстағы адам ақыл-
ойы мен еңбегінің арқасында жасалған сан алуан заттар, бұйымдар, құбылыстар
халқымыздың этнографиялық мұрасы болып табылады. Олай болса этнографизмдер
дегеніміз – этнографиялық заттар мен құбылыстардың атауы. Басқаша айтқанда,
этнографизмдер дегеніміз – өткен тұрмысымызда болған, көбі әлі де
қолданылып келе жатқан тұрмыстық бұйымдардың, белгілі бір кәсіпке,
шаруашылыққа, салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге, баспанаға, киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң
тәртібіне, әдеттік правоға байланысты қолданылатын, халқымыздың тұрмыстық
және тілдік өзіндік ерекшелігін көрсететін арнаулы атаулар мен сөз
тіркестері [1, 18 б.]. Этнографизмдерді зерттейтін сала тіл білімінде
этнолингвистика деп аталады. Этнолингвистиканың негізгі мақсаты – қазақ
тілінің қазіргі қалпындағы ерекшеліктерді емес, өткен тұрмыстағы халық
тәжірибесінен туған ұлттық болмысымызды, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне
байланысты қалыптасқан этномәдени ұғымдарды зерттеу. Олай болса көне
этнографизмдерді жинақтап толықтыруда, ұлттық сөздік қорымызды, байырғы төл
сөздерімізді жаңғыртуда тіл біліміндегі осы саланың маңызы зор екендігі
айқындала түспек.
Осы бағыттағы зерттеулер қазақ ұлттық болмысының бүгіні мен өткенінің
ілектес екенін жаңа қырынан танытуда (Ә. Қайдар, М. М. Копыленко,
Е. Жанпейісов, т.б.).
Тілімізде сақталып қалған көптеген халықтық атаулар мен көнерген
сөздердің астарында этнографиялық мән, этнофразеологизмдер жататындығын Р.
Сыздық, Н. Уәли, Г. Смағұлова сияқты ғалымдар өз зерттеулерінде тарихи,
тілдік, мифтік, этнографиялық, танымдық мәліметтерге сүйене отырып, өз
тұжырымдарын келтіреді.
Атап өтерлік жайт: қазіргі уақыттағы тіл арқылы мәдениетті тану
лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз болған және
әлі де жалғасын тауып келе жатыр. Дегенмен, бүгінгі күні ара жігін ажырата
қоймаған осы екі ғылым саласының көп жағдайда ортақ, ұқсас жақтары
болғанмен, өзіндік ерекшеліктері айқындалу үстінде. Оны В.Телияның, В. А.
Маслованың, А. Сейсенованың, А. Сейілханның т.б. зерттеушілердің ой-
пікірлерінен байқауға болады.
Зерттеуші А. Исламның пікірінше, қазіргі лингвистиканың құрылымдық, яғни
тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида
негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның (тілдің)
функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық
үрдіспен байланыстыра зерттеулердің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл
көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық
дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін
лингвомдениеттану ғылымы пайда болды [2, 5 б.].
Жоғарыдағы пікірлерді жинақтай келгенде, лингвомәдениеттану – этнос
мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәдени-тілдік деректерін
сипаттайтын, жұрт мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын,
ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек
болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, тілдік деректерді
ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен
ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет
арқылы танудағы бітімімен басқа тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-
әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән [3, 24 б.].
Ал, этнолингвистика жоғарыда аталып өткендей, тіл мен мәдениеттің өзара
қатынасының бүгінгі қалпын емес, өткен өміріндегі ұлттық болмысты, мәдени
ұғымдарды зерттейді. Бұдан, әрине, этнолингвистиканың синхронды сипаты
мүлде болмайды деген ұғым тумауы керек. Қысқасы, этнолингвистика – тіл
ғылымының басқа салаларынан өзіндік ерекшелігі бар, проф. Е. Жанпейісов
көрсеткендей, этносқа қатысты мәдениеттанымдық, этнологиялық,
мифологиялық, лингвистикалық және фольклористикалық зерттеулердің синтезі
ретінде көрінетін тоғыспалы ғылым [4].
Сайып келгенде, этнографизмдердің де, лингвокультуремалардың да (мәдени
мәнді атаулар), көздейтін мақсаты – адамның дүниетанымындағы ақиқат
дүниенің бейнесінің қалай қалыптасқанын, заттар мен құбылыстардың
күнделікті өмір тәжірибесінде қолданылуының, мәдени тұрақтылыққа ие
болуының, қандай да бір құндылығымен ерекшеленуінің және оларды қолданудың
салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа айналуының себеп-негіздерін анықтау.
Қазақ халқының қолөнері, оның ішінде әйелдерге тән салалары, оған
байланысты салт-дәстүрлер мен ырым-жоралғылар, мифологиялық түсініктері
тілімізде сақталған. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып, тұтас
құрылым жүйесінде алып қарастырып, ұлт мәдениетінің бейнесі деп
сипаттауға болады. Осымен байланысты тіл байлығының этнотанымдық мәнін
анықтау арқасында ұлтымыздың материалдық мәдениетімен бірге рухани, мәдени
болмысын да саралап тани түсеміз.
1.2 Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің ұлт мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар)
Әйел қолынан тері, жүн, мата сияқты материалдардан жасалатын тұрмыстық
яки сәндік бұйым түрлері сан алуан. Теріден жасалатын бұйым атаулары:
тулақ, кебежеқап, тізеқап, т.б.
Күнделікті тіршілікте жиі қолданылған тұрмыстық бұйымдардың бірі – тулақ.
Тулақ деп кей жерде көбінесе тайдың терісін шикідей керіп кептірген
төсенішті айтады. Сондықтан оны тайтері деп те атай береді. Терінің майын
алған соң, оны тегіс жерге, тақтайға керіп, шегелеп тастайды. Көлеңкеде
кептіріп алған соң оның үстіне бөстек, көрпе, жержастық аталатын бұйымдарды
салып, төсеніш ретінде пайдаланады.
Тулаққа байланысты қалыптасқан дәстүр бойынша ертеректе күйеу жігіт қайын
жұртына алғаш келгенде, оны босағаға тулақ төсеп отырғызады екен. Күйеу
жігіттің қайынатасының төріне шығып отыруына қақысы болмаған, яғни, бұл
күйеу жігітке қойылатын тыйымның бірі. Ел іші болған соң түрлі оқиғалар
болып тұрады. Сондай оқиғалардың біріне қатысты ...атаңның төрі тұрмақ
көріне кірерсің деген сөз қалған. Осыған байланысты ел ішінде сақталған
мынадай бір аңыз әңгіме бар. Ертеде бір жас жігіт қайынатасының үйіне
келгенде, жеңгелері күйеудің астына тулақ төсеп отырғызып қойыпты. Сол
үйдің үлкен қабаған иті бар екен, бөтен адамды көріп қалып, арс етіп үріп
қалғанда, күйеу жігіт шошып кетіп, төрден бір-ақ шығыпты. Жеңгелері бетін
шымшып: Масқара-ай, күйеу жігіт атамның төріне шығып кетті ғой, –
дегенде, ол есік жақтағы төбетті қолымен нұсқап: Апандай бәлекет арс етіп
ұмтылса, атаңның төрі тұрмақ, көріне кірерсің, – деген екен.
Теріден жасалған бұйым түрлері көп болған, соған орай қалыптасқан атаулар
да мол: тайжақы, тон, ішік, тізеқап, шалбар, желетке, кеудеше, жеңсе,
алшалғы, тымақ, құлақшын, бөрік, алдаспан бауы, айыл, ноқта, жүген, адырна,
бау, баулық, белдік, божы, желдік, желкелік, тебінгі, т.б.
Тоқыма бұйым атаулары. Тоқымашылық о бастан-ақ әйелдерге тән кәсіп, өнер
түрі болып қалыптасқан. Ол алғаш әйелдердің өсімдіктер мен жүннен тұрпайы
киім тоқуынан басталған.
Күні бүгінге дейін тұрмыста алаша, құр, шекпен, кілем тәрізді тоқыма
бұйымның көптеген үлгілері кездеседі.
Мақтадан тоқылған маталар бөз, боз, тор, шыт деп аталған. Мал жүнінен де
иіріп, жүн маталар тоқылған. Ал жібек маталар Қытай мен Самарқаннан,
Ферғанадан тарады.
Алаша деп әртүрлі жіптен өрмек арқылы арқау салып жолақтап тоқылған,
көбінесе жерге төсейтін тақыр кілем, төсеніш түрін айтады. Оның түрлері:
әрекет жүн алаша – жүннен тоқылған алаша, кілем шалша – ою-өрнек салып
тоқылған алаша, қарала – алашаның жергілікті атауы, терме алаша терулі
алаша – әшекейлеп, өрнек салып тоқыған алаша, мақта алаша – мақта жібінен
тоқылған алаша, т.б.
Киіз үй бөлшектерін байлап бекіту үшін және сәндік мақсатпен өрмекпен
тоқылған енсіз, ұзын тоқымаларды құр деп айтады. Оның бір тұрі – басқұр –
уық пен керегенің түйіскен жерін сыртынан бастырып тартатын әрі сән беріп
тұратын, өрнекті, жалпақтау құр. Дөдеге құр – дөдегенің сыртынан оралатын
құр түрі, құрбау – киіз есіктің екі иін бауы, аяққұр – туырлықтың етегін
бастырып тартатын құр, тең құр – тең бууға арналған құр, т.б. Бұлардан өзге
құрдан жасалған заттар құр белбеу, құр дорба, құр басжіп, құр аяққап, құр
қоржын, құр алаша, т.б. деп аталады.
Шекпен тоқу әр аймақта да кездесіп отырған. Шекпеннің қазақ арасындағы
атаулары: түйе жүн шекпен, биязы шекпен, таңдай шекпен, қой жүні шекпен,
шидем шекпен, су шекпен, бояулы шекпен, шым шекпен, түбіт шекпен, ала
шекпен, ақ шекпен, әр шекпен, т.б.
Ерте заманнан бері қазақ тұрмысында мықтап орын алған, бүгінгі күнде де
маңызын жоймаған, өте тығыз тоқылатын, өте төзімді, ұзақ уақыт сақталатын
бағалы үй бұйымдарының бірі – кілем деп аталатыны белгілі. Ертеде кілемді
жерге төсеумен бірге туырлық пен үзіктің орнына да жапқан, әрі сән үшін,
әрі жылылық үшін керегенің ішінен де тұтылған. Халық арасындағы Үй жасауы
– кілем деген сөздің өзі-ақ оның қазақ тұрмысында қаншалықты орын алғанын
көрсетеді. Кілемді алтын, күміс бұйымдармен бірге байлықтың, баршылықтың
белгісі деп санаған. Кілем қыз жасауының елеулі құрамына кірген; сыйлы
қонақтарға арнап кілем төсеу, кілем төсеп қарсы алу, көшіп-қонғанда
салтанаттыққа түйеге кілем жабу сияқты дәстүрлермен бірге оны құн төлеуге,
сый-сияпат жасауға да пайдаланған. Кілем тоқу – қай халықта да ерекше орын
алған кәсіп. Қазақ тұрмысында өрмек тоқумен айналысатын қыз-келіншектер,
әйелдер арасынан кілем тоқуды кәсіп еткен шеберлер шыққан. Оларды кілемші
деп арнайы бөліп атайды [5, 54 б.].
Қазақ арасына кілем тоқудың кең тарағанын және әр жерде әртүрлі мәнермен
тоқылатынын төмендегі атаулардан байқау қиын емес. Масаты кілем, тақыр
кілем, арабы кілем, алаша кілем, тұс кілем, хан кілемі, шешенгүл кілем,
шатыргүл кілем, самаурынгүл кілем, т.б.
Қазақ жерінің түрлі аймағында түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке,
қамыс тектес ши деп аталатын өсімдіктен тоқылған бұйым да ши деп айтылады.
Ши тоқу өнері қазақтарға, қырғыздарға, түрікмендерге, қарақалпақтарға, т.б.
халықтарға көне заманнан бері белгілі болған. Шиді жүнмен орап, оны
өрнектеп тоқып, керегенің сыртына тұтуға, үй ішіндегі аяқ-табақ, ошақ басын
қоршап, көлегейлеп қоюға, киіз үйдің есігіне ұстауға, құрт жайып кептіруге,
киіз басу жұмыстарына, киізді ылғалдан сақтау үшін жерге төсеуге, тары сүзу
үшін шыпта жасауға пайдаланған. Шидің түрлеріне байланысты мынадай атаулар
кездеседі: ақ ши – қабығынан аршылған ақ шидің жүн оралмай, ою-өрнексіз
тоқылған түрі, шым ши шидің түрлі түсті жүн орау арқылы өрнектеп тоқылған
түрі (жергілікті тілде шымырау ши), орама ши ораулы ши – өнебойына
тұтастай емес, әр жерінен аралатып жүн оралған ши, шидек – құрт жаятын
кішкене ши, терме ши – шым ши, өреше – киіз үйдегі ас-су тұратын жерді
қоршап қойған ши, дүзтеру ши – қошқар мүйіз өрнегімен жүн орап тоқылған ши,
т.б.
1.3 Қолөнер атауларының лексика-семантикалық, тақырыптық топтарының
этномәдени мазмұны
1.3.1 Әлеуметтік және гендерлік сипатына байланысты қалыптасқан атаулар
Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар
төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс
алып келеді.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай адамдардың киген киімінен, тұрмыстық
бұйымдарынан, тұратын үй-жайынан байқалады. Зат, бұйымдардың атқаратын
қызметі ортақ болғанмен, олар әрбір адамның тұрмыс дәрежесіне, қоғамдағы
орнына қарай сапасы, жасалу технологиясы, көркемдігі жағынан әртүрлі болып
жасалады. Яғни бай мен кедейдің, хан мен қарашаның, т.б. әлеуметтік
топтардың ерекшеліктері олардың пайдаланатын заттарынан көрініп тұрады.
Қазақтың бұрынғы тұрмысында әрбір әлеуметтік топтың киім үлгілері болған.
Әлеуметтік уәжділік адамдардың жасына, жынысына, кәсібіне байланысты киіну
салтынан да байқалады. Мысалы, сал-серілердің киімдері былайғы жұрттың
киімінен ерекше болып көрінген. Олардың шапандары жібек, парша сияқты
маталардан зер салып, жағасыз, түймесіз, астарсыз, кең етіп тігілген.
Кейбіреулерінің шапандарының оң жақ жеңінің астынан үлкен жырық не дөңгелек
тесік қалдырып, бір жеңі екінші жеңінен ұзын болып тігілген. Киім жеңінің
екі түрлі болып тігілуі домбыра тартуға ыңғайлы болу мақсатынан туған.
Демек, ақын, әнші, жыршы сияқты өнер иелерінен олардың өзгешелігі – олардың
киім киісі. Сал-серілердің белбеуі де ерекше болған. Ондай белбеуді кей
жерде берен белбеу деп атаған: – Көк мәуіті берен белбеулері аттарының
тірсегіне шұбатылады (К.Әзірбаев. Аңыздар сыры. 1969, 102 б.).
Женде – бақсылар мен серілердің түрлі түсті кездемеден құрап тігілген
сырт киімі. Жазушы Б.Қыдырбекұлы Түгел сөздің түбі бір атты кітабында
бақсылардың, серілердің, диуана мен әулиенің, хан мен уәзірдің киімдеріне
байланысты көптеген деректер келтіреді.
Әлеуметтік-гендерлік уәжіне байланысты қалыптасқан атауларға кемпір
көйлек, ер көйлек, ақ жаулық, бала көйлек, жаулық, орамал, кәжекей,
сәукеле, қасаба (бас киім), т.б. атауларды жатқызуға болады.
1.3.2 Салт-дәстүрге, наным-сенімге байланысты қалыптасқан атаулар
Әйел қолөнерінің ішінде қандай да бір заттың сан алуан түрлері болған.
Олардың түрлік атауларының қалыптасуына әсер еткен факторлар да әр басқа.
Солардың кейбіреулері атқаратын қызметіне, қолданатын уақытына, белгілі бір
мақсат, ниетке, наным-сенімге, ырымға байланысты болып, тұрақты сипат алып,
тұтыну салтына айналаған. Тілімізде салт-дәстүрмен байланысты әйел қолөнері
бұйымдарының атаулары да ұшырасады. Ақсақал шапан – ауылдың ең үлкен
ақсақалына құдалары жағынан кигізетін сый шапан. Жауырынша – жаңа түскен
келіншектердің қайнысына тігіп беретін алғашқы кестелі көйлегі.
Бұлардан басқа қазақтың салтынан мәдени ақпарат беретін атауларға
иткөйлек, тонның бас тон, ілім тон, қызыл тон, т.б. көптеген атауларды
келтіруге болады. Мұндағы бас тон мен ілім тон – сый-сыяпатқа, киітке
берілетін тон түрлері болса, қызыл тон – жаға-жеңі құндызбен жиектелген,
екі өңірі мен етегі зермен көмкерілген, қыз жасауына берілетін, ұзатылған
қызға кигізіп жіберетін тон.
Қорыта айтқанда күнделікті тұрмыста, салт-дәстүрде берік орын алған
бірсыпыра заттар мен нәрселер атқаратын қызметіне, белгілі бір наным-
сенімге, эстетикалық талғамға, т.б. байланысты болып, атаулардың этномәдени
уәжділігін айқындайды.
1.3.3 Халық, ру, тайпаға, жер-су аттарына байланысты қалыптасқан атаулар.
Мұндай атаулар әрбір халықтың, ру-тайпаның, қолөнер бұйымдарындағы өзіндік
ерекшелігін, ұлттық ерекшелікті, заттардың қайдан шыққанын яки әкелгенін
білдіреді. Киім атаулары: ноғай бөрік, арғын тымағы, алты сай тобықты
тымағы, сегіз сай уақ тымағы, т.б.
Кілем атаулары: арабы кілем (түйе жүнінен тоқылған түксіз кілем), бұхары
кілем (түкті кілем), керей үлгі (керей тайпасының кілемі), торғай түр кілем
(Торғай өңірінің кілемі), т.б.
1.3.4 Адам мен жан-жануардың дене мүшелеріне байланысты қалыптасқан
атаулар. Анатомиялық атаулар әйел қолөнері лексикасында жиі ұшырасады. Атап
айтқанда, ондай атаулар мыналар: бой, бас, бел, бақай, шынашақ, аяқ, қол,
бауыр, қас, шаш, ерін, тырнақ, желке, жүрек, иін, көз, қолқа, ауыз, маңдай,
омырау, өңеш, тамақ, таңдай, т.б. Мысалы: аяқ текемет – аяқ астына төсейтін
кішкентай текемет; баскиім – басқа киетін киім түрлерінің жалпы аты; бас
алма – ұршықтың басын (қаңғалағын) суырып алып толтыру; бой мата – басқа
нәрсеге емес, киім тігуге арналған мата, бой жіп – кілем өрмегіндегі
жоғарыдан төмен қарай үш кейде төрт қатар болып тізілген жіп.
Тіл біліміндегі заттар мен құбылыстарға ат қою мәселелері, әйел
қолөнері материалдары негізінде анықталған уәжділік түрлері баяндалады.
Ономасиология мәселелері қолөнерінің жекелеген салаларын қазақ тіл
білімінде лингвистикалық тұрғыдан қарастырған зертеушілер – Р.Н.Шойбеков,
М.Ш.Өмірбекова, Ә.Б.Алмауытова, А. Оқа, Т.Б.Жаубасованың, т.б. еңбектерінде
тиісінше сөз болады.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулар аса күрделі тілдік таңба болғандықтан,
оларды лингвистикалық тұрғыдан ғана қарастыру жеткіліксіз; өйткені қолөнер
лексикасының мазмұны сан алуан сыртқы факторлармен байланысты болып келеді
де, адам санасында халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі, шаруашылық түрлері,
материалдық және рухани мәдениеті жөнінде ақпараттар жинақталған тілдік
және экстралингвистикалық білімдер жүйесін құрайды. Олай болса, әйел
қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық жүйесін, уәжді белгілерін
айқындаудың мәні ерекше.
Уәждеметану саласындағы атауға негіз болатын өзекті ұғым-түсініктің бірі
– уәж (мотив) термині. Уәж (мотив) адамның белгілі бір қажетін
қанағаттандыру үшін, іс-әрекетке негізделген саналық тұрғыдан саралау,
анықтау. Уәж себептің негізінде пайда болып, оның тепе-тең бейнесін
белгілейді.
Зерттеуші Н.Уәлиұлы мотивті уәж, мотивированность дегенді уәжділік
деп қолданады [6]. Басқаша айтқанда, уәжділік – заттың белгісінің оның
атауынан, яғни тілде көрініс табуы. Уәждеме – тектес уәждер тобын
білдіретін термин.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулар өзара сабақтасып жатқан таңбалаушы –
таңбаланушы – таңба үштігінің нәтижесінде пайда болған. Тілдік ұжым өзінің
танымы тұрғысынан таңбаланушы нысанның өзіндік белгі-қасиетіне,
ерекшелігіне сай атау береді. Номинациялық акт барысында пайда болған
атаудың өзі оны қойған қоғамдық ортаның, тілдік ұжымның өмір тәжірибесінен
алынады. Олай болса тілдік таңбалар тілдік ортаның дүниетанымы, тұрмыс-
тіршілігінің тілдегі бейнесі болып табылады. Таңбаны бергенде адамдар
таңбаланушыны, яғни нысанды басқа нысаннан ажыратып тұратын белгісін
(уәжін) негізге алып таңбалайды. Мұндай белгілер түрліше болуы мүмкін:
түсі, көлемі, формасы, қызметі, материалы, екінші бір нысанға қатысы, т.б.
Тіл білімінде бұл белгілер, ерекшеліктер уәждер деп аталады. Таңба мен
таңбаланушы арасындағы осы уәждердің төркіні тілдік емес, басқаша айтқанда,
экстралингвистикалық негіздерге барып саяды. Кез келген атау ерекше мәнге
ие, ол белгілі бір уәжге негізделген. Осы уәждер атау беруші адамдардың
тұрмыс-тіршілігінің, қоғамдық-әлеуметтік өмірінің көрінісі деп танылады.
Әйел қолөнері материалдары негізінде біздің зерттеуімізде мынадай
уәжділік түрлері анықталып отыр: материал, пішін, көлем, түр-түс, қызметі
(қолданылуы), жасалу технологиясы т.б.
2. Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар
Әйел қолынан шыққан әрбір бұйым белгілі бір мақсатпен жасалып, күнделікті
тұрмыста бір немесе бірнеше қызмет атқарады. Айталық, киіз аталатын бұйым
киіз үйдің төбесін жабуға, жерге төсеуге, киім тігуге, қабырғаға ілуге,
кейбір салт-дәстүрді атқаруға қолданылады. Сол сияқты жүннен есіп жасаған
жуанды-жіңішкелі жіп, арқандар киіз үй жабынын бекітуге, көші-қон кезінде
заттарды буып-түюге, мал байлауға немесе оны жетекке алып жүруге, ат, түйе
жабдықтарын (шылбыр, бұйда, тұсау, өре, т.б.) жасауға т.б. пайдаланады.
Сондықтан затты белгілі бір мақсатпен дайындау және ол бұйымның қолданылу
ерекшеліктері сол заттың тұрмыстағы ролін, атқаратын қызметін анықтайды.
Мұндай экстралингвистикалық (тілден тыс) факторлар тілде өз ізін қалдырады.
Басқаша айтқанда, заттардың қолданылу орны мен ерекшелігінен мәлімет
беретін мұндай атаулар уәжі қызметіне байланысты этнографизмдерге жатады.
Киіз үйдің сүйегін (ағаш бөлшектерін – кереге, уық, шаңырақ) жасау ер
азаматтардың міндеті болса, оның жүннен, теріден жасалған жабдықтарын
дайындау әйелдердің міндеті болған. Киіз үй жабдықтарының көпшілігі дерлік
киізден жасалатыны баршамызға белгілі. Қазақ киіз үйінің сыртына тұтылатын,
ағаш қаңқасының сыртынан жабылатын, ыстық-суықтан, жауын-шашыннан қорғап
тұратын киіз жалпы атаумен жабу киізі деп аталады. Киіз үйдің жабу киізі
алты қанат үй көлемінде сәйкес келетін ши бойымен басылады. Оны қалыңдау,
ширақ етіп дайындайды.
Таулы жерлерде көктемнің, күздің түнгі салқындарында яки қыс ауасында
киіз үйде отыруға тура келген жағдайда үй ортасына отты мол жағып, от басын
айнала отырып, отқа жылынып әрі тамақтану үшін от басына төсеніш қажет
болған. Бұл киіз отқа ең жақын төселетіндіктен от киіз деп аталған. От
киіздің өзіндік шығу, даму тарихына көз жіберсек, адам мен табиғаттың қарым-
қатынасы, адамның табиғатты игеріп, өзіне қолайлы жағдай жасауы, осы
процестердің нәтижесінде қолөнер бұйымдарының үнемі жетіліп, дами келе жаңа
түрлерінің пайда болуын көреміз.
Қазақтың жерлеу салтында мәйітті үйден арулап орап алып шығуға арналған
киізді иман киіз деп атайды. Қарыс жерде қаза бар, өзекті жерде өлім бар
дейтін халқымыз өлім айтып келмейді деп қарт адамдар арасында иман киізін
арнайы жасатып, теңінде сақтайтын әдет болған.
Жай күндері шиыршықтап орап, алып қоятын, сыйлы қонақтар келгенде,
солардың астына төселетін, арнайы жасалған сәнді сырмақ – төр сырмақ деп
аталады. Төр сырмақ төрге төселетін болғандықтан өте әсем етіп жасалады,
қонақ көрпенің астынан салынады. Ескерте кететін бір жайт: жоғарыда
келтірілген от киіз бен төр сырмақ этнографизмдерінің қалыптасуына олардың
қолданылатын орны, яғни уәжі кеңістікке байланысты екендігі де дау
туғызбайды. Жалпы, атаудың қойылуына негіз болған белгілер бір емес,
бірнешеу бола беруі де мүмкін. Ол жөнінде ғылыми еңбектерде айтылып та жүр.
Дегенмен, біз бұл бұйымдардың тұрмыста атқаратын қызметін басым санап,
қызметіне байланысты атаулар тобына енгізіп отырмыз. Қысқасы, бұларды екі
уәжді (екі белгісі бар) атаулар деп санаймыз; нақты айтсақ: оның біріншісі
– атауға негіз болған себеп – оның қолданылатын орны, екіншісі – атқаратын
қызметі, қолданылу себебі.
Қазақ сырмақтары көлемі жағынан негізінен 4 түрге бөлінеді. Солардың
ішіндегі ең үлкені – көш сырмақ, екіншісі – төсеніш сырмақ, үшіншісі – төр
сырмақ, төртінші түрі төсек сырмақ деп аталады. Көші-қон кезінде түйеге
артқан жүктің үстіне сәндік үшін жабылатын сырмақты көш сырмақ дейді. Көш
сырмақтар көлемі 3-4 метрдей көлемде көштің сәнін арттыру мақсатымен арнайы
жасалып, әдемілігі жағынан кілемнен кем түспеген. Оны күнделікті төсеніш
ретінде пайдаланбаған, тек қажетті жағдайда ғана төрге бір салар бұйым
ретінде қолданған.
Төсек сырмақ. Сәнді етіп жасалған бұл сырмақ төсек үстіне салынады. Кей
жерлерде бұл төсек алды сырмағы аталады деп көрсетіледі [7, 58 б.]. Бірақ
этнографиялық, мәдениеттану саласындағы еңбектерге зер салып қарасақ,
екеуінің қызметі екі басқа екендігі байқалады. Дәлірек айтқанда, төсек
сырмақ адамның жататын, тынығатын төсекағаштың (кереует) үстіне салынса,
төсек алды сырмақ жертөсектің орнына (жерге салатын төсектің орны) немесе
төсекағаштың алдына төселеді.
Жасау сырмақ. Қазақ дәстүрінде ұзатылатын қызға жасау дайындағанда, қыз
жасауына енетін дүние-мүліктерді жұптап емес, тақ сандарды білдіретін
өлшемдермен жасаған. Мысалы, әрбір жасау түрін 3, 5, 7, 9, 15 тіпті 41-ге
дейін жасағандығы туралы деректерді оқимыз [8, 132 б.]. Әдетте, ауқатты
отбасылар жасау түрін жетіден жоғары етіп жасаған. Яғни, жасауға
дайындалған көрпелер жетеу болса, сырмақ та, жағалы киім де жетіден болған.
Қызға алты жастан жинасаң асады, жеті жастан жинасаң жетеді деп санаған
халқымыз жасау сырмақты ерте бастан дайындап, теңге буып сақтаған. Мұндай
жасау сырмақтарының құрамына келін болып түскен елдегі үлкен шаңырақтың
отына салуға, абысын-ажын, қайын-қайнағалардың сыйлыларына арналған киіт
сырмақ, отау үйіне арналған отау сырмақтар енеді. Бұрынғы қазақ тұрмысында
мал шаруашылығындағы жұмыстарға, көшіп-қонуға ең қажетті бұйымдардың бірі
арқан-жіп болған. Күнделікті тұрмыста арқан-жіпті киіз басуға, киіз үйді
бекітуге, т.б. жиі қолданған. Арқан деп көбінесе шетпұшпақ өлі жүндер мен
жабағы жүн, түйе жүні, ешкі жүні, жылқы қылынан есіп жасалатын ұзын, жуан,
ең мықты жіпті айтады. Әйел қолөнерінің арқасында дайындалып, түрлі қызмет
атқаратын арқан, желі, ноқта, т.б. және әртүрлі баулар мен жіптер есіп
жасалатын жіп түріне, ал басқұр, жел бау, нар ноқта, тең таңғыш, құр жіп,
т.б. аталатын заттар тоқып және өріп жасалатын жіп тобына жатады. Арқандар
сонымен бірге қайыс таспалардан өріліп те жасалатын болған. Арқанның
шаруашылықта, күнделікті тұрмыста атқаратын сан түрлі қызметіне орай
қалыптасқан бірсыпыра атаулар бар. Ол атаулардың бойында дәстүрлі қазақ
мәдениетін танытатын ақпарат сақталған. Қосақ арқан. Ертеректе қазақ аулы
қойды қосақтап сауатын болған, сондықтан ол арқанның ішіндегі ең ұзыны
болып табылады. Тілімізде қосақ арқан аталатын бұйым қосақ тұлғасында да
қолданыла береді. Соған орай бұл заттың түрлері қой қосақ, салма қосақ,
шалма қосақ, керме қосақ, т.б. деп жіктеледі.
Керме арқан – той-томалақ, мереке, ас беру сияқты ұлы жиындарда ауыл
сыртына жуан, мықты аштардан баған орнатып, сол ағаштың екі ортасына қатты
тартылып керілген ұзын да мықты арқан.
Бұрынғы уақытта керме арқан көбінесе кісі үзілмейтін ауыл ағасы, билер
мен байлардың үйлерінің маңына тартылған. Бұл да қазақ мәдениетінің өзіндік
бір көрінісі ретінде көңіл аударады. Өйткені керме арқанның гигиеналық,
экологиялық, этикеттік мәні болған. Бұрынғы дәстүрде үйдің есігіне яки
түбіне дейін ат үстінде келу әдепсіздік саналған, кім болса да өте бір
асығыс, қиын жағдай болмаса, ауылға жақындап келгенде, үйден аулағырақ
жерде атынан түсіп, үйге жаяулатып келген. Оның үстіне аулағырақ жердегі
керме арқанға аттарды байлап қою ауыл-үй тазалығын қамтамасыз еткен. Керме
арқанды қашаған жылқының алдынан керіп ұстауға да пайдаланатын. Осы
бұйымның этномәдени семантикасынан оның ұзын арқан екендігі байқалады. Керу
деген сөздің өзі де кең жазу, созу деген ұғымды білдіреді, олай болса,
керу үшін арқанның неғұрлым ұзын болуы керектігі өзінен-өзі түсінікті болып
шығады. Сонымен бірге, керме арқанның киелілік қасиеті бар деп саналған.
Сондықтан байырғы қазақ қауымында ит-құстан сақтану үшін қора маңынан керме
арқан керетін ырым орын алған.
Желі арқан – мал сауу үшін отбасы малдарының төлдері мен енелері
байланатын, арнайы керілген арқан. Желі арқан мықтылық үшін, негізінен,
арқанға қыл қосылып есіледі. Халық тілінде бұл арқан түрі желі, желібау деп
те қолданыла береді. Желі арқанның, яғни желінің бұзау желісі, құлын
желісі, бота желісі сияқты түрлері болады.
Киіз үйге байланысты қолданылатын бірсыпыра арқан атаулары да олардың
атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқандығы төмендегі этномәдени
деректерден байқалады. Бұл ретте белдеу арқан, жел арқан, басқұр арқан,
салма арқан, т.б. түрлерін атап көрсетуге болады.
Жел арқан жел соғатын жаққа қағылған, кей жерде күйеу қазық деп аталатын
қазыққа мықтап байланады. Өйткені бұрынғы салт бойынша ұрын келетін күйеу
жел көп соғатын ауылдың сырт жағымен келетін болған.
Күнделікті қажеттілікке арнап қазақ әйелдері неше түрлі жіптер мен баулар
жасаған. Бау мен жіптер бір нәрсені бекіту, байлау үшін қолданылғанмен,
екеуінің өзіндік айырмашылықтары бар. Жіп дегеніміз жүннен есілген
кішігірім арқанша. Жіп әр уақытта да қандай шаруаға болса да жұмсала береді
және ешбір затқа ұзақ уақытқа тұрақты байланып бекіп қалмайды. Ондай жіп
түрлеріне мынадай бұйымдарды жатқызуға болады: бас жіп – мал байлауға
арналған жіп, өре жіп – аттың аяғына өре салатын жіп, тең жіп – теңді буып
қоятын жіп, тұсау жіп – аттың екі аяғынан байлап, тұсап қоятын жіп, тіз жіп
– түйені тіздейтін (тізерлеп байлайтын) жіп (тізде, тізе сөздерінің түбірі
– тіз), үзеңгі жіп – түйеге ерсіз мінгенде аяқты салып отыратып, үзеңгі
орнына қолданатын жіп, күрде жіп – бие сауғанда бір аяғын мойнына аса
байлап қоятын жіп, яғни биені күрделеуге арналған жіп, бұғалық жіп –
жылқыны бұғалықтауға арналған жіп, т.б.
Бұлардан басқа эстетикалық қызмет атқаратын бау-шу, басқұрлардың түрлері
болған. Мәселен, аяқ бау, қызыл басқұр, ақ басқұр, үзік бау, т.б.
2.1 Қолөнердегі қолданылатын материал атауларының семантикасы
Әйел қолөнерінде дайындалатын дәстүрлі бұйымдардың (киіз, киім, кілем,
алаша, сырмақ, арқан-жіп, бау-шу, ши) ерекшелігіне қарай ерте замандардан
бері қолданған шикізаттары төрт түлік малдың жүні мен терісі, аң терілері
мен құстың мамығы және өсімдіктер болды.
Қолда бағылатын төрт түлік малдың және жабайы аң-құстардың денесінің
үстіндегі түгі, қылшығы жүн деп аталатындығы белгілі. Қазақ халқының
ғасырлар бойғы негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан отыратын
баспана – киізі үйдің жабыны да, күнделікті киім де, төсеніш пен жамылатын
көрпе де, малға және көші-қонға қажетті арқан-жіптер мен киіз үйге қажетті
бау-шулар да осы жүннен жасалды.
Қой жүні жабағы, күзем жүн, тоқты жүні, қозы жүні, өлі жүн, шет-пұшпақ
деп ажыратылады. Жабағы деп қой мен түйенің жазғытұрымғы ұйысқан қысқы
жүнін айтады. Күзем жүнге қарағанда қылшығы аз, түбіті көп болғандықтан
көбіне тоқымашылық кәсібінде молырақ пайдаланылады. Жүннің осы қасиетіне
орай оны ұрғашы жүн деп те атаған.
Қойдың күзде қырқылған жүні күзем жүн деп аталады. Күзем жүннің түбіті
жабағыға қарағанда аз, жүн талшықтары қысқалау әрі қылшығы молырақ болып
келеді. Сондықтан ел арасында бұл жүн еркек жүн деп те аталған. Күздігүні
мал жүнін қырқып алуды күзем алу дейді. Сонымен бірге шілдеде, тамыз айының
басында қозылардың жүні де қырқылады. Оны қозы күзем дейді.
Көктемде малдан түлеп түскен жүнді, сол сияқты мал терісінен жұлып яки
жидітіп алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында, пұшпақтарында білтеленіп
жүрген жүндері өлі жүн деп атайды. Қойдың өлі жүні мамыр айында қырқылады.
Шет-пұшпақ жүн деп қотан арасында түсіп қалған, бұта басына жиналған, бау-
шу ескеннен қалған үзік жүндерді айтады. Мұндай жүндер көбінесе арқан-жіп
есуге жұмсалған.
Ешкі жүнін түріне қарай түбіт, қылшық деп атайды. Түбіт – қылшық жүннің
астындағы үлпілдек, биязы жүн, ал қылшық – жүннің ірі әрі қатқыл талшығы.
Жылқының жал-құйрығы қыл деп аталады. Жал-құйрықтан көбінесе арқан-жіп
есіліп, сүзгі тоқылған, тұзақ есілген. Сонымен бірге жылқы қылын терімен
қаптап көпшік, жастық, бөстек жасауға, қобызға тағуға қолданған.
Жылқы қылынан есілген, жылқы терінің иісі сіңген арқанды жолаушылар
өздерімен бірге алып жүрген. Өйткені ұзақ жолда бір жерге жатып, айдалада
түнеуге тура келгенде, қыл арқанды шеңбер сияқты етіп тастап, адам соның
ортасына жатып алаңсыз ұйықтай берген, өйткені мұндай арқан жатқан жерге
жылан, жәндіктер жоламайды екен.
Зерттеушілердің пікірінше, жан-жануарлар терісінде өсетін жүннің,
қылшықтың қандайын болмасын жинақтап, бір сөзбен түк деп атайды. Көне түркі
тілінде тү – денедегі қылшық, шаш, жүн, қауырсын, ал түк шаш және
жүн деген ұғымда қолданылған [ДТС, 594-595 бб.]. Көне түркі тіліндегі тү
түбірі тіліміздегі түбіт, түле, түк (тү-к), түт (жүнді түту дегендегі)
сөздерінің құрамында ұшырасады. Бұл жерде түк атауы жалпылық ұғымда
қолданылып тұр. Төрт түліктің түгі құрамы мен сапасына қарай жүн, қыл, түк
деп бөлінеді. Жүн түбіт пен қылшықтан тұрады және ол қой мен ешкінің, сиыр
мен түйенің терісінде өседі. Ал жылқының құйрық-жалына шыққан ұзын қылшық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz