ҚОРҒАСЫНЫ ӘРТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕГІ СЫРТҚЫ ОРТАДА ОНЫҢ МАЛ ӨНІМДЕРІНДЕ АНЫҚТАЛУ БАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ – түрік университеті
Қолжазба құқығында
ПАРАЗБЕКОВА ГҮЛБАНУ ТИЛЛАБЕКҚЫЗЫ
ҚОРҒАСЫНЫ ӘРТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕГІ СЫРТҚЫ ОРТАДА ОНЫҢ МАЛ ӨНІМДЕРІНДЕ АНЫҚТАЛУ
БАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
Мамандығы 6N0113
Биология магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: м.ғ.д., профессор
Б.К.Керімбеков
Түркістан - 2010
Жұмыстың мазмұны
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
II. Негізгі бөлім
1. Әдебиеттік шолу
1.1. Судың химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.2. Қорғасынның сыртқы ортада таралу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 8
1.3. Қорғасынның адам денсаулығына
зияндылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
2. Зерттеу әдістері
2.1. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың топырағында зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың суында зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалық
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
4. Зерттеу нәтижелерінің
шынайылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
5. Зерттеу нәтижелерінің практикалық
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
6. Қоршаған орта
панорамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
IV. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Кіріспе
Адамның биологиялық болмысына, денсаулық жағдайына әсер ететін
алуан түрлі факторлар бар. Әдетте оларды химиялық, физикалық механикалық
және биологиялық деп қарастырады. Әрқайсысының әсері жiті талданады.
Химиялық фактор барлық себептердің арасында басымдылық танытады. Олар
ауаны, топырақты, суды, ағзаны ластайды.
Сыртқы ортаны ластайтын кәсіпорындардың қатарына жылу энергиясын
өндірушы қазандықтар, қара және түсті металлургия орындары,
автотранспорттар жатады. Бұрынғы уақытта кәсіпорындардың үлесі басым
болатын, ал қазіргі уақытта автокөліктердің әсері бірінші орында көрініс
тауып тұр. Көлік түтінінің құрамында көмір тотығы, азот тотығы,
көмірсутегілер, қорғасын, күйе сияқты улы заттар бар екендігі анықталған.
Миллиондаған автокөліктер жыл сайын ауа кеңістігіне 200 млн. тонна
көмір тотығын, 40 млн. тонна көмірсутегілерді және 20 млн. тонна азот
тотығын таратады [1].
Жалпы алғанда автокөліктер түтіні құрамында 200-ге жуық қоспалар бар.
Жоғарыда аталып көрсетілген заттардан басқа
альдегидтер,акролеин,формальдегид,э тилен қатарындағы қанықпаған
көмірсутегілер (гексен,пентен) ,бенз(а) пирен , органикалық қорғасын –
тетраэтил қорғасын бар.
Топыраққа сіңген қорғасын нитриттегіш микробтардың мүмкіндігін
азайтады, топырақтың өздігінен тазару қасиетін кемітеді, қан қорыту
жүйесіне теріс әсер етеді [2].
Судағы қорғасын бейорганикалық заттардың қатарынан орын алған.
Дейтұрғанмен, оның шектеулі мөлшері анықталған [3].
Әртүрлі факторлардың биологиялық әсеріне баға беру үшін олардың
организмге тиімділігінің оңтайлы қатынасы ескеріледі. Егер факторлардың
құрамы және әсерлік күші өзгерсе, қоршаған орта мен организм арасындағы
тепе-теңдік бұзылады. Мұндай жағдайда ағзада өзгеріс байқалады.
Қоршаған ортаның зиянды факторлары аз мөлшерде әсер етсе организмдегі
биологиялық жауап қорғаныс бейімделу үрдістің белсенділікке өтуімен
айқындалады. Бұл ретте гомеостаз сақталынып аурудың алдын алу мүмкіндігі
туындайды. Керісінше, зиянды факторлардың әсері ұзақ уақытқа созылса
қорғаныс-бейімделу үрдісінде әлсіреу байқалып аурушаңдық кобейеді [4].
Жоғарыда келтірілген мәліметтерді айқындасақ әртүрлі зиянды
факторлардың арасынан қорғасынға ерекше ден қойылды. Себебі бұл элемент
сыртқы ортада көп таралған, әртүрлі өндірісте қолданысқа ие, организмде
жинақталу қасиетіне бейім, денсаулыққа қауіпті. Сондықтан оның мөлшерін
сыртқы ортада жүйелі түрде анықтап отырудың маңызы зор, мәселенің
көкейтестілігі айқын.
Қазіргі кезде [59] Түркістан экоорталығына жан-жақты әсер етуші
факторлар өте көп. Арал өңірінің бір шеті Түркістан аумағымен шектелсе, жиі-
жиі соғып тұратын батыс бағытының желі, солтүстік бағыттан келетін Созақ
ауылының желі жерді ұдайы қуаңшылыққа ұшыратады. Топырақ сортаң, өзен жоқ.
Арыс – Түркістан канал суы маусымдық егін кезінде ғана пайда болады. Қала
төңірегі, кішігірім ішкі көшелер ластаушы қоқыстарға толы. Лас қалдық
суларды залалсыздандыратын сүзгіш аймағы ұйымдастырылмаған. Ішімдік су
көздерінің 72 пайызы жеке жанұялардың құдықтарымен қамтамасыз етіледі. Ағаш
егіп көркейту өте-мөте баяу дамуда.
Соңғы жылдық мерзімде (1988-1998жж.) халық арасында созылмалы
аурулар днңгейі 2,1 есе көбейген. Әрбір екінші бала әрбір үшінші ересек
адам денсаулығында қаупі бар санаттан орын алады. Түркістан қаласы
тұрғындарының болашақ өмірінің орташа ұзақтығы соңғы 10 жылда 4 жылға
кеміген. Мүгедектікке соқтыратын себептердің қатарында қан айналу жүйесінің
аурулары, көз аурулары, туберкулез және ас қорыту мүшелерінің аурулары
бар.
Түркістан қаласында соңғы 12 жылда бала тууының төмендеуімен, өлу
жағдайларының өсуімен және тұрғындардың табиғи өсімінің азаюымен
сипатталатын қолайсыз демографиялық жағдай орнаған. Медициналық көмек алу
үшін жыл бойы қаралмаған балалар саны 16,9 процент үлесті, ересектер саны
37,4 процент үлесті құрайды.
Жалпы ауыз суды тұтыну екі түрлі жолмен іске асырылатыны белгілі.
Тұрғындардың біршама бөлігі орталықтандырылған әдіс бойынша құбырлар арқылы
жеткізілетін суды пайдаланса, ал орталықтандырылмаған жағдайда әрбір
жанұяның жеке құдықтары болады.
Ғылыми ізденістерге талдау жасасақ, өте көп материалдар
орталықтандырылған судың сапасына лайықты (қатысты) талқыланады, оның халық
денсаулығы көрсеткіштеріне әсері туралы деректер беріледі, гигиеналық
нормативтері ұсынылады.
Ауыз судың сапасына баға беру үшін зерттеу саласында химиялық талдау
кеңінен қолданылады. Осыған орай, судың құрамында, біріншіден, улы химиялық
заттардың мөлшерін табу болса, екіншіден, денсаулыққа зиянды арнайы қатысы
бар кейбір химиялық заттарды анықтау арқылы жүзеге асырылады. Бүкіл
дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көрсетуі бойынша ауыз су құрамында
улы заттар төмендегіше мөлшерде ұсынылған: мышьяк – 0,05мгл, кадмий –
0,01мгл, қорғасын – 0,1мгл, сынап – 0,001мгл, селен – 0,01мгл.
1.1. Судың химиялық құрамы
Қазақстан жер қойнауы Д.И.Менделеевтің периодты жүйесінде көрсетілген
химиялық элементтердің барлығына бай. Сондықтан ашық және жер асты
суларында олардың біршама түрлері болуы ықтимал.
Алматы медицина институты жалпы гигиена кафедрасының меңгерушісі,
профессор И.С.Корякиннің және Сырдария өзенінің ауыз суларының микроэлемент
құрамы тексерілген (1964). Денсаулық көрсеткіштерімен салыстырғанда,
ауызсуда микроэлементтер жоғары деңгейден табылғанда ішкі секреция
бездерінің, қан ұйыту жүйесінің аурулары төменгі межеден көріген, рак ауруы
аз болған.
Қарағанда облысындағы халықтың арнайы емес аурушаңдыққа шалдығуына
ауыз су микроэлементтерінің әсері деген тақырыпқа А.Д.Ефимова диссертация
қорғаған (1997). Автордың көрсетуінше микроэлементтер адам денсаулығына
созылмалы түрде әсер ететін кіші интенсивті фактор қатарына жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары:
- Қарағанды облысында жер асты суларының микроэлементтік құрамы
комплексті түрде бірінші рет анықталған, ол аймақ геохимиялық
ошақ қатарына жатқызылған;
- Жер асты ауыз суларының микроэлементтік құрамы кейбір арнайы
емес ауру түрлерімен сандық байланыста болатыны дәлелденген;
- Орталық Қазақстан тұрғындарының денсаулығына ауыз судың
микроэлементтерінің комплексті құрамының әсер ететіні алғаш рет
табылған.
Тексерілген жер асты ауыз суларында алюминий, бор, темір, марганец
және фтор мөлшері аз болған (шектеулі норма дозасынан – ПДК-0,1-ден төмен),
алюминийден, мыс және цинк мүлдем жоқ болған.
Судағы марганецтің байланыстылығы ет-сүйек және тыныс жүйесі
органдарының ауруларына, мыс – жүрек – қантамырларының ауруларына ,
алюминий – несеп шығару органдарының патологиясына дәл келген.
Ауыз су құрамында қорғасын мен фтордың мөлшерінің деңгейі норманың
жартысына ғана тең болғанын немесе оданда аз екендігін автор Қарағанды
облысының айрықша ерекшелігі деп көрсетеді.
Жалпы айтқанда, судың химиялық құрамын жеке ғылыми тексерулерден
өткізу немесе денсаулық көрсеткіштерімен байланыстырып зерттеу Қазақстан
территориясында өте аз.
Қазақстан территориясында небәрі 5 аймақта судың химиялық құрамы
тексеріліп, денсаулыққа қатысты талдаудан өткен. Айталық, Ақтөбе облысында
тұрғындардың 43 пайызы құдық суларымен қамтамасыз етіледі. Көптеген
аудандардың - Мұғаджар – Темір – Шалқар – Байғанин – Ырғыз - жер асты
құдық суларының мөлдірлігі аз, тұзды, ал фтор деңгейі норманың 0,3-0,5
пайызына тура келеді. Санитарлық эпидемиологиялық жағдайдың асқынуына
байланысты, әлеуметтік тұрмыстың қиындағанына орай гепатит, туберкулез
аурулары және бала өлімі көбейіп кетті деп жазады авторлар[59].
Арал аймағындағы халықтың ауыз суының гигиеналық және экологиялық
проблемасын М.Е. Кулманов, К.Р. Амрин, У.И.Кенесариев және басқалар
зерттеген. Авторлардың хабарлауы бойынша Арал теңізінің суы тартылуына
қарай жер асты суларының тұздылығы молая түскен. Мысалы, Арал мен Қазалы
аймақтарында судың минералдануы 2300-3700 мгл болса, 1995 жылға жасалған
болжам бойынша 500-7000 мгл болады деп күтілген. Судың мұндай қаттылығынан
несеп шығару жүйесінің қызметіне ауыртпалық түседі, организмде темір
тұзының жетімсіздігі байқалады. Осыған қарамастан тұрғындардың басым
көпшілігі құдық суларын пайдалануын жалғастыруда.
Шетел ғалымдарының тұжырымдарына сүйенсек, судың құрамының химиялық
ерекшеліктері (мысалы, Арал маңындағы су) кейбір соматикалық аурулардың
пайда болуына әсер етеді. Мұны бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
мәліметтері дәлелдеп беріп отыр, яғни 80 пайыздай ауру су жарамдылығының
өте төмендігімен және ортаның антисанитарлық жағдайымен түсіндіріледі екен.
1970-1989 жылдар аралығында Қызылорда облысының халықтарының
аурушаңдығының көрсеткіші жалпы есеппен 3,9 есе артқан, жүректің ишемия
ауруы 10 есеге, бүйрек аурулары – 3 есеге көбейген.
Судың минералдылығының көптігінен организмде темірдің мөлшері
төмендейді деген тұжырымға байланысты Арал, Қазалы және Қармақшы
аудандарының балаларының арасында қаны сұйылу жас балалардың басым
көпшілігінің салмағының азаюына (гипотрофия) және мешел (рахит) ауруымен
зақымдануына соқтырған. Алынған мәліметтер бойынша мұндай жағдай аталған
аймақтарда орта республикалық көрсеткіштерден 6-8 есе артық тіркелген.
К.Д.Дурманов, Г.Т.Беристемов пен Б.М.Бекишевтердің зерттеулері де
Қызылорда облысын қамтиды. Авторлар өт тастарының пайда болуын ауыз судың
минералды құрамымен байланыстыра тексерген. Зерттеу баламалы түрде
орындалған, яғни Алматы мен Жаңақорған ауданының ауыз сулары Қызылорда
облысының экологиялық қолайсыз мекен-жайларына сынамалы (контроль)
болған.
М.А.Шортанбаева Қарағанды мен Жамбыл облыстарында теориялық және
практикалық маңызы өте зор ғылыми зерттеу жұмысын орындаған.
Экологиялық нашар ортадағы су көздерінің тұнбаларының химиялық
құрамын тексеру арқылы судың сапасына гигиеналық баға берген. Тұнбалардың
ластануы арқылы ауыз су екінші реттілік жағдайда қайталанып, үнемі
денсаулыққа қауіп төндіріп тұратындығы анықталған. Ауыл тұрғындарының
жалпы аурушаңдығының көрсеткіші, әсіресе нерв жүйесінің зақымдануы
ластанған суды пайдаланудың әсерінен жоғары болған.
М.М.Шакиров Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты игеріліп жатқан аймақтың
ауыз суының сапасын зерттеп, оны тұрғындардың тері ауруларымен
байланыстылығына ізденіс жасаған. Бақылау Қарашығанақтан 1,5-15 км
аралықтардағы 11 мекен-жайда ұйымдастырылған. Сынамалы мекен-жай (п.
Александровка) желдің бағытына қарсы жақтан 45км. қашықтықта орналасқан.
Материалды талдау нәтижесі Батыс аймақта тері ауруларының деңгейі жоғары
екенін көрсеткен (1000 тұрғынға 194,1), ересектермен салыстырғанда балалар
арасында 1,5 есе жиі болған. Қарашығанақтықтарда Батыс Қазақстандықтарға
қарағанда тері ауруының жалпы деңгейі 1,9 есе, Республика көрсеткішімен
теңестіргенде 1,5-2 есе, сынамалы мекен-жаймен есептегенде 1,5 есе көп
тіркелген. Тері аурулары желдің бағытына орналасқан мекен-жайларда жиі
байқалған. Бұған себеп ауада күкірттің екі тотығының, күкіртсутегінің,
азоттың екі тотығының көптігі деп көрсетіледі.
Қарашығанақ төңірегінде өзен суларының сульфаттармен қанығып ластануы
күкіртсутегінің жерге, суға жинақталуынан деп хабарлайды У.И.Кенесариев
және бірлескен ғалымдар тобы. Топырақ пен суда күкіртсутегі мен күкіртті
газ тотықтану арқылы сульфаттарға өте алатынын бүкілдүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының материалдары көрсетеді. Ауыз судың сапасының
нашарлауының негізгі көрсеткіштері болып сульфаттардың, хлоридтердің,
темірдің, қорғасынның, фтордың, кальций мен магнийдің нормативтен тым
жоғары деңгейі есептелген.
Қарашығанақ аймағында жүргізілген ғылыми ізденісті Г.К.Нурашева да
орындаған. Әртүрлі экологиялық жағдайда тұрған аймақтың үш нүктесіндегі
балалардың денсаулық көрсеткіштеріне автор талдау жасаған. Бірінші топқа
жатқан балалар сол мұнай-газ конденсатты өндірістік орынның тұрғындары,
екінші топқа – сол жерден 45км қашықтықтағы сынамалы аймақтың балалары, ал
үшінші топқа – 14 км жердегі екіаралық (промежуточный) Ақсай қаласының
балалары. Жұмыстың нәтижесі: бірінші топтағы балалардың арасында созылмалы
аурулары бар бүлдіршіндер көп болған (р0,001); сынамалы аймақтың
балаларының денсаулығы жақсылары 2 есе арты; балалардың жалпы аурушаңдығы
тісінде кариесі барларына жоғары деңгейде борлған. (р0,001). Кариес,
әсіресе, оның асқынған түрі, жалпы соматикалық аурулардың пайда болуына
немесе олардың ерекшелене түсуіне ықпал жасай алады. Өйткені, организмнің
жалпы иммунды күші әлсірейді, тістердің қатты қабатының жетілуі
нашарлайды[59].
1.2. Қорғасынның сыртқы ортада таралу себептері
Сыртқы ортаны ластаушы химиялық заттардың арасынан соңғы жылдары
айрықша қарқынмен зерттеліп жатқан элемент – қорғасын. Бұл тақырыпқа
арналған мәліметтердің мейлінше көптігі жүйелі шолу жасауды да қиындата
түседі. Басылымдардағы материалдарды талдап қарасақ, 1950-1973 жылдардың
аралығында 10000 ғылыми жұмыстар жарық көріпті. Олар қорғасынның
биологиялық әсеріне және сыртқы ортаға таралу жолдарына арналыпты.
Көпшілігінде қорғасынның денсаулыққа әсері талқыланады, өйткені сыртқы
ортада оның мөлшерінің молая түсуі мәселенің өзектілігін арттыра түседі.
Қорғасынның организмге енуі бірнеше жолдармен болады (сурет). Қорғасынның
негізгі көзі – жер қыртысы (3), осы жерден ол суға жән еөсімдіктерге
өтеді. Өсімдіктерге ауадан түседі. Малдар өсімдіктермен қоректену арқылы
қабылдайды.
Қорғасын рудалары балқытылып өндірістерге жіберіледі, ол жерден
құбырлар, бензин, бояу және ыдыстар дайындалады. Осылайша сыртқы ортадан ең
соңында адам организміне түседі. Бұл тізбекте негізгі ластанатын орта су
– ауа - өсімдік болып табылады және су – топырақ - өсімдік. Зерттеуде
кейбір ауыр металдар мен микроэлементтердің мөлшері анықталған. Солардың
арасынан қорғасынның сыртқы ортадағы таралуына назар аударылды, өйткені
Түркістан – Кентау аймағында қорғасын кен байыту кәсіпорындары жұмыс
істейді. Түркістанның өзі тұрған жер Кентаудан небәрі 30 км, ал Шымкент
қаласынан 150 км қашықтықта болғандықтан сыртқы орта экологиясының жай-
күйін назардан тыс қалдыруға болмайды. Қорғасынды балқыту кезінде көптеген
ластаушы заттар бөлінеді, олардың суды және ауаны ластауы 100 км
қашықтыққа дейін байқалады.
Сыртқы ортаны ластаушы негізгі көздердің бірі болып автокөліктердің
түтіні саналады. Тетраэтил қорғасын бензиндерге қосылады. Жану процесінен
қалған қорғасын жерге және ауаға тарайды, одан өсімдіктер бойына сіңіреді.
Атмосфералық ауаның қорғасынмен ластануының ерекшеліктері бар. Чолак
өзінің әріптестерімен 1964 жылы ауада қорғасынның орта мөлшері 1946
жылғымен саыстырғанда, (автокөліктердің саны 200 пайызға артса да) аз
болған. Бұл құбылысты авторлар тексерілген қалада жол торабының көбеюімен,
пештердің аз жағылуымен, қала халықтарының көбісінің қала маңындағы
жерлерге қоныс аударуымен түсіндіреді. Бұдан қорғасынның жалпы көлемі ауада
азайды деген қорытынды шықпайды, тек оның әртүрлі жаққа таратылуына
(перераспределение) қолайлы жағдай туындады дейді одан ары қарай
авторлар.
Ауадағы қорғасын түпкілікті жерге қонады, шөптерге сіңеді. Ең көп
мөлшер жолдың жақын бойларына таралады. Жермен салыстырғанда өсімдіктерге
көп мөлшерде жинақталады.
Вада өзінің әріптестерімен қорғасынның жан-жаққа таралу қашықтығына
желдің бағыты әсер етеді деп көрсетеді. Топырақта және шөпте жолдың
шетінен 10-500 м қашықтықта қорғасынның қалдықтары табылған, ең көп мөлшер
200 м жерден анықталған.
Қорғасын топырақта аз болса да шөптерде мол болуы байқалған, басқа
авторлардың айтуынша , керісінше де болып келуі мүмкін. Айталық,
Крудгингтон әріптестерімен қорғасын қорытатын жердің топырағынан көп, ал
шөптерінен аз мөлшерді анықтаған. Мінеки, 2 түрлі жағдай: топырақта аз,
шөпте көп; топырақта көп, шөпте аз. Бірінші жағдайда шөпке ауадан қосымша
сіңіріледі, екіншісінде – шөптердің жерден сіңіріп алу қабілеті шектеулі.
Бірақ бұл құбылыс барлық өсімдіктерге тән қасиет емес.
Қорғасынның неорганикалық қосындысы зат алмасуды бұзады,
ферменттердің әсерін төмендетеді. Ол айрықша балалар организміне қауіпті,
олардың ақылының жетілуін теейді. Сүйекте кальцийдің орнын алмастырып,
организмнің ұдайы уланып тұруына соқтырады.
Қорғасынның органикалық қосындысының улылығы неорганикалық
түрлерінікінен де жоғары. Қорғасын эритроциттердің белок бөлігімен
комплекс түзеді, содан кейін бүйрекке, бауырға және басқа органдарға
жетеді[59].
Қорғасынның сыртқы ортаға таралуы қолданысқа тікелей байланысты. Оның
бейорганикалық қосылыстары көп өндіріс орындарында пайдаланылады.
Мысалы, қорғасын тотығы аккумулуятор, шыны , глазури, эмаль, белил,
олиф өндіргенде қолданылады. Резина алу өндірісінде және қорғасынның басқа
түрлерін дайындағанда іске асырылады.
Қорғасын ортоплюмбаты (сурик) аккумулятор бояу, эмаль, замаск
шығарғанда, цинкографияда, кітаптарды дайындағанда, қорғасын тотығын
өндіруге қажет.
Тотықтандырғыш ретінде аккумулятор және күкірт өндіру орындарында
қорғасын тотығы қолданылады.
Қорғасын хлориді қорғасынды пигменттерді дайындағанда іске асырылады.
Айталық, қорғасын иодиді сары түсті бояу алу үшін керек, ал қорғасын
карбонаты белила жасауға қажет. Қорғасынның негізгі карбонаты кеме жасау
орындарында бояу пигменті ретінде қолданылады.
Пиротехника саласында және қорғасынның басқа да қосылыстарын алуда
қорғасын нитраты керек.
Атмосфера шыдамдылығын арттыру үшін кейбір лак және бояуларға
қосымша ретінде, металды қорғасын өндіруде сульфаты қажет.
Қорғасын сульфидін фото қарсылығын (фотосопротивление) дайындауда
және металды қорғасынды балқытып алуда қолданылады. Минералды бояулардың
құрамына және тотықтырғыш ретінде қорғасын хроматы қосылады.
Полисиликаттармен біргелікте глазурлы фриттерді дайындағанда және
пластмасс өндірісінде тұрақтандырушы (стабилизатор) ретінде қорғасын
силикаты керек.
Инсектицидтер ретінде гидроортоарсенат қорғасын қолданылады және
қорғасын ортоарасенаты ауыл шаруашылығы зиянкестерімен күресуге, оларды
жоюға керек.
Қорғасын ацетаты шыт маталарын бояуға қажет, қорғасынның басқа
қосындыларын өндірісте қолданады, қорғасынды белила бояуына және кейбір
минералды бояуларға пайдаланады.
Қорғасынды белила бояуын дайындауда да қорғасынның негізгі ацетаты
қолданылады.
Тетраметил және тетраэтилқорғасын органикалық қосылыс – антидетонатор
ретінде бензин құрамында болады. Триметилхлорқорғасын органикалық қосылыс
бактерицидті әрі фунгицидті затты кеменің су астындағы бөлігін бояуға
қолданылады.
Триэтилхлорқорғасын, диэтилдихлорқорғасын, диэтилдибромқорғасын
органикалық қосылыстары – триметилқорғасын сияқты кеме бояуына керек.
Триметилацетоксиқорғасын, триэтилацетокси қорғасын, трипронилацетокси
қорғасын, трибутилацетокси қорғасын органикалық қосылыстары триметилхлор
қорғасын сияқты қолданыста болады.
Диалкил өнімі диацетокси қорғасын іш құрттарын жоюға (антигельминтті)
қолданылады, бактерицидті препарат.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйеніп қорғасынды өнімдердің сыртқы
ортада таралуының ауқымды екендігіне көз жеткіздік. Қорғасын руда
шикізатынан алынатыны белгілі. Қандай жағдай болмасын онымен организмнің
қатынасы болатындықтан денсаулыққа байланысты қарастырылады[5].
1.3. Қорғасынның адам денсаулығына зияндылығы
Қорғасынның және оның неорганикалық қосылыстарының улылық әсері
барлық тірі ағзада байқалады, айрықша жүйке, қан және тамырлар жүйелерінде.
Белоктың қорытылуын белсенді түрде тежейді, жасушалардың энергетикалық
қорын (оның генетикалық қасиетін) әлсіретеді [6-8]. Порфириннің түзілуіне
әсер ететін ферменттер үрдісін төмендетеді, протопорфиринге темірдің
қосылып гемнің жасақталуын нашарлатады [9-10]. Қорғасын улылығына балалар
айрықша сезімтал [11].
Қорғасынмен уланудың алғашқы белгілері: күрек тістердің шет-шетінде
таға тәрізді болып көкшіл түсті дақ пайда болады (свинцовая кайма), қанда
ретикулоциттер 10% жетеді, эритроциттерде базофильділік көрініс береді (15
дана әрбір 10 000-ға), несепте порфирин мөлшері кобейеді (50-60
мкглитр)[9]. Осы сияқты ∆-аминолевулин қышқылы да көбейеді, ал
эритроциттерде дегидротаза ферменттерінің әсері төмендейді, қанда және
несепті қорғасын мөлшері артады[12-22]. Аталып көрсетілген белгілеріді 100
пайыздық деп түсінбеу керек. Тістегі дақтар және несепті қорғасынның
анықталуының өзі-ақ қорғасынмен уланғандықты білдіре алады[15,23].
Қорғасынмен жұмыс атқаратын 135 адамның қаны мен несебіндегі дельта –
аминолевулин қышқылы мөлшерін анықтай отырып жасалған ұсыныс: қанда-35
мкг100 мл қорғасын, несепте 5 мгг дельта – аминолевулин қышқылының болуы
уланудың басталуына кіреберісті көрсетеді[24].
Қорғасын мөлшерін 2 топ жұмысшылардың қанында анықтағанда 25,3±4 және
42,6±5 мкг100 мл болып шыққан. Бірақ, эритроцит мембранасындағы холестерол
мен фосфолипидтер мөлшерін сынамалы топтағыдан айырмашылық бермеген. Тек
қанықпаған май қышқылдарында аз ғана айырмашылық байқалған [25].
Қорғасын шаңымен бірнеше жұмысшылар уланып ауруханаға түскен, арасында
бір екіқабат әйел болған.Ол жүктіліктің 16-шы күніне тура келген. Қандағы
қорғасын 6 ай бойынша өлшеніп тұрған.Бал ұлпаларындағы қорғасын
скелет,бауыр және қанда жинақталатыны анықталған [26].
Қорғасынмен уланған жағдайда организмде антиноксидантты жүйенің
әлсіреуінен бос радикалдардың түзілуі артады және Е витаминінің азаюы
байқалады.Сондықтан мұндай жағдайда осы витаминді қолдану арқылы
радикалдарды болдырмау мүмкін[27]
Корабльдің су астындағы бояуында қорғасын мөлшері 0,03-17% болып
анықталды (275 кеме).Содан соң оларды 2 жолмен тазалаған: құмүріп тазарту
қондырғысы арқылы және бояуды қырып алу жолымен. Осы 2 әдісте ауаға
қорғасын шаң тозаңында тексеру орындалған. Бірінші әдісті қорғасын мөлшері
61 мкгм3 болды, ал екіншіде -2,4мкгм3. Бірақ қандағы қорғасын мөлшерлері
сынамалы топтағынан көп айырмашылық бермеген.
Экологиялық қолайсыз аймақта балалар мен ересектердің қанындағы
эритроциттердің өзгеруі зерттелген. Қорғасынмен уланғанда қанда
сидероциттер саны балаларда 9,5 % болып, ересектерде өзгеріс көрінбеген.
Осындай нәтиже Гейнц денешігі және базофильдегі дәндерден байқалған.
Балаларда сидероциттердің көбеюі темірді гемге жеткізуге ықпал жасайтын
феррохеталаза ферментінің белсенділігінің әлсіреуінде. Нәтижеде сүйектегі
қызыл қан ретикулоциттерінде ферритин жинақталады, сидеробласттар көбейеді.
Эритроциттерде Гейне денешігінің және базофильділік дәндер қорғасынмен
уланудың бірден-бір нышаны. Гейне денесі деген көрініс гемоглавиннің
денетурациялануын білдіреді, ал безофиль дәндері пиридин -5-
нуклеотиднуклеозидазаның әсерімен рибосоманың агрегаттық жағдайға
ұшырауынан туындайды[29].
Өндірістік кәсіпорындар орналасқан аймақтың топырақтарында,
өсімдіктерінде және жануарлар организмінде улы ауыр металдардың жинақталуы
байқалады. Мұндай жағдай адамдар үшін де қауіпті, себебі сумен және
тағамдармен қабылдануы ықтимал [30] .
Қорғасынның судағы шектеулі мөлшері 0,03мгл-ден аспайды[31]. Қорғасын
өндірісіндегі жұмысшылардың жүрегінің жұмыс атқару толеранттылығы
(шыдамдылығы) төмендейді[32].
Қорғасын цехының 400 жұмысшысы реогепатографиялық әдіспен
тексерілгенде бауырда артериялық қанның баяулап келуі және веноздық қанның
кетуінің әлсірейтіні байқалған[33].
Ағзаның мүшелеріне және жүйелеріне қорғасынның әсерін зерттей келе
кейбір авторлар оның ферментопатикалық маңызына назар аударған [34-36].
Қорғасын сульфгидрильді, карбоксильді және аминді топтардың белсенді
фермент орталықтарын әлсіретіп жасушалық, митохондриалдық, лизосомалық
мембраналарды бүлдіреді.Энергиялық зат алмасу, тотығу-тотықсыздану үрдіс
нашарлайды. Нәтижеде ұлпаларда ауа жетіспеушілік (гипоксия) байқалады.
Мұндай жағдайда жүрек миокардының жиырылуы да баяулайды [37-38].
Қорғасынның органикалық қосылысы тетраметил қорғасын тыныс жолымен, ас
қорыту жүйесі арқылы теріден сіңумен әсер етеді. Тетраэтилқорғасынға
қарағанда улылығы аз. Дейтұрғанмен ол да жүйкенің қызметін әлсірететін улы
зат. Онымен жедел уланғанда ерекше қозу үдейді,ет жүйесі дірілге өтеді, аяқ
басу шатасып,параличпен аяқталады. Бауырда,бүйректерде, ұйқы безінде, ас
қорыту кілегей қабаттарында дегенеративті өзгерістер байқалады. Жүрек еті
толағайсиды (гипертрофия), бүйрек үсті және қалқан бездерінде бұзылыс орын
алады, өкпеде қан құйылған дақтар пайда болып,ісіну (өтек) көрінеді[39-40].
Жоғарыда келтірілген мәліметтер хайуанаттарға жасаған тәжірибе
нәтижелерімен толық ұқсастық көрсетті. Айталық, тетраметилқорғасынды 36-40
мг л концентрацияда тыныс алдырғанда 30 минуттан соң ақ тышқандардың
кейбіреулері қоза бастаған, кейбіреулері есеңгіреп қалған
(заторможенность). Концентрация 12-24 мгл болғанда барлық тышқандарда қозу
пайда болып 36 сағаттан соң тырысу судороги байқалған. Концентрация 6,0-
8,3мгл болғанда әлсіз ғана қозу сезілген, ал 1,2-2мгл мөлшерде ешқандай
реакция байқалмаған.
Ақ егеуқұйрықтарға 9,84 мгл дарытқанда 60 минут аралықта жеңіл ғана
әбіржу (беспокойство) болды, ал 12-64мгл концентрацияда 7 сағаттан соң
өкпе,бауыр, бүйректерде және мидың жасушаларында терең морфологиялық
өзгерістер анықталған[39,41].
Тетраметилқорғасын 80-280 мгкг мөлшерде асқазанға қабылданғанда
егеуқұйрықтардың барлық ішкі органдарында ауыр дегенеративті- дистрофиялық
өзгерістер көрінген. Доза 108мгкг болғанда улану белгілері 3 күннен соң
байқалды, кейбіреулері өліп қалды. Ал доза 10,8мг кг болғанда ешқандай
улану белгісі анықталмады.
Тетраэтилқорғасын, тетрамэтилқорғасынмен салыстырғанда, жүйке жүйесіне
күшті әсер ететін улы органикалық зат организмде жинақталғыш
(кумулируется), зат алмасуды әлсірететін (ингибирование) триэтил қорғасын
түзе алады[42].
Тетраэтилқорғасын аз мөлшерде созылмалы түрде қабылданса (хроническое
поступление) ең алғашқы өзгерістер бас мидағы қан айналым жүйесінің қызметі
әлсірейді. Мида және мишықта қышқылдықсілтілік мөлшер, микроэлементтер
(мед,цинк,темір-ферменттер құрамына кіретін) азаяды,карбоксилаза ферменті
құрылымындағы тотығу үрдісі әлсірейді, 75% шамасында холинэстераза
белсенділігінен айырылады[43-45].
Әдебиеттік шолуымызды қорыта айтқанда байқайтынымыз, судың химиялық
құрамының денсаулық көрсеткіштеріне ықпалының өте маңыздылығы; ауыз
судың әрбір макро-микроэлементтерінің шектеулі нормативтерінің теориялық
және практикалық-тәжірибелік әдістермен анықталғандығы; қолданылуға
ұсынылған деңгейлердің денсаулық көрсеткіштерімен тығыз байланыстылығы; су
– денсаулық факторы деген ғылыми тұжырымның өзектілігі барлық уақытта
орын алатындығы; Қазақстан мемлекетінде бұл проблеманың аз зерттелініп
жатқаны; құдық ауыз суларының химиялық сапасына арналған ғылыми
ізденістердің өте кемдігі.
Түркістан аймағы апат алдындағы бөлім болып саналады (предкризисная
зона). Оны батыстан Арал апаты алқымдайды, оңтүстіктен сыртқы ортаны
қорғасынмен ластаушы Шымкент қорғасын зауыты, осындай зауыты бар
іргесіндегі Кента жері теріскейінен қоршап тұр. Өз ішіндегі
автотраспорттың ауаға - топыраққа – суға – шөпке тастайтын қорғасын
сыйлығы өз алдына бір төбе мәселе[59].
Сонымен, қорғасынның неорганикалық және органикалық қосылыстары
политропты улы зат. Оларды жүйкелік у деп атайды, соның салдарынан көптеген
органдар зақымданып өз қызметін қалыпты деңгейде атқармайды. Улану
нәтижесінде ең қауіпті құбылыс- организмде жинақталуға бейімділік.
2. Зерттеу әдістері
2.1. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың топырағында зерттеу нәтижесі
Қорғасын және басқа ауыр металдар организмде жинақталуға бейім,
сүйектің құрылымына әсер етеді, нерв жүйесінің қабілетін әлсіретеді.
Сыртқы ортадағы қорғасынның көп мөлшерінің әсерінен баланы мезгілінен
бұрын туу, өкпеде бронхылардың асқынуы, ентікпелікке ұшырау, аллергиялық
жағдайға өту, хромосомалық өзгерістер байқалады.
Қоршаған ортаға және тірі организмге қорғасынның зиянды әсері оның өте
аз мөлшерінен де байқалады деген хабарды көп ғалымдар жариялаған.
Қорғасынның ауадағы шектеулі мөлшері (ПДК) – 0,00001 мгл. Химиялық
қауіптілігі күшті заттардың 4 класының арасынан қорғасын 1- класқа
белгіленген (өте қауіпті), оның қауіптілік индексі 4,1 және одан жоғары,
топырақтағы нормасы 20 мгкг.
Қорғасынның топырақта жинақталуы жердің ластаушы нүктесінен (өндіріс,
жол бойы) және тереңдіктерінде әртүрлі болып келеді. Мысалы, зауыттан
250 метр қашықтықта жер бетінде 0,056 пайыз, 0,25 метр тереңдікте 0,40
пайыз болғанда, 500 метр қашықтықта жер бетінде 0,018, 0,25 метр
тереңдікте – 0,26 пайыз, 1000 метр қашықтықта жер бетінде 0,025, ширек метр
тереңдікте – 0,017 пайыз, ал 2000 метр қашықтықта жер үстінде – 0,004 және
0,25 метр тереңдікте 0,003 пайыздан көрінген.
Қорғасынның топырақтағы нормативтік мөлшерінің ғылыми методологиясының
теориялық – генетикалық негізін қалаушы ғылым академик Е.И.Гончарук.
Теория ережесі жеті бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімдегі негізгі қағида -
топыраққа химиялық заттардың қосылып тұруы тіршілікте болмай тұрмайды,
бірақ онымен жер ластанып жарамай қалды және денсаулыққа зиянды болады деп
толығымен теріс қарауға болмайды. Бұған дәлел ауыл-шаруашылығында химиялық
заттарды қолдану. Жердің керемет қасиеті бар – ол өздігінен тазарылуы. Ол
үшін жерді гигиеналық талап бойынша күту керек, оған қосылатын химиялық
заттарға нормативтік шек қойылуы тиіс.
Теорияның екінші бөлімінде жерге ендірілетін химиялық заттардың топырақ
- өсімдік – адам, жер - өсімдік – мал – адам, жер – ауа – адам, жер – су –
адам тізбектерінде залалсыздануына ықпал жасайтын гигиеналық нормативтер
бойынша тіршілік жасау көрсетіледі. Жердің өздігінен тазарылуына жағдай
жасауды қатаң ескертеді.
Теорияның үшінші бөліміндегі ереже бойынша химиялық заттардың
топырақтағы мөлшерін зерттеп нормалау үшін тәжірибені ластылығы мол болып
келетін жерде жүргізу көзделеді. Құмшауыт жердің сүзгіштілігі мен
сіңіріп алу қабілеті жақсы болатыны анықталған. Мұндай топыраққа редис
еккенде хлороорганикалық пестицидтердің және мочевина түзетін химиялық
заттардың (көң) залалсыздануы дәлелденген. Фосфорорганикалық заттардың
теріс әсерін бәсеңдетуші өсімдіктер қатарында дәнді дақылдар болған
(жүгері, сұлы, бидай). Бұл өсімдіктер шектеу мөлшерінің құндылығын 10-20
есеге арттырған, немесе шектік норманы осы деңгейге дейін төмендетуге
ықпал еткен.
Теорияның төртінші бөлімі химиялық заттардың шектік нормаларын
лабораториялық жағдайда анықтауды көздейді, бесінші бөлімінде шектік
өлшемнің ең төменгі деңгейін табу әдістері ережеге енген. Бұл ретте өте
аз мөлшеодің жалпы санитарлық, судағы миграциялық, ауадағы ауысу, сезім
мүшелерінің жауабы, фитоаккумуляциялық (транслокациялық) және санитарлық –
токсикологиялық көрсеткіштерінің қатар ескерілуі көзделеді. Алтыншы және
жетінші бөлімдерінде шекті норманың нақты жердің ерекшеліктеріне қарай
жасақталуы, химиялық заттардың қалдық мөлшерін анықтау керек болатыны
көрсетіледі.
Әдетте, топырақтағы қорғасын мөлшері аз болады, бірақ өндіріс
орналасқан аймақтың жерінде, суында, ауасында, өсімдігінде ол біршама
көбейеді. Кейбір жануарлар мұндай жағдайға бейімділік көрсете алады,
нәтижеде олардың денсаулығында ешқандай өзгерістер байқалмайды. Дегенмен,
шектеулі мөлшерден асқан деңгейде қорғасын уландырғыш қасиетке ие. Мұндай
көп концентрация өндірістік қалалардың төңірегінде, автомагистральдық жол
тораптарында, үй пештерінде от көп жағылатын жерлерде кездеседі.
Қорғасынның уландырғыш мөлшерінің әсері аскорбин қышқылының мол
дозасымен қайтарылады, оның әсеріне қарама – қарсы әрекет ететін
микроэлемент – мыс.
Қорғасынның және басқа ауыр металдардың өсімдікке әсері екі бағытта
жүруі мүмкін. Тура бағытта әсер еткенде оның жоғары мөлшері өсімдік
белогін коагуляциялайды немесе ферментті реакцияны тоқтатып қоюға дейін
барады. Жанама әсер еткенде топырақтағы басқа қоректік заттарды өсімдік
пайдалануға мүмкіндік ала алмай қалады, нәтижеде өнім азаяды.
Атмосфералық ауадан өсімдіктің жер бетіндегі бөлігіне күкірт, фтор,
хлор, азот және кейбір ауыр металдар сіңіріледі, ал топырақтан және
судан өсімдікке көбінесе ауыр металдар (Pb, Zn, Cd, Hg), ішінара
фторидтер, сульфидтер, нитриттер өтеді.
Түркістан аймағы топырағына, өсімдіктеріне және ауасына қорғасын өте
күшті дамыған автокөлік жүйесінен, кең етек алған жекеменшік от
пештерінен, Кентау кеніш суының жайылуынан, Ачполиметалл
комбинатының руда өңдеуінен шыққан қалдық су қоймасының булану мен
шаң тозаңдарынан таралады.
Түркістан аймағына, топырағына, өсімдіктеріне, суына қорғасын ауа арқылы
таралуына жел бағыттарының маңызы зор. Кентау қаласының қасындағы
Ачполиметалл комбинатының қалдық су қоймасындағы қорғасын шаң-тзаңы
белгіленген мекен – жайларға жетуіне жел ықпал етеді. Осындай ой –
болжаммен көрсетілген ауылдардың топырағынан және сол жердегі өсіп
тұрған адыраспан дәрілік шөбінен зерттеуге жинақталған сынамалардан
қорғасын мөлшері анықталды. Мақсат – тек қорғасын деңгейін білумен
шектелген жоқ, мұны әртүрлі қашықтықпен, топырақтан шөпке өтуімен және
адыраспан шөбінің алкалоидты әсерімен байланыста ізденіс жасау болған.
Бақылауға алынған 7 ауыл нүктелерінің 6-ауы Түркістан мен Кентау
арасында жел бағытының өтінде орналасқан, 7-ші нүкте, Майдантал ауылы,
салыстырмалы (контроль) болып, таза ретінде таңдалып алынды.
Қорғасын көп мөлшерде топырақта анықталғанда сол жердің өсімдігінде де
мол болатыны туралы ғылыми хабарлар көп. Түрлі шөптердің бойынан қорғасын
деңгейі тексерілген, ал адыраспан дәрілік шөбінде оны ешбір ғалым
зерттемеген. Адыраспан туралы, оның құрамындағы алкалоидтар жөнінде
деректер баршылық, ал осы шөптің қорғасынмен қатынасы бойынша және
қорғасынның адыраспан алкалоидтарына әсері туралы мәлімет жоқ[59].
Бұл тарауда қорғасынды адам қандай жолдармен қабылдайды деген мәселе
қарастырылады. Ой елегінен өткізіп қарасақ, әрине, бірінші ретте қорғасын
шаң – тозаңмен ауаға таралады. Одан әрі қарайғы тізбек топырақ →су
→өсімдік→тағам болмақ. Қорғасынның осы тізбектің әрқайсысына тікелей
түсетін мүмкіндігін де ескеру қажет.
Топырақтың ерекшеліктерінің бipi ылғалды (сулы) болуы. Ұсақ түйіршікті
топырақта ылғал мол болады. Барлық химиялық заттар, құрт жұмыртқалары,
қарапайымдылар, бактериялар, вирустар топырақта осы ылғал арқылы миграция
жасайды. Барлық химиялық және биохимиялық үрдістер және топырақтың
өздігінен тазалану қабілеті сулы ерітіндіде атқарылады.
Өндірістік және шаруашылық орындардың жұмысының нәтижесінде топыраққа
пестицидтер, минералдық тыңайтқыштар,өсімдіктің өсуін тездетуші заттар, көп
циклді ароматты көмісутегілер, өндірістік және жанұялық ағынды сулар,
өндірістік және автокөлік ластаушы заттары, тағы басқа заттар сіңірiледі.
Топырақ жердің биосфералық бөлігі бола тұра тағамның, судың химмиялық
құрамына әсер ете алады.
Бұл құбылыс топырақтың табиғатына байланысты болады. Айталық, сілтілік
орталы топырақта селен заты 5000 мгкг мөлшерге дейін болады. Өсімдіктер
оны коп сіңіретіндіктен жануарлар мен адамдар жиі уланады(селеновый
токсикоз).
Өндірістік орындардың топыраққа қосатын зиянды заттарын қауіптілік
индексі бойынша жіктегенде жоғары дейгейлікте мышъяктың, кадмийдің,
сынаптың, қорғасынның, селеннің, цинктің, фтордың, бенз(а)пиреннің аттары
бар (өте қауіпті).
Екінші кластық қауіптілік тізімде бор, кобальт, никель, молибден,
медь, сурьма, хромдар бар. Үшінші класқа қауіптілігі төмен заттар
жатқызылған олар – барий, ваннадий, вольфрам, марганец, стронций,
ацетофенон.
Авторлардың айтуына қарағанда цинк және қорғасын шаңы олардың
бастапқы рудадағы мөлшеріне байланысты екен. Айталық, көміртегілі
ферромарганецті балқытқанда қорғасынның 98,85% шаңмен кетеді, одан
тотықсызданып қайтадан қарапайым қорғасынға өтеді [46-47].
Қайталап айтқанда, тағамға және су көзіне қорғасын топырақтан ауысады,
ал топыраққа ауадан сіңіріледі. Сыртқы ортадан қабылданатын қорғасынның
қауіптілігі оның адам және жануарлар ағзасында жинақталып сақталуға
бейімділігімен сипатталады. Сондықтан қорғасын мөлшерінің сыртқы ортадағы
(әсіресе топырақта) жинақталуын зерттеп отыруға айрықша маңыздылық
беріледі.
Біздің зерттеуімізден бұрын (1996 жыл) авторлар [48] Түркістан
қаласының бірнеше нүктелерінің топырағында қорғасын мөлшерін анықтаған.
Сынамаға алынған нүктелер: Түркістаннан Шымкент бағытына шығатын трасса,
Түркістан қаласының Тельман атындағы, нүкте, Кентау қаласына шығатын
трассадағы Университет аймағы және Түркістаннан Қызылорда бағытындағы
трасса (1- сурет). Қорғасын мөлшері топырақтың 3 түрлі тереңдік деңгейінде
анықталған: 10см, 20см, 30см. Анықталған нәтижелер, біріншіден, трассаның
Сурет 1. Түркістан қаласының әртүрлі нүктелерінде қорғасынның
топырақта зерттелуі [48]
шетінен қашықтаған сайын (1, 5, 10, 20, 50, 100, 200м) және барлық
тереңдіктерде қорғасын мөлшері азая түскен. Екіншіден, қорғасынның ең көп
мөлшері Тельман нүктесінен анықталған, себебі бұл жерден өтетін
автокөліктер саны өте көп болып Кентау – Қызылорда –Шымкент бағыттарына
жүреді. Үшіншіден, 10 см тереңдіктегі топырақта қорғасынның шектеулі
мөлшерге (32мгкг) сәйкестігі жол шетінен 200 м қашықтықта ғана
анықталған, ал 20 см тереңдіктен көбінесе 50 – 100 м, 30 см тереңдіктен 5 –
200 м қашықтықтардан көрінген. Жалпы айтқанда, Түркістан қаласының
автокөлік жолдарының бойында топырақта қорғасынның мөлшері алғашқы рет
анықталған. Бұл ізденіс қорғасынның сыртқы ортада таралуына автокөліктің
себепті екенін көрсетуге байланысты орындалған. Мақсатқа қол жеткізілген.
Атап өту керек, Түркістан аймағында қорғасынның мөлшерін сыртқы ортада
айқындау осы уақытқа дейін өте аз зерделенген. Жоғарыда талданған материал
біріншілік ретте орындалған. Мәселенің өзектілігіне байланысты ғылыми
зерттеу нәтижелері сол уақытта-ақ жариялана бастады [49].
Айталық, 1996 -2000 жылдары зерттеу Кентау қаласында орындалған. Бұл
нысанды таңдаудың бұлтартпас себебі бар. Мәселенің мағынасы мынада: отан
соғысы жылдарында қалада қорғасын өндіретін кәсіпорын жұмыс істей
бастайды. Көп жыл бойы кәсіпорынның руда қалдықтары қалаға жақын алаңға,
ашық аспан астына жинақтала береді. Қазіргі уақытта ол жер нағыз шаң-
тозаңның кенішіне айналған. Бұған қоса автокөліктер саны да жылдан жылға
көбейе түсуде. Өңделуден қалған руда қалдығында қорғасынның, сынаптың,
мыстың, марганец және басқа металдардың мол қоры бар екендігі дәлелденген.
Мұндай құрамдастығы бар шаң-тозаңның денсаулыққа тигізетін зияны да бар
екендігіне көптеген зерттеулер бағышталған [50 – 51].
2000 жылғы біздің қайталап зерттеу нәтижеміз бойынша руда қалдығы
жинақталған Кентау аймағында топырақтағы қорғасын мөлшері шектеулі
деңгейден 8,6 есе (275,2 мгкг) көп болып анықталды. Ал Майдамтал мен
Сауран елді мекендерінің топырағында қорғасын шектеулі мөлшерден аспады.
Аталған ауыл-аймақтары Түркістан территориясына тиесілі болса да ластану
жағдайынан тыс қалды, себебі бұл нысандардың жел бағытынан басқа жерлерде
орналасуына байланысты болуы мүмкін. 2003 жылы топырақта қорғасынның
мөлшерін анықтауымызды жалғастырдық. Бұл жолы Кентау қаласы және Бургем,
Шанхай, Хантағы, Байылдыр бөлімшелері қамтылды. Зерттеу нәтижелері, 2000-
жылғы деңгеймен салыстырғанда, қорғасынның мөлшері шектеулі нормадан 2 –
10 есе артық екенін көрсетті, яғни жылдан жылға оның концентрациясының
кемімейтіні байқалды. Ал Кентау қаласы аймағынан жырақ және жел өтінi
бағытының әсерінен тыс орналасқан Майдамтал – Сауран елді мекендерінің
топырағында қорғасын мөлшері анағұрлым аз (57,6 мгкг) болып анықталды.
2005- жылғы қайталанып зерттелуде де Кентау қаласының топырағында
қорғасынның жоғары деңгейі байқалды(157 мгкг), ал Түркістан қаласындағы
көрсеткіш 52 мгкг мөлшерінде айқындалды (мұндай жағдайды Майдантал –
Сауран өңірлерінен де байқадық). Барлық жылдардағы зерттеу нәтижелерінің
диаграммалық көрінісі сурет 2 – де бейнеленген.
Сурет 2. Кентау – Майдантал өңірі топырақтарындағы қорғасын мөлшері
Сонымен, біз қоршаған ортаның ластануына мысал бола алатындай бір
ғана фактордың зерттелуіне назар аудардық. Әдеби қысқа шолу әдісімен және
өз зерттеулеріміздің нәтижелеріне сүйене отырып Кентау қаласының орналасқан
жеріндегі топырақта қорғасынның мөлшері өте жоғары деңгейде екеніне көз
жеткіздік. Бұл жағдай тіршіліктің қалыпты болуына қауіпті.
2.2. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың суында зерттеу нәтижесі.
Түркістан ауданында ауыз сулардың химиялық құрамының нәтижелері 186
хаттамада тіркеліпті. Олардың арасында 108-і скважиналардың, 62-сі
құдықтардың, 11-і бұлақтардың, 5-уі су құбырларының сулары. Жыл
мезгілдеріне қарай талдағанда 1983 жылдан 2 хаттаманың мәліметі бар,
1984 жылдан – 1, 1985 жылдан 20, 1986 жылдан – 1, 1987 жылдан 42, 1990
жылдан 58, 1991 жылдан – 36, 1993 жылдан – 4, 1996 жылдан – 16.
Хаттамалар КСРО денсаулық сақтау министрлігінің №1 формасындағы
сұрақтарға сай толтырылған. Оларда судың тексеруге алынған күні мен жылы,
орны, көзі, иісі, дәмі, тұнықтылығы, тұнбалылығы, мөлдірлігі, pH белгісі,
кермектілігі және құрғақ қалдығы көрсетілген. Химиялық құрамынан аммиак,
нитрат, фтор, полифосфаттар көрсетілген. Соңында тексеру жүргізген
қызметкердің қолы мен тұүжырымдары жазылған.
Судың тұнықтылығы – 140, тұнбалылығы – 96, мөлдірлігі – 76, pH
көрсеткіші – 160, құрғақ қалдық – 85, кермектілігі – 184, оттегімен
қанығуы – 61, мыс- 9, цинк – 7, темір – 126, аммиак – 73, сульфат – 153,
хлорид – 185, фтор – 158, нитрат – 173, қорғасын – 15, нитрит – 128,
полифосфаттар – 74 хаттамаларда айқындалған.
Судың химиялық құрамының денсаулыққа әсері ықылым заманнан
ойландырып келгенмен, ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауы XX ғасырдың
басынан бері қарай уақыттарға сай келеді. Табиғатта су ешуақытта таза
химиялық құрамда болмайды. Суда көптеген заттардың еритіндігіне
байланысты, яғни судың керемет еріткіштік қасиетіне байланысты судың
құрамы өте көп элементтер мен қосындылардан түзіледі. Бұл жағдайға әсер
ететін факторлаға су көзі тұрған жер қырытысының болмысы және техногенді
– антропогенді ластану жатады. Осыған орай инфекцияға байланыссыз
кездесетін ауру түрлерімен (неинфекционные заболевания) таралуын
талқылауда судың химиялық құрамының тигізетін әсерін ескермеуге
болмайды.
Халық арасында кейбір ауру түрлерінің көптеп таралуы кезінде судың
химиялық құрамына баға бері бұрыннан қолданылып келе жатқан. Гигиена
ғылымы бұл сұрауға айрықша мән беріп, қазіргі кезде зерттеу жұмыстары
көбейе түсті. Техникалық мүмкіндіктерді пайдалана отырып судың тұздылық
жағдайының әсерін зерттеуде гигиенада көптеген жәйттер анықталды. Көп
жерлерде тұрғындарға тұщы ауыз су жетімсіз, сондықтан тұздарда
тазартылған судың (опресненная вода) химиялық құрамына арналған біршама
зерттеулер белгілі.
Айталық, Ақтау тұрғындары осындай сумен қамтамасыз етіледі, мұндай
судың минералдылығы аз болатындықтан бауырдан қанға натрий көптеп шыға
бастайды, су – тұз теңдігі бұзылады. Дегенмен, мұндай келеңсіз жағдайды
тұрақтандыруға болатыны (гомеостаз) айқындалды. Гигиена оны бейімделу
реакциясы деп атап, ең төменгі деңгей судың құрғақ қалдығы бойынша 100
мгл белгіленді. Ал бұл деңгейдің 200-400 мгл мөлшері судың нағыз
тиімділігіне (оптимальный) негіз болады деп көрсетіледі.
Судың дәмін анықтайтын, оның минералдылығына негіз болатын тұздар
хлор және сульфат иондары. Бұлар судың құрғақ қалдығына да әсерлі.
Мемлекеттік стандарт 2874-82 Ауыз су құрғақ қалдықты 1000 мгл,
сульфат тұзын 500 мгл, ал хлор иондарының ең төменгі деңгейін 350 мгл
деп ұсынып отыр. Осы деңгейлер кәдімгі ішіп жүрген суларымыз үшін
қабылданған, оларды минералсызданған (опресненной) сумен шатастыруға
болмайды.
Түркістан тұрғындарының басым көпшілігі (52℅) ауыз суды жеке
құдықтарынан пайдаланады, бұл құбылыстың пайызы су тапшылығының
(орталықтандырылған) салдарынан кейінгі жылдары 72 процентке дейін
көтерілді. Енді осы сулардың химиялық құрамын гигиена талаптары тұрғысынан
сипаттайтын болсақ, біріншілік ретте оның минералдылығынан бастаймыз.
Судың құрғақ қалдығы орташа мөлшерде 1983 жылы 644 мгл болған, 1985
жылы – 749мгл, 1987 жылы – 696мгл. Бұл нәтижелер санэпидемстанцияның
мәліметтері бойынша келтіріліп отыр.
Санитарлық эпидемиология станциясының мәліметтеріне сүйенсек,
Түркістан ауданы территориясында 1983-1991 жылдар аралығыеда құдық
суларына 110 анализ жасалынған (оның 48-і сульфатты анықтаумен болған).
Нәтижелерінің орташа мөлшеріне қарасақ минералдылықтың негізін құрайтын
тұз сульфаттар, өйткені олардың мөлшері хлор иондары мен салыстырғанда
үнемі жоғары деңгейден көрінеді.
Сульфат иондары, хлор деңгейімен салыстырғанда жоғары, бірақ оның
да мөлшері гигиеналық нормаға сәйкес келмеді. Авторлардың тексеруі
бойынша (1999ж) сульфат тұздарының нормаға тура келетіндігін көрсетті. 19
су көзінің 10-да сульфат деңгейі 400 – 1000 мгл аралығынан көрінді, ал
қалған 9-нда 80-400 мгл аралығында анықталды.
Тексерілген су көзінің 50 пайызы кейбір жылдарда хлор- сульфат
тұздарымен қаныққан болып шығып отырды. Бұл абсолюттік санға берілген
салыстырмалы баға немесе мінездеме. Ендігі ретте құдық ауыз суларының
минералдылығын санитарлық тұрғыдан бағалау қажет. Хлор – сульфат
тұздарының судағы мөлшеріне қандай факторлар әсер етуі мүмкін деген
сауалға дер қыртысының табиғи болмысымен тұрмыс-шаруашылықтың
қалдықтарымен топырақтың (жердің) ластануы себеп болады. Түркістан
тұрғындарының жағдайында бұл екі фактор да орын алады. Бір ауланың
аясында құдық та бар, лас қалдық сулар да шашылып жатады, қора-қопсы
мал жайлары орналасады, топырақ та сортаң тектес болып келеді.
Ауыз судың химиялық құрамының сипаттамасын оның кермектілігі
арқылы да білдіруге болады. Әртүрлі су көздері үшін бұл өлшемнің де
ауытқу деңгейі жоғары – 3мг- эквивалент литрден – 20 мг-эквивалент литрге
дейін. Баршаға мәлім, құдық сулары өңделмеген табиғи қалпында
қабылданады. Сондықтан олардың химиялық құрамын Р.Д.Габович ұсынған
нормативпен салыстыру арқылы бағалау міндеттеледі, олар төмендегіше :
Жалпы кермектілік – 14 мг-эквивалент литр (40º) дейін;
- Фтор – 1,5 мгл дейін;
- Нитрат – 10 мгл (азот нитраты бойынша) дейін;
- Нитрит – 0,002 мгл дейін;
- Аммоний тұздары – 0,1 мгл дейін;
- Тотықтану – 4 мгл О2 дейін.
Егер судың кермектілігі 3,5 мг-эквивалент литрден аспаса, суға
жұмсақ деген сапа беріледі, орташа кермектілікке 3,5-7,0 мг- эквивалент
литрге сай келеді, ал 10 мг-эквивалент литрден жоғары болғанда су –
кермек су деп аталады.
Судың кермектілігін анықтайтын тұздардың қатарына Ca, Mg, Fe, Mn
және Al жатады. Олардың судағы мөлшеріне су көзі тұрған жердің
қыртысының болмысы, маусым мезгілдері, географиялық ендіктер әсер ете
алады. Құбырлар суының кермектілігі үшін 7-10 мг-эквивалент литр
нормасы белгіленген. Өзен суларының кермектілігі 1 – 2 – 7 мг
эквивалент литрден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ – түрік университеті
Қолжазба құқығында
ПАРАЗБЕКОВА ГҮЛБАНУ ТИЛЛАБЕКҚЫЗЫ
ҚОРҒАСЫНЫ ӘРТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕГІ СЫРТҚЫ ОРТАДА ОНЫҢ МАЛ ӨНІМДЕРІНДЕ АНЫҚТАЛУ
БАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
Мамандығы 6N0113
Биология магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: м.ғ.д., профессор
Б.К.Керімбеков
Түркістан - 2010
Жұмыстың мазмұны
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
II. Негізгі бөлім
1. Әдебиеттік шолу
1.1. Судың химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.2. Қорғасынның сыртқы ортада таралу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 8
1.3. Қорғасынның адам денсаулығына
зияндылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
2. Зерттеу әдістері
2.1. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың топырағында зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың суында зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалық
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
4. Зерттеу нәтижелерінің
шынайылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
5. Зерттеу нәтижелерінің практикалық
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
6. Қоршаған орта
панорамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
IV. Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Кіріспе
Адамның биологиялық болмысына, денсаулық жағдайына әсер ететін
алуан түрлі факторлар бар. Әдетте оларды химиялық, физикалық механикалық
және биологиялық деп қарастырады. Әрқайсысының әсері жiті талданады.
Химиялық фактор барлық себептердің арасында басымдылық танытады. Олар
ауаны, топырақты, суды, ағзаны ластайды.
Сыртқы ортаны ластайтын кәсіпорындардың қатарына жылу энергиясын
өндірушы қазандықтар, қара және түсті металлургия орындары,
автотранспорттар жатады. Бұрынғы уақытта кәсіпорындардың үлесі басым
болатын, ал қазіргі уақытта автокөліктердің әсері бірінші орында көрініс
тауып тұр. Көлік түтінінің құрамында көмір тотығы, азот тотығы,
көмірсутегілер, қорғасын, күйе сияқты улы заттар бар екендігі анықталған.
Миллиондаған автокөліктер жыл сайын ауа кеңістігіне 200 млн. тонна
көмір тотығын, 40 млн. тонна көмірсутегілерді және 20 млн. тонна азот
тотығын таратады [1].
Жалпы алғанда автокөліктер түтіні құрамында 200-ге жуық қоспалар бар.
Жоғарыда аталып көрсетілген заттардан басқа
альдегидтер,акролеин,формальдегид,э тилен қатарындағы қанықпаған
көмірсутегілер (гексен,пентен) ,бенз(а) пирен , органикалық қорғасын –
тетраэтил қорғасын бар.
Топыраққа сіңген қорғасын нитриттегіш микробтардың мүмкіндігін
азайтады, топырақтың өздігінен тазару қасиетін кемітеді, қан қорыту
жүйесіне теріс әсер етеді [2].
Судағы қорғасын бейорганикалық заттардың қатарынан орын алған.
Дейтұрғанмен, оның шектеулі мөлшері анықталған [3].
Әртүрлі факторлардың биологиялық әсеріне баға беру үшін олардың
организмге тиімділігінің оңтайлы қатынасы ескеріледі. Егер факторлардың
құрамы және әсерлік күші өзгерсе, қоршаған орта мен организм арасындағы
тепе-теңдік бұзылады. Мұндай жағдайда ағзада өзгеріс байқалады.
Қоршаған ортаның зиянды факторлары аз мөлшерде әсер етсе организмдегі
биологиялық жауап қорғаныс бейімделу үрдістің белсенділікке өтуімен
айқындалады. Бұл ретте гомеостаз сақталынып аурудың алдын алу мүмкіндігі
туындайды. Керісінше, зиянды факторлардың әсері ұзақ уақытқа созылса
қорғаныс-бейімделу үрдісінде әлсіреу байқалып аурушаңдық кобейеді [4].
Жоғарыда келтірілген мәліметтерді айқындасақ әртүрлі зиянды
факторлардың арасынан қорғасынға ерекше ден қойылды. Себебі бұл элемент
сыртқы ортада көп таралған, әртүрлі өндірісте қолданысқа ие, организмде
жинақталу қасиетіне бейім, денсаулыққа қауіпті. Сондықтан оның мөлшерін
сыртқы ортада жүйелі түрде анықтап отырудың маңызы зор, мәселенің
көкейтестілігі айқын.
Қазіргі кезде [59] Түркістан экоорталығына жан-жақты әсер етуші
факторлар өте көп. Арал өңірінің бір шеті Түркістан аумағымен шектелсе, жиі-
жиі соғып тұратын батыс бағытының желі, солтүстік бағыттан келетін Созақ
ауылының желі жерді ұдайы қуаңшылыққа ұшыратады. Топырақ сортаң, өзен жоқ.
Арыс – Түркістан канал суы маусымдық егін кезінде ғана пайда болады. Қала
төңірегі, кішігірім ішкі көшелер ластаушы қоқыстарға толы. Лас қалдық
суларды залалсыздандыратын сүзгіш аймағы ұйымдастырылмаған. Ішімдік су
көздерінің 72 пайызы жеке жанұялардың құдықтарымен қамтамасыз етіледі. Ағаш
егіп көркейту өте-мөте баяу дамуда.
Соңғы жылдық мерзімде (1988-1998жж.) халық арасында созылмалы
аурулар днңгейі 2,1 есе көбейген. Әрбір екінші бала әрбір үшінші ересек
адам денсаулығында қаупі бар санаттан орын алады. Түркістан қаласы
тұрғындарының болашақ өмірінің орташа ұзақтығы соңғы 10 жылда 4 жылға
кеміген. Мүгедектікке соқтыратын себептердің қатарында қан айналу жүйесінің
аурулары, көз аурулары, туберкулез және ас қорыту мүшелерінің аурулары
бар.
Түркістан қаласында соңғы 12 жылда бала тууының төмендеуімен, өлу
жағдайларының өсуімен және тұрғындардың табиғи өсімінің азаюымен
сипатталатын қолайсыз демографиялық жағдай орнаған. Медициналық көмек алу
үшін жыл бойы қаралмаған балалар саны 16,9 процент үлесті, ересектер саны
37,4 процент үлесті құрайды.
Жалпы ауыз суды тұтыну екі түрлі жолмен іске асырылатыны белгілі.
Тұрғындардың біршама бөлігі орталықтандырылған әдіс бойынша құбырлар арқылы
жеткізілетін суды пайдаланса, ал орталықтандырылмаған жағдайда әрбір
жанұяның жеке құдықтары болады.
Ғылыми ізденістерге талдау жасасақ, өте көп материалдар
орталықтандырылған судың сапасына лайықты (қатысты) талқыланады, оның халық
денсаулығы көрсеткіштеріне әсері туралы деректер беріледі, гигиеналық
нормативтері ұсынылады.
Ауыз судың сапасына баға беру үшін зерттеу саласында химиялық талдау
кеңінен қолданылады. Осыған орай, судың құрамында, біріншіден, улы химиялық
заттардың мөлшерін табу болса, екіншіден, денсаулыққа зиянды арнайы қатысы
бар кейбір химиялық заттарды анықтау арқылы жүзеге асырылады. Бүкіл
дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көрсетуі бойынша ауыз су құрамында
улы заттар төмендегіше мөлшерде ұсынылған: мышьяк – 0,05мгл, кадмий –
0,01мгл, қорғасын – 0,1мгл, сынап – 0,001мгл, селен – 0,01мгл.
1.1. Судың химиялық құрамы
Қазақстан жер қойнауы Д.И.Менделеевтің периодты жүйесінде көрсетілген
химиялық элементтердің барлығына бай. Сондықтан ашық және жер асты
суларында олардың біршама түрлері болуы ықтимал.
Алматы медицина институты жалпы гигиена кафедрасының меңгерушісі,
профессор И.С.Корякиннің және Сырдария өзенінің ауыз суларының микроэлемент
құрамы тексерілген (1964). Денсаулық көрсеткіштерімен салыстырғанда,
ауызсуда микроэлементтер жоғары деңгейден табылғанда ішкі секреция
бездерінің, қан ұйыту жүйесінің аурулары төменгі межеден көріген, рак ауруы
аз болған.
Қарағанда облысындағы халықтың арнайы емес аурушаңдыққа шалдығуына
ауыз су микроэлементтерінің әсері деген тақырыпқа А.Д.Ефимова диссертация
қорғаған (1997). Автордың көрсетуінше микроэлементтер адам денсаулығына
созылмалы түрде әсер ететін кіші интенсивті фактор қатарына жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары:
- Қарағанды облысында жер асты суларының микроэлементтік құрамы
комплексті түрде бірінші рет анықталған, ол аймақ геохимиялық
ошақ қатарына жатқызылған;
- Жер асты ауыз суларының микроэлементтік құрамы кейбір арнайы
емес ауру түрлерімен сандық байланыста болатыны дәлелденген;
- Орталық Қазақстан тұрғындарының денсаулығына ауыз судың
микроэлементтерінің комплексті құрамының әсер ететіні алғаш рет
табылған.
Тексерілген жер асты ауыз суларында алюминий, бор, темір, марганец
және фтор мөлшері аз болған (шектеулі норма дозасынан – ПДК-0,1-ден төмен),
алюминийден, мыс және цинк мүлдем жоқ болған.
Судағы марганецтің байланыстылығы ет-сүйек және тыныс жүйесі
органдарының ауруларына, мыс – жүрек – қантамырларының ауруларына ,
алюминий – несеп шығару органдарының патологиясына дәл келген.
Ауыз су құрамында қорғасын мен фтордың мөлшерінің деңгейі норманың
жартысына ғана тең болғанын немесе оданда аз екендігін автор Қарағанды
облысының айрықша ерекшелігі деп көрсетеді.
Жалпы айтқанда, судың химиялық құрамын жеке ғылыми тексерулерден
өткізу немесе денсаулық көрсеткіштерімен байланыстырып зерттеу Қазақстан
территориясында өте аз.
Қазақстан территориясында небәрі 5 аймақта судың химиялық құрамы
тексеріліп, денсаулыққа қатысты талдаудан өткен. Айталық, Ақтөбе облысында
тұрғындардың 43 пайызы құдық суларымен қамтамасыз етіледі. Көптеген
аудандардың - Мұғаджар – Темір – Шалқар – Байғанин – Ырғыз - жер асты
құдық суларының мөлдірлігі аз, тұзды, ал фтор деңгейі норманың 0,3-0,5
пайызына тура келеді. Санитарлық эпидемиологиялық жағдайдың асқынуына
байланысты, әлеуметтік тұрмыстың қиындағанына орай гепатит, туберкулез
аурулары және бала өлімі көбейіп кетті деп жазады авторлар[59].
Арал аймағындағы халықтың ауыз суының гигиеналық және экологиялық
проблемасын М.Е. Кулманов, К.Р. Амрин, У.И.Кенесариев және басқалар
зерттеген. Авторлардың хабарлауы бойынша Арал теңізінің суы тартылуына
қарай жер асты суларының тұздылығы молая түскен. Мысалы, Арал мен Қазалы
аймақтарында судың минералдануы 2300-3700 мгл болса, 1995 жылға жасалған
болжам бойынша 500-7000 мгл болады деп күтілген. Судың мұндай қаттылығынан
несеп шығару жүйесінің қызметіне ауыртпалық түседі, организмде темір
тұзының жетімсіздігі байқалады. Осыған қарамастан тұрғындардың басым
көпшілігі құдық суларын пайдалануын жалғастыруда.
Шетел ғалымдарының тұжырымдарына сүйенсек, судың құрамының химиялық
ерекшеліктері (мысалы, Арал маңындағы су) кейбір соматикалық аурулардың
пайда болуына әсер етеді. Мұны бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
мәліметтері дәлелдеп беріп отыр, яғни 80 пайыздай ауру су жарамдылығының
өте төмендігімен және ортаның антисанитарлық жағдайымен түсіндіріледі екен.
1970-1989 жылдар аралығында Қызылорда облысының халықтарының
аурушаңдығының көрсеткіші жалпы есеппен 3,9 есе артқан, жүректің ишемия
ауруы 10 есеге, бүйрек аурулары – 3 есеге көбейген.
Судың минералдылығының көптігінен организмде темірдің мөлшері
төмендейді деген тұжырымға байланысты Арал, Қазалы және Қармақшы
аудандарының балаларының арасында қаны сұйылу жас балалардың басым
көпшілігінің салмағының азаюына (гипотрофия) және мешел (рахит) ауруымен
зақымдануына соқтырған. Алынған мәліметтер бойынша мұндай жағдай аталған
аймақтарда орта республикалық көрсеткіштерден 6-8 есе артық тіркелген.
К.Д.Дурманов, Г.Т.Беристемов пен Б.М.Бекишевтердің зерттеулері де
Қызылорда облысын қамтиды. Авторлар өт тастарының пайда болуын ауыз судың
минералды құрамымен байланыстыра тексерген. Зерттеу баламалы түрде
орындалған, яғни Алматы мен Жаңақорған ауданының ауыз сулары Қызылорда
облысының экологиялық қолайсыз мекен-жайларына сынамалы (контроль)
болған.
М.А.Шортанбаева Қарағанды мен Жамбыл облыстарында теориялық және
практикалық маңызы өте зор ғылыми зерттеу жұмысын орындаған.
Экологиялық нашар ортадағы су көздерінің тұнбаларының химиялық
құрамын тексеру арқылы судың сапасына гигиеналық баға берген. Тұнбалардың
ластануы арқылы ауыз су екінші реттілік жағдайда қайталанып, үнемі
денсаулыққа қауіп төндіріп тұратындығы анықталған. Ауыл тұрғындарының
жалпы аурушаңдығының көрсеткіші, әсіресе нерв жүйесінің зақымдануы
ластанған суды пайдаланудың әсерінен жоғары болған.
М.М.Шакиров Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты игеріліп жатқан аймақтың
ауыз суының сапасын зерттеп, оны тұрғындардың тері ауруларымен
байланыстылығына ізденіс жасаған. Бақылау Қарашығанақтан 1,5-15 км
аралықтардағы 11 мекен-жайда ұйымдастырылған. Сынамалы мекен-жай (п.
Александровка) желдің бағытына қарсы жақтан 45км. қашықтықта орналасқан.
Материалды талдау нәтижесі Батыс аймақта тері ауруларының деңгейі жоғары
екенін көрсеткен (1000 тұрғынға 194,1), ересектермен салыстырғанда балалар
арасында 1,5 есе жиі болған. Қарашығанақтықтарда Батыс Қазақстандықтарға
қарағанда тері ауруының жалпы деңгейі 1,9 есе, Республика көрсеткішімен
теңестіргенде 1,5-2 есе, сынамалы мекен-жаймен есептегенде 1,5 есе көп
тіркелген. Тері аурулары желдің бағытына орналасқан мекен-жайларда жиі
байқалған. Бұған себеп ауада күкірттің екі тотығының, күкіртсутегінің,
азоттың екі тотығының көптігі деп көрсетіледі.
Қарашығанақ төңірегінде өзен суларының сульфаттармен қанығып ластануы
күкіртсутегінің жерге, суға жинақталуынан деп хабарлайды У.И.Кенесариев
және бірлескен ғалымдар тобы. Топырақ пен суда күкіртсутегі мен күкіртті
газ тотықтану арқылы сульфаттарға өте алатынын бүкілдүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының материалдары көрсетеді. Ауыз судың сапасының
нашарлауының негізгі көрсеткіштері болып сульфаттардың, хлоридтердің,
темірдің, қорғасынның, фтордың, кальций мен магнийдің нормативтен тым
жоғары деңгейі есептелген.
Қарашығанақ аймағында жүргізілген ғылыми ізденісті Г.К.Нурашева да
орындаған. Әртүрлі экологиялық жағдайда тұрған аймақтың үш нүктесіндегі
балалардың денсаулық көрсеткіштеріне автор талдау жасаған. Бірінші топқа
жатқан балалар сол мұнай-газ конденсатты өндірістік орынның тұрғындары,
екінші топқа – сол жерден 45км қашықтықтағы сынамалы аймақтың балалары, ал
үшінші топқа – 14 км жердегі екіаралық (промежуточный) Ақсай қаласының
балалары. Жұмыстың нәтижесі: бірінші топтағы балалардың арасында созылмалы
аурулары бар бүлдіршіндер көп болған (р0,001); сынамалы аймақтың
балаларының денсаулығы жақсылары 2 есе арты; балалардың жалпы аурушаңдығы
тісінде кариесі барларына жоғары деңгейде борлған. (р0,001). Кариес,
әсіресе, оның асқынған түрі, жалпы соматикалық аурулардың пайда болуына
немесе олардың ерекшелене түсуіне ықпал жасай алады. Өйткені, организмнің
жалпы иммунды күші әлсірейді, тістердің қатты қабатының жетілуі
нашарлайды[59].
1.2. Қорғасынның сыртқы ортада таралу себептері
Сыртқы ортаны ластаушы химиялық заттардың арасынан соңғы жылдары
айрықша қарқынмен зерттеліп жатқан элемент – қорғасын. Бұл тақырыпқа
арналған мәліметтердің мейлінше көптігі жүйелі шолу жасауды да қиындата
түседі. Басылымдардағы материалдарды талдап қарасақ, 1950-1973 жылдардың
аралығында 10000 ғылыми жұмыстар жарық көріпті. Олар қорғасынның
биологиялық әсеріне және сыртқы ортаға таралу жолдарына арналыпты.
Көпшілігінде қорғасынның денсаулыққа әсері талқыланады, өйткені сыртқы
ортада оның мөлшерінің молая түсуі мәселенің өзектілігін арттыра түседі.
Қорғасынның организмге енуі бірнеше жолдармен болады (сурет). Қорғасынның
негізгі көзі – жер қыртысы (3), осы жерден ол суға жән еөсімдіктерге
өтеді. Өсімдіктерге ауадан түседі. Малдар өсімдіктермен қоректену арқылы
қабылдайды.
Қорғасын рудалары балқытылып өндірістерге жіберіледі, ол жерден
құбырлар, бензин, бояу және ыдыстар дайындалады. Осылайша сыртқы ортадан ең
соңында адам организміне түседі. Бұл тізбекте негізгі ластанатын орта су
– ауа - өсімдік болып табылады және су – топырақ - өсімдік. Зерттеуде
кейбір ауыр металдар мен микроэлементтердің мөлшері анықталған. Солардың
арасынан қорғасынның сыртқы ортадағы таралуына назар аударылды, өйткені
Түркістан – Кентау аймағында қорғасын кен байыту кәсіпорындары жұмыс
істейді. Түркістанның өзі тұрған жер Кентаудан небәрі 30 км, ал Шымкент
қаласынан 150 км қашықтықта болғандықтан сыртқы орта экологиясының жай-
күйін назардан тыс қалдыруға болмайды. Қорғасынды балқыту кезінде көптеген
ластаушы заттар бөлінеді, олардың суды және ауаны ластауы 100 км
қашықтыққа дейін байқалады.
Сыртқы ортаны ластаушы негізгі көздердің бірі болып автокөліктердің
түтіні саналады. Тетраэтил қорғасын бензиндерге қосылады. Жану процесінен
қалған қорғасын жерге және ауаға тарайды, одан өсімдіктер бойына сіңіреді.
Атмосфералық ауаның қорғасынмен ластануының ерекшеліктері бар. Чолак
өзінің әріптестерімен 1964 жылы ауада қорғасынның орта мөлшері 1946
жылғымен саыстырғанда, (автокөліктердің саны 200 пайызға артса да) аз
болған. Бұл құбылысты авторлар тексерілген қалада жол торабының көбеюімен,
пештердің аз жағылуымен, қала халықтарының көбісінің қала маңындағы
жерлерге қоныс аударуымен түсіндіреді. Бұдан қорғасынның жалпы көлемі ауада
азайды деген қорытынды шықпайды, тек оның әртүрлі жаққа таратылуына
(перераспределение) қолайлы жағдай туындады дейді одан ары қарай
авторлар.
Ауадағы қорғасын түпкілікті жерге қонады, шөптерге сіңеді. Ең көп
мөлшер жолдың жақын бойларына таралады. Жермен салыстырғанда өсімдіктерге
көп мөлшерде жинақталады.
Вада өзінің әріптестерімен қорғасынның жан-жаққа таралу қашықтығына
желдің бағыты әсер етеді деп көрсетеді. Топырақта және шөпте жолдың
шетінен 10-500 м қашықтықта қорғасынның қалдықтары табылған, ең көп мөлшер
200 м жерден анықталған.
Қорғасын топырақта аз болса да шөптерде мол болуы байқалған, басқа
авторлардың айтуынша , керісінше де болып келуі мүмкін. Айталық,
Крудгингтон әріптестерімен қорғасын қорытатын жердің топырағынан көп, ал
шөптерінен аз мөлшерді анықтаған. Мінеки, 2 түрлі жағдай: топырақта аз,
шөпте көп; топырақта көп, шөпте аз. Бірінші жағдайда шөпке ауадан қосымша
сіңіріледі, екіншісінде – шөптердің жерден сіңіріп алу қабілеті шектеулі.
Бірақ бұл құбылыс барлық өсімдіктерге тән қасиет емес.
Қорғасынның неорганикалық қосындысы зат алмасуды бұзады,
ферменттердің әсерін төмендетеді. Ол айрықша балалар организміне қауіпті,
олардың ақылының жетілуін теейді. Сүйекте кальцийдің орнын алмастырып,
организмнің ұдайы уланып тұруына соқтырады.
Қорғасынның органикалық қосындысының улылығы неорганикалық
түрлерінікінен де жоғары. Қорғасын эритроциттердің белок бөлігімен
комплекс түзеді, содан кейін бүйрекке, бауырға және басқа органдарға
жетеді[59].
Қорғасынның сыртқы ортаға таралуы қолданысқа тікелей байланысты. Оның
бейорганикалық қосылыстары көп өндіріс орындарында пайдаланылады.
Мысалы, қорғасын тотығы аккумулуятор, шыны , глазури, эмаль, белил,
олиф өндіргенде қолданылады. Резина алу өндірісінде және қорғасынның басқа
түрлерін дайындағанда іске асырылады.
Қорғасын ортоплюмбаты (сурик) аккумулятор бояу, эмаль, замаск
шығарғанда, цинкографияда, кітаптарды дайындағанда, қорғасын тотығын
өндіруге қажет.
Тотықтандырғыш ретінде аккумулятор және күкірт өндіру орындарында
қорғасын тотығы қолданылады.
Қорғасын хлориді қорғасынды пигменттерді дайындағанда іске асырылады.
Айталық, қорғасын иодиді сары түсті бояу алу үшін керек, ал қорғасын
карбонаты белила жасауға қажет. Қорғасынның негізгі карбонаты кеме жасау
орындарында бояу пигменті ретінде қолданылады.
Пиротехника саласында және қорғасынның басқа да қосылыстарын алуда
қорғасын нитраты керек.
Атмосфера шыдамдылығын арттыру үшін кейбір лак және бояуларға
қосымша ретінде, металды қорғасын өндіруде сульфаты қажет.
Қорғасын сульфидін фото қарсылығын (фотосопротивление) дайындауда
және металды қорғасынды балқытып алуда қолданылады. Минералды бояулардың
құрамына және тотықтырғыш ретінде қорғасын хроматы қосылады.
Полисиликаттармен біргелікте глазурлы фриттерді дайындағанда және
пластмасс өндірісінде тұрақтандырушы (стабилизатор) ретінде қорғасын
силикаты керек.
Инсектицидтер ретінде гидроортоарсенат қорғасын қолданылады және
қорғасын ортоарасенаты ауыл шаруашылығы зиянкестерімен күресуге, оларды
жоюға керек.
Қорғасын ацетаты шыт маталарын бояуға қажет, қорғасынның басқа
қосындыларын өндірісте қолданады, қорғасынды белила бояуына және кейбір
минералды бояуларға пайдаланады.
Қорғасынды белила бояуын дайындауда да қорғасынның негізгі ацетаты
қолданылады.
Тетраметил және тетраэтилқорғасын органикалық қосылыс – антидетонатор
ретінде бензин құрамында болады. Триметилхлорқорғасын органикалық қосылыс
бактерицидті әрі фунгицидті затты кеменің су астындағы бөлігін бояуға
қолданылады.
Триэтилхлорқорғасын, диэтилдихлорқорғасын, диэтилдибромқорғасын
органикалық қосылыстары – триметилқорғасын сияқты кеме бояуына керек.
Триметилацетоксиқорғасын, триэтилацетокси қорғасын, трипронилацетокси
қорғасын, трибутилацетокси қорғасын органикалық қосылыстары триметилхлор
қорғасын сияқты қолданыста болады.
Диалкил өнімі диацетокси қорғасын іш құрттарын жоюға (антигельминтті)
қолданылады, бактерицидті препарат.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйеніп қорғасынды өнімдердің сыртқы
ортада таралуының ауқымды екендігіне көз жеткіздік. Қорғасын руда
шикізатынан алынатыны белгілі. Қандай жағдай болмасын онымен организмнің
қатынасы болатындықтан денсаулыққа байланысты қарастырылады[5].
1.3. Қорғасынның адам денсаулығына зияндылығы
Қорғасынның және оның неорганикалық қосылыстарының улылық әсері
барлық тірі ағзада байқалады, айрықша жүйке, қан және тамырлар жүйелерінде.
Белоктың қорытылуын белсенді түрде тежейді, жасушалардың энергетикалық
қорын (оның генетикалық қасиетін) әлсіретеді [6-8]. Порфириннің түзілуіне
әсер ететін ферменттер үрдісін төмендетеді, протопорфиринге темірдің
қосылып гемнің жасақталуын нашарлатады [9-10]. Қорғасын улылығына балалар
айрықша сезімтал [11].
Қорғасынмен уланудың алғашқы белгілері: күрек тістердің шет-шетінде
таға тәрізді болып көкшіл түсті дақ пайда болады (свинцовая кайма), қанда
ретикулоциттер 10% жетеді, эритроциттерде базофильділік көрініс береді (15
дана әрбір 10 000-ға), несепте порфирин мөлшері кобейеді (50-60
мкглитр)[9]. Осы сияқты ∆-аминолевулин қышқылы да көбейеді, ал
эритроциттерде дегидротаза ферменттерінің әсері төмендейді, қанда және
несепті қорғасын мөлшері артады[12-22]. Аталып көрсетілген белгілеріді 100
пайыздық деп түсінбеу керек. Тістегі дақтар және несепті қорғасынның
анықталуының өзі-ақ қорғасынмен уланғандықты білдіре алады[15,23].
Қорғасынмен жұмыс атқаратын 135 адамның қаны мен несебіндегі дельта –
аминолевулин қышқылы мөлшерін анықтай отырып жасалған ұсыныс: қанда-35
мкг100 мл қорғасын, несепте 5 мгг дельта – аминолевулин қышқылының болуы
уланудың басталуына кіреберісті көрсетеді[24].
Қорғасын мөлшерін 2 топ жұмысшылардың қанында анықтағанда 25,3±4 және
42,6±5 мкг100 мл болып шыққан. Бірақ, эритроцит мембранасындағы холестерол
мен фосфолипидтер мөлшерін сынамалы топтағыдан айырмашылық бермеген. Тек
қанықпаған май қышқылдарында аз ғана айырмашылық байқалған [25].
Қорғасын шаңымен бірнеше жұмысшылар уланып ауруханаға түскен, арасында
бір екіқабат әйел болған.Ол жүктіліктің 16-шы күніне тура келген. Қандағы
қорғасын 6 ай бойынша өлшеніп тұрған.Бал ұлпаларындағы қорғасын
скелет,бауыр және қанда жинақталатыны анықталған [26].
Қорғасынмен уланған жағдайда организмде антиноксидантты жүйенің
әлсіреуінен бос радикалдардың түзілуі артады және Е витаминінің азаюы
байқалады.Сондықтан мұндай жағдайда осы витаминді қолдану арқылы
радикалдарды болдырмау мүмкін[27]
Корабльдің су астындағы бояуында қорғасын мөлшері 0,03-17% болып
анықталды (275 кеме).Содан соң оларды 2 жолмен тазалаған: құмүріп тазарту
қондырғысы арқылы және бояуды қырып алу жолымен. Осы 2 әдісте ауаға
қорғасын шаң тозаңында тексеру орындалған. Бірінші әдісті қорғасын мөлшері
61 мкгм3 болды, ал екіншіде -2,4мкгм3. Бірақ қандағы қорғасын мөлшерлері
сынамалы топтағынан көп айырмашылық бермеген.
Экологиялық қолайсыз аймақта балалар мен ересектердің қанындағы
эритроциттердің өзгеруі зерттелген. Қорғасынмен уланғанда қанда
сидероциттер саны балаларда 9,5 % болып, ересектерде өзгеріс көрінбеген.
Осындай нәтиже Гейнц денешігі және базофильдегі дәндерден байқалған.
Балаларда сидероциттердің көбеюі темірді гемге жеткізуге ықпал жасайтын
феррохеталаза ферментінің белсенділігінің әлсіреуінде. Нәтижеде сүйектегі
қызыл қан ретикулоциттерінде ферритин жинақталады, сидеробласттар көбейеді.
Эритроциттерде Гейне денешігінің және базофильділік дәндер қорғасынмен
уланудың бірден-бір нышаны. Гейне денесі деген көрініс гемоглавиннің
денетурациялануын білдіреді, ал безофиль дәндері пиридин -5-
нуклеотиднуклеозидазаның әсерімен рибосоманың агрегаттық жағдайға
ұшырауынан туындайды[29].
Өндірістік кәсіпорындар орналасқан аймақтың топырақтарында,
өсімдіктерінде және жануарлар организмінде улы ауыр металдардың жинақталуы
байқалады. Мұндай жағдай адамдар үшін де қауіпті, себебі сумен және
тағамдармен қабылдануы ықтимал [30] .
Қорғасынның судағы шектеулі мөлшері 0,03мгл-ден аспайды[31]. Қорғасын
өндірісіндегі жұмысшылардың жүрегінің жұмыс атқару толеранттылығы
(шыдамдылығы) төмендейді[32].
Қорғасын цехының 400 жұмысшысы реогепатографиялық әдіспен
тексерілгенде бауырда артериялық қанның баяулап келуі және веноздық қанның
кетуінің әлсірейтіні байқалған[33].
Ағзаның мүшелеріне және жүйелеріне қорғасынның әсерін зерттей келе
кейбір авторлар оның ферментопатикалық маңызына назар аударған [34-36].
Қорғасын сульфгидрильді, карбоксильді және аминді топтардың белсенді
фермент орталықтарын әлсіретіп жасушалық, митохондриалдық, лизосомалық
мембраналарды бүлдіреді.Энергиялық зат алмасу, тотығу-тотықсыздану үрдіс
нашарлайды. Нәтижеде ұлпаларда ауа жетіспеушілік (гипоксия) байқалады.
Мұндай жағдайда жүрек миокардының жиырылуы да баяулайды [37-38].
Қорғасынның органикалық қосылысы тетраметил қорғасын тыныс жолымен, ас
қорыту жүйесі арқылы теріден сіңумен әсер етеді. Тетраэтилқорғасынға
қарағанда улылығы аз. Дейтұрғанмен ол да жүйкенің қызметін әлсірететін улы
зат. Онымен жедел уланғанда ерекше қозу үдейді,ет жүйесі дірілге өтеді, аяқ
басу шатасып,параличпен аяқталады. Бауырда,бүйректерде, ұйқы безінде, ас
қорыту кілегей қабаттарында дегенеративті өзгерістер байқалады. Жүрек еті
толағайсиды (гипертрофия), бүйрек үсті және қалқан бездерінде бұзылыс орын
алады, өкпеде қан құйылған дақтар пайда болып,ісіну (өтек) көрінеді[39-40].
Жоғарыда келтірілген мәліметтер хайуанаттарға жасаған тәжірибе
нәтижелерімен толық ұқсастық көрсетті. Айталық, тетраметилқорғасынды 36-40
мг л концентрацияда тыныс алдырғанда 30 минуттан соң ақ тышқандардың
кейбіреулері қоза бастаған, кейбіреулері есеңгіреп қалған
(заторможенность). Концентрация 12-24 мгл болғанда барлық тышқандарда қозу
пайда болып 36 сағаттан соң тырысу судороги байқалған. Концентрация 6,0-
8,3мгл болғанда әлсіз ғана қозу сезілген, ал 1,2-2мгл мөлшерде ешқандай
реакция байқалмаған.
Ақ егеуқұйрықтарға 9,84 мгл дарытқанда 60 минут аралықта жеңіл ғана
әбіржу (беспокойство) болды, ал 12-64мгл концентрацияда 7 сағаттан соң
өкпе,бауыр, бүйректерде және мидың жасушаларында терең морфологиялық
өзгерістер анықталған[39,41].
Тетраметилқорғасын 80-280 мгкг мөлшерде асқазанға қабылданғанда
егеуқұйрықтардың барлық ішкі органдарында ауыр дегенеративті- дистрофиялық
өзгерістер көрінген. Доза 108мгкг болғанда улану белгілері 3 күннен соң
байқалды, кейбіреулері өліп қалды. Ал доза 10,8мг кг болғанда ешқандай
улану белгісі анықталмады.
Тетраэтилқорғасын, тетрамэтилқорғасынмен салыстырғанда, жүйке жүйесіне
күшті әсер ететін улы органикалық зат организмде жинақталғыш
(кумулируется), зат алмасуды әлсірететін (ингибирование) триэтил қорғасын
түзе алады[42].
Тетраэтилқорғасын аз мөлшерде созылмалы түрде қабылданса (хроническое
поступление) ең алғашқы өзгерістер бас мидағы қан айналым жүйесінің қызметі
әлсірейді. Мида және мишықта қышқылдықсілтілік мөлшер, микроэлементтер
(мед,цинк,темір-ферменттер құрамына кіретін) азаяды,карбоксилаза ферменті
құрылымындағы тотығу үрдісі әлсірейді, 75% шамасында холинэстераза
белсенділігінен айырылады[43-45].
Әдебиеттік шолуымызды қорыта айтқанда байқайтынымыз, судың химиялық
құрамының денсаулық көрсеткіштеріне ықпалының өте маңыздылығы; ауыз
судың әрбір макро-микроэлементтерінің шектеулі нормативтерінің теориялық
және практикалық-тәжірибелік әдістермен анықталғандығы; қолданылуға
ұсынылған деңгейлердің денсаулық көрсеткіштерімен тығыз байланыстылығы; су
– денсаулық факторы деген ғылыми тұжырымның өзектілігі барлық уақытта
орын алатындығы; Қазақстан мемлекетінде бұл проблеманың аз зерттелініп
жатқаны; құдық ауыз суларының химиялық сапасына арналған ғылыми
ізденістердің өте кемдігі.
Түркістан аймағы апат алдындағы бөлім болып саналады (предкризисная
зона). Оны батыстан Арал апаты алқымдайды, оңтүстіктен сыртқы ортаны
қорғасынмен ластаушы Шымкент қорғасын зауыты, осындай зауыты бар
іргесіндегі Кента жері теріскейінен қоршап тұр. Өз ішіндегі
автотраспорттың ауаға - топыраққа – суға – шөпке тастайтын қорғасын
сыйлығы өз алдына бір төбе мәселе[59].
Сонымен, қорғасынның неорганикалық және органикалық қосылыстары
политропты улы зат. Оларды жүйкелік у деп атайды, соның салдарынан көптеген
органдар зақымданып өз қызметін қалыпты деңгейде атқармайды. Улану
нәтижесінде ең қауіпті құбылыс- организмде жинақталуға бейімділік.
2. Зерттеу әдістері
2.1. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың топырағында зерттеу нәтижесі
Қорғасын және басқа ауыр металдар организмде жинақталуға бейім,
сүйектің құрылымына әсер етеді, нерв жүйесінің қабілетін әлсіретеді.
Сыртқы ортадағы қорғасынның көп мөлшерінің әсерінен баланы мезгілінен
бұрын туу, өкпеде бронхылардың асқынуы, ентікпелікке ұшырау, аллергиялық
жағдайға өту, хромосомалық өзгерістер байқалады.
Қоршаған ортаға және тірі организмге қорғасынның зиянды әсері оның өте
аз мөлшерінен де байқалады деген хабарды көп ғалымдар жариялаған.
Қорғасынның ауадағы шектеулі мөлшері (ПДК) – 0,00001 мгл. Химиялық
қауіптілігі күшті заттардың 4 класының арасынан қорғасын 1- класқа
белгіленген (өте қауіпті), оның қауіптілік индексі 4,1 және одан жоғары,
топырақтағы нормасы 20 мгкг.
Қорғасынның топырақта жинақталуы жердің ластаушы нүктесінен (өндіріс,
жол бойы) және тереңдіктерінде әртүрлі болып келеді. Мысалы, зауыттан
250 метр қашықтықта жер бетінде 0,056 пайыз, 0,25 метр тереңдікте 0,40
пайыз болғанда, 500 метр қашықтықта жер бетінде 0,018, 0,25 метр
тереңдікте – 0,26 пайыз, 1000 метр қашықтықта жер бетінде 0,025, ширек метр
тереңдікте – 0,017 пайыз, ал 2000 метр қашықтықта жер үстінде – 0,004 және
0,25 метр тереңдікте 0,003 пайыздан көрінген.
Қорғасынның топырақтағы нормативтік мөлшерінің ғылыми методологиясының
теориялық – генетикалық негізін қалаушы ғылым академик Е.И.Гончарук.
Теория ережесі жеті бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімдегі негізгі қағида -
топыраққа химиялық заттардың қосылып тұруы тіршілікте болмай тұрмайды,
бірақ онымен жер ластанып жарамай қалды және денсаулыққа зиянды болады деп
толығымен теріс қарауға болмайды. Бұған дәлел ауыл-шаруашылығында химиялық
заттарды қолдану. Жердің керемет қасиеті бар – ол өздігінен тазарылуы. Ол
үшін жерді гигиеналық талап бойынша күту керек, оған қосылатын химиялық
заттарға нормативтік шек қойылуы тиіс.
Теорияның екінші бөлімінде жерге ендірілетін химиялық заттардың топырақ
- өсімдік – адам, жер - өсімдік – мал – адам, жер – ауа – адам, жер – су –
адам тізбектерінде залалсыздануына ықпал жасайтын гигиеналық нормативтер
бойынша тіршілік жасау көрсетіледі. Жердің өздігінен тазарылуына жағдай
жасауды қатаң ескертеді.
Теорияның үшінші бөліміндегі ереже бойынша химиялық заттардың
топырақтағы мөлшерін зерттеп нормалау үшін тәжірибені ластылығы мол болып
келетін жерде жүргізу көзделеді. Құмшауыт жердің сүзгіштілігі мен
сіңіріп алу қабілеті жақсы болатыны анықталған. Мұндай топыраққа редис
еккенде хлороорганикалық пестицидтердің және мочевина түзетін химиялық
заттардың (көң) залалсыздануы дәлелденген. Фосфорорганикалық заттардың
теріс әсерін бәсеңдетуші өсімдіктер қатарында дәнді дақылдар болған
(жүгері, сұлы, бидай). Бұл өсімдіктер шектеу мөлшерінің құндылығын 10-20
есеге арттырған, немесе шектік норманы осы деңгейге дейін төмендетуге
ықпал еткен.
Теорияның төртінші бөлімі химиялық заттардың шектік нормаларын
лабораториялық жағдайда анықтауды көздейді, бесінші бөлімінде шектік
өлшемнің ең төменгі деңгейін табу әдістері ережеге енген. Бұл ретте өте
аз мөлшеодің жалпы санитарлық, судағы миграциялық, ауадағы ауысу, сезім
мүшелерінің жауабы, фитоаккумуляциялық (транслокациялық) және санитарлық –
токсикологиялық көрсеткіштерінің қатар ескерілуі көзделеді. Алтыншы және
жетінші бөлімдерінде шекті норманың нақты жердің ерекшеліктеріне қарай
жасақталуы, химиялық заттардың қалдық мөлшерін анықтау керек болатыны
көрсетіледі.
Әдетте, топырақтағы қорғасын мөлшері аз болады, бірақ өндіріс
орналасқан аймақтың жерінде, суында, ауасында, өсімдігінде ол біршама
көбейеді. Кейбір жануарлар мұндай жағдайға бейімділік көрсете алады,
нәтижеде олардың денсаулығында ешқандай өзгерістер байқалмайды. Дегенмен,
шектеулі мөлшерден асқан деңгейде қорғасын уландырғыш қасиетке ие. Мұндай
көп концентрация өндірістік қалалардың төңірегінде, автомагистральдық жол
тораптарында, үй пештерінде от көп жағылатын жерлерде кездеседі.
Қорғасынның уландырғыш мөлшерінің әсері аскорбин қышқылының мол
дозасымен қайтарылады, оның әсеріне қарама – қарсы әрекет ететін
микроэлемент – мыс.
Қорғасынның және басқа ауыр металдардың өсімдікке әсері екі бағытта
жүруі мүмкін. Тура бағытта әсер еткенде оның жоғары мөлшері өсімдік
белогін коагуляциялайды немесе ферментті реакцияны тоқтатып қоюға дейін
барады. Жанама әсер еткенде топырақтағы басқа қоректік заттарды өсімдік
пайдалануға мүмкіндік ала алмай қалады, нәтижеде өнім азаяды.
Атмосфералық ауадан өсімдіктің жер бетіндегі бөлігіне күкірт, фтор,
хлор, азот және кейбір ауыр металдар сіңіріледі, ал топырақтан және
судан өсімдікке көбінесе ауыр металдар (Pb, Zn, Cd, Hg), ішінара
фторидтер, сульфидтер, нитриттер өтеді.
Түркістан аймағы топырағына, өсімдіктеріне және ауасына қорғасын өте
күшті дамыған автокөлік жүйесінен, кең етек алған жекеменшік от
пештерінен, Кентау кеніш суының жайылуынан, Ачполиметалл
комбинатының руда өңдеуінен шыққан қалдық су қоймасының булану мен
шаң тозаңдарынан таралады.
Түркістан аймағына, топырағына, өсімдіктеріне, суына қорғасын ауа арқылы
таралуына жел бағыттарының маңызы зор. Кентау қаласының қасындағы
Ачполиметалл комбинатының қалдық су қоймасындағы қорғасын шаң-тзаңы
белгіленген мекен – жайларға жетуіне жел ықпал етеді. Осындай ой –
болжаммен көрсетілген ауылдардың топырағынан және сол жердегі өсіп
тұрған адыраспан дәрілік шөбінен зерттеуге жинақталған сынамалардан
қорғасын мөлшері анықталды. Мақсат – тек қорғасын деңгейін білумен
шектелген жоқ, мұны әртүрлі қашықтықпен, топырақтан шөпке өтуімен және
адыраспан шөбінің алкалоидты әсерімен байланыста ізденіс жасау болған.
Бақылауға алынған 7 ауыл нүктелерінің 6-ауы Түркістан мен Кентау
арасында жел бағытының өтінде орналасқан, 7-ші нүкте, Майдантал ауылы,
салыстырмалы (контроль) болып, таза ретінде таңдалып алынды.
Қорғасын көп мөлшерде топырақта анықталғанда сол жердің өсімдігінде де
мол болатыны туралы ғылыми хабарлар көп. Түрлі шөптердің бойынан қорғасын
деңгейі тексерілген, ал адыраспан дәрілік шөбінде оны ешбір ғалым
зерттемеген. Адыраспан туралы, оның құрамындағы алкалоидтар жөнінде
деректер баршылық, ал осы шөптің қорғасынмен қатынасы бойынша және
қорғасынның адыраспан алкалоидтарына әсері туралы мәлімет жоқ[59].
Бұл тарауда қорғасынды адам қандай жолдармен қабылдайды деген мәселе
қарастырылады. Ой елегінен өткізіп қарасақ, әрине, бірінші ретте қорғасын
шаң – тозаңмен ауаға таралады. Одан әрі қарайғы тізбек топырақ →су
→өсімдік→тағам болмақ. Қорғасынның осы тізбектің әрқайсысына тікелей
түсетін мүмкіндігін де ескеру қажет.
Топырақтың ерекшеліктерінің бipi ылғалды (сулы) болуы. Ұсақ түйіршікті
топырақта ылғал мол болады. Барлық химиялық заттар, құрт жұмыртқалары,
қарапайымдылар, бактериялар, вирустар топырақта осы ылғал арқылы миграция
жасайды. Барлық химиялық және биохимиялық үрдістер және топырақтың
өздігінен тазалану қабілеті сулы ерітіндіде атқарылады.
Өндірістік және шаруашылық орындардың жұмысының нәтижесінде топыраққа
пестицидтер, минералдық тыңайтқыштар,өсімдіктің өсуін тездетуші заттар, көп
циклді ароматты көмісутегілер, өндірістік және жанұялық ағынды сулар,
өндірістік және автокөлік ластаушы заттары, тағы басқа заттар сіңірiледі.
Топырақ жердің биосфералық бөлігі бола тұра тағамның, судың химмиялық
құрамына әсер ете алады.
Бұл құбылыс топырақтың табиғатына байланысты болады. Айталық, сілтілік
орталы топырақта селен заты 5000 мгкг мөлшерге дейін болады. Өсімдіктер
оны коп сіңіретіндіктен жануарлар мен адамдар жиі уланады(селеновый
токсикоз).
Өндірістік орындардың топыраққа қосатын зиянды заттарын қауіптілік
индексі бойынша жіктегенде жоғары дейгейлікте мышъяктың, кадмийдің,
сынаптың, қорғасынның, селеннің, цинктің, фтордың, бенз(а)пиреннің аттары
бар (өте қауіпті).
Екінші кластық қауіптілік тізімде бор, кобальт, никель, молибден,
медь, сурьма, хромдар бар. Үшінші класқа қауіптілігі төмен заттар
жатқызылған олар – барий, ваннадий, вольфрам, марганец, стронций,
ацетофенон.
Авторлардың айтуына қарағанда цинк және қорғасын шаңы олардың
бастапқы рудадағы мөлшеріне байланысты екен. Айталық, көміртегілі
ферромарганецті балқытқанда қорғасынның 98,85% шаңмен кетеді, одан
тотықсызданып қайтадан қарапайым қорғасынға өтеді [46-47].
Қайталап айтқанда, тағамға және су көзіне қорғасын топырақтан ауысады,
ал топыраққа ауадан сіңіріледі. Сыртқы ортадан қабылданатын қорғасынның
қауіптілігі оның адам және жануарлар ағзасында жинақталып сақталуға
бейімділігімен сипатталады. Сондықтан қорғасын мөлшерінің сыртқы ортадағы
(әсіресе топырақта) жинақталуын зерттеп отыруға айрықша маңыздылық
беріледі.
Біздің зерттеуімізден бұрын (1996 жыл) авторлар [48] Түркістан
қаласының бірнеше нүктелерінің топырағында қорғасын мөлшерін анықтаған.
Сынамаға алынған нүктелер: Түркістаннан Шымкент бағытына шығатын трасса,
Түркістан қаласының Тельман атындағы, нүкте, Кентау қаласына шығатын
трассадағы Университет аймағы және Түркістаннан Қызылорда бағытындағы
трасса (1- сурет). Қорғасын мөлшері топырақтың 3 түрлі тереңдік деңгейінде
анықталған: 10см, 20см, 30см. Анықталған нәтижелер, біріншіден, трассаның
Сурет 1. Түркістан қаласының әртүрлі нүктелерінде қорғасынның
топырақта зерттелуі [48]
шетінен қашықтаған сайын (1, 5, 10, 20, 50, 100, 200м) және барлық
тереңдіктерде қорғасын мөлшері азая түскен. Екіншіден, қорғасынның ең көп
мөлшері Тельман нүктесінен анықталған, себебі бұл жерден өтетін
автокөліктер саны өте көп болып Кентау – Қызылорда –Шымкент бағыттарына
жүреді. Үшіншіден, 10 см тереңдіктегі топырақта қорғасынның шектеулі
мөлшерге (32мгкг) сәйкестігі жол шетінен 200 м қашықтықта ғана
анықталған, ал 20 см тереңдіктен көбінесе 50 – 100 м, 30 см тереңдіктен 5 –
200 м қашықтықтардан көрінген. Жалпы айтқанда, Түркістан қаласының
автокөлік жолдарының бойында топырақта қорғасынның мөлшері алғашқы рет
анықталған. Бұл ізденіс қорғасынның сыртқы ортада таралуына автокөліктің
себепті екенін көрсетуге байланысты орындалған. Мақсатқа қол жеткізілген.
Атап өту керек, Түркістан аймағында қорғасынның мөлшерін сыртқы ортада
айқындау осы уақытқа дейін өте аз зерделенген. Жоғарыда талданған материал
біріншілік ретте орындалған. Мәселенің өзектілігіне байланысты ғылыми
зерттеу нәтижелері сол уақытта-ақ жариялана бастады [49].
Айталық, 1996 -2000 жылдары зерттеу Кентау қаласында орындалған. Бұл
нысанды таңдаудың бұлтартпас себебі бар. Мәселенің мағынасы мынада: отан
соғысы жылдарында қалада қорғасын өндіретін кәсіпорын жұмыс істей
бастайды. Көп жыл бойы кәсіпорынның руда қалдықтары қалаға жақын алаңға,
ашық аспан астына жинақтала береді. Қазіргі уақытта ол жер нағыз шаң-
тозаңның кенішіне айналған. Бұған қоса автокөліктер саны да жылдан жылға
көбейе түсуде. Өңделуден қалған руда қалдығында қорғасынның, сынаптың,
мыстың, марганец және басқа металдардың мол қоры бар екендігі дәлелденген.
Мұндай құрамдастығы бар шаң-тозаңның денсаулыққа тигізетін зияны да бар
екендігіне көптеген зерттеулер бағышталған [50 – 51].
2000 жылғы біздің қайталап зерттеу нәтижеміз бойынша руда қалдығы
жинақталған Кентау аймағында топырақтағы қорғасын мөлшері шектеулі
деңгейден 8,6 есе (275,2 мгкг) көп болып анықталды. Ал Майдамтал мен
Сауран елді мекендерінің топырағында қорғасын шектеулі мөлшерден аспады.
Аталған ауыл-аймақтары Түркістан территориясына тиесілі болса да ластану
жағдайынан тыс қалды, себебі бұл нысандардың жел бағытынан басқа жерлерде
орналасуына байланысты болуы мүмкін. 2003 жылы топырақта қорғасынның
мөлшерін анықтауымызды жалғастырдық. Бұл жолы Кентау қаласы және Бургем,
Шанхай, Хантағы, Байылдыр бөлімшелері қамтылды. Зерттеу нәтижелері, 2000-
жылғы деңгеймен салыстырғанда, қорғасынның мөлшері шектеулі нормадан 2 –
10 есе артық екенін көрсетті, яғни жылдан жылға оның концентрациясының
кемімейтіні байқалды. Ал Кентау қаласы аймағынан жырақ және жел өтінi
бағытының әсерінен тыс орналасқан Майдамтал – Сауран елді мекендерінің
топырағында қорғасын мөлшері анағұрлым аз (57,6 мгкг) болып анықталды.
2005- жылғы қайталанып зерттелуде де Кентау қаласының топырағында
қорғасынның жоғары деңгейі байқалды(157 мгкг), ал Түркістан қаласындағы
көрсеткіш 52 мгкг мөлшерінде айқындалды (мұндай жағдайды Майдантал –
Сауран өңірлерінен де байқадық). Барлық жылдардағы зерттеу нәтижелерінің
диаграммалық көрінісі сурет 2 – де бейнеленген.
Сурет 2. Кентау – Майдантал өңірі топырақтарындағы қорғасын мөлшері
Сонымен, біз қоршаған ортаның ластануына мысал бола алатындай бір
ғана фактордың зерттелуіне назар аудардық. Әдеби қысқа шолу әдісімен және
өз зерттеулеріміздің нәтижелеріне сүйене отырып Кентау қаласының орналасқан
жеріндегі топырақта қорғасынның мөлшері өте жоғары деңгейде екеніне көз
жеткіздік. Бұл жағдай тіршіліктің қалыпты болуына қауіпті.
2.2. Қорғасын мөлшерін сынамалы аймақтың суында зерттеу нәтижесі.
Түркістан ауданында ауыз сулардың химиялық құрамының нәтижелері 186
хаттамада тіркеліпті. Олардың арасында 108-і скважиналардың, 62-сі
құдықтардың, 11-і бұлақтардың, 5-уі су құбырларының сулары. Жыл
мезгілдеріне қарай талдағанда 1983 жылдан 2 хаттаманың мәліметі бар,
1984 жылдан – 1, 1985 жылдан 20, 1986 жылдан – 1, 1987 жылдан 42, 1990
жылдан 58, 1991 жылдан – 36, 1993 жылдан – 4, 1996 жылдан – 16.
Хаттамалар КСРО денсаулық сақтау министрлігінің №1 формасындағы
сұрақтарға сай толтырылған. Оларда судың тексеруге алынған күні мен жылы,
орны, көзі, иісі, дәмі, тұнықтылығы, тұнбалылығы, мөлдірлігі, pH белгісі,
кермектілігі және құрғақ қалдығы көрсетілген. Химиялық құрамынан аммиак,
нитрат, фтор, полифосфаттар көрсетілген. Соңында тексеру жүргізген
қызметкердің қолы мен тұүжырымдары жазылған.
Судың тұнықтылығы – 140, тұнбалылығы – 96, мөлдірлігі – 76, pH
көрсеткіші – 160, құрғақ қалдық – 85, кермектілігі – 184, оттегімен
қанығуы – 61, мыс- 9, цинк – 7, темір – 126, аммиак – 73, сульфат – 153,
хлорид – 185, фтор – 158, нитрат – 173, қорғасын – 15, нитрит – 128,
полифосфаттар – 74 хаттамаларда айқындалған.
Судың химиялық құрамының денсаулыққа әсері ықылым заманнан
ойландырып келгенмен, ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауы XX ғасырдың
басынан бері қарай уақыттарға сай келеді. Табиғатта су ешуақытта таза
химиялық құрамда болмайды. Суда көптеген заттардың еритіндігіне
байланысты, яғни судың керемет еріткіштік қасиетіне байланысты судың
құрамы өте көп элементтер мен қосындылардан түзіледі. Бұл жағдайға әсер
ететін факторлаға су көзі тұрған жер қырытысының болмысы және техногенді
– антропогенді ластану жатады. Осыған орай инфекцияға байланыссыз
кездесетін ауру түрлерімен (неинфекционные заболевания) таралуын
талқылауда судың химиялық құрамының тигізетін әсерін ескермеуге
болмайды.
Халық арасында кейбір ауру түрлерінің көптеп таралуы кезінде судың
химиялық құрамына баға бері бұрыннан қолданылып келе жатқан. Гигиена
ғылымы бұл сұрауға айрықша мән беріп, қазіргі кезде зерттеу жұмыстары
көбейе түсті. Техникалық мүмкіндіктерді пайдалана отырып судың тұздылық
жағдайының әсерін зерттеуде гигиенада көптеген жәйттер анықталды. Көп
жерлерде тұрғындарға тұщы ауыз су жетімсіз, сондықтан тұздарда
тазартылған судың (опресненная вода) химиялық құрамына арналған біршама
зерттеулер белгілі.
Айталық, Ақтау тұрғындары осындай сумен қамтамасыз етіледі, мұндай
судың минералдылығы аз болатындықтан бауырдан қанға натрий көптеп шыға
бастайды, су – тұз теңдігі бұзылады. Дегенмен, мұндай келеңсіз жағдайды
тұрақтандыруға болатыны (гомеостаз) айқындалды. Гигиена оны бейімделу
реакциясы деп атап, ең төменгі деңгей судың құрғақ қалдығы бойынша 100
мгл белгіленді. Ал бұл деңгейдің 200-400 мгл мөлшері судың нағыз
тиімділігіне (оптимальный) негіз болады деп көрсетіледі.
Судың дәмін анықтайтын, оның минералдылығына негіз болатын тұздар
хлор және сульфат иондары. Бұлар судың құрғақ қалдығына да әсерлі.
Мемлекеттік стандарт 2874-82 Ауыз су құрғақ қалдықты 1000 мгл,
сульфат тұзын 500 мгл, ал хлор иондарының ең төменгі деңгейін 350 мгл
деп ұсынып отыр. Осы деңгейлер кәдімгі ішіп жүрген суларымыз үшін
қабылданған, оларды минералсызданған (опресненной) сумен шатастыруға
болмайды.
Түркістан тұрғындарының басым көпшілігі (52℅) ауыз суды жеке
құдықтарынан пайдаланады, бұл құбылыстың пайызы су тапшылығының
(орталықтандырылған) салдарынан кейінгі жылдары 72 процентке дейін
көтерілді. Енді осы сулардың химиялық құрамын гигиена талаптары тұрғысынан
сипаттайтын болсақ, біріншілік ретте оның минералдылығынан бастаймыз.
Судың құрғақ қалдығы орташа мөлшерде 1983 жылы 644 мгл болған, 1985
жылы – 749мгл, 1987 жылы – 696мгл. Бұл нәтижелер санэпидемстанцияның
мәліметтері бойынша келтіріліп отыр.
Санитарлық эпидемиология станциясының мәліметтеріне сүйенсек,
Түркістан ауданы территориясында 1983-1991 жылдар аралығыеда құдық
суларына 110 анализ жасалынған (оның 48-і сульфатты анықтаумен болған).
Нәтижелерінің орташа мөлшеріне қарасақ минералдылықтың негізін құрайтын
тұз сульфаттар, өйткені олардың мөлшері хлор иондары мен салыстырғанда
үнемі жоғары деңгейден көрінеді.
Сульфат иондары, хлор деңгейімен салыстырғанда жоғары, бірақ оның
да мөлшері гигиеналық нормаға сәйкес келмеді. Авторлардың тексеруі
бойынша (1999ж) сульфат тұздарының нормаға тура келетіндігін көрсетті. 19
су көзінің 10-да сульфат деңгейі 400 – 1000 мгл аралығынан көрінді, ал
қалған 9-нда 80-400 мгл аралығында анықталды.
Тексерілген су көзінің 50 пайызы кейбір жылдарда хлор- сульфат
тұздарымен қаныққан болып шығып отырды. Бұл абсолюттік санға берілген
салыстырмалы баға немесе мінездеме. Ендігі ретте құдық ауыз суларының
минералдылығын санитарлық тұрғыдан бағалау қажет. Хлор – сульфат
тұздарының судағы мөлшеріне қандай факторлар әсер етуі мүмкін деген
сауалға дер қыртысының табиғи болмысымен тұрмыс-шаруашылықтың
қалдықтарымен топырақтың (жердің) ластануы себеп болады. Түркістан
тұрғындарының жағдайында бұл екі фактор да орын алады. Бір ауланың
аясында құдық та бар, лас қалдық сулар да шашылып жатады, қора-қопсы
мал жайлары орналасады, топырақ та сортаң тектес болып келеді.
Ауыз судың химиялық құрамының сипаттамасын оның кермектілігі
арқылы да білдіруге болады. Әртүрлі су көздері үшін бұл өлшемнің де
ауытқу деңгейі жоғары – 3мг- эквивалент литрден – 20 мг-эквивалент литрге
дейін. Баршаға мәлім, құдық сулары өңделмеген табиғи қалпында
қабылданады. Сондықтан олардың химиялық құрамын Р.Д.Габович ұсынған
нормативпен салыстыру арқылы бағалау міндеттеледі, олар төмендегіше :
Жалпы кермектілік – 14 мг-эквивалент литр (40º) дейін;
- Фтор – 1,5 мгл дейін;
- Нитрат – 10 мгл (азот нитраты бойынша) дейін;
- Нитрит – 0,002 мгл дейін;
- Аммоний тұздары – 0,1 мгл дейін;
- Тотықтану – 4 мгл О2 дейін.
Егер судың кермектілігі 3,5 мг-эквивалент литрден аспаса, суға
жұмсақ деген сапа беріледі, орташа кермектілікке 3,5-7,0 мг- эквивалент
литрге сай келеді, ал 10 мг-эквивалент литрден жоғары болғанда су –
кермек су деп аталады.
Судың кермектілігін анықтайтын тұздардың қатарына Ca, Mg, Fe, Mn
және Al жатады. Олардың судағы мөлшеріне су көзі тұрған жердің
қыртысының болмысы, маусым мезгілдері, географиялық ендіктер әсер ете
алады. Құбырлар суының кермектілігі үшін 7-10 мг-эквивалент литр
нормасы белгіленген. Өзен суларының кермектілігі 1 – 2 – 7 мг
эквивалент литрден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz